CHÙA KIM TRÀNG

Tục truyền rằng: Vào thời Lê Trung hưng, khoảng thế kỷ mười bảy, mười tám khu vực núi Dinh của xã Việt Lập ngày nay là cả một vùng núi mang tên ấy là bởi trong núi có làng Um, làng Đông, làng Kim Tràng. Làng Um là dòng họ Giáp rất to nhiều đòi có người ra làm quan triều. Nổi tiếng là quan Thái Bảo Giáp Trinh Tường, Giáp Trinh Khánh. Các quan đã cho xây dựng ở núi Dinh Thự, lãng mộ nguy nga đẹp đẽ nên đời sau gọi núi là núi Dinh.

Núi Dinh không cao, án ngữ giữa khu vực cầu Cần và cầu Quận. Phía trước mom núi có dòng cầu Quận chảy từ cầu Vồng về Phú Khê. Dòng sông cổ ấy xưa nữa mang tên là sông Nhâm Ngao, hai bên mom núi có nhiều mạch núi quanh vòng ôm ấp làm cho khu đất ấy đẹp tựa đoá hoa sen đang nở hướng ra phía bờ nước. Đài và cuống hoa chạy dần qua làng Đồng, làng Um (núi Dành) đồ sộ.

Một ngày nọ, có một vị sư tăng tu ở chùa Vĩnh Nghiêm huyện Phượng Nhãn đi truyền giáo qua làng Kim Tràng, thấy trẻ trâu, dựng cây, đắp đất làm chùa, lại hái hoa quả ở núi, đem hương đến lễ phật rất vui vẻ. Nhà sư ấy dừng lại xem ngắm địa thế thấy rất hài lòng bèn vào làng giáo hoá nhân dân hưng công dựng chùa. Thôn Đông làm trước, Kim Tràng làm sau. Khi xây dựng xong, dân đón nhà sư ấy về trụ trì ở đây rồi đặt tên chùa là "Chân linh ứng tự". Trong suốt thời kỳ tu hành ở chùa, nhà sư ấy ra công xây dựng toà ngang, dãy dọc suốt cả mấy chục năm dòng.

Ngôi chùa làm xong, có qui mô rất lớn, kiểu cách mô phỏng ngoài chữ quốc trong chữ công theo đúng lối chùa tổ Vĩnh Nghiêm rất bề thế và hoành tráng. Khắp vùng nhân dân đến dâng hương, cúng hoa quả lễ phật rất đông.

Sau ngày viên tịch, nhà sư ấy được an táng tại tháp trước chùa. Do có công khai sơn phá thạch dựng chùa nêr dân đã tạc tượng thờ và coi như vị sư tổ đầu tiên của chùa. Hàng năm vào ngày 12 tháng giêng âm lịch, chùa tổ chức giỗ tổ, khách thập phương đến dự rất đông; ngoài việc lễ phật, cúng tổ còn mở các trò nhà Phật cùng dân tưởng nhớ tổ sư.

Do là chốn tổ nên tiếng thơm truyền xa, chùa Kim Tràng đã đẹp lại thêm vui, cảnh tụ nhân, tụ thuỷ đã làm cho cảnh chùa làng xã thêm sầm uất, tấp nập, sinh khí dồi dào. Chợ được yên lành, hạnh phúc. Vì vậy, đã có thơ rằng:

Thứ nhất là chùa Đức La Thứ nhì Quảng Phúc, thứ ba chùa Tràng

Chùa Đức La cũng là chốn tổ Vĩnh Nghiêm qui mô rất lớn. Chùa Quảng Phúc thuộc thị xã Bắc Giang hiên nay (đã bị tàn phá), cả ba chùa ấy suốt dải đất, ai ai cũng biết.

Chùa Kim Tràng là cái tên gọi theo tên làng sở tại Trước đây chùa thuộc xã Kim Tràng, tổng Tuy Lộc Sơn, huyện Yên Thế, phủ Lạng Giang, trấn Kinh Bắc. Sau này chùa thuộc thôn Kim Tràng, xã Việt Lập, huyện Tân Yên tỉnh Bắc Giang. Chùa toạ lạc ở khu đất rộng, bằng phẳng, cao ráo ở đầu làng và quay về hướng Tây - Nam, nhìn ra sông Cầu Đông. Con đường bộ 34A chạy từ thị xã Bắc Giang lên Tân Yên, Yên Thế đi qua ngay trước đất chùa bởi thế việc đi lại giao lưu giữa chùa với các vùng lân cận rất thuận tiện.

Sau đời sư tổ, vào năm cảnh Thịnh thứ 8 (1800) triều đại Tây Sơn, nhân dân ở đây đã cùng nhà chùa quyên góp tài hoá tiền của của thập nam tín nữ hưng công đúc qủa chuông đồng lớn, rồi dựng toà gác chuông theo lối chồng diêm để treo chuông sớm chiêu chiểu mộ thỉnh phật khí cho dư âm nhà phật lan xa.

Trải hơn hai trăm năm, chùa Kim Tràng đã có bảy vị sư thay nhau trụ trì. Các sư lâm chung viên tịch đểu được đặt xá lỵ ở tháp. Khu vườn tháp của chùa đã có cả thảy tám tháp, uy nghi trầm mặc giữa trời làm cho cảnh chùa ngày đêm trang nhã thanh tịnh.

Vào thăm chùa Kim Tràng, ai cũng thấy lòng mình tĩnh lặng bởi cảnh sắc thanh tịnh của chùa. Hương sen ngan ngát đưa thơm từ hồ sen bên chùa lên chốn phật đường. Những cầy hoa đại già nua, cổ kính mà cứ nở hoa

tinh khiết ngay bên lối vào. Toàn bộ khu chùa hiện nay gồm có nhà khách, tiền đường tam bảo, hai dãy hành lang, nhà tổ, nhà tăng ni, vườn tháp, ao, hồ, sân gạch...

Các công trình này có qui mô, to nhỏ khác nhau, xếp đăt bên nhau trong tổng thể mặt bằng nội công, ngoại quốc không công trình nào lấn át công trình nào; mà ngược lại chúng góp phần tôn vẻ dẹp thanh tao của nhau lên đến độ ai đến đây cũng cảm thấy tự mình cần phải chiêm ngưỡng các vẻ đẹp của chùa. Điều đáng lưu ý, đáng quan chiêm nhất ở nơi này là hệ thống tượng phật. Do nhà chùa tổ nên hầu hết các tượng chùa đều được tạc bằng gỗ mít, rồi sơn son thếp vàng lộng lẫy. Tất cả các pho tượng phật của chùa được bài trí giống như điện phật chùa tổ Vĩnh Nghiêm. Ờ giữa trung tâm Tam bảo các pho tượng phật lần lượt được đặt từ cao xuống thấp tạo nên thế tấng tầng lớp lớp. Trên cùng là ba pho Tam Thế, rồi đến Adi đà, Quan âm Tổng Tử, Thiên thủ thiên nhỡn gồm 20 cánh tay, bộ tượng tam thân: Pháp thân, bảo thân và hoá thân. Phật Di lặc, Anan, Ca Diếp, toà cửu Long, mười tám vị la hán, Kim Đồng, Ngọc Nữ, Ông Thiện, Ông Ác, Thánh Tăng và ban Ngọc Hoàng. Khu nhà tổ gồm bảy vị sư tổ kế thế ở chùa. Các tổ được tạc ở dạng chân dung trong tư thế toạ thiền tĩnh. Các tượng ở nhà mẫu cũng là các tác phẩm nghê thuật độc đáo để tạo nên một thế giới Phật nổi tiếng một vùng.

Khi nói về nghệ thuật điêu khắc tượng, điều đáng quan tâm là hình tượng, tỷ lệ, đường nét, dáng, khối... của các tác phẩm, ơ các tượng chùa Kim Tràng các tượng phật ở tiền đường được thể hiện với sự cách điệu khá tinh tê cho sự thẩm mỹ được hoàn thiện. Nhưng mặt khác ngươi thợ tạc tượng đã tạc nên các pho tượng tổ với tính chân thực của loại tượng chân dung. Bởi thế khi vào đến nơi đây ai cũng thấy được sự huyền diệu của phật hư ảo trong quan niệm sắc sắc không không rất gần với thực tại mà cũng thật cao siêu.

Chùa Kim Tràng, từ không gian kiến trúc đến các hạng mục công trình đều lưu lại các giá trị văn hoá - lịch sử tiêu biểu và độc đáo. Sự tiêu biểu ấy được phán ánh ở qui mô, kiểu thức kiên trúc; vê sự bài trí các công trình, các tác phẩm trong một hệ thông mẫu, chuẩn mà không mấy ngôi chùa có được. Tính tiêu biểu này đã đem lại sự thẩm mỹ của các yêu tô: chân - thiện - mỹ để mỗi ngưòi hướng đến cái đẹp được nhiều hơn. Sự độc đáo của chùa được thể hiện ở nội dung thực chất của chùa: Đó là nội dung của một ngôi chùa tổ. Mặt khác, tính độc đáo của nó được phán ánh qua các hoạt động của con người thời đại Tây Sơn anh hùng ở nơi đây. Ở đất Bắc Giang, sau cơn binh lửa của quân xâm lược nhà Thanh, đã làm gì để xây dựng lại làng xóm, quê hương, hỏi có mấy làng, xã có tư liệu minh chứng. Cái hơn của chùa Kim Trành cũng là ở chỗ này.

Bởi thế, ngày 25 tháng 1 năm 1991 chùa Kim Tràng đã được Bộ VH – TT – TT ra quyết định số 154/QĐ công nhận là Di tích LS-VH.