Polish Translation
Czym jest giełkot?
Informacje opracowane przez Kathleen Scaler Scott, Florence Myers i Petera Kissagizlisa
Próbki mowy (pliki *.wav dostarczone przez Petera Kissagizlisa)
Link do próbki wideo z giełkotem jest dostępny na stronie: StutteringHomepage:
Giełkot (określany też jako mowa bezładna) jest zaburzeniem mowy, które wpływa na umiejętność jasnego lub/ i zwięzłego przekazywania informacji innym. Osoby z giełkotem często zgłaszają, że nie są rozumiane przez odbiorców. Wiążą to z takimi czynnikami jak: tempo, jasność wypowiedzi i/lub organizacja czy trafność przekazu. Niektóre z osób z giełkotem twierdzą, że często słyszą komunikaty typu: „zwolnij!”, „przestań mamrotać” lub „skąd się wziął ten komentarz?”.
Interesujące jest to, że wiele osób z giełkotem w przeciwieństwie do osób jąkających się, nie zdaje sobie sprawy ze swoich trudności z komunikacją. Przez to są oni często późno diagnozowani – dopiero jako osoby dorosłe. Innym powodem tak późnych diagnoz jest fakt, że giełkot bywa źle rozumiany zarówno przez ogół społeczeństwa, jak i specjalistów, którzy czasami błędnie diagnozują giełkot jako jąkanie lub nazywają takie osoby „nerwowymi mówcami”. Dorośli z giełkotem zgłaszają, że podczas dorastania często spotykali się z komentarzami takimi jak „mów poprawniej”, których znaczenia wtedy nie rozumieli. Giełkot może często współwystępować z jąkaniem.
Należy podkreślić, że giełkot nie jest jeszcze w pełni rozpoznanym i zbadanym zaburzeniem mowy, dlatego też jego definicja wciąż podlega różnym modyfikacjom. Niemniej jednak możemy wymienić powszechnie obserwowane przez badaczy i/lub zgłaszane przez klientów objawy, takie jak:
● gonitwa myśli;
● szybkie i/ lub nieregularne tempo mowy;
● opuszczanie końcówek wyrazów;
● pomijanie lub zniekształcanie głosek lub sylab (np. „słonik” wymawiany jako „sonik”; „pomarańcza” to „pomańcza”);
● niezachowana prozodia mowy (słowa brzmią tak, jakby „wpadały na siebie”);
● nieadekwatne stosowanie pauz podczas mówienia;
● nadmierne używanie wtrąceń, takich jak „yyy”, „eee”, powtarzanie lub modyfikowanie fraz, lub powtarzanie słów; w przeciwieństwie do jąkania, tym rozbieżnościom nie towarzyszą zachowania związane z walką, związane z wydobywaniem dźwięku lub wzmożone napięcie mięśniowe;
● trudności z organizacją myśli i/lub przejściem do sedna sprawy;
● niewielka świadomość tego, jak ich mowa brzmi dla innych;
● trudności w zwolnieniu tempa, nawet gdy jest się o to proszonym;
● tendencja do przerywania rozmówcy;
● słowa lub pomysły pojawiają się niezgodnie z intencją.
Istnieją też inne trudności, z którymi zmagają się osoby z giełkotem. Obecnie trwają badania mające na celu ustalenie, czy objawy te są częścią zaburzenia jakim jest giełkot, czy tylko mają one tendencję do współwystępowania z giełkotem u niektórych osób. Trzeba podkreślić, że jest to bardzo trudne zadanie, ponieważ każda osoba z giełkotem ma inne doświadczenia z nim związane i przez to może zgłaszać odmienne symptomy, takie jak:
● trudności z pisaniem odręcznym, tj. pogarszająca się z czasem czytelność pisma;
● trudności z koncentracją podczas czytania i/lub w czasie wypowiedzi;
● nieustanne „bycie w ruchu”;
● trudności z dokładnym zapisywaniem słów, np. konieczność nadmiernego edytowania wiadomości mejlowych;
● wypowiedzi są najlepsze w sytuacjach zorganizowanych i poddawanych stałemu monitorowaniu np. podczas nagrywania, a najgorsze, gdy osoba jest zrelaksowana.
Jeśli zauważyłeś u siebie któreś z wyżej wymienionych objawów to znaczy, że możesz doświadczać giełkotu. Jednakże ostateczną diagnozę może postawić doświadczony i kompetentny logopeda (specjalista zaburzeń płynności mowy; balbutologopeda). W związku z tym, że zarówno giełkot, jak i jąkanie to zaburzenia płynności mowy, to logopeda, który ma doświadczenie w terapii jednego z tych zaburzeń (np. jąkania), może okazać się pomocny także podczas terapii drugiego zaburzenia (np. giełkotu).
Tłumaczenie: Dominika Gawęcka, studentka logopedii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
Konsultacja merytoryczna: dr hab. Katarzyna Węsierska, prof. UŚ
Badanie giełkotu
Informacje zebrane przez Komitet ds. Klinicznych ICA
Yvonne van Zaalen op't Hof
Florence Myers
David Ward
Ellen Bennett
*Opisane poniżej procedury diagnostyczne rekomendowane są jako wytyczne, z zastrzeżeniem modyfikacji, które wynikają z danych empirycznych pochodzących z badań.
Autor rysunku: Arend van Dam; ilustracja pochodzi z publikacji: Dinger, T., Smit, M., & Winkelman, C. (2004). Expressiever en Gemakkelijker Spreken. Coutinho. Bussum, The Netherlands.
1. Wywiad – historia przypadku
2. Czytanie na głos
3. Mowa spontaniczna
4. Artykulacja
5. Język
6. Komputerowe narzędzie do oceny
7. Samoocena
8. Pisanie
9. Diagnostyka różnicowa z innymi zaburzeniami
10. Analiza
11. Konkluzja
W procesie podejmowania decyzji, dotyczącej tego czy mamy do czynienia z giełkotem, czy nie, należy uwzględnić fakt czy klient doświadcza wyłącznie giełkotu, czy też giełkot współwystępuje z innymi zaburzeniami, zwłaszcza jąkaniem. W tym drugim przypadku ważne jest, aby zdać sobie sprawę, że giełkot czasami nie pojawia się jako istotny stan, dopóki jąkanie nie ustąpi spontanicznie lub w wyniku terapii, czy też w momencie rozpoczęcia terapii jąkania. Ważne jest również udokumentowanie obecności innych współistniejących zaburzeń komunikacji, uczenia się lub nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi.
1. Wywiad – historia przypadku
Podobnie jak w przypadku innych diagnoz logopedycznych, wywiad – ustalanie historii przypadku powinno zawierać informacje dotyczące następujących aspektów rozwoju:
1. główny powód, dla którego dana osoba zgłosiła się na badanie (i potencjalnie na terapię);
2. dane dotyczące narodzin i rozwoju;
3. dane dotyczące stanu zdrowia;
4. początek i przebieg terapii, wcześniejsze terapie i ich skuteczność;
5. rodzinna historia zaburzeń mowy lub języka, w tym zaburzenia płynności mówienia i tachylalia (patologicznie szybkie tempo mówienia);
6. dane dotyczące wszelkich problemów z nauką i zachowaniem w szkole lub miejscu pracy (biorąc pod uwagę prawdopodobieństwo współwystępowania giełkotu z takimi zaburzeniami jak nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi, trudności w uczeniu się i zaburzenia przetwarzania słuchowego).
Zalecamy cyfrowe nagrywanie wideo i audio osoby z giełkotem podczas wykonywania różnych zadań związanych z mówieniem, w celu późniejszej analizy płynności, tempa, artykulacji, języka i głosu. Logopeda powinien mieć świadomość, że klient może próbować „znormalizować” zachowania związane z mową podczas nagrywania, dlatego należy porównać zachowania komunikacyjne klienta podczas nagrywania oraz podczas spontanicznego mówienia, gdy nie jest nagrywany.
Ocena giełkotu powinna obejmować różne zadania w tym: czytanie na głos, wypowiedź spontaniczną, powtarzanie zapamiętanej historii, test motoryki narządów mowy i kwestionariusze. Stopień nasilenia giełkotu może się różnić w zależności od charakteru wykonywanego zadania. Obecność objawów typowych dla giełkotu jest bardziej prawdopodobna, gdy klient musi wypowiedzieć się spontanicznie i nieformalnie, a wypowiedź jest mniej ustrukturyzowana, bardziej emocjonalna i bardziej złożona językowo.
2. Czytanie na głos
Podczas czytania na głos ryzyko wystąpienia potknięć językowych jest mniejsze, jednak w trakcie zadania, osoba czytająca może pomijać sylaby i słowa (szczególnie zaimki).
Należy zwrócić uwagę na błędy w wymowie sylab oraz zakłócenia struktury słów, takie jak pomijanie sylab lub parafazje semantyczne. Ponieważ złożoność tekstu może wpływać na stopień giełkotu, należy proponować klientom odpowiednie materiały do czytania, które różnią się stopniem trudności. Trudniejsze fragmenty, zawierające więcej wielosylabowych słów i bardziej złożone językowo zdania, mogą powodować więcej zachowań związanych z giełkotem w porównaniu z mniej trudnymi fragmentami.
Sugeruje się również, aby klient przeczytał fragment, który już wcześniej czytał oraz taki, który widzi po raz pierwszy, aby porównywać wyniki czytania tekstu znanego i nieznanego.
3. Mowa spontaniczna
Należy zaangażować klienta w bardziej swobodną wymianę zdań na interesujący dla niego temat. Może to obejmować objaśnienie zasad gry wideo, opowiedzenie o swoim ulubionym sporcie lub o tym jak spędza czas wolny albo opowieść o niedawnym ekscytującym wydarzeniu, którego klient doświadczył. Należy nagrać co najmniej 10 minutową próbkę takiej wypowiedzi. Powinna się ona składać ze swobodnej narracji, a nie wymieniania wydarzeń, jak na liście. Stwierdzono, że zachowania związane z giełkotem są bardziej widoczne, im bardziej nieformalna, spontaniczna i obszerniejsza jest rozmowa. Kiedy klient nie jest świadomy tego, że jest nagrywany, wówczas możliwe jest pozyskanie najbardziej reprezentatywnej, „niekontrolowanej” mowy z giełkotem. Taką mowę można również zaobserwować podczas nagrywania interakcji między np. rodzicem a dzieckiem lub osobą dorosłą i partnerem, np. gdy logopeda na chwilę opuści gabinet.
4. Artykulacja
Ocena artykulacji powinna obejmować zadania od krótkich i ustrukturyzowanych po dłuższe i mniej ustrukturyzowane. Przykładami tych pierwszych są zadania rutynowe, takie jak odliczanie lub recytowanie zapamiętanego tekstu. Należy zaobserwować błędy w strukturze sylaby i wyrazu oraz zmierzyć tempo artykulacji. Niektóre osoby z giełkotem mogą manifestować wady wymowy. Jednak większość osób z giełkotem wykazuje upośledzoną zrozumiałość mowy (ale niezwiązaną z zaburzeniami artykulacji), wtedy gdy mowa staje się bardziej nieformalna, a narracja bogatsza. Zrozumiałość mowy wynika z elizji (braku wymawiania) dźwięków i sylab, neutralizacji samogłosek, redukcji grup spółgłoskowych.
Poproś klienta aby policzył wstecz: 100-97-94-91…;
Poproś klienta, aby policzył od 20 do 29;
Starsze osoby z giełkotem powinny przeczytać niektóre słowa, które są trudne do wymówienia (np. „statystycznie”, „chryzantema”, „możliwości”, „tyranozaur”) i wypowiedzieć te słowa trzy razy z rzędu, najpierw w typowym dla danej osoby tempie, a następnie należy ocenić wymowę w szybszym tempie;
Badani powinni przeczytać kilka słów, w których się wzorzec akcentowania ulega zmianie (dotyczy języka angielskiego), np. "apply, application, applicable" (a_ply’ / a_pli_ca’_tion / a_pli’_ca_ble).
OMAS (Riley i Riley, 1985): Chociaż brakuje norm dla nastolatków i dorosłych, zadania diadochokinetyczne w ustnej skali oceny motorycznej (OMAS) dostarczają wyraźnych wskazówek w jaki sposób obserwować koordynację ruchową jamy ustnej. Odtwarzanie liczb (do przodu i do tyłu) dostarcza informacji na temat pamięci słuchowej i elastyczności.
5. Język
Osoby z giełkotem oprócz problemów z artykulacją często zmagają się z utrudnieniami językowymi. Dlatego ważna jest ocena umiejętności językowych klienta. Trudności językowe osób z giełkotem obejmują problemy ze znajdowaniem słów, słabą strukturę składniową, brak koherencji i spójności w dyskursie i narracjach oraz upośledzoną pragmatykę (np. słabe umiejętności dotyczące presupozycji, takie jak nieuwzględnianie punktu widzenia lub wiedzy słuchacza; częste przerywanie rozmówcy). Prawdopodobnie wiele niepłynności manifestowanych przez osoby z giełkotem ma związek z trudnościami językowymi a nie motorycznymi. Te niepłynności są często nazywane zachowaniami „labiryntu językowego”.
Należy poprosić klienta, aby powtórzył historię, którą mu zaprezentowano. Należy obserwować jak klient odtwarza historię. Ocenie podlegają takie aspekty jak: umiejętność parafrazowania historii z zachowanie wątków głównych w logicznej kolejności i z nienaruszoną gramatyką opowieści, zachowywanie struktury sylab, słów i zdań, odpowiednie pauzowanie, odpowiednia zrozumiałość mowy, odpowiednie umiejętności pragmatyczne.
Zadanie powtarzania zdań o zwiększającej się długości (zdań liczących do 20 słów) dla dorosłych i młodzież dostarcza informacji o pojemności pamięci słuchowej oraz stopniu złożoności językowej, z jaką klient jest w stanie sobie poradzić.
6. Komputerowe narzędzie do oceny giełkotu
Ze względu na wielowymiarowy charakter giełkotu, należy uzupełnić ocenę poszczególnych aspektów, takich jak szybkość i płynność, środkami do oceny ogólnego nasilenia giełkotu na podstawie spostrzeżeń wyszkolonego logopedy. W tym celu można skorzystać z bezpłatnego narzędzia diagnostycznego Cluttering Assessment Program (CLASP) autorstwa Klaasa Bakkera. Narzędzie jest dostępne na stronie ICA:
https://associations.missouristate.edu/ica/resources_and_links_page.htm.
To narzędzie diagnostyczne pozwala logopedzie określić nasilenie procentowe występowania objawów charakterystycznych dla giełkotu. Podczas odsłuchiwania próbki mowy czas rozmowy mierzy się, naciskając lewy przycisk myszki na komputerze, gdy mowa jest rejestrowana (płynna lub zakłócona). Rejestrowanie objawów giełkotu jest zaznaczane przez przytrzymanie prawego przycisku myszy w trakcie analizy giełkotu. Więcej informacji o programie można znaleźć w zakładce pobierania na oficjalnej stronie ICA.
7. Samoocena
Listy kontrolne i samoocena w diagnozie giełkotu:
Predictive Cluttering Inventory – Prognozowanie giełkotu – Inwentarz cech (Daly i Cantrell, 2006), przetłumaczone również na język niderlandzki (van Zaalen, 2007), niemiecki (Abbink, 2007), a także polski (Węsierska, 2014).
Lista kontrolna zachowań związanych z giełkotem (Ward, 2006)
Inwentarz postrzegania jąkania (Woolfe, 1967)
WASSP (Wright i Ayre, 2000)
S-24 (Andrews i Cutler, 1974)
Tam, gdzie pojawiają się pytania dotyczące zachowań związanych z giełkotem (na przykład niektóre pytania dotyczące WASSP i PSI odnoszą się do fizycznych aspektów niepłynności), można dokonać porównania między obserwacjami logopedy i klienta. W przypadku instrumentów wykorzystujących uczucia i postawy (takich jak S-24, subtesty WASSP oraz stwierdzenia „oczekiwanie” i „unikanie” w PSI), logopeda może przeanalizować odpowiedzi razem z klientem i wykorzystać potem wyniki tej analizy do programowania terapii.
Można również poprosić klienta, aby dokonał krytycznej analizy próbek nagrań swojej własnej wypowiedzi podczas wykonywania różnych zadań. Można porównać oceny klienta z wynikami analiz logopedy. W celu dokonania analizy nagranych próbek w każdym z głównych wymiarów mowy i języka klienta można użyć pięciopunktowej skali.
8. Pisanie
Pisanie i czytanie są wyższymi etapami rozwoju mowy i języka. W giełkocie obok trudności językowych, przejawiają się również trudności związane z pismem odręcznym, które są jednymi z wcześniejszych zachowań związanych z giełkotem. Osoby starsze doświadczające giełkotu stosują strategię kompensacyjną polegającą na pisaniu tekstów z wykorzystaniem programu komputerowego i drukowaniu go. Sugeruje się, aby klienci byli proszeni o dostarczenie próbek pisma zarówno w formie pisemnej, jak i drukowanej w celu porównania. Błędy w pisaniu mogą przypominać trudności w sferze mowy, więc należy poprosić klienta o napisanie krótkiego akapitu, w celu zidentyfikowania przejawów pisma nieuporządkowanego lub nieczytelnego, problemów ortograficznych lub gramatycznych oraz przestawiania i pomijania liter jako dowodów na powiązanie pisma z giełkotem.
9. Diagnostyka różnicowa z innymi zaburzeniami
Giełkot często współistnieje z innymi zaburzeniami, takimi jak jąkanie, zaburzenia artykulacji, zaburzenia uwagi i nadpobudliwość oraz trudności w uczeniu się.
Literatura przedmiotu sugeruje, że zasadnicza różnica między giełkotem a jąkaniem się polega na poziomie przygotowania mówcy do wypowiedzenia zamierzonej wypowiedzi. Osoby jąkające się wiedzą, co zamierzają powiedzieć, ale doświadczają zakłóceń na poziomie motorycznym podczas prób produkowania różnych słów. Z kolei osoby z giełkotem choć niekoniecznie wiedzą, co chcą powiedzieć (lub jak to powiedzieć), tym niemniej kontynuują swoją wypowiedź. Częściowe powtórzenia słów, przedłużenia i bloki są typowe dla osób jąkających się, podczas gdy nadmierne, tak zwane zwykłe niepłynności mowy charakteryzują mowę osób z giełkotem. Do tych ostatnich należą wtrącenia, niepełne zdania/słowa, poprawki.
Błędy w wymowie u osób z giełkotem przekraczają normy jakościowe i ilościowe, daje się zaobserwować tendencję pomijania lub neutralizowania sylab, których typowo wypowiadający się mówcy nie neutralizują. Jest to widoczne szczególnie w szybkiej mowie. Chociaż objawy ADD/ADHD są wymienione jako objawy giełkotu, osoby z diagnozą ADHD niekoniecznie doświadczają giełkotu.
Specyficzne trudności w uczeniu się uznaje się za współistnienia z giełkotem, zwłaszcza dotyczy to trudności w wypowiedzi ustnej, czytaniu, pisaniu, pisaniu odręcznym i muzyce; jednak wyniki badań potwierdzające te obserwacje są nieliczne.
10. Analiza
Należy przeanalizować nagrania i kwestionariusze, aby zidentyfikować kwestie dotyczące tempa mowy, płynności, artykulacji, języka i poznawczych/emocjonalnych komponentów zaburzenia. Porównanie perspektywy klienta z perspektywą logopedy umożliwia ocenę jaka jest samoświadomość klienta na temat zaburzenia.
Tempo: średnie tempo artykulacji w sylabach na sekundę (dla kolejnych minut) podczas czytania i opowiadania zapamiętanej historii; ocena stopnia nieregularności wypowiedzi (tj. czy pauzy pokrywają się z granicami zdania lub frazy).
Płynność: wskaźnik ciężkości jąkania, % tzw. zwykłych niepłynności, % niepłynności typowych dla jąkania, proporcja niepłynności zwykłych do tych typowych dla jąkania.
Artykulacja: poprawność budowy sylab i wyrazów; właściwe rozkłady akcentów, naturalność mowy (stosowanie właściwej prozodii), ogólna zrozumiałość mowy.
Język: struktura słowa, zdania i opowiadania; spójność i koherencja narracji, pragmatyka.
Aspekty kognitywne i emocjonalne: uczucia i postawy wobec komunikacji; samoświadomość własnych zachowań w zakresie mowy i języka.
Perspektywa: porównanie wyników poszczególnych prób i spostrzeżenia logopedy odnotowane na różnych listach kontrolnych – porównanie ich z percepcją klienta dotyczącą jego zachowań komunikacyjnych.
11. Konkluzja:
Poniżej przedstawiono najnowszą, zmienioną wersję roboczej definicji giełkotu (St. Louis, Raphael, Myers i Bakker, 2007). Definicja ta odzwierciedla najlepszy wspólny osąd tego, czym jest giełkot, ale będzie dalej modyfikowana, jeśli dane będą wskazywać na taką potrzebę:
Giełkot jest zaburzeniem płynności, charakteryzującym się tempem wypowiedzi, które jest postrzegane jako zbyt szybkie, zbyt nieregularne lub oba te elementy jednocześnie dla mówiącego (chociaż zmierzone tempo sylab może nie przekraczać ustalonych norm). Nieprawidłowości te manifestują się jednym lub kilkoma następującymi objawami:
a) nadmierna liczba niepłynności w mowie, z których większość nie jest typowa dla osób jąkających się (tzw. zwykłe niepłynności),
b) częste stosowanie pauz i wzorców prozodycznych niezgodnych z ograniczeniami syntaktycznymi i semantycznymi; oraz
c) niewłaściwe (zwykle nadmierne) stopnie koartykulacji między dźwiękami, zwłaszcza w wyrazach wielosylabowych.
Prosimy o przesyłanie uwag lub pytań na adres: cluttering@vanzaalen.nl
Tłumaczenie: Natalia Bauszek, Marta Jasek i Karina Konieczna, studentki logopedii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
Konsultacja merytoryczna: dr hab. Katarzyna Węsierska, prof. UŚ