Quê hương qua phương ngôn xứ Bắc

Cũng như tất thảy người dân đất Việt, người Bắc Giang luôn dành cho quê hương một tình yêu đặc biệt. Tìm trong kho tàng phương ngôn xứ Bắc, ta bắt gặp muôn ngàn câu ca phản ánh tình cảm mộc mạc, chân thành của những người lao động dành cho quê hương mình. Thật khó có thể xác định được những câu phương ngôn xứ Bắc ra đời cụ thể vào thời gian nào, nhưng chắc chắn rằng nó đã được sinh ra từ trong đời sống lao động. Và chính nó đã động viên con người luôn lạc quan, yêu đời, biết nâng niu trân trọng những thành quả từ lao động mang lại, đồng thời bồi dưỡng cho tâm hồn mỗi con người, mỗi làng quê ngày càng trở nên mượt mà đằm thắm.

Xứ Bắc là một vùng đất cổ từng chứng kiến ngàn năm của đất nước từ thời Bắc thuộc cho đến hết chế độ phong kiến. Xứ Bắc được mở mang trước cả Thăng Long, và gần như không có một triều đại nào là không trực tiếp dựa vào xứ Bắc những sức người sức của. Có lẽ chính vì thế mà vùng đất này chứa đựng trong nó cả một kho tàng văn hóa dân gian phong phú đa dạng và đồ sộ. phương ngôn xứ Bắc là những tên đất tên làng cụ thể phản ánh niềm tự hào của nhân dân với mỗi làng quê. Đó là những bằng chứng sinh động và cụ thể, là dấu tích của nền văn hóa xa xưa. Chẳng hạn nếu ta có dịp về làng Bầu Hến (xã Xuân Cẩm- Hiệp Hòa) thì chắc chắn ta sẽ được các cụ cao tuổi đọc cho nghe câu ca thân thuộc này:

Hỡi cô thắt bao lưng xanh

Có về Bầu Hến với anh thì về

Làng Hến có gốc cây đề

Có sông tắm mát có nghề bện quang.

Ta thêm yêu biết mấy dòng sông Thương thơ mộng có cái tên thật đẹp thời cổ Đào Hoa Giang. Câu ca ngầm chứa truyền thuyết buồn rằng đây là con sông cuối cùng chứng kiến cảnh thương tâm của vợ con những người lính thú tiễn biệt chồng đi chảy nước non Cao Bằng thời Trịnh- Mạc phân tranh:

Sông Thương nước chảy đôi dòng

Chia ly đôi ngả cho lòng quặn đau

Hay những câu thơ gợi cho ta những hình dung về vùng quê Yên Thế vốn nổi tiếng là nơi rừng thiêng, có nhiều lâm sản quý:

Ai về Yên Thế mà xem

Núi rừng trùng điệp như nêm mọc dày

Yên Thế lắm núi nhiều rừng

Vô vàn tre gỗ anh đừng có quên

Anh về rồi anh lại lên

Tiền rừng bạc biển ai quên chốn này

Có khi những câu phương ngôn đơn giản chỉ là sự dẫn đường chỉ lối để người đi đường dễ nhận biết những nơi mình cần đến. Ví như những địa danh: Giếng Ống, Đèo Cà, Bo Non, Bờ Mận, Cổng Trâu, Dốc Đồn… đều thuộc tổng Hương Vĩ xưa (nay thuộc vùng Bố Hạ, Đông Sơn) đã được dân gian đọc thành câu thơ vần điệu:

Giếng Ống nước chảy trong xanh

Đường đi khúc khuỷu xung quanh Đèo Cà

Cổng Trâu ta đã đi qua

Bo Non, Bờ Mận ta đà nghỉ chân

Một thôi cho đến Dốc Đồn

Gặp phố Bố Hạ không còn hồ nghi

Rồi những câu nhắc nhớ phiên chợ trong vùng, có khi thông qua đó lấy cớ để diễn tả tình cảm nhung nhớ của thanh niên nam nữ:

Mồng bốn phiên chợ Na Lanh

Mồng năm chợ Tỉnh dành dành mình ơi

Mồng sáu chợ Kép tới nơi

Mồng bảy mới thực là nơi chợ nhà

Mồng tám chợ Phỏng đường xa

Cơm nắm cơm gói cả nhà cùng đi

Chợ Thương một tháng sáu phiên

Anh đi chợ liền mà chẳng vào chơi

Thày mẹ nhớ lắm anh ơi

Thày mẹ nhớ ít thì tôi nhớ nhiều

(Na Lanh còn gọi là chợ Mỏ Trạng (Tam Tiến- Yên Thế); chợ Tỉnh tức chợ Nhã Nam, trước đây có thành Tỉnh Đạo, do đó quen gọi là chợ Tỉnh; chợ nhà tức chợ Bố Hạ; chợ Phỏng thuộc Hữu Lũng, Lạng Sơn).

Đọc phương ngôn xứ Bắc, ta bắt gặp bao làng quê hiền hòa gần gũi, thơ mộng mà ý nhị biết bao. Nhưng trên hết vẫn là niềm tự hào về làng quê, là tấm lòng thơm thảo của người lao động mỗi khi nhắc đến làng quê mình:

Khăn mặt mà vắt qua sào

Anh về thăm mẹ khi nào anh lên

Anh lên thì anh cứ lên

Đừng bỏ phố Giáo đừng quên chợ Chàng

Lục Nam có quán bán hàng

Có dãy phố hẹp rộn ràng đó đây

Núi Huyền phong cảnh đẹp thay

Sông Lục tàu chạy mỗi ngày một đông

(Phố Giáo thuộc Tiên Hưng- Lục Nam).

Hoặc có những câu không đơn thuần phản ánh tình cảm gắn bó với quê hương mà còn giúp chúng ta hôm nay có thể tìm hiểu về một nghề thủ công truyền thống nào đó:

Dương Lâm có bễ đúc tiền

Ai đi đến đó thì quê đường về

Quên thì quên mẹ quên cha

Quên cửa quên nhà nhớ đất Dương Lâm

Có những câu phương ngôn rất độc đáo mà trong đó người dân xứ Bắc xưa dùng lối chơi chữ rất khéo léo:

Đa Mai có thuổng Đa Mai đào

Phụng Công có cánh phụng Công chao

Làng Đò có thuyền làng Đò lái

Bến Thương có nhớ bến Thương gào

Còn rất nhiều, rất nhiều câu phương ngôn khác nữa thể hiện trí thông minh, sự lịch lãm của người xứ Bắc mà ở đó gửi gắm tình cảm thiết tha gắn bó của người dân trong cộng đồng làng xã. Đi vào thế giới của những câu phương ngôn xứ Bắc, ta bắt gặp một Bắc Giang trong lịch sử, một Bắc Giang chân chất hiền hòa với bao nhiêu đặc sản của thiên nhiên, bao nhiêu sáng tạo của những bàn tay nông nghiệp, bàn tay thủ công. Một Bắc Giang với nhiều thắng cảnh đẹp đẽ, ấp ủ trong nó là con người cụ thể, địa danh cụ thể khiến cho ta không khỏi ngỡ ngàng, rằng hóa ra từ xa xưa thế quê hương đã hiển hiện vẻ đẹp đến nhường này.

Bàn về phương ngôn xứ Bắc, Phó Giáo sư Vũ Ngọc Khánh đã viết: “Chỉ ở Việt Nam mới có văn hóa làng, dồi dào đa dạng mà thấm thía, có lịch sử lâu đời. Phương ngôn đã thể hiện được những cái riêng tư trong văn hóa làng rất cụ thể và sinh động. Chừng nào cái văn hóa làng này còn phát huy tác dụng thì chừng ấy phương ngôn hãy còn phát triển dồi dào.”