Macbeth, het vervloekte toneelstuk van Shakespeare

Macbeth ('The Tragedy of Macbeth') is een van de bekendste toneelstukken van William Shakespeare. Deze bloederige tragedie werd voor het eerst opgevoerd in 1606. Het verhaal baseerde Shakespeare op het leven van de historische koning van Schotland, Macbeth, die regeerde in de periode 1040-1057. De gebeurtenissen over deze koning werden beschreven in de kronieken van Holinshed, die Shakespeare als voornaamste bron gebruikte. Het toneelstuk heeft de reputatie vervloekt te zijn, want bij elke voorstelling loopt er naar verluidt wel iets mis. Meer dan vierhonderd jaar nadat het voor het eerst op de planken werd gebracht, blijft 'Macbeth' het publiek boeien, en daar zijn goede redenen voor.

Het vervloekte stuk

Macbeth heeft in toneelkringen al eeuwenlang de reputatie een vervloekt stuk te zijn. Dit bijgeloof zit zo diep dat de naam van het toneelstuk liever niet luidop wordt genoemd: het is veiliger om over "het Schotse stuk" (the Scottish play) te spreken. Er gebeuren naar verluidt ook veel ongelukken: van decors die omvallen en lichtinstallaties die het plots begeven tot botbreuken en pogingen tot zelfmoord. Macbeth leent zich goed tot dergelijke mythevorming. Het is een heel duister stuk over het kwaad in de mens en hoe een goed mens door het duister kan worden verzwolgen tot hij zichzelf niet meer kent. Tot hij met zichzelf niet meer kan leven.

"By the clock ‘t is day; and yet dark night strangles the travelling lamp.” (Macbeth in Act II, Scene 4)

(Volgens de klok is het dag; en toch wurgt de nacht (het licht van) de reislantaarn.)

Plaats tussen Shakespeares andere grote tragedies

Macbeth is de laatste van de vier grote tragedies van Shakespeare, waarin hij het kwaad in de mens tot onderwerp neemt: Hamlet (ca.1600), Othello (ca. 1604), King Lear (ca. 1605) zijn de andere drie. Deze stukken staan thematisch apart van andere historisch geïnspireerde tragedies zoals Julius Caesar en Coriolanus, die meer over politieke strijd handelen. De strijd in de vier grote tragedies woedt in de mens zelf. Het is een spirituele strijd tussen goed en kwaad. Macbeth beseft dat hij zijn ziel verkoopt door te kiezen voor het kwaad. Blinde ambitie wordt hem fataal, zoals jaloezie de grote Othello velt, en zoals wraakgedachten Hamlets geest verzieken. Het is geen vijand van buitenaf die hen doodt, zoals de protagonisten overkomt in Shakespeares Romeinse tragedies over Coriolanus en Julius Caesar. Neen: het zijn zijzelf die hun ondergang bewerkstelligen. Na de moord op zijn Schotse koning is Macbeth ten dode opgeschreven, omdat hij niet kan leven met zijn verschrikkelijke daad.

Tekst en eerste opvoering

Macbeth was een van de toneelstukken die voor het eerst werden gepubliceerd in de First Folio van 1623, een verzameling van Shakespeares toneelstukken die zeven jaar na zijn dood verscheen. Het zou al wel opgevoerd zijn geweest ter gelegenheid van de pas gekroonde Engelse koning James I, die onder de naam James V reeds koning van Schotland was. Die James beschouwde zichzelf als een afstammeling van Banquo, die werd gedood door Macbeth.

Waarover gaat het?

Shakespeare vertelt het verhaal rond de moord op de Schotse koning Duncan I en de opkomst en ondergang van zijn moordenaar, Macbeth. Het is zeer losjes geïnspireerd op het bestaan ​​van de echte koning Macbeth van Schotland uit de elfde eeuw, zoals overgeleverd in de Chronicles of Holinshed (een Engels geschiedschrijver uit de 16e eeuw). Het is een van magie doorweven stuk met bovennatuurlijke beelden en thema's van hebzucht, wraak, bloedvergieten en vervloeking.

Niet historisch accuraat

Macbeth, de historische koning van Schotland

(ca 1005 – 15 augustus 1057)

Shakespeare bracht een groot aantal wijzigingen aan in het historische verhaal over het bewind van Duncan en Macbeth. Koning James I van Engeland zal als afstammeling van deze Banquo wel gewogen hebben op wat er in het stuk veranderd moest worden. Zo tonen de kronieken van Holinshed Banquo bijvoorbeeld wél als medeplichtige van Macbeth in de moord op de koning. In het historische verslag werd Macbeth niet door heksen bezocht, maar door drie schikgodinnen (nornen) uit de Noordse mythologie: vrouwelijke wezens die het lot van goden en mensen regeren. Een ander verschil met wat zich werkelijk afspeelde, is dat de historische Macbeth koning Duncan niet thuis vermoordde, maar op een eervolle manier in de strijd doodde. Wat ook niet klopt, is dat Shakespeare Macbeth portretteert als een op macht beluste antiheld, die regicide pleegt en een schrikbewind over Schotland begint. De historische Macbeth was echter heel geliefd bij zijn volk.

Wat drijft Macbeth ertoe zijn eigen grenzen te overschrijden?

Wat dit toneelstuk voor de lezer of toeschouwer zo fascinerend maakt, is de verandering die Macbeth ondergaat. Maar wat drijft hem over de rand?

Ambitie

Aan het begin van het stuk is Macbeth een buitengewoon dapper en deugdzaam generaal in het leger van de Schotse koning, een held, en zeker geen schurk. Dat is ook de bedoeling van Shakespeare: hij toont de toeschouwers in dit stuk de corruptie van goedheid en het morele verval van een mens. Zijn het de heksen in het eerste bedrijf die hem ‘beheksen’ door te voorspellen dat hij eerst Thane (koninklijk krijgsman met landgoed) van Cawdor en vervolgens koning van Schotland zal worden? Of is het een lang sluimerende ambitie die plots doorbreekt? Zulke vragen maken het stuk psychologisch interessant, want de antwoorden zijn allerminst duidelijk, en heel beangstigend. Misschien begint de toeschouwer zich af te vragen of hij of het ‘ook in zich heeft’ om zo te veranderen.

Geloof in het onafwendbare

Wat die drie heksen betreft die Macbeth ontmoet op de heide tijdens een rit te paard met zijn vriend Banquo, die maken zeker iets los in hem. De ambitie naar het koningschap, het hoogste bereikbare, iets waar hij waarschijnlijk nog niet aan heeft gedacht. Wat er ook van zij, wanneer de eerste voorspelling uitkomt en hij wordt benoemd tot Thane van Cawdor, begint Macbeth over zijn toekomst te broeden. Hij beseft dat, wil hij koning van Schotland worden, hij niet alleen Duncan, maar ook zijn twee zonen als troonopvolgers zal moeten doden (die overigens tijdig kunnen ontsnappen). Daar is hij uiteindelijk na veel gepieker toe bereid, omdat een mens zijn voorspelde lot toch niet kan ontlopen.

Invloed van Lady Macbeth

Het is echter vooral zijn eerzuchtige vrouw, Lady Macbeth, die hem van de noodzaak van de verschrikkelijke daad kan overtuigen. Zij heeft geen geduld om te wachten tot de voorspelling uitkomt. Haar man is immers door het lot voorbeschikt om op de troon te zitten, die nu door Duncan wordt bezet. Haar ambitie is duidelijk. Duivels en donker gaat zij slinks manipulerend op haar doel af. Voor zij dat doel kan bereiken, moet zij Macbeth veranderen in een instrument dat de koning en zijn kinderen doodt. Zijn twijfel bespot ze als gebrek aan mannelijkheid, tot Macbeth bezwijkt. Om zich tegenover zijn vrouw te bewijzen, zit er voor hem niets anders op dan de koning te doden. Zou hij zonder Lady Macbeth geen koningsmoordenaar zijn geworden? Waarschijnlijk niet. Zijn geweten blijft aan hem knagen, voor, tijdens en na de moord op Duncan. Lady Macbeth lijkt eerst kil, zonder mededogen. Maar in het laatste bedrijf toont Shakespeare dat ook zij menselijk is: voor ze zelfmoord pleegt, zien we hoe ze dwangmatig het ingebeelde bloed van haar handen blijft wassen.

Hoe verandert Macbeth zichzelf?

Macbeth is ervan overtuigd dat het zijn onafwendbaar lot is om koning te worden, en laat zich overhalen door zijn boosaardige vrouw om de koning te doden. Maar dat gaat niet vanzelf. Hij neemt de beslissing om zich van zijn 'betere zelf' te vervreemden, het gedeelte dat hogerop streeft moet hij het zwijgen opleggen: zijn ziel, zijn geweten:

"To know my deed, 't were best not know myself." (Macbeth in Act II, Scene 2)

(Betekenis: Ik sluit mezelf liever af voor wat ik heb gedaan)

Dit is weer een interessant gegeven voor psychologen en psychiaters, die zich afvragen hoe bijvoorbeeld goede leiders op vrij korte tijd kunnen veranderen in meedogenloze tirannen. Ook zij moeten op een bepaald ogenblik voor deze keuze hebben gestaan. Ieder individueel mens is geboren met een mengsel van goed en kwaad. En onder bepaalde omstandigheden kan dat kwade doorbreken en de persoonlijkheid blijkbaar radicaal veranderen. Macbeth is zo'n individu, dat de hel in zich laat losbreken.

Geen weg meer terug

Eens Macbeth de weg van het kwade is opgegaan, is het alsof hij een grens heeft overschreden en hij niet meer in staat is om terug te keren tot zijn ware zelf. Dit is ook weer iets om bij stil te staan, omdat het ons allemaal kan overkomen. De Franse filosoof en existentialist Sartre zei al dat een mens vrij is ("gedoemd is") om keuzes te maken, en dat het alleen die keuzes zijn die zijn essentie bepalen, dat wat hij is. Met andere woorden: het zijn je daden die je maken. Bij Macbeth heeft zijn keuze om de koning te vermoorden verschrikkelijke consequenties. Zo beseft hij dat hij ook zijn vroegere vriend Banquo en diens zoon moet doden om zijn koningstroon veilig te stellen. De heksen voorspelden immers dat ook Banquo's zoon Fleance koning zal worden. Wanneer dat zal gebeuren, weet Macbeth niet. Daarom neemt hij het zekere voor het onzekere: met Fleance uit de weg kan hij misschien het noodlot afwenden. Gedwongen om meer en meer moorden te plegen om zich te beschermen tegen vijandigheid en achterdocht, wordt hij al snel een tirannieke heerser. Het bloedbad en de daaruit voortvloeiende burgeroorlog voeren Macbeth en Lady Macbeth onherroepelijk naar waanzin en dood.

Geen zwart-witverhaal

Het zou na de moorden op Duncan en Banquo moeilijk kunnen worden voor de lezer of toeschouwer om zich nog enigszins met Macbeth te kunnen identificeren. Shakespeare heeft dat blijkbaar beseft, want zijn protagonist heeft zijn menselijkheid niet helemaal verloren. Hij krijgt wroeging over wat hij heeft gedaan, en begint krankzinnig te worden. De lezer of toeschouwer beseft ook dat niet alle schuld bij Lady Macbeth ligt, want zij heeft bijvoorbeeld geen aandeel in de moord op Banquo. Het lijkt zelfs alsof deze sterke, indrukwekkende vrouw zich terugtrekt en de gebeurtenissen op hun beloop laat na de moord op de koning. Nog even toont zij haar wilskracht wanneer haar echtgenoot bijna bezwijkt bij het zien van de geest van Banquo. Zij helpt hem door dit moment van zwakte, maar het is Macbeth zelf die zal afmaken wat hij is begonnen. De figuur van Banquo, de voorvader van James I van Engeland, wordt in het algemeen positief beoordeeld. Men kan hem beschuldigen van passieve medeplichtigheid omdat hij de voorspelling van de heksen kende, maar dat is volgens de meeste commentators wat vergezocht. Hij kon immers niet weten dat de koning vermoord zou worden om de weg vrij te maken voor Macbeth.

Slachtoffer of keuze uit vrije wil

De vraag die men zich kan stellen, is of Macbeth wel vrij was om die keuze tussen goed en kwaad te maken. Men kan hem namelijk ook zien als slachtoffer van duistere krachten die lagen te wachten tot hij een teken van zwakte toonde. Zo zullen zijn tijdgenoten het wel begrepen hebben. In onze tijd zijn wij geneigd om meer psychologische verklaringen te zoeken, maar wij mogen niet vergeten hoe sterk het bijgeloof en het geloof in magie in Shakespeares tijd was. De heksen waren voor hen echte heksen, en de geest van Banquo was geen projectie van Macbeths schuldig geweten, maar een echte geest. Dit neemt niet weg dat hedendaagse interpretaties door regisseurs en literaire critici interessant zijn. Het toont ook aan dat Macbeth zelfs na meer dan vierhonderd jaar blijft boeien, wat toch wel uitzonderlijk mag heten.

Geraadpleegde literatuur

• Sarah Black, The Historical Inaccuracies of Shakespeare’s Macbeth: http://www.teenink.com/nonfiction/academic/article/428217/The-Historical-Inaccuracies-of-Shakespeares-Macbeth/ bezocht op 20 november 2016
• Richard Adams (editor, 1986), Longman Study Texts: Macbeth. Longman Group UK Limited. ISBN: 0-582-33191-9
• David Bevington (2014, Seventh edition The Complete Works of Shakespeare - hoofdstuk over Macbeth. Pearson Education Inc. ISBN: 10: 0-321-88651-8
• Willy Courteaux (vertaler, 2014), Shakespeares verzameld werk: Tragedies. De Bezige Bij Antwerpen. ISBN: 978-90-8542-558-8

Auteursrecht: Jules Grandgagnage