Geografski položaj

Reljef srednjeg Ponišavlja izgrađivan je u relativno jednoličnom geološkom sastavu, različitim tektonskim odnosima, uz ograničene, male padavine i oskudnu hidrografsku mrežu. Glavno obeležje reljefu, kao i u svim mlađim ubranim zonama, u koje spada i kompozitna i poligenetska dolina Nišave, daju određene tektonske celine, planinski venci i kotline. Visoka Suva i plećate Svrljiške planine natkriljuju ostale prostore. A to su duboko spuštene i planinskim vencima stisnute i ograničene, supodinske kotline Belopalanačka i Koritnička. I rečna mreža, suprotstavljena u svom delovanju tektonskom reljefu, je ograničena samo na kotlinska dna, dok su ogromni planinski prostori bez površinske hidrografije. Izuzetak predstavlja basen sliva Crvene reke, koji se po postanku, izgledu reljefa i gustoj hidrografskoj mreži, razlikuje i izdvaja iz tektonskih, planinsko-kotlinskih celina.

Pirotska potolina, ispunjena neogenim, pliocenim sedimentima, obrazovana je između više tektonskih dislokacija pravca SZ-JI i SI-JZ. Duž glavne Nišavske dislokacione zone obrazovane su i druge kotline u kompozitnoj dolini. Zahvaljujući poprečnim dislokacionim zonama u sklopu Pirotske potoline izdvojene su Barje, Sopotski tesnac i Đurđevopoljska kotlina.

Po svemu sudeći mladi tektonski pokreti na teritoriji Pirotske kotline, kao i u njenoj bližoj okolini (kod Staničenja), su posledica pokreta koji se obavljaju duž tektonskog sutoka, između morfostruktura Stare i Suve planine čija osa vodi sredinom kotline i duž planine Belave, a poklapa se sa položajem i rasprostranjenjem senonskog rova na delu Tupižničko-tepoške zone. Njih veoma dobro regastruju i seizmičke pojave koje u sklopu planine Belave imaju jačinu VIII, a u njenoj široj okolini VII stepeni.

Uzvodno od Belopalanačke kotline, na krajnjoj istočnoj tački Nišave - sutesci Sv. Oca (1,5 km), nadovezuje se kotlina srednjeg Ponišavlja - Đurđevo polje. Ona je sa gornjim Ponišavljem povezana Sopotskim tesnacem (5,5 km), a okružena je sledećim kotlinama:

-na jugu i jugoistoku Pirotskom,

-na severu Svrljiškom i

-na zapadu i jugozapadu Belopalanačkom.

Granice Đurđevopoljske kotline su na:

-Severu - preseđlina Babine glave koja predstavlja razvođe Babinokalske reke i Turije, odnosno Paješke reke, koje zajedno predstavljaju izvorište Svrljiškog Timoka i Osmakovske reke;

-Zapadu - razvođe prema Belopalanačkoj kotlini;

-Jugu i delimično istoku - planina Belava sa dominantnim vrhom Kardašica (946 m) i razvođem prema sutesci Sv. Oca;

-Istoku i severoistoku - vezujući se na Belavu, Staničenjski tesnac, Begov most, penje se na Kaćin kamen, pa temenom Parasinja (467 m) ide na Jujevac (642 m), preko Slivnice (641 m) razvođem između Petrove reke i Klajće, izilazi na Golemi cer (882 m) i Krnevom čukom (826 m) se penje na Paješki kamen.

Selo Staničenje se nalazi u Đurđevopoljskoj kotlini. Atar sela je na oko 9 km severozapadno od Pirota, samo na 1 km od železničke pruge i autoputa Niš-Sofija i smešteno je uz levu obalu Nišave i Temštice ispod planinskog venca Belave.

Belava je produžetak Suve Planine, odakle se pruža prelep pogled ka Staroj Planini i njenim najlepšim i najposećenijim destinacijama - vrh Midžor (2168 m) i skijalište Babin Zub (1758 m). Šljivovički planinski venac povezuje Belavu i Suvu planinu na zapadu. Šljivovički vrh predstavlja prirodni nastavak venca Vlaške planine koju povezuje sa Suvom planinom na jugozapadu. Od njega se odvajaju šire na severoistoku, venci Crnog vrha i Belave. I ovaj deo planinskog venca je razbijen.

U podini su otkriveni paleozojski sedimenti. U celini ovaj deo jugozapadnog planinskog venca predstavlja jedinstvenu krečnjačku ploču navučenu sa jugozapada. Prostrana navlaka sastavljena je od baremskih krečnjaka koji potiču sa Suve planine. Navlaka se završava Sarlahom, izduženim vencem Belave, koji se duboko uvlači u Pirotsku potolinu odvajajući Blato i Đurđevopoljsku kotlinu. U zapadnom delu Belave zastupljeni su kristalasti škriljci uz neznatne partije permskih crvenih peščara.

Razaranje i preoblikovanje tektonskog reljefa na prostoru Pirotske kotline i njenog planinskog okvira počelo je krajem krede. Fluvio-denudacione procese zamenjuje kraška erozija, koja na okolnim planinama neprekidno traje. Posle najnovijih radijalnih pokreta i obrazovanja Pirotske potoline, krašku i fluvijalnu eroziju smenjuje abrazioni erozivno akumulativni proces.

Prema istoku, od grada Pirota deli ga Budin-del, što je krajnji jugoistočni deo staničenskog atara prema Pirotu i Sopotu. Teren je pokriven pretežno vinogradima. Sastavljen je od neogeonog materijala sa eruptivnim interkalacijama. Iako je dosta udaljen od Pirota, on je poznato vinogradarsko mesto pirotskim i staničanskim vinogradarima. Međutim, sredinom devedesetih, požar koji je besneo na Budin-delu, uništio je svu seljačku muku i znoj te se tamo više ne bere staničenjsko grožđe.

Zapadnu granicu određuje Nišava i to tako da od Crvenčeva vrši konstantno sužavanje prema Belavi sve dok se kod mesta Matavija ne spoji sa planinskim vencem.

Na severnoj strani, duž toka Nišave, prostire se od Sopotskog tesnaca, preko Gložđa i reke Temštice prelazi na Parasinje i spušta se do sela Crvenčeva. Celom svojom južnom stranom je zaštićen masivnim planinskim vencem Belave.

Selo se sa svojim atarom graniči sa četiri komšijska sela: na severoistoku Sopot, na severnoj strani Temska i Kumanovo i na sevorozapadu je Crvenčevo. Do južnih sela Velikog i Malog Suvodola stoji Belava preko koje se prostiru staze i bogaze do ovuh naselja.

Staničenje je ujedno i jedino selo na severnoj strani Belave što ga svrstava u red naselja sa vrlo nepovoljnim geografskim položajem. Selo je srednje veličine, razvučeno je od istoka ka zapadu sa dosta kratkih i uskih prolaza između kuća. Ima pet zaseoka a u novije vreme se javlja i šesti njegov deo, Begov-most, desno od Nišave a oko međunarodnog puta i pruge. Selo se celom svojom širinom spušta do leve obale Nišave dok je plodno polje na desnoj obali. Leva strana je pogodna za vinograde, voćnjake, ponegde za njive i livade. Mesta Parasinje i Budindel najviše su obrađivana za vinograde.

Uglavnom preovlađuju goleti, rudine, slabi pašnjaci i niska šuma Belave što jedva da odgovara sitnom stočarstvu dok za krupnu stoku nema ni dovoljno paše preko leta ni dovoljno hrane u zimskom periodu. Veći deo Belave je bezvodan. Plodne oranice na desnoj obali nisu u stanju da ishrane stanovništvo sela, pa je Staničenje, iako je svaki metar oranice obrađivan, bilo pretežno gladno i tipično pečalbarsko selo.

Putni i železnički saobraćaj se odvija međunarodnom saobraćajnicom koja povezuje evropski istok i zapad. Do završetka izgradnje međunarodnog puta 1974. godine, žitelji su koristili železnicu ili, u većini slučajeva, zemljani put preko Budindela da bi došli u Pirot, što je nepuna dva časa pešačenja.

Kako je naselje od međunarodnog puta i pruge udaljeno oko 1km, svako ko prođe tim putem prvo ugleda masivni odsek na Belavi - Crvenu Stenu. To impresivno vajarsko delo prirode koja još uvek radi na njenom oblikovanju, svojom zastrašujućom lepotom nikoga ne ostavlja ravnodušnim a ponajmanje one koji su prvi put u selu.

Sadašnji izgled Crvena Stena duguje rušilačkom zemljotresu od 6 stepeni po Rihteru koji se dogodio 08.04. 1893. godine u 13.47 časova na Veliku Subotu sa epicentrom kod Svilajnca. Drugi zemljotres koji je imao ogromne posledice na ovaj teren zabeležen je 10.04.1904. godine u 08.52 časova sa epicentrom u okolini mesta Simitli u Bugarskoj od 7,8 stepeni po Rihteru i to je najači zemljotres u Evropi u poslednjih sto godina. Bugari pričaju: -Земята се е разцепила, Струма е текла в земята. Zemljotresi od 4. marta 1977. godine jačine od 7,2 stepeni Rihterove skale u Rumuniji i 15. aprila 1979. godine sa magnitudom 7 stepeni Rihterove skale sa epicentrom u Jadranskom moru su takođe uticali na erozivnu posledicu Crvene Strene.

Ispod samog odseka stene nalazi se još jedno čudo prirode - staničenjska ledenica. To je jedinstvena prirodna ledena ostava. Prvi korisnici koji su tu čuvali svoje mlečne proizvode kao i drugu hranu bili su Crnovunci koji su dolazili s proleća. Ašani ili karakačani (grč. σαρακατσάνοι) su grčka etnička grupa koja je živela na planini Pindu, u Grčkoj, a naseljavala je i istočne delove Stare planine u Bugarskoj. Uglavnom su nomadi, čuvaju ovce od kojih koriste mleko, meso i vunu. Spravljaju kačkavalj, čiju su tehnologiju od njih preuzeli i srpski staroplaninski čobani. U Srbiji ih zovu i Ašanima ili Crnovuncima, s obzirom na to da su negovali stari balkanski soj ovaca tzv. kakrakačansku ovcu. Pravoslavne su vere i govore karakačanskim dijalektom. Danas ih, pored Grčke, ima u Bugarskoj (oko 15. hiljada), u Makedoniji, Albaniji i Maloj Aziji. U Srbiji se nisu zadržali.

Ašanin Šterija Stafeji je bio jedini Crnovunac u srednjem Nišavlju za koga se zna da je kupio zemlju i nastanio se na svojim pojatama, između ostalog i zbog toga, što je mogao da koristiti staničenjske ledenice. Pećina sa prirodno hlađenim vazduhom je pokrivena bočnim zidovima i crepom te je tu 1954. godine nastala mlekara i otkupna stanica za mleko. Kačkavalj i sir koji se tu pravio, spuštan je malim liftom u dno pećine a zatim je na bukovim daskama ostavljan da zri i po nekoliko meseci. Potom je kačkavalj premazivan finim slojem parafina, ukrcavan na brodove i služen u elitnim njujorškim restoranima.

Staničenjske ledenice predstavljaju lep primer preobraćanja prirodne u namensku ostavu. One su upravo kombinacija prirodne i građene velike magacinske hladnjače. Kao takve, one su redak primer iskorišćavanja kraških podzemnih šupljina u privredne svrhe. U samoj pećini nalazio se izvor svete Bogorodice sa temperaturom izvorske vode od 4º C izmerena 05.10.1967. god. u 12 časova. Godine 1895, čuveni srpski geograf Jovan Cvijić je merio temperaturu vazduha u zapadnom delu pećine koja je tada bila veoma niska i iznosila je svega +2º C.

Tako je to bivalo nekad.

A danas.

Danas je od mlekare ostala samo ruina. Izgradnjom električne hladnjače u Pirotu, mlekara u selu je prestala da radi i od tada nastupa totalna nebriga za prirodni fenomen. Tavanica mlekare se urušila zatrpavajući izvor svete Bogorodice. Južni deo mlekare je potpuno srušen. Sva građa koja se koristila za ostavu mlečnih proizvoda je nestala ili bolje rečeno UKRADENA od strane samih meštana. Ostalo je samo sećanje.

Selo je jedno od retko naseljenih mesta u Srbiji koje leži na ušću dveju značajnih reka za ovo područje. Nišava i Temštica su svojom vodenom masom čine glavnu pritoku Južne Morave. Obe reke su davno korišćene za vodeničarski točak. Danas je sačuvana samo jedna vodenica na Temštici ali koja ne radi.

Klimatske prilike su umerene i tipične za ceo pirotski region. Proleća su vlažna i prijatna, leta topla, jeseni blage i duge a zime pretežno hladne. Često duvaju vetrovi iz raznih pravaca. U zimskim mesecima preovlađuju istočni i severni vetar ili severac i to upravo zbog položaja sela koje je licem okrenuto ka severu. S proleća povremeno duva sa juga topliji vetar. Za vreme ostalih godišnjih doba preovlađuju vetrovi sa severozapada i zapada koji donose kišu. Najviše padavina ima u maju, junu i oktobru, a najmanje u januaru februaru i julu.

U šumskim prostranstvima Belave, Budindela, Gradišta i Prasinja sreću se lisica, zec, pokoji vuk i šakal, divlja svinja, srndać, jazavac, zec, miš, jež, kornjača, krtica, gušter zelenbać i gušter slepić. Od zmija tu su poskok, šarka, smuk, belouška i blavor. Najbrojnije ptice su vrapci i senice a tu su još i slavuj, sojka, kos, lasta kukavica, detlić, jarebica, divlji golub, svraka, gavran, jastreb, kobac, poneki orao i naravno sova. Pored vodenih tokova mogu se sresti rode, divlje guske i divlje patkeŽivotinjski svet je po kazivanju starijih u ranijim priodama bio brojniji i raznovrsniji. Sa krčenjem šuma i intezivnom obradom terena, pojedine životinje su se povukle iz ovog kraja.

Od biljaka u ataru sela mogu se sresti cer, grab, granica, jasen, trepetlika, topola, brest (veoma retko), lipa, divlja kruška, dren, glog, trnjine, leska, zova, šipak, kiselo drvo u narodu zvano katalpa, divlji jorgovan. Od strane Šumskog gazdinstva Pirot zasađen je bor, ariš, smrča.

Vaše kritike, primedbe, komentare i sugestije šaljite na vrnica@gmail.com

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported License.