Turkish Translation

Translation provided by Halil Tayyip Usal and R. Sertan Özdemir

Bilgi > Hızlı-Bozuk Konuşma Nedir?

Hızlı-Bozuk Konuşma, bir kişinin konuşurken mesajlarını açık ve/veya öz bir şekilde başkalarına aktarma yeteneğini etkileyen bir iletişim bozukluğudur. Hızlı-bozuk konuşmaya sahip bireyler, dinleyicilerinin kendilerini anlamakta zorluk çektiğini sıklıkla bildirir ve bunu konuşma hızları, konuşmalarının netliği ve/veya mesajlarının düzenliliği veya uygunluğu gibi faktörlere bağlar. Hızlı-bozuk konuşan bazı kişiler, sıkça “Yavaşla!”, “Mırıldanma” veya “Bu yorum nereden çıktı?” gibi geri bildirimler aldıklarını belirtmiştir.

Hızlı-bozuk konuşma ile ilgili ilginç bir nokta, kekemeliğin aksine, bu bozukluğa sahip birçok kişinin iletişim zorluklarının farkında olmamasıdır. Bu, birçok kişinin bozukluğun teşhisini yetişkinliğe kadar almamasının bir nedenidir. Teşhisin gecikmesinin bir diğer nedeni, hızlı-bozuk konuşmanın hem halk hem de profesyoneller arasında yanlış anlaşılmasıdır; bu nedenle hızlı-bozuk konuşan bireyler, kekeme veya “kaygılı konuşmacılar” olarak yanlış teşhis edilebilir. Hızlı-bozuk konuşan yetişkinler, büyüme süreçlerinde başkalarının onlara “iletişimlerini geliştirme” konusunda yorum yaptığını, ancak bu yorumların genellikle belirsiz olduğunu ve bu nedenle kişinin bu tepkilere neyin sebep olduğunu tam olarak anlayamadığını bildirmiştir. Hızlı-bozuk konuşma, sıklıkla kekemelikle birlikte var olabilir.

Hızlı-bozuk konuşma tanımının hala geliştirilmekte olan bir çalışma olduğunu ve bu iletişim bozukluğu hakkında daha fazla bilgi edindikçe muhtemelen daha da netleşeceğini anlamak önemlidir. Bu arada, araştırmacılar hızlı-bozuk konuşma hakkında bilgilerinin çoğunu bu durumu yaşayan yetişkinlerden elde etmektedir. Araştırmacılar tarafından yaygın olarak gözlemlenen ve/veya hızlı-bozuk konuşan yetişkinler tarafından bildirilen bazı belirtiler şunlardır:

• “Koşuşturan” düşünceler 

• Hızlı ve/veya düzensiz konuşma hızı 

• Kelimelerin sonlarını atma 

• Seslerin veya hecelerin atılması ya da bozulması (örneğin, “fil” yerine “f’l”; “portakal” yerine “port’kl”) 

• Sözcüklerin birbirine karışıyor gibi görünmesi 

• Konuşmada çok fazla duraklama ve başlama 

• “Hımm”, “ee” gibi akıcılık bozukluklarının aşırı kullanımı, ifadelerin veya kelimelerin tekrarlanması ya da düzeltilmesi; kekemeliğin aksine, bu akıcılık bozuklukları çaba davranışları veya kas gerginliği ile birlikte değildir 

• Düşünceleri organize etmede veya ana noktaya ulaşmada zorluk 

• Kendi konuşmasının başkalarına nasıl göründüğüne dair sınırlı farkındalık 

• Yavaşlaması istendiğinde bile yavaşlamada zorluk 

• Konuşma partnerini kesme eğilimi 

• Kelimeler veya fikirler, kastedilenden farklı şekilde çıkma 

Hızlı-bozuk konuşaması olan bireyler tarafından tanımlanan başka zorluklar da bulunmaktadır. Şu anda devam eden araştırmalar, bu belirtilerin hızlı-bozuk konuşma bozukluğunun bir parçası mı yoksa bazı bireylerde hızlı-bozuk konuşma ile birlikte görülen diğer bozukluklar mı olduğunu belirlemeye çalışmaktadır. Bunu ayırmak zordur çünkü herkesin hızlı-bozuk konuşma deneyimi aynı değildir. Bu belirtilerden bazıları şunlardır:

• El yazısında zorluklar, örneğin zamanla okunabilirliğin azalması 

• Okuma veya küçük konuşmalar gibi aktivitelerde dikkati sürdürmede zorluk 

• Sürekli “hareket halinde” olma 

• Kelimeleri doğru yazmada zorluk, örneğin e-posta mesajlarında aşırı düzenleme yapma ihtiyacı 

• Konuşma, kişinin aktif olarak izlediği yapılandırılmış durumlarda (örneğin, videoya kaydedilirken) genellikle en iyi halindedir. Kişi daha rahat olduğunda ise konuşma genellikle en kötü halindedir.

Eğer bu belgede listelenen belirtilerden bazılarını yaşıyorsanız, hızlı-bozuk konuşma yaşıyor olabilirsiniz. Ancak, hızlı-bozuk konuşma için kesin tanı, yalnızca bu iletişim bozukluğunda deneyimli ve uzman bir dil ve konuşma terapisti tarafından konulabilir. Hızlı-bozuk konuşma, kekemelikle de birlikte görülebilir. Hızlı-bozuk konuşma ve kekemelik yakından ilişkili akıcılık bozuklukları olduğundan, akıcılık bozuklukları alanında uzmanlaşmış bir dil ve konuşma terapisti, hızlı-bozuk konuşma bozukluğunu teşhis etme ve/veya müdahale etme konusunda genellikle ideal profesyoneldir. Bölgenizde bir uzman bulmak için daha fazla bilgi almak için “Kaynaklar” bölümümüze bakın.

Bilgi > Hızlı-Bozuk Konuşma Değerlendirmesi

Bu bilgiler, ICA’nın ‘Klinik Durumlar Komitesi’ tarafından hazırlanmıştır.

Yvonne van Zaalen op't Hof

Florence Myers

David Ward

Ellen Bennett

*Değerlendirme prosedürleri aşağıda kılavuz olarak sunulmuştur ve araştırmalara dayalı ampirik verilere göre gerektiğinde değişikliklere tabidir.

Arend van Dam tarafından çizim, şu eserde yer aldığı şekliyle: Dinger, Smit ve Winkelman (2004) Expressiever en Gemakkelijker Spreken Coutinho, Bussum, Hollanda

1.      Vaka Geçmişi

2.      Sesli Okuma

3.      Spontan Konuşma

4.      Artikülasyon

5.      Dil

6.      Bilgisayar Tabanlı Değerlendirme Aracı

7.      Öz Değerlendirme

8.      Yazma

9.      Diğer Bozukluklarla Ayırıcı Tanı

10.    Analiz

11.    Sonuç

Hızlı-Bozuk Konuşmanın Olduğuna Karar Verme:

Hızlı-bozuk konuşmanın mevcut olup olmadığına karar verirken, kişinin hızlı-bozuk konuşmayı nispeten saf bir şekilde mi yoksa diğer bozukluklarla, özellikle kekemelikle birlikte mi sergilediği dikkate alınmalıdır. İkinci durumda, hızlı-bozuk konuşmanın bazen kekemelik kendiliğinden veya terapiyle düzelene kadar ya da en azından kekemelik müdahalesi devam ederken belirgin bir durum olarak ortaya çıkmayabileceği fark edilmelidir. Ayrıca, diğer eş zamanlı iletişim, öğrenme veya dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluklarının olası varlığını belgelemek önemlidir.

1. Vaka Geçmişi

Çoğu dil-konuşma değerlendirmesinde olduğu gibi, vaka geçmişi aşağıdaki gelişim yönleriyle ilgili bilgileri içermelidir:

1. Bireyin değerlendirme (ve potansiyel olarak terapi) başvurusunun birincil nedeni

2. Doğum ve gelişim geçmişi

3. Tıbbi geçmiş

4. Başlangıç, seyir, önceki terapiler (ve önceki terapilerin etkinliği)

5. Ailede akıcılık bozuklukları ve taşilali (hızlı konuşma) dahil olmak üzere dil veya konuşma bozukluklarının geçmişi

6. Okul veya iş ortamlarında öğrenme ve davranış problemleri geçmişi (hızlı-bozuk konuşmanın dikkat eksikliği hiperaktivite bozuklukları, öğrenme güçlükleri ve işitsel işlemleme bozuklukları gibi bozukluklarla birlikte görülme olasılığı nedeniyle).

Bireyin akıcılık, hız, artikülasyon, dil ve ses analizleri için çeşitli konuşma görevlerinde dijital video ve ses kaydının alınması önerilir. Klinisyen, bireyin kaydedildiğinde konuşma davranışlarını “normalleştirmeye” çalışabileceğini göz önünde bulundurmalı ve kişinin kaydedildiğindeki iletişim davranışlarını, kaydedilmeyen doğaçlama konuşma anlarıyla karşılaştırmalıdır.

Hızlı-bozuk konuşma değerlendirmesi, farklı görevleri içermelidir: sesli okuma, spontan konuşma, ezberlenmiş bir hikayeyi yeniden anlatma, oral motor koordinasyon testi ve anketler. Hızlı-bozuk konuşma şiddeti, konuşma görevinin doğasına bağlı olarak değişebilir. Hızlı-bozuk konuşma davranışları, konuşma görevi doğaçlama olduğunda, resmi olmayan, daha az yapılandırılmış ortamlarda, duygusal ve dilbilgisel olarak karmaşıklık olduğunda ortaya çıkma olasılığı daha yüksektir.

2. Sesli Okuma

Sesli okuma görevinin doğası, hızlı-bozuk konuşması olan bireylerde dil formülasyonu zorluklarını sınırlayabilir; ancak, hece ve sözcük atlamaları (özellikle zamirler ve artikeller) meydana gelebilir. Hecelerin veya sözcüklerin yapısında hatalar (örneğin, hecelerin atlanması veya anlamsal parafaziler) olup olmadığına dikkat edin. Okuma materyalinin seviyesi, hızlı-bozuk konuşma derecesini etkileyebileceğinden, bireylere farklı okuma zorluk seviyelerine sahip uygun okuma materyalleri sunun. Çok heceli sözcükler ve dilbilgisel olarak daha karmaşık cümleler içeren daha zor metinler, daha az zor metinlere kıyasla daha fazla hızlı-bozuk konuşma davranışı ortaya çıkarabilir. Ayrıca, bireyin bir metni hazırlıklı ve bir metni de hazırlıksız okumasının ardından sonuçların karşılaştırılması önerilir.

3. Spontan Konuşma

Bireyi, kendisi için yüksek ilgi uyandıran bir konuda daha rahat bir sohbete dahil edin. Bu, bir video oyunu açıklamayı, favori spor veya boş zaman etkinliğini anlatmayı veya bireyin yakın zamanda yaşadığı heyecan verici bir olay hakkında bir hikaye anlatmayı içerebilir. Bu konuşma örneğinden en az 10 dakikalık bir kayıt oluşturun. Konuşma örneği, olayların liste şeklinde sıralanması yerine bir anlatıdan (spontan konuşmadan) oluşmalıdır. Hızlı-bozuk konuşma davranışları, konuşma ne kadar informal, spontan ve kapsamlıysa o kadar belirgin hale gelir. Birey kaydın farkında olmadığında, ‘kontrolsüz’ hızlı-bozuk konuşma örneğini kaydetme şansınız en yüksek olur. Bu tür bir konuşma, örneğin ebeveyn ve çocuk veya yetişkin ve partner arasındaki etkileşimi kaydederken, siz odadan bir süreliğine ayrıldığınızda da gözlemlenebilir.

4. Artikülasyon

Artikülasyon değerlendirmesi, kısa ve yapılandırılmış görevlerden daha uzun ve daha az yapılandırılmış görevlere kadar uzanan görevleri içermelidir. İlkine örnek olarak, ezberden sayma veya ezberlenmiş materyali okuma gibi rutin görevler verilebilir. Hecelerin ve kelimelerin yapısında hatalara dikkat edin ve artikülasyon hızını ölçün. Bazı hızlı-bozuk konuşan bireylerde foneme özgü yanlış artikülasyonlar görülür. Çoğu hızlı-bozuk konuşan, konuşma daha resmi olmayan ve uzun hale geldikçe, foneme özgü olmayan azalmış konuşma anlaşılırlığı sergiler. Konuşma anlaşılırlığı, seslerin ve hecelerin elisyonundan, ünlülerin nötralizasyonundan ve kelime gruplarının azaltılmasından kaynaklanır.

• Bireyden geriye doğru saymasını isteyin: 100-97-94-91…

• Bireyden 20’den 29’a kadar saymasını isteyin.

• Daha büyük yaştaki hızlı-bozuk konuşanlardan telaffuzu zor bazı kelimeleri (örneğin, “istatistiksel”, “krizantem”, “olanaklar”, “tiranozor”) okumasını ve bu kelimeleri önce rahat bir hızda, ardından daha hızlı bir konuşma hızında art arda üç kez söylemesini isteyin.

• Daha büyük yaştaki hızlı-bozuk konuşanlardan, vurgu düzeni değişen kelimeleri okumasını isteyin, örneğin: "uygula, uygulama, uygulanabilir" (uy_gula’ / uygu_lama’ / uygula_nabilir’).

OMAS (Riley ve Riley, 1985): Ergenler ve yetişkinler için normlar eksik olsa da, oral motor değerlendirme ölçeği (OMAS) diadokokinetik görevleri, oral motor koordinasyonun gözlemlenmesi için net kılavuzlar sağlar.

Sayıların (ileri ve geri) taklit edilmesi, işitsel bellek ve esneklik hakkında bilgi sağlar.

5. Dil

Hızlı-bozuk konuşması olan bireyler, artikülasyon hatalarının yanı sıra genellikle dil  problemleri de yaşarlar. Bu nedenle, bireyin dil becerilerinin değerlendirilmesi önemlidir. Dil problemleri, sözcük bulma sorunları, zayıf sentaktik yapı, söylem ve anlatılarda tutarlılık ve bağdaşıklık eksikliği ve pragmatik becerilerde yetersizlik (örneğin, dinleyicinin bakış açısını veya bilgisini dikkate almama gibi zayıf önvarsayım becerileri; konuşma partnerinin sırasını sık sık kesme) içerir. Hızlı-bozuk konuşması olan bireylerin akıcılık bozuklukluğunun birçoğunun motorik zorluklardan ziyade dilbilimsel zorluklardan kaynaklandığı tahmin edilmektedir; bu akıcılık bozuklukları genellikle “dilbilimsel labirent” davranışları olarak adlandırılır.

§  Bireyden, sizin anlattığınız bir hikayeyi yeniden anlatmasını isteyin. Birey hikayeyi yeniden anlatırken “hikayeyi temel noktaları mantıksal bir sırayla, bozulmamış hikaye örgüsüyle, hece, sözcük ve cümle yapısını gözeterek, uygun duraklamalarla, yeterli konuşma anlaşılırlığıyla ve uygun pragmatik becerilerle özetleme yeteneğini” gözlemleyin.

§  Yetişkinler ve ergenler için giderek artan uzunlukta cümlelerin (20 sözcüğe kadar) taklit edilmesini inceleyin. Bu görev, işitsel bellek becerileri ve müşterinin yönetebileceği dil karmaşıklığı miktarı hakkında bilgi sağlar.

6. Bilgisayar Tabanlı Hızlı-Bozuk Konuşma Değerlendirme Aracı

Hızlı-bozuk konuşmanın çok boyutlu doğası nedeniyle, hız ve akıcılık gibi bireysel boyutların değerlendirilmesini, deneyimli bir klinisyenin algısına dayalı olarak hızlı-bozuk konuşmanın genel şiddetini derecelendirme yöntemiyle tamamlamamız gerekiyor. Bu amaçla, Klaas Bakker tarafından geliştirilen ücretsiz bir değerlendirme aracı olan Hızlı-Bozuk Konuşma Değerlendirme Programı (Cluttering Assessment Program, CLASP) mevcuttur. Bu araca, ICA web sitesinin Diğer Kaynaklar ve Bağlantılar bölümünden erişilebilir. Bu değerlendirme aracı, klinisyenin konuşma süresinin % kaçının hızlı-bozuk konuşma olduğunu belirlemesine olanak tanır. Bir konuşma örneği dinlenirken, konuşma algılandığında (akıcı veya hızlı-bozuk) bilgisayarın sol faresi basılarak konuşma süresi ölçülür. Hızlı-bozuk konuşma algısı, algılanan hızlı-bozuk konuşma süresince sağ fareyi basılı tutarak işaretlenir. Program hakkında daha fazla bilgi, ilgili sitesinde mevcuttur.

7. Öz-Değerlendirme

Hızlı-Bozuk Konuşma Kontrol Listeleri ve Öz Değerlendirme

• Hızlı-Bozuk Konuşma Envanteri (Predictive Cluttering Inventory) (Daly ve Cantrell, 2006), ayrıca Felemenkçeye (van Zaalen, 2007) ve Almancaya (Abbink, 2007) çevrilmiştir.

• Hızlı-Bozuk Konuşma Davranışları Kontrol Listesi (Ward, 2006)

• Kekemelik Algısı Envanteri (Perceptions of Stuttering Inventory) (Woolfe, 1967)

• WASSP (Wright ve Ayre, 2000)

• S-24 (Andrews ve Cutler, 1974)

Hızlı-bozuk konuşma davranışlarıyla ilgili soruların olduğu yerlerde (örneğin, WASSP ve Perceptions of Stuttering Inventory-PSI’daki soruların bir kısmı akıcılık bozukluklarının fiziksel yönleriyle ilgilidir), klinisyenin gözlemleri ile bireyin gözlemleri arasında karşılaştırmalar yapılabilir. Duygular ve tutumları ölçen araçlar için (örneğin, S-24, WASSP’nin alt bölümleri ve PSI’daki ‘beklenti’ ve ‘kaçınma’ ifadeleri), klinisyen, bireyin değerlendirmeyi tamamlamasının ardından yanıtları birlikte gözden geçirebilir ve bunları, sonraki terapi için bir başlangıç noktası olarak kullanabilir.

• Bireyden, çeşitli kaydedilmiş görevler sırasında kendi konuşmasını eleştirel şekilde incelemesini isteyin ve bunu klinisyenin eleştirisiyle karşılaştırın. Bireyin konuşma ve dilinin temel boyutlarının her birini değerlendirmek için 5 puanlık bir derecelendirme ölçeği genellikle kullanışlıdır.

8. Yazma

Yazma ve okuma, dil-konuşma becerilerinin daha yüksek gelişim aşamalarıdır. Dilbilimsel zayıflıkların yanı sıra, kötü el yazısı, hızlı-bozuk konuşma ile ilişkili daha erken gözlenen belirtilerden biridir. Daha büyük yaşta hızlı-bozuk konuşması olan bireyler, yazılı metinde bir telafi stratejisi olarak basılı çıktıları kullanır. Bireylerden hem el yazısı hem de basılı yazıyla yazmaları istenerek karşılaştırma yapılması önerilir. Yazma hataları, konuşma alanındaki zorlukları takip edebilir; bu nedenle, bireyden kısa bir paragraf yazması istenmeli, düzensiz veya okunaksız yazılar, zayıf yazma becerileri, kötü yapılandırılmış dilbilgisi ve harflerin yer değiştirmesi veya atlanması gibi hızlı-bozuk konuşma ile ilişkili davranışların belirtileri incelenmelidir.

9. Diğer Bozukluklarla Ayırıcı Tanı

Hızlı-bozuk konuşma genellikle kekemelik, artikülasyon bozuklukları, dikkat eksikliği/hiperaktivite bozuklukları ve öğrenme güçlükleri gibi diğer bozukluklarla birlikte görülür.

Mevcut literatürde genel olarak, hızlı-bozuk konuşma ile kekemelik arasındaki temel fark, söylenmek istenilen ifadeleri hazırlama düzeyinde oluştuğu bildirilmektedir. Kekemeliği olan bireyler ne söylemek istediklerini bilirler; ancak, çeşitli sözcükleri üretme girişimlerinde motorik düzeyde engellenirler, oysa hızlı-bozuk konuşması olan bireyler ne söylemek istediklerini (veya nasıl söyleyeceklerini) tam olarak bilmeyebilirler.  Yine de, konuşmaya devam ederler. Kekemeliği olan bireylerde genellikle kısmi sözcük tekrarları, uzatmalar ve bloklar görülürken, hızlı-bozuk konuşması olanlarda genellikle aşırı ama tipik akıcısızlıklar görülür. Bunlar, araya söz eklemeler, tamamlanmamış ifadeler/sözcükler ve revizyonları içerir.

Hızlı-bozuk konuşması olan bireyler, fonemlerdeki normal niteliksel ve niceliksel değişiklik sınırlarını aşarlar ve özellikle hızlı konuşmada, standart konuşmacıların nötralize etmediği heceleri silme veya nötralize etme eğilimindedir. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) belirtileri hızlı-bozuk konuşma ile ilişkilendirilse de, DEHB tanısı olan bireyler mutlaka hızlı-bozuk konuşma belirtileri göstermez.

Spesifik öğrenme güçlüklerinin, özellikle sözel ifade, okuma, yazma, el yazısı ve müzik alanlarında zorluklarla hızlı-bozuk konuşma ile birlikte görüldüğü bildirilmiştir; ancak bu gözlemler için doğrulayıcı veriler sınırlılık göstermektedir.

10. Analiz

Hızlı-Bozuk Konuşma Bozukluğu Değerlendirme Analizi

Kayıtlar ve anketler analiz edilir ve bozukluğun hız, akıcılık, artikülasyon, dil ve bilişsel/duygusal bileşenleri hakkında karar verilir. Bireyin bakış açısını klinisyenin bakış açısıyla karşılaştırmak önemlidir; böylece, klinisyen, bireyin bozukluk konusundaki öz-farkındalığı hakkında bilgi edinebilir.

Hız:
Okuma ve ezberlenmiş bir hikayeyi yeniden anlatma sırasında, art arda dakikalar boyunca hece başına düşen saniye cinsinden ortalama artikülasyon hızı; konuşma çıktısındaki düzensizlik derecesinin değerlendirilmesi (örneğin, duraklamaların ifade veya cümle sınırlarıyla uyumlu olup olmadığı) incelenir.

Akıcılık:
Kekemelik Şiddet İndeksi, % normal akıcılık bozuklukları, % kekemelik benzeri akıcılık bozuklukları, normal/kekemelik akıcılık bozuklukları oranı hesaplanır.

Artikülasyon:
Hece ve sözcük yapısının doğruluğu; uygun vurgu kalıpları, konuşma doğallığı (uygun prozodi kullanımı), genel konuşma anlaşılırlığı değerlendirilir.

Dil:
Sözcük, cümle ve hikaye yapısı; anlatıların bağdaşıklığı ve tutarlılığı, pragmatik beceriler değerlendirilir.

Bilişsel ve Duygusal:
İletişime yönelik duygular ve tutumlar; bireyin kendi konuşma ve dil davranışlarına dair öz-farkındalığı incelenir.

Bakış Açısı:
Konuşma görevlerinin sonuçlarının ve çeşitli kontrol listelerine dayalı klinisyen algılarının, bireyin iletişim davranışlarına dair algısıyla karşılaştırılması değerlendirilir.

11. Sonuç

Aşağıda, hızlı-bozuk konuşmanın revize edilmiş son halinin tanımı yer almaktadır (St.Louis, Raphael, Myers ve Bakker, 2007). Bu tanım, hızlı-bozuk konuşmanın ne olduğuna dair en iyi görüşleri yansıtmaktadır; ancak veriler bunu gerektirdiğinde daha fazla değiştirilecektir:

Hızlı-bozuk konuşma, bireyin anormal derecede hızlı, düzensiz veya her ikisi olarak algılanan bir hız ile karakterize edilen bir akıcılık bozukluğudur (ölçülen hece hızları normal sınırları aşmasa da, bu durum gözleneiblir). Bu hız anormallikleri, aşağıdaki belirtilerden bir veya daha fazlasında kendini gösterir:

a) Aşırı tipik akıcısızlıklar gözlenir; kekemeliği olan bireylerde ise çoğunlukla tipik olmayan akıcısızlıklar gözlenir.

b) Sözdizimsel ve anlamsal kısıtlamalara uymayan sık duraklama yerleştirme ve prozodik kalıpların kullanımı vardır.

c) Özellikle çok heceli sözcüklerde, sesler arasında uygun olmayan (genellikle aşırı) koartikülasyon dereceleri gözlenir.

Geri bildirimlerinizi veya sorularınızı lütfen şu adrese gönderin: Halil Tayyip Uysal (email: uysalhaliltayyip@gmail.com) or R. Sertan Özdemir (email: serttano@gmail.com)