Crkva svete Petke

Bez sumnje, najstarija crkva u ponišavlju je crkva Svetog Nikole, kasnije i danas Svete Petke, odnosno Svete Parasakeve u Staničenju. Crkva se nalazi na maloj zaravni izvan sela.

Reč je o izuzetno vrednom objektu srednjevekovnog graditeljstva. To je jednobrodna građevina s kraja 13. veka, bez kupole. Građena je od lomljenog kamena peščara i krečnjaka. Živopisana je 1331/32. godine.

Crkva je zidana kao grobna crkva, od skromnog materijala i nevelikih dimenzija (7x3,4m). Građevina, poput neke kripte, ili nadzemne grobnice, ima ima malo prozora i bez kupole je, tako da je mnogo više osvetljena kandilima i svećama, nego prirodnom svetlošću.

Na zapadnom zidu, iznad ulaznih vrata, smešten je delimično oštećeni ktitorski natpis izveden freskotehnikom iz kog, pored ostalog, saznajemo ko je podigao ovaj hram. U slobodnom prevodu i sa popunjenim oštećenjima u tekstu se kaže: " Izvoljenjem Oca i svršenjem Sina i pospešenjem sv. Duha, sazda se i oslika ovaj hram sv. Nikole o trošku Arsenija i Jefimije i Konstantina (. . .), u dane blagovernoga cara Ivana Asena, a kod gospodina Belaura, godine 1331-32.

Na zidovima crkve je prava mala galerija od deset istorijskih portreta iz kojih saznajemo da su se Konstantin i Jefimija, verovatno pred kraj života, zamonašili i da su u trenutku građenja crkve i slikanja fresaka bili već pokojni. Radove je priveo kraju njihov sin, vlastelin višeg ranga, zajedno sa svojom ženom čije ime nam je ostalo nepoznato zbog oštećnja zida. Vladar koji se pominje u natpisu je Ivan Aleksandar (1331-1371), koji je ime Asen nosio kao svoje drugo porodično ime. Belaur je bio jedan od najmoćnijih bugarskih boljara i ujak cara Ivana Aleksandra, protiv koga je ustao na oružje 1331. godine i ocepio deo države oko Vidina i toka Dunava. Car Dušan ga, u autobiografskoj belešci za svoj Zakonik, pominje kao jednog od sedam vladara koji su ugrozili srpsku državu, misleći na značajnu pobedu u bici kod Velbužda 1331. godine, izvojevanu protiv Bugara i njihovih saveznika.

U naosu, glavnom delu crkve, arheološkim istaživanjem pronađene su četiri grobnice. U narteksu, dodatku na zapadnom delu građevine, takođe su otkrivene četiri grobnice. Oko same crkve je nekropola sa najmanje 133 groba.

Najvredniji arheološki nalaz potiče iz ozidane grobnice postavljene uz spoljnu ivicu južnog zida crkve u kojoj je otkrivena traka izvezena zlatnim koncem sa imenom cara Ivana Aleksandra i titulom "cara Bugara i Grka". Deo svečane vladareve odeće dokazuje da je Konstantin bio veoma blizak carev saradnik, a možda i srodnik. Ovakvi pokloni su se davali u izuzetnim prilikama i retkim osobama.

Raspored scena na zidu u potpunosti prati grobnu namenu crkve, baš kao i posveta sv. Nikoli koji se smatra za velikog pomoćnika duša posle smrti.

Crkva Svete Petke po mnogo čemu je zanimljiva. Iznad zapadnih ulaznih vrata, sa unutrašnje strane, je ktitorski natpis, iz kojeg se vidi da su hram podigli i živopisali Arsenije, Jefimija i Konstantin u naznačeno vreme. I čini se da su to jedini istorijski podaci o crkvi. Deo životopisa je sačuvan. Oslikane i sačuvane površine su vrlo zanimljive. Na južnom zidu - ktitor i ktitorka između sebe drže model crkve, ispod makete crkve i između ktitora - dete. Na severnom zidu - portreti vlastelina i vlastelinke u bogat odeći. Donji delovi njihovih haljina ukrašeni su dvoglavim orlovima i medaljonima. Slično je i sa portretom mlade vlastelinke na zapadnom zidu - bogata odeća raskošan nakit i bez krune. Dakle s jedne strane portreti značajne vlastele u bogatoj odeći sa raskošnim nakitom, a s druge strane, crkva mala i spolja vrlo skromna. Očigledno, reč je o grobnoj crkvi sa specifičnom namenom.

Budući da je hram bez kubeta, dakle bez svetla odozgo, osvetljavan je kandilima i svećama. I još jedan detalj upotpunjuje atmosferu kripte ili nadzemne grobnice - časna trpeza prislonjena je uz istočni zid, što znači da nije bilo redovnog bogosluženja.

Crkva svetog Nikole u svom arhitektonskom izgledu imala je verovatno reprezentativni izgled, no vreme je učinilo svoje, a učinile su dosta i "istraživačke grupe", čije je delovanje očigledno, naročito u pljačkanju grobova.

Arheološki radovi između 1974 -1979. godine ustanovili su da je crkvi, ubrzo nakon izgradnje, pridodata i pripratana zapadu, u čijem je temeljima bilo lomljenog kamena i mnogo opeke.

Iako je u kripti otkopano 113 grobova, samo četiri ukopa su srednjevekovna. Na dnu su, nekim čudom, ostala netaknuta dva groba - muški i ženski. Arheolozi su zaključili da su pokojnici sahranjeni u hrastovim sanducima i uvereni su da su to posmrtni ostaci upravo vlastelina i vlastelike, odnosno ktitora hrama. Njihovi grobovi su bili prekriveni kamenom pločom. Druga dva groba su dečija. Iako opljačkani, preostalo je nešto delova odeće zlatom urađene. U oltarskom prostoru je drugačiji živopis. Naime, Bogorodica nema značaj koji joj se inače pridaje u freskom slikarstvu. Ovde je sve podređeno Svetom Nikoli, koji je očigledno bio zaštitnik ove porodice i kome je je crkva u Staničenju i bila posvećena.

Verovatno između 15 -18, veka Staničenjska crkva je obnovljena i postala seoska, pa je tako i promenila ime. U vreme kada je građena nadzemna grobnica selo je imalo crkvu Sv. Jovana Krstitelja na groblju. U međuvremenu je porušena, pa je kripta preuređena u seosku crkvu. Ne zna ste tačno kada.

Postoje dve legende o promeni imena crkve Svetog Nikole u naziv Svete Petke.

Prva datira iz 1398. godine i govori o kneginji Milici koja se bavila i diplomatskom delatnošću, te je zajedno sa Jefimijom te godine išla kod sulatana Bajazita da zastupa interese svoga sina Stefana. Tom prilikom je izdejstvovala prenos moštiju svete Petke iz Vidina u Beograd. Po legendi, mošti su prenoćile u staničenjsku crkvu Svetog Nikole. Potom su mošti bile smeštene u kapelu svete Petke na Kalemegdanu a danas su one u rumunskom gradu Jaši.

Druga legenda je više istorijska činjenica. Naime, 25. marta 1796. godine po starom kalendaru na Blagovesti Presvete Bogorodice kada je u crkvi i oko nje bilo meštana, upali su turci krdžalije i posekli silan svet. Od tada, crkva nije otvarala vrata narednih dvadeset godina. Po ponovnom otvaranju, promenila je ime u crkva Svete Petke. U novije vreme, crkvena slava je Sveta Petka Paraskeva, 8. avgusta.

U vreme kada je crkva Svetog Nikole građena, ovaj kraj je bio pod Ohridskom arhepiskopijom. Što se majstora fresko slikarstva tiče, očigledno je da su poznavali zahteve vlastele i da su im bile bliske ohridske crkve između 13 -15. veka.

Crkva Svetog Nikole u Staničenju, ili crkva Svete Petke - Svete Paraskeve, proglašena je kulturnim dobrom i pod zaštitom je države od 1967. godine.

Vaše kritike, primedbe, komentare i sugestije šaljite na vrnica@gmail.com