Rafaël

(Santi, Rafaello; 1483-1520) Italiaans schilder, tekenaar en architect. Behoort met Leonardo da Vinci en Michelangelo tot de belangrijkste kunstenaars van de Hoog-Renaissance in Italië. Door de harmonieuze en evenwichtige compositie ademen zijn schilderijen een sfeer van rust en waardigheid. Rafaël is vooral bekend door zijn lieflijke madonna's en zijn fresco's in het Vaticaan. Rafaello Santi (of Sanzio) werd 6 april 1483 te Urbino geboren, als zoon van de schilder en literator Giovanni Santi (ca. 1435-1494). Al jong (omstreeks 1494) werd Rafaël opgenomen in de werkplaats van Pietro di Christoforo di Vanucci (Perugino; ca. 1450-1523), de belangrijkste schilder in Midden-Italië in de tweede helft van de 15e eeuw; hij werkte vermoedelijk mee aan diens fresco's in het Collegio del Cambio (beurs) in Perugia. De invloed van zijn leermeester is duidelijk merkbaar in de kalme, monumentale figuren en de heldere kleuren van Rafaëls vroege werk. Dit geldt ook nog voor de compositie van de 'Verloving van Maria en Jozef' (1504, Brera, Milaan), die hij ontleende aan Perugino's werk met hetzelfde thema, eveneens in 1504 geschilderd voor de dom van Perugia en thans te Caen; Rafaëls figuren zijn echter veel sterker op elkaar betrokken, terwijl hun houding het belang van de gebeurtenis onderstreept. In 1504 ging Rafaël naar Florence, waar hij de invloed van het werk van Michelangelo (1475-1564) en Leonardo da Vinci (1452-1519) onderging. In de 'Graflegging' (1507, Galleria Borghese, Rome) heeft Rafaël dan bewust en definitief gebroken met Perugino's invloed; het schilderij vertoont een ingewikkelde, uit talrijke figuren opgebouwde, compositie. Uit deze 'Florentijnse periode' dateren ook de meeste van Rafaëls madonna's, waarvan de 'Madonna del Granduca' (1504, Palazzo Pitti, Florence) het bekendst is. Om de aandacht niet van de hoofdfiguren af te leiden staan zij tegen een vaag gehouden achtergrond, dikwijls een uit evenwijdige, horizontale stroken opgebouwd landschap. Dit onderwerp heeft hij ook later nog vaak behandeld, waarbij sommige madonna's, bijvoorbeeld de 'Madonna della Sedia' (1513-1514, Palazzo Pitti, Florence), geschilderd zijn op een tondo, een rond paneel of doek. De cirkel beschouwde men immers als een ideale vorm, omdat hij geen begin en geen eind had en daardoor de eeuwigheid en de kosmos verbeeldde. Uit ongeveer dezelfde tijd dateert de beroemde 'Sixtijnse madonna' (Gemäldegalerie, Dresden). In 1508 vestigde Rafaël zich in Rome, waar hij van paus Julius II de opdracht kreeg om zich aan de decoratie van een aantal vertrekken in het Vaticaan te wijden. Hij begon met het plafond en de wanden van de zg. Stanza della Segnatura (ca. 1509; segnatura = zegel), een ruimte waar waarschijnlijk recht werd gesproken in kerkelijke aangelegenheden. Op het plafond zijn de zinnebeeldige figuren Theologie, Rechtspraak, Filosofie en Poëzie afgebeeld; de voorstellingen op de wanden houden hiermee verband. Vooral de scène die betrekking heeft op de filosofie, de zg. 'school van Athene' waarop een groot aantal filosofen uit de klassieke Oudheid is weergegeven, valt op door de monumentaliteit der figuren en de suggestieve ruimtewerking van de architectuur waarin zij zich ophouden. Daarna volgde de 'Stanza di Eliodoro' (1511-1514), die haar naam ontleent aan het fresco waarop een hemelse ruiter de tempelschenner Heliodorus verdrijft (2 Makk. 3:7-40). Het beroemdste werk in deze ruimte is de zich in een geheimzinnig nachtelijk duister afspelende 'Bevrijding van Petrus'. In deze tijd werd Rafaël echter reeds overstelpt door opdrachten en bovendien gaf paus Leo X hem in 1514 de leiding over de bouw van de Sint Pieter en andere architectonische projecten. Vandaar dat hij veel werk moest overlaten aan de leerlingen van zijn steeds groeiende atelier en in veel gevallen alleen nog de ontwerpen leverde. Ook de schilderingen in het derde vertrek in het Vaticaan, de 'Stanza dell'Incendio del Borgo' (1514-1517) zijn grotendeels door leerlingen uitgevoerd, net als de fresco's in de Villa Farnesina (1517), die de liefdesgeschiedenis van de god Amor en het meisje Psyche tot onderwerp hebben. Behalve fresco's vervaardigde Rafaël in zijn latere jaren nog een aantal belangrijke schilderijen, zoals de 'Transfiguratie' (1518-1520, Vaticaan, Rome). Deze late werken vallen op door een toenemende invloed van Michelangelo, wat tot uiting komt in grote, hevig bewogen figuren en een flakkerende lichtwerking, een stijl die veel werd nagevolgd door zijn leerlingen en grote invloed had op het maniërisme. Ook als portrettist hoorde Rafaël tot de grootsten van zijn tijd, getuige bijvoorbeeld zijn indringende portret van paus Leo X (1518-1519, Uffizi, Florence). De ontwerpen voor tapijten die bestemd waren voor de Sixtijnse kapel dateren eveneens uit zijn laatste levensjaren. Na Rafaëls dood (6 april 1520) werd zijn atelier voortgezet door zijn leerlingen, o.a. Giulio Romano (1499-1546), Giovanni da Udine (ca. 1487-1564), Polidoro da Caravaggio (ca. 1495-1543) en Giovan Francesco Penni (1488?-1528). Buiten Italië raakte Rafaël bekend door de gravures die Marcantonio Raimondi (ca. 1480-ca. 1534) naar veel van zijn ontwerpen gemaakt heeft. De bewondering voor Rafaël geldt vooral de wijze waarop hij de beweeglijke poses van zijn figuren wist onder te brengen in een evenwichtig geheel. Typerend hiervoor is dat zijn composities dikwijls geometrisch zijn opgebouwd, bijvoorbeeld in de vorm van een driehoek, Hij behoort tot de invloedrijkste schilders die ooit geleefd hebben. Schilders als Nicolas Poussin (1594-1663), Peter Paul Rubens (1577-1640) en Jean Auguste Dominique Ingres (1780-1867) putten inspiratie uit zijn werk. In het begin van de 19e eeuw werd hij aan kunstacademies haast als een halfgod vereerd.