Vĩnh Nghiêm cổ tự

“Ai qua Yên Tử, Quỳnh Lâm, Vĩnh Nghiêm chưa đến, thiền tâm chưa đành”. Câu ca đó như nhắc nhở chúng tôi điểm đến tiếp theo trong hành trình khám phá Tây Yên Tử. Chùa Vĩnh Nghiêm nằm ở xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang– ngôi chùa được mệnh danh là "Đại danh lam cổ tự" nổi tiếng khắp cả nước. Đây là trung tâm Phật giáo lớn nhất vào thời Trần, một chốn Tổ quan trọng, nơi ba vị Trúc Lâm Tam tổ là Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang từng trụ trì và mở đường thuyết pháp.

Đại danh lam cổ tự Vĩnh Nghiêm

Từ thành phố Bắc Giang, theo đường tỉnh 299, chúng tôi tìm về chùa Vĩnh Nghiêm (còn gọi là chùa Đức La). Con đường được nhựa hóa sau lần Nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu về thăm năm 2000, hiện đi lại thuận tiện nhiều so với trước.

Chùa Vĩnh Nghiêm tọa lạc trên một quả đồi thấp, nơi hợp lưu của sông Lục Nam và sông Thương. Chùa nhìn ra ngã ba sông, phía Lục Đầu Giang – Kiếp Bạc, vùng Cẩm Lý – cửa ngõ ra vào núi Yên Tử. Bao quanh chùa là núi non, trong đó có núi Cô Tiên, bên kia sông là vương phủ của Trần Hưng Đạo – Đền Kiếp Bạc. Trước kia, chùa Vĩnh Nghiêm thuộc xã Đức La, tổng Trí Yên, phủ Lạng Giang, nay là thôn Đức La, xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang nên còn gọi là chùa Đức La và lễ hội ở đây được gọi là Lễ hội chùa La.

Ngay trên sân chùa, chúng tôi bắt gặp một tấm bia lớn sáu mặt dựng từ năm 1606 là dấu tích lâu đời nhất của chùa hiện còn với nội dung ghi lại việc trùng tu chùa năm đó. Bia cũng ghi người đời xa xưa ca ngợi cảnh đẹp của chùa: “Chùa Vĩnh Nghiêm không chỉ là một ngôi chùa mà còn là một danh lam xây dựng, một khu cảnh trí thiên nhiên tươi đẹp của vùng Kinh Bắc. Nơi đây trang nghiêm rực rỡ, non cao ngàn dặm, trùng trùng điệp điệp vây quanh thành hình cái nong, chùa ở chỗ con sông sóng nước dạt dào mênh mông, quanh co uốn lượn chầu về như dải lụa đào. Đây là danh lam đứng đầu thiên hạ”.

Sân chùa trồng nhiều cây lâu năm để lấy bóng mát, cùng với các nếp nhà tạo ra phong cảnh kiến trúc thanh nhã.

Nét kiến trúc thanh nhã của chùa Vĩnh Nghiêm

Trong chùa có những bức hoành phi đại tự sơn son thiếp vàng lộng lẫy như: Tam giới đại sư, Pháp vương vô thượng, A di đà Phật. Đi sâu vào bên trong các gian của chùa, chúng tôi được chiêm ngưỡng vô vàn tượng Phật được coi là kiệt tác của nghệ thuật điêu khắc mới thấy thật ấn tượng, gồm có: tượng chân dung các vị Tổ dòng Trúc Lâm và các vị hòa thượng chân tu sau này, có tượng Hộ Pháp rất to, cũng có tượng La Hán nhỏ bé… Nhưng nói chung, tượng ở chùa Vĩnh Nghiêm có quy mô lớn, sơn cánh gián trang nghiêm được tạo nhiều dáng vẻ khác nhau. Những tượng ở đây đều thuộc thời Nguyễn. Điểm khác lạ, tượng Phật thường ngự trên đài sen, nhưng ở đây, tượng Phật hoàng lại ngự trên ngai vàng. Lý giải điều này, có nhà nghiên cứu cho rằng, tư tưởng tu của Trần Nhân Tông là “cư trần lạc đạo”. Ông cho rằng, phàm đã là người trần thì tùy điều kiện, hoàn cảnh mà đến với Phật. Phật ở trong tâm mình chứ không phải ở đâu xa. Có lẽ tư tưởng triết lý này bao hàm rộng hơn và mang tính nhân văn sâu sắc và chỉ có ở Thiền phái Trúc Lâm.

Trong số những đồ thờ tự ở đây nổi lên chiếc mõ nhà sư dùng khi tụng kinh mà hiếm thấy ở những chùa khác. Mõ dài gần nửa mét được sơn đen bóng, lỗ thoát âm có đề hai dòng chữ Phạn, một số cây đèn gỗ và bát nhang có kích thước lớn đều là những di vật quý.

Mõ tụng kinh – một di vật quý của chùa Vĩnh Nghiêm

Toàn bộ cảnh chùa có độ cao thấp khác nhau, có sự giãn cách cũng khác nhau tạo ra một nhịp điệu phong phú, hài hòa, tạo nên cảnh đẹp thiên nhiên và kiến trúc hòa quyện vào nhau thật trang nghiêm mà làm say đắm lòng người.

Ngoài giá trị kiến trúc, chùa Vĩnh Nghiêm còn lưu giữ một di sản đặc biệt quý giá. Đó là bộ Mộc bản kinh Phật do các vị sư tổ Trúc Lâm cho sao khắc để phục vụ việc truyền giảng, lưu hành giáo lý, tư tưởng Phật giáo từ những năm đầu thế kỷ XIV. Tuy nhiên, do chủ trương đốt sách của giặc Minh, đầu thế kỷ XV, kho mộc bản này bị hủy hoại. Cuối thế kỷ XVI, các vị sư Tổ chùa Vĩnh Nghiêm tiếp tục cho sao khắc lại nhưng hầu hết cũng bị thất lạc. Phải từ giữa thế kỷ XVIII, dưới triều vua Lê Cảnh Hưng đến đầu thế kỷ XX, mộc bản kinh Phật mới được khắc với số lượng lớn và được bảo quản đến ngày nay. Về giá trị kho Mộc bản này, đại đức Thích Thanh Vịnh – Phó trụ trì chùa Vĩnh Nghiêm cho biết: Đây cũng là một trong những công nghệ in ấn có đầu tiên ở đất nước Việt Nam. Trải qua khoảng 700 năm ngày thành lập trường đào tạo của Giáo hội Phật giáo Trúc Lâm còn giữ được 3050 ván thì khẳng định rằng những bản này có giá trị không những về nghệ thuật, mỹ thuật mà còn về tính nhân văn rất cao. Đây là kho sách cổ vô cùng quý giá như: Sa di tăng sa di tì tỉ khiêu ly (348 giới luật), bộ Yên Tử nhật trình từ thế kỷ 15 (quá trình hình thành phái Trúc Lâm), Hoa nghiêm sớ, Di đà sớ sao, Đại thừa chí quán, Giới kinh ni... do các vị sư tổ Thiền phái Trúc Lâm ở chùa Vĩnh Nghiêm cho khắc tạc từ những năm giữa thế kỷ XVIII (triều vua Lê Cảnh Hưng) đến đầu thế kỷ XX. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là những bản gỗ khắc chữ Hán và chữ Nôm với kĩ thuật khắc ngược dùng để in ra thành sách. Nhiều mộc bản được khắc bằng chữ Nôm, loại văn tự của người Việt. Nội dung chính mộc bản đề cập là kinh luật nhà Phật, lịch sử hình thành và phát triển thiền phái Trúc Lâm, trước tác của 3 vị tổ thiền phái là Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang; ngoài ra còn có các tác phẩm thơ, phú, nhật ký của Mạc Đĩnh Chi và một số vị cao tăng. Nghiên cứu mộc thư khố, chúng ta có lượng thông tin phong phú, đa dạng về lịch sử Phật giáo, tư tưởng hành đạo, nhập thế của thiền phái Trúc Lâm, văn học, phong tục tập quán cùng sự phát triển của nghề khắc in mộc thư và nghệ thuật chạm khắc gỗ của Việt Nam.

Đặc biệt một số mộc thư giới thiệu cách chữa bệnh bằng thuốc nam, cách châm cứu với bản sơ đồ chỉ dẫn các huyệt rõ ràng. Hiện nay phòng mạch của nhà chùa vẫn kế thừa các bài thuốc ghi trong mộc thư để chữa các bệnh về thần kinh, đau sưng khớp và các bệnh về tiêu hóa.

Đại đức Thích Thanh Vịnh giới thiệu mộc bản kinh Phật

Mộc bản Kinh Phật Thiền phái Trúc Lâm chùa Vĩnh Nghiêm là bộ mộc bản gốc, duy nhất của Phật phái Trúc Lâm hiện còn lưu giữ được tại chùa Vĩnh Nghiêm. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, với những giá trị độc đáo trường tồn cùng thời gian, bộ mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm xứng đáng được UNESCO vinh danh là Di sản tư liệu ký ức thế giới khu vực Châu Á- Thái Bình Dương vào năm 2012.

Có thể nói, những giá trị nhân văn cao cả trong kho mộc bản lại một lần nữa được chứng minh, phát huy, khẳng định giá trị trường tồn của mình trong dòng chảy của thời gian.

Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm với giá trị trường tồn

Ở trên gác chuông chùa có một quả chuông cổ rất lớn. Mỗi khi đánh, nghe tiếng ngân trầm đục của nó vang lên cầu Phật tổ ban phước lành cho bá tánh, người ta mới cảm thấy hết cái Thần, Hồn của Vĩnh Nghiêm tự.

Chùa Vĩnh Nghiêm là chốn linh thiêng, vì thế khách thập phương đến vãn cảnh chùa khá đông, với mong muốn tìm về một cảnh sắc, một không gian gợi mở tâm hồn như một dịp để nhìn lại chính mình, để chiêm nghiệm nhiều điều trong cuộc sống, để hướng về những giá trị của tâm linh.

Đến với Vĩnh Nghiêm tự, giữa không gian xanh mênh mông, thật lạ lùng, chúng tôi có những phút giây thư thái và tĩnh tại. Nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước khi về làm việc tại Bắc Giang đều đến thắp hương tại chùa và trồng cây lưu niệm.

Do sự hủy hoại của thời gian hàng trăm năm qua, một số hạng mục trong chùa bằng gỗ đã mục ruỗng. Do đó, hằng năm, Nhà nước đầu tư khá nhiều tiền của tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa Quốc gia này với mong muốn giữ gìn những nét kiến trúc độc đáo của chùa Vĩnh Nghiêm cùng trường tồn mãi với thời gian.

Đến với Vĩnh Nghiêm, chúng tôi còn được thưởng thức cơm chay nhà chùa, được nghe những bài ca về Đức Phật từ bi của những tăng ni, Phật tử.

Phong cảnh đẹp, sơn thủy hữu tình, kiến trúc độc đáo trầm mặc tôn nghiêm, những mộc bản – di sản văn hóa đặc sắc cùng với quá trình hình thành và phát triển của thiền phái Trúc Lâm… Tất cả đã làm danh lam Vĩnh Nghiêm tự ngày càng linh thiêng như một viên ngọc tỏa sáng trong các ngôi chùa cổ của Việt Nam.

Đăng Lâm