ĐÌNH DƯƠNG LÂM

Đình Dương Lâm được xây dựng trên một khu đất ráo đẹp đẽ của làng Dương Lâm, xã An Dương, huyện Tân Yên. Đó là khu đất ở giữa làng nhưng không bị che hắn bởi phía trước đình là khu đồi, ruộng thoáng rộng. Sau đình và hai bên thôn chạy từ xã Liên Sơn đi Ngàn Ván ngang qua trước cửa đình đã dễ dàng đưa chân các khách muôn đến thăm ngôi đình này.

Đình Dương Lâm ngày nay có qui mô vừa, tức là không phải là ngôi đình to so với trong huyện, trong vùng. Thế nhưng nói tới Dương Lâm, không ai lại không biết đến đình Dương Lâm. Tại sao vậy ?

Thứ nhất, ngôi đình này vốn là ngôi đình cổ thời Lê, tọa lạc ở khu đất Bãi Đình (cũ). Vì lý do giặc giã nhiều, nên Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân Yên Thế đã bàn với dân làng di chuyển đình về khu đất giữa làng như hiện nay, để tiện trông nom và cũng dễ bề hoạt động.

Thứ hai, khi đên thăm đình Dương Lâm, ai cũng được từ các già làng cho đến những người dân nơi đây kể lại cho nghe những câu chuyện về quận công Dương Đình Bột, Dương Đình Tuấn, Dương Đình Cúc của thời Lê - Mạc, Lê Trung hưng và thời Nguyễn. Sau nữa là những câu chuyện dân làng quan hệ với nghĩa quân Yên Thế chống thực dân Pháp ở cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.

Thứ ba, đình Dương Lâm không lớn nhưng sức chứa lại nhiều. Trong thời kháng chiến chống Pháp, nơi đây đã từng là cơ sở cách mạng cho các đồng chí Hà Thị Quế, Hoàng Quốc Thịnh... và các đồng chí khác đi lại hoạt động. Nhiêu cơ quan của huyện Yên Thế, tỉnh Bắc Giang cũng đã từng dùng đình làm trụ sở...

Ba nội dung lịch sử này luôn luôn được bà con nhân dân Dương Lâm lưu giữ, truyền lại ở đình. Các nhân vật là anh kiệt của làng: của xã, của huyện như Dương Đình Bột, Dương Đình Tuấn, Dương Đình Cúc vẫn được nhân dân phối thờ ở đình cùng đức thánh Cao Sơn. Có điều lạ là: Lẽ ra người dân phải hiểu đức thánh Cao Sơn hơn các nhân vật khác mới đúng. Nhưng ở đây họ hiểu ba vị phối thờ nêu trên nhiều hơn cả thánh làng mình và họ cùng nhớ những kỷ niệm của Hoàng Hoa Thám cùng nghĩa quân với làng nhiều hơn cả thánh. Cũng như vậy. tình cảm của họ đối với Đảng với cách mạng mỗi khi ra đình lại càng thêm sâu đậm.

Đức thánh Cao Sơn ở vùng Tân Yên, Yên Thế là một nhân vật huyền tích nằm trong các huyền tích về thời Hùng Vương. Đó là một huyền tích về một vị tướng tài giúp vua Hùng giữ nước nên được phong thần thờ phụng ơ chính cung của đình.

Còn các vị được phối thờ ở đình Dương Lâm có nguồn gốc lai lịch ra sao ? Điều này các tài liệu và người dân nơi đây đã làm sáng tỏ.

Sách Địa chí Tân Yên chép:

"Dương Đình Bột": Ông vốn là con một nhà giàu, học hành thông minh, người làng Dương Lâm (nay thuộc xã An Dương) rồi làm cai tổng Nhã Nam. Triều Mạc thấy là người có trí đã thăng chức Quận công, dân gian gọi là Quận Bột. Quận Bột mở cửa xưởng đúc tiền, thu hút nhiều người đến làm công, nhất là thanh niên nam nữ. Nghề đúc tiền của Quận Bột đang đà phát triển thì ông được lệnh vua cầm quân lên dường dẹp giặc, nhưng không may ông bị thua trận. Triều đình Mạc ra lệnh xử Quận Bột tội chết, giam trong ngục chờ ngay xử chém. Bỗng có tin vua Mạc xa giá đến pháp trường, dự buổi xử chém Quận Bột. Đợi khi vua tới, ông xin đọc bài thơ chúc hỗ nhà vua. Vua y lệnh ông liền đọc bài thơ với thái độ bình thản:

"Nhân dịp long xa tuần hành Bắc thành, Chật đường xa giá đẹp bóng loan chinh, Náo nức muôn làng trẻ già nhi nữ, Mừng rằng nay có thái bình thiên tử, Mừng đặng nhìn xem thiên xứ nghi dong, Nghìn năm gặp hội Thăng Long, Mây che Tân Lĩnh nước trong Nhị Hà. Vua đem lòng cảm kính, nhớ lại công lao của Quận Bột đối với triều đình, liền tha tội chết cho ông.

Dương Đình Tuấn: Người làng Dương Lâm, thời kỳ Nguyễn Huệ đem quân đánh Thăng Long, nghe kế của Nguyên Hữu Chỉnh, vua Lê Chiêu Thống bỏ Kinh Thành qua đường Kinh Bắc lên Yên Thế nhằm vượt sang cầu cứu nhà Thanh. Tuần Lình (tức Dương Đình Tuấn) người làng Dương Lâm, ra lệnh cho quân đi phục tại Cầu Cần để cướp xa giá của vua. Bộ phận đi trước có Trương Giao chỉ huy, gặp người không giết. Còn bộ phận của Tuần Lình đi sau gặp người là giết, về sự kiện này mà dân gian có câu ca:

Có phúc thì gặp Trương Giao, Vô phúc thì gặp giáo mao Tuần Lình

Khi Lê Chiêu Thống kéo quân đến cầu Cần, thấy còn đông quân Tuần Lình không dám cướp, lại phải phục xin theo. Tuần Lình đã đưa vị vua Lê đến đình Nội, xã Hữu Mục rồi đưa lên đình Cao Thượng. Bị quân Tây Sơn ập đến. Tuần Lình lại dẫn vua Lê chạy sang ngủ ở chùa Đất Đỏ xã Hoà Mục. Quân tướng ngủ ở cánh đồng làng Bùi (về sau dân gọi là Đồng Vua - lại dẫn vua Lê lên núi làng Am vài hôm (về sau dân cũng gọi núi này là núi Vua). Từ núi làng Am (Yên Lễ) Tuần Lình chạy sang Tàu. Tuần Lình quay về tập hợp quân đánh nhau với quân Tây Sơn một thời gian bị thua. Tuần Lình chạy vào rừng rồi chết ở rừng làng Bạt. Đến nay mả vẫn còn.

Dương Đình Cúc là người Dương Lâm dựng cờ khởi nghĩa chống lại triều đình nhà Nguyễn, ngay tại đình làng mình. Ông kéo quân lên xây dựng căn cứ khởi nghĩa ở núi Hàm Rồng thuộc Đức Lân, huyện Phú Bình (Thái Nguyên) vào năm 1826. Nghĩa quân đã hoạt động khắp các huyện Yên Thế, Hữu Lũng, Võ Nhai, Phú Bình, tổ chức nhiều cuộc đánh du kích làm quân triều đình khon đốn. Cuộc khởi nghĩa kéo dài 20 năm. Mùa xuân năm 1846 Đề Cúc và các tướng lĩnh về dự hội làng Lềnh ở hân núi Hàm Rồng. Bỗng bị quân triều đình phục kích, hai bên đánh nhau quyết liệt hai tướng của Dương Đình Cúc bị chết, ông bị thương, chạy đến đầu làng Lan Thượng thì bị chết. Dân làng thương tiếc an táng ông về lập miếu thờ gọi là Dương Đình Cúc. Con gái ông là Dương Thị Thảo cũng theo cha khỏi nghĩa chống lại triều Nguyễn". Sau đời Dương Đình Cúc khởi nghĩa, làng Dương Lâm nổi lên ông Dương Văn Hậu (còn gọi là cụ Cai Hậu) là người giúp Hoàng Hoa Thám rất đắc lực từ 1885-1895. Truyền tích về cụ Cai Hậu còn rất nhiều ở Dương Lâm. Để đảm bảo an toàn cho các tướng lĩnh và nghĩa quân Yên Thế, cụ Cai Hậu đã cho đào một hầm bí mật từ hậu cung đình Dương Lâm xuyên ra bờ ao rồi đi nơi khác. Đến nay dấu vết vẫn còn.

Suốt trong thời kỳ chống thực dân Pháp 30 năm trời, nhiều trai làng Dương Lâm đã ra nhập nghĩa quân Yên Thế như: Dương Văn Cảnh, Dương Văn Hành, Dương Văn Đôi, Dương Văn Vạn... lập nhiều chiến công ở trận Trại Cốt (Yên Thế) Yên Phụ (Yên Phong) Đông Lỗ (Hiệp Hoà) Hố Chuối, Đồn Hom (Yên Thế)...

Trong những năm tháng ấy, đình Dương Lâm vẫn là nơi đi về của nghĩa quân. Làng Dương Lâm vẫn là pháo đài vững chắc của nghĩa quân Yên Thế ngay trước dinh phu cua Pháp và tay sai ỏ Nhã Nam. Cũng trong thời gian ấy, Đê Thám đã gửi con trai cả của mình đến Dương Lâm học cụ Cai Hậu. Điều đó chứng tỏ tình cảm rất thân thiết giữa nghĩa quân với làng Dương Lâm. Từ khi đình chuyển về giữa làng, Đề Thám lại cùng cụ Cai Hậu đã trồng cây Dã Hương ở trước sân đình làm kỷ niệm. 100 năm hơn đã qua cây Dã Hương trở thành cây cổ thụ toả bóng mát che nắng cho dân làng và ru mãi những bài ca đẹp về lịch sử làng Dương Lâm.

Do không làm gì nổi nghĩa quân Yên Thế, thực dân Pháp và tay sai kéo về Dương Lâm tra khảo cụ Cai Hậu. Song vốn là người gan góc nhất làng và hết lòng vì nghĩa quân Yên Thế, chúng đã không khuất phục được con người của cụ Cai Hậu.

Thời kỳ hoà hoãn lần thứ hai với thực dân Pháp (1897-1909) cụ Đề Thám thường về thăm Dương Lâm, thăm đình Dương Lâm với một tình cảm đặc biệt.

Ngày nay, mỗi khi ra đình Dương Lâm, ngưòi dân nơi đây lại cùng nhau ôn lại những trang sử của cha ông mình ngay trên mảnh đất mà mình đang sống để hun đúc lòng tự hào dân tộc, tình yêu quê hương tha thiết, sâu nặng. Đình Dương Lâm vì thế đã chứa đựng biết bao giá trị văn hoá, giá trị lịch sử đáng trân trọng gìn giữ. Nơi đây là biểu tượng đẹp đẽ của Dương Lâm và của mọi người; Là nơi tưởng niệm các anh linh đã vì mảnh đất này mà gây dựng, mà chiến đấu.

Bởi thế, Bộ Văn hoá-Thông tin-Thể thao đã công nhận bảo vệ tại quyết định số 154-QĐ ngày 25 tháng 1 năm 1991 để di sản này sẽ còn mãi.