છંદ

 છંદ 

👉 Gujarati grammar ALL TOPIC click here

• છંદ માટે સંસ્કૃતમાં " વૃત " શબ્દ વપરાય છે જેનો મતલબ ' ફરી ફરીને આવેલું ' એવો થાય છે. 

• લઘુ અક્ષર (U) :- હસ્વ અક્ષર => ક=અ , કુ=ઉ , કિ=ઇ , કૃ=ઋ => એક (1) માત્રા હોય 

• ગુરુ અક્ષર (-) :- દીર્ઘ અક્ષર   => કા=આ , કૂ=ઊ , કી=ઈ , કો=ઓ => બે (2) માત્રા હોય 

• નિયમ -1 :-  અનુસ્વાર (ં) 

  • જો અનુસ્વાર તિવ્ર અસર દર્શાવતો હોય તો તે અક્ષર લઘુ હોય તો તેને ગુરુ ગણવો. 

  •         ‌‌  -  -      -  -  

  • દા.ત. પંખી , ગંગા 

• નિયમ - 2 :- વિસર્ગ (:) 

  • વિસર્ગની અસર વર્તતાતી હોય તો તેની આગળનો અક્ષર લઘુ હોય તો ગુરુ ગણાય. 

  •           -  -  UUU

  • દા.ત. અંત: કરણ 

• નિયમ -3 :- જોડાક્ષર (સયુક્ત)

  • જોડાક્ષરની આગળનો અક્ષર લઘુ હોય તો ગુરુ ગણવો. 

  •        -              -            -         - 

  • દા.ત. પસ્તાવો , ગળ્યું , સંયુક્ત , સત્ય 

• નિયમ - 4 :- અંતિમ અક્ષર 

  • પંક્તિનો અંતિમ અક્ષર લઘુ હોય તો ગુરુ ગણવો. 

• ગણ રચના :- 

  • ય      =     યમાતા     =   U  -  -

  • મા     =     માતારા    =   -   -   - 

  • તા     =     તારાજ     =    -   -  U 

  • રા      =     રાજભા    =    -   U  - 

  • જ      =     જભાન     =    U  -  U 

  • ભા     =     ભાનસ     =    -  U  U

  • ન       =      નસલ      =    U U U 

  • સ       =     સલગા     =     U U - 

  • લ        =            લ     =             U 

  • ગા       =            ગા   =              - 

    •  -  - U -  - UU -  U  - -

    • સંસારને સાગરને કિનારે - ત ત જ ગા ગા - ઈન્દ્રવ્રજા 

• યતિ :- 

  • યતિ એટલે વિરામ સ્થાન. 

• કડી/શ્લોક :- 

  • ચાર ચરણ ભેગા મળીને કડી કે શ્લોક બનાવે છે. 

  • આ નિયમનો ભંગ થાય તેને ' શ્લોક ભંગ ' કહેવાય. 

• ચરણ :- 

  • છંદના પૂરેપૂરા માપ વાળી પંક્તિને / લીટીને ચરણ કહેવાય. 

• તાલ :- 

  • માત્રામેળ છંદમાં અમુક માત્રા પછી આવતા ભારને તાલ કહે છે. 

• '' 11 ' અક્ષરના છંદ :-

  • ઈન્દ્રવ્રજા ;‌- પ્રથમ અક્ષર ગુરુ 

  • ઉપેન્દ્રવ્રજા :- પ્રથમ અક્ષર લઘુ 

  • ઉપજાતિ :- (ઈન્દ્રવજ્રા+ઉપેન્દ્રવ્રજા) 

  • શાલિની :- પ્રથમ 3 ત્રણ ગુરુ 

  • ઈન્દ્રવ્રજા :- પ્રથમ અક્ષર ગુરુ 

    • ગણ :- ત , ત , જ , ગા , ગા 

    • યતિ :- 5 માં અક્ષરે 

    •   -  -  

    • ચાલી જરાને ગ્રહી એક શીશી 

    •  -  - 

    • સંસારના સાગરને કિનારે 

  • ઉપેન્દ્રવ્રજા :- પ્રથમ અક્ષર લઘુ 

    • ગણ :- જ , ત , જ , ગા , ગા 

    • યતિ :- 5 માં અક્ષરે 

    • U - U   

    • સમાન પલ્લા વિધિની તુલના 

    • U - U   

    • સુલોચનાને શિર અંધ સ્વામી 

  • ઉપજાતિ :- (ઈન્દ્રવજ્રા+ઉપેન્દ્રવ્રજા) 

    • પ્રથમ પંક્તિ ઈન્દ્રવ્રજાની હોય તો બીજી પંક્તિ ઉપેન્દ્રવ્રજાની જ હોય 

    • પ્રથમ પંક્તિ ઉપેન્દ્રવ્રજાની હોય તો બીજી પંક્તિ ઈન્દ્રવ્રજાની જ હોય 

    • U -  U  

    • ભરો ભરો માનવના ઉરાંતે 

    •  -    - 

    • એ વાતથી જો ઊપજે અચંબો 

  • શાલિની :- પ્રથમ 3 ત્રણ ગુરુ

    • ગણ :- મ , ત , ત , ગા , ગા 

    •    -   -     -  

    • આવ્યો આવ્યો એ જ અષાઢ પાછો 

• '' 12 ' અક્ષરના છંદ :-

  • દ્રુતવિલંબિત = 1 2 3 - U U U 

  • તોટક           = 1 2 3 - U U - 

  • ભુજંગી          = 1 2 3 - U  -  - 

  • વંશસ્થ          =  ઉપર ત્રણમાં ના હોય તેને વંશસ્થ 

  • દ્રુતવિલંબિત = 1 2 3 - U U U :- 

    • ગણ :- ન , ભ , ભ , ર 

    • UUU 

    • ઉરતરંગ અનેક ઉછાળતી 

  • તોટક = 1 2 3 - U U - :- 

    • ગણ :- સ , સ ,સ ,સ 

    • યતિ :- 3 , 6 , 9 , 12 મા અક્ષરે 

    • UU - 

    • નયનો મૃદુ વત્સલના રડશે 

  • ભુજંગી          = 1 2 3 - U  -  - 

    • ગણ :- ય , ય , ય , ય 

    • U -   - 

    • ભલો દૂરથી દેખતા દિલ ભાવ્યો 

  • વંશસ્થ  =  ઉપર ત્રણમાં ના હોય તેને વંશસ્થ 

    • ગણ :- જ , ત , જ , ર 

    •  U - U 

    • વિચારતા નેત્ર જળે ભરાય છે 

• '' 14 ' અક્ષરના છંદ :- (એક જ છે)

  • વસંતતિલકા :- 

    • ગણ :- ત , ભ , જ , જ , ગા , ગા 

    • યતિ :- 8 માં અક્ષરે 

    • 1 , 2 ,13 , 14 મો અક્ષર ગુરુ (-) હોય તો જ થાય. 

    •  -   -                                         -  - 

    • વિશ્વંભરી અખિલ વિશ્વ તણી જનેતા 

• '' 15 ' અક્ષરના છંદ :-

  • માલિની :- 1 , 2 ,3 = U U U 

    • ગણ :- ન , ન , મ , ય , ય 

    • યતિ :- 8 મા અક્ષરે 

    • UUU

    • મધુર સમય તેવે ખેતરે શેલડીના 

    • UUU 

    • મૃદુ નયન ફરીથી શાંત મીંચાઈ જાતા 

• '' 17 ' અક્ષરના છંદ :-

  • મ શિ હા પૃથ્વી 

  • મ - મદાક્રાન્તા    = 1 , 2, 3 =   -  -  -

  • શિ - શિખરિણી = 4 , 5 , 6 =  -  -  - 

  • હા - હરિણી        = 7 , 8 , 9 =  -  -  - 

  • પૃથ્વી - પૃથ્વી      = ઉપર મુજબ ના હોય તો પૃથ્વી થાય. 

  • મદાક્રાન્તા    = 1 , 2, 3 =   -  -  -

    • ગણ :- મ , ભ , ન , ત , ત , ગા , ગા 

    • યતિ :- 4 અને 10 અક્ષરે 

    •  -  -    - -   

    • ધીમે ધીમે શિથિલ કરને નેત્રની પાસ રાખી 

  • શિખરિણી = 4 , 5 , 6 =  -  -  - 

    • ગણ :- ય , મ , ન , સ , ભ , લ , ગા 

    • યતિ :- 6 અને 12 મા અક્ષરે 

    •              -    -  - 

    • અમારા એ દાદા વિપુલ વડના ઝુંડ સરખા 

  • હરિણી        = 7 , 8 , 9 =  -  -  - 

    • ગણ :- ન , સ , મ , ર , સ , લ , ગા 

    • યતિ :- 6 , 10 માં અક્ષરે 

    •                      -   -    - 

    • જગ સકલની ત્રાંબા કૂંડી ભરી તસુયે તસુ 

  • પૃથ્વી      = ઉપર મુજબ ના હોય તો પૃથ્વી થાય. 

    • ગણ :- જ , સ , જ , સ , ય , લ , ગા 

    • યતિ :- 8 માં અક્ષરે 

    • U  -   UUU  -  U -   U UU  -   U   -  -  U   - 

    • ભમો ભરત ખંડમાં સકલ ભોમ ખૂંદી વળી. 

• શાર્દૂલવિક્રીડીત છંદ :- 

  • અક્ષર :- 19 

  • ગણ :- મ , સ , જ , સ , ત , ત , ગા 

  • યતિ :- 12 માં અક્ષરે 

  • નોંધ :- જો 1 , 2 , 3 = -  -  - થાય તો જ શાર્દૂલવિક્રીડીત થાય. 

  •  -  -   - 

  • રાજાના દરબારમાં સસિકડી મેં બીન છેડી અને 

• સ્ત્રગ્ધરા છંદ :- 

  • અક્ષર :- 21 

  • ગણ    :- મ , ર , ભ , ન , ય , ય ,ય 

  • યતિ    :- 7 અને 14 માં અક્ષરે 

  • નોંધ    :- 1 , 2 , 3 , 20 , 21 મો અક્ષર ગુરુ હોય. 

  •   - -   -                                                          -  - 

  • ધીમે ધીમે છટાથી કુસુમરજ લઈ ડોલતો વાયુ વાય 

  •  -   -    -                                                             -  - 

  • રે આ સાફલ્ય ટાણું યુગ યુગ પલટે તો ય પાછું ન આવે 

• મનહર છંદ :- 

  • અક્ષર :- 31 

  • યતિ   :- 8 , 16 , 24 મા અક્ષરે 

  • નોંધ   : - પ્રથમ પંક્તિ 16 અક્ષર ની અને બીજી પંક્તિ 15 અક્ષરની 

  • ઊંટ કહે આ સભામાં વાંકાં અંગવાળાં ભૂંડા  ભૂતળમાં પશુઓ ને પક્ષીઓ અપાર છે. 

• અનુષ્ટુપ છંદ :- 

  • અક્ષર  :- 32 

  • નોંધ    :- પ્રથમ પંક્તિમાં 16 અક્ષર અને બીજી પંક્તિમાં 16 અક્ષર આવે. 

    • આંઠ આંઠ અક્ષરનાં ચરણ 

  • નોંધ   :- 5 , 6 ,7 મો અક્ષર U - - હોય. 

  • સૌંદર્યો વેડફી દેતાં , ના ના સુન્દરતા મળે; સૌંદર્યો પામતાં પેલા સૌંન્દર્ય બનવું પડે. 

  • વિશાળે જગ વિસ્તારે નથી એક જ માનવી; પશુ છે પંખી છે પુષ્પો વનોની છે વનસ્પતિ. 

• ગુલબંકી છંદ :- 

  • ગમે તેટલા અક્ષર હોય લઘુ ગુરુ / ગુરુ લઘુ હોય તો આ જ આવે. 

  • અક્ષર : - સંખ્યા નિશ્ચિત નથી. 

  • આ છંદનો સૌ પ્રથમ ઉપયોગ બ.ક.ઠાકોર કર્યો હતો. 

  • ગણ :- લઘુ-ગુરુ/ગુરુ-લઘુ રીપીટ થયા કરે. 

  •  -  U -  U  -  U -  U -  U -   U  - U-

  • આવવું ન આશ્રમે મળે નહીં સ્વતંત્રતા 

• માત્રામેળ છંદ 

  • લઘુ અક્ષરની ' 1 ' માત્રા 

  • ગુરુ અક્ષરની ' 2 ' માત્રા 

• ચોપાઈ :- 

  • માત્રા :- 15 

  • ચરણ :- 4 (15 માત્રા , 15 માત્રા , 15 માત્રા , 15 માત્રા) 

  • તાલ :- 4 

  •   2 2   2  2    2 2   2 1     2  2   2  2   1 12  2  1  

  • કાળી ધોળી રાતી ગાય , પીએ પાણી ચરવા જાય; 

  •  2 1 1 2  2   2  1 1  2 1     2 1 1 2 1 1 2 1 1  2 1  

  • ચાર પગોને આંચળ ચાર , વાછરડા પર હેત અપાર 

• દોહરો :- 

  • માત્રા :- 24 

  • ચરણ :- 4  (13 માત્રા , 11 માત્રા , 13 માત્રા , 11 માત્રા) 

  • તાલ  :- 3: 1 , 5 અને 9 મી માત્રાએ 

  •  1 1  2   2 11  2  1 2    1 1  2  1  1 2   2 1 

  • ભણતા પંડિત નીપજે , લખતાંં લહિયો થાય: 

  •   2   2 1 1 1  1 2  1 2     2 2 2  1 1  2 1 

  • ઓ ઈશ્વર ભજિયે તને , મોટું છે તુજ નામ.  

• હરિગીત :- 

  • માત્રા :- 28 

  • ચરણ :- 4 

  • યતિ   :- 14 અને 16 મી માત્રાએ 

  •   2     2     111   2  2  12    2 2   1 2    2    2 1 2 

  • જ્યાં જ્યાં નજર મારી ઠરે , યાદી ભરી ત્યાં આપની. 

  •  1 1 2  1   1 1 2 2 2 2    2 2 1 2   2 2  1 2  

  • તુજ પાંખ ચળકે પર્ણના ઝૂંડો મહી ચક્રો રચી 

• સવૈયા :- 

  • માત્રા :- 31/32 

  • ચરણ :- 4 

  • યતિ  :- 16 મી માત્રા એ 

  • તાલ  :- 8: 1 અને 4-4 માત્રાએ 

  • 2 1  1   2  2   1 1 22  1 1   2 2 1   2 2   2 2   2 1 

  • દેખ બિચારી બકરીને પણ કોઈ ન જાતાં પક્કે કાન 

  • 2 1    1 2   2 1 2 2    2 2    1 12 2 1    1 2 1 1 2 1 

  • પુષ્પ તણી પાંદડીએ બેસી હસતું કોણ ચિરંતન દાસ! 

• ઝુલણા છંદ :- 

  • માત્રા :- 37 

  • ચરણ :- 4 

  • યતિ  :- 10 , 20 , 30 , મી માત્રાએ 

  •   2 1 1 1   1 1 1 1 1 1 1 1  1 1 1 1 1 1 1

  • સ્નેહધન , કુસુમવન વિમલ પરિમલ ગહન;

  •   1 1  1 1 1 2 1    2 2 1  2 2 

  • નિજ ગગનમાંહિ ઉત્કર્ષ પામે. 

  •  2 1  2      2 1  2  2 1  2 1 1  12 

  • કામિની , કોકિલા કેલિ કૂંજન કરે;

  •  2 1 2  2  1 2   2  1   2  1 2 

  • સાગરે ભાસતી ભવ્ય ભારતી.