Ahozko hizkuntza eskolan
Ahozkoa vs Idatzia (edo alderantziz)
Irudia gailentzen den mundu honetan soinuaren balioaz hitz egitea eta hitzak gazteen sozializazioan duen garrantzia aipatzea lekuz kanpo egon daiteke. Irudien munduan bizi gara, irudiek ematen diote zentzua inguratzen gaituen mundua ulertzeari, baina hitzaren balioa ere berreskuratu behar dugu.
Irakurri eta idazten erakutsi digun eskolan ibili garenok idazketa beti jendartearen parte izan balitz bezala jokatzen dugu. Idazketa transmisiorako modu bakar bezala hartu izan dugu, baina oso asmakizun berria da gizakiak hitz egiten daraman denborarekin alderatzen badugu.
Ahozko hizkuntza da gure arteko komunikazio modurik zaharrena: duela 300.000 urte lortu genuen hitz egiteko gaitasuna. Hasierako soinu guturalak hitz bihurtu ziren eta gero, hitz hauek elkartuz, zentzua duten esaldiak osatzen joan ginen.
Esandakoa iraunarazteko beharrak idazketa ekarri zuen, ahozkoaren eboluzio gisa eta hitz mintzatuaren errepresentazio kode bezala. Hizkuntza idatziak erabat aldatu zituen ezagutzaren transmisioa eta pentsatzeko modua baina aldaketa ez zen guk uste bezain azkar gertatu. Urte asko igaro beharko ziren idatzizko kultura herritarren sektore zabaletara iritsi arte. Hala ere, denbora luzez transmisio modu nagusia ahozkoa izaten jarraitu zuen.
Erdi Aroan apaizek eta aberatsek bakarrik zekiten irakurtzen eta idazten. Inprenta asmatu aurretik, “kopiatzaile” ofizioa zuten fraide eta mojak izaten ziren. Kopiatze lana bere ziegan isolatuta egiten zuten batzuetan. Beste batzuetan, aldiz, monastegian lan horretarako egokitua zuten “scriptorium” izeneko gela komun batean fraide eta moja askok egiten zuten lan aldi berean.
XV mendean Gutenbergek inprenta asmatu zuen. Asmakizun honek eskuizkribuak azkar kopiatu eta jendartera zabaltzeko aukera ematen zuen. Hala ere irakurri ahal izateko idazketaren kodea ezagutu behar zen eta hori bermatzen duen ikaskuntza formala ez zegoen guztien esku.
XVII mendean irakurtzen eta idazten jakitea kargu publikoak betetzeko ezinbestekoa zen. Horrela jasotzen zuen garai hartako foru legediak: “Quienes no sepan leer y escribir en lengua romance no serán admitidos como alcaldes ordinarios o procuradores de los Consejos de Juntas” Egoera horretan sortu ziren lehen eskolak eta horrela irakurtzen eta idazten jakitea botere postuetara iristeko tresna bihurtu zen.
XIX mendean ahozko hizkuntza erregistratzeko hainbat tresna sortu ziren. Fonografoa soinuak erreproduzitzea ahalbidetu zuen lehen aparatua izan zen, lehen aldiz, hitzak grabatu eta erreproduzitzeko aukera zegoen.
XX mendean informazioa biltzeko beste sistema batzuk etorri ziren: kaseteak hizkuntza mintzatua grabatu eta eramangarri bihurtu zuen, beranduago disko trinkoa eta bideo zintak hartu zuten honen lekua.
XXI mendean streaming-a eta Internet iritsi ziren, MP3 formatuan soinu-edukiak deskargatzeko aukerarekin. Soinua gordetzeko sistemak hauek guztiak hitz mintzatuaren protagonismoa berreskuratzen lagundu dute.
Baina ahozkotasunaren benetako itzulera irratiarekin gertatu zen. Liburu baten edukia zabaltzeko hainbat ale inprimatu ondoren irakurle bakoitzak erosi behar zuen. Irratian ahozko hizkuntza erabiltzen zen eta emanaldi bakar batek jende kopuru handi batengana erraz eta merke iristen zen.
Nola ikasten dugu hitz egiten eta idazten?
Ikasleen hizkuntza-komunikazio gaitasuna modu egokian garatzeko, bere erabilera guztiak aintzat hartu behar ditugu: ahozkoak eta idatziak, formalak zein informalak. Hizkuntzaren dimentsioak elkarri lotuta daude: ezin da egoki mintzatu ez bada entzundakoa ulertzen, ahozko egokiak ekoizteko idatzi egin behar dugu, ekoizpen idatziak ezin dira egin irakurri gabe, irakurtzeko hitz egin behar da,…
Ahozko hizkuntza, inguruan dugunaren eraginez ikasten dugu. Hasieratik gure ingurukoekin komunikatu nahi dugu eta entzuten ditugun soinuak erreproduzitzen ahalegintzen gara bideo hauetan ageri diren haurrak bezala. Behin eta berriz saiatzen dira adierazi nahi duten hori bere ingurukoek ulertzea lortu arte. Horrela inguruan erabiltzen den ahozko hizkuntza ikasten dute.
Idatzizko hizkuntza ikasteko beste baten interbentzioa behar da, idatzitakoa deskodetzen eta guk adierazi nahi duguna beste batek irakurtzeko moduan kodifikatzen erakutsiko digun norbait, horretara joaten gara eskolara, guretzat arrotza den komunikatzeko modua erabiltzen ikastera.
Baina, etxean ikasten dugun hizkuntza, eguneroko bizitzako komunikazio egoeratan moldatzeko nahikoa izango al da?
Idatziko hizkuntzari dagokionez bistakoa da ez dela nahikoa. Eskolan irakurtzeko ikasi behar diren zeinuak deskodetzen ikasten da. Etxean ere horretan laguntzen duten idatzizko hainbat ekoizpen egiten dira: erosketa zerrendak, oharrak, mezu laburrak,... Hala ere inork gutxik jartzen du zalantzan ikasleak bizitzako esparru guztietan modu egokian komunikatzeko hori ez dela nahikoa eta eskolan gauza zailagoak idazten ikasi behar duela: Ipuinak, erreportajeak, eskutitzak,...
Ahozko hizkuntzarekin badirudi gauzak ez daudela hain argi. Etxean entzundakoa imitatuz "berez" ikasten dugu baita funtzio ezberdinetan erabili ere: behar duguna eskatzeko, sentitzen duguna adierazteko (haserrea, poza, mina, alaitasuna,...) Etxean egiten diren ahozko ekoizpenak eredu onak izan daitezke baina ez dira nahiko modu egoki eta eraginkorrean komunikatzen ikasteko. Idatzizko hizkuntzarekin bezala eskolan ikasi behar dira gauza zailagoak: hitzaldiak ematen, eztabaida ordenatuak egiten, esateko modua testuingurura egokitzen,...
Joaquim Dolz irakasleak ahozko hizkuntzaren irakaskuntzari buruz:
Ez da nahikoa hizkuntza bat erabiltzea; mintzamenak irakasgaia ere izan beharko luke. Orokorrean, eskolaren zeregin nagusia irakurtzen, idazten eta kontatzen irakastea dela uste da. Baina ikuspegi tradizional hori oso mugatua da, eta arazo handiak ematen ditu.
Hasteko, haurrak gero eta lehenago eskolatzen direnez, eskolan garatzen dute beren ahozko hizkuntza.
Bigarren, ahozko didaktikaren inguruan eginiko ikerketek erakusten digute ezinbestekoa dela ahozko adierazpena irakastea, ikasleek jendaurrean hitz egiten ikastea. Niri alderdi hori oinarrizkoa iruditzen zait herrialde demokratikoetako hiritarrak prestatzeko orduan.
Hirugarren, ikasle guztiei aukera berdinak eman nahi bazaizkie, funtsezkoa da ahozko adierazpena irakastea. Izan ere, halakorik irakasten ez denean, irakasleek haurrek etxean ikasten dutena ebaluatzen dute, hau da, ikasleen jatorri soziala ebaluatzen dute. Behe mailetako ikasleek, adibidez, ez dauzkate abokatuen seme-alaben aukera berdinak jendaurrean eztabaidatzen ikasteko.
Laugarren, ahozko adierazmena funtsezkoa da eskolako beste arlo batzuk garatzeko, ahozko testuak ulertu eta sortzeko, eta klaseko ahozko trukeetan parte hartzeko, hots, eskolatzeak eskaintzen dituen onura guztiak jasotzeko."
Ahozko hizkuntza (idatzizkoa bezala) eskolan modu sistematikoan landu eta ebaluatu behar da. Horretarako plangintza egoki eta adostua egitea komeni da. Horretan lagungarri izan daitezkeen bi dokumentu interesgarri:
Josune Zabalak Tolosako ikastetxe guztietan ahozkotasuna lantzeko garatu duen ikerketaren berri ematen duen artikulua: Ahozko konpetentziak derrigorrezko bigarren hezkuntzan: Sekuentzia Didaktikoak Tolosako laborategian
Esther Mugertzak eta Yolanda Olasagarrek Ahozko hizkuntza irakasteko esperientzia eta materialez osatu duten sitea: Ahozko Hizkuntza Irakastea