Theo lệ thuờng, mỗi năm khi chuẩn bị viết bài cho các báo xuân, thì năm mới Âm lịch có con thú biểu trưng nào, thì các tác giả viết bài nói về con thú biểu trưng cho năm đó.
Năm 2022, năm Nhâm Dần, con thú biểu trưng là con Hổ hay con Cọp.
Trong tiếng Việt và trong Văn Học Việt Nam, có khá nhiều thành ngữ, tục ngữ, ca dao, ... và nhiều văn thơ, truyện kể về con hổ.
1- Từ ngữ đồng nghĩa
Có nhiều từ ngữ đồng nghĩa chỉ con cọp:
- cọp: là tiếng Nôm, hình như được dùng ở miền Nam
- hổ 虎: tiếng Hán Việt, được dùng ở miền Bắc, người miền Nam ít dùng
- hùm
- kễnh, hay ông Kễnh
- con khái
- ông Ba Mươi
- ông Thầy
- ông vằn
- chúa sơn lâm, chúa tể sơn lâm
- vua núi rừng
- sơn quân
Hình như hai từ ngữ ông Kễnh và ông Ba Mươi chỉ được dùng ở miền Nam.
Sở dĩ người ta gọi là “ông” có lẽ vì cử (kiêng) không dám kêu là “cọp”, sợ “ông” giận về bắt ăn thịt. Hình như khi viết trong sách báo thì các chữ “Kễnh”, “Ba Mươi” đều viết hoa, có ý kiêng dè, kính nể.
- Cũng có khi nghe kêu là “ông cọp”, “ông hùm”.
Vì hổ có sức mạnh và được coi là chúa tể sơn lâm, nên từ ngữ “hổ” thường được dùng để chỉ sức mạnh và sự oai dũng.
Thí dụ:
- hổ bảng 虎榜: Bảng kết quả tên của những vị đậu tiến sĩ ngày xưa
– “bảng hổ đề danh”
- hổ bộ 虎步: bước đi như cọp, chỉ sư oai nghi, uy vũ
- hổ bôn 虎賁: người dũng sĩ
- hổ cứ 虎踞: cọp ngồi, nghĩa bóng nói về một địa thế hiểm yếu
- hổ đầu 虎頭: đầu cọp, nghĩa bóng nói tướng mạo tốt
- hổ phù 虎符: phù hiệu, ấn tín trong quân đội
- hổ tướng 虎將: tướng quân, ví vị tướng quân mạnh như cọp
- hổ trướng 虎帳: trướng hổ, có vẽ hình con hổ, là chỗ quan võ, chỗ Nguyên
Soái đóng quân
2- Thành ngữ, tục ngữ
Người viết chỉ xin chép ra đây (không xếp theo thứ tự ABC) để tham khảo chứ không chú giải ý nghĩa và việc áp dụng những thành ngữ, tục ngữ trong những tình huống nào.
1- Dữ như cọp / Dữ như hùm / Dữ như cọp cái
Dữ như cọp, hỗn như gấu
2- Hùm mất thịt
3- Vuốt râu hùm
4- Xỉa răng cọp
5- Cọp thấy rừng
6- Sức hổ mưu hồ
7- Thở như cọp rống
8- Bán hổ mua hùm
9- Cọp ăn bù mắt / Cọp nhai bọ mắt
10- Cọp nhai đậu phộng
11- Như hổ thêm cánh / Vẽ hùm thêm cánh = Chắp cánh cho cọp
(Vị hổ phó dực 爲虎付翼)
12- Vẽ cọp giống chó – Họa hổ bất thành, phân loại cẩu dã
13- Cưỡi trên lưng cọp / Ngồi trên lưng hổ
(Kỵ hổ nan hạ 騎虎難下: cưỡi trên lưng hổ rồi thì khó mà xuống)
14- Cáo đội lớp cọp / Cáo mượn oai hùm
15- Cọp tha ma bắt = Quỷ tha ma bắt
16- Rừng nào cọp nấy
17- Thả hổ về rừng
18- Cô mèo cháu cọp
19- Cha rồng con cọp
20- Hổ già cao mưu
21- Oai như hổ giấy
22- Như cọp sổ chuồng
23- Miệng hùm gan sứa
24- Làm hùm làm hổ
25- Miệng hùm nọc rắn
26- Hổ lui lang tới
27- Tay long tay hổ
28- Vai hùm lưng gấu
29- Ăn như hổ đói
30- Tránh hùm mắc hổ = Tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa
31- Tránh ông cả, ngã phải ông Ba Mươi
32- Khóc như cọp mếu
33- Hổ cậy gần rừng
34- Cọp ăn có nòi
35- Chuột đất theo cọp vàng
36- Thấy hổ khổ ba năm (Kiến hổ khổ tam niên)
37- Ăn như hùm hổ đố
38- Đâm đầu vào hang hổ
39- Lùa dê vào miệng cọp
40- Hùm thiêng mắc bẫy mọi
41- Nghé non không sợ cọp
42- Hươu trùm lớp cọp
43- Hang hùm ai dám mó tay
44- Cọp Khánh Hòa, ma Bình Thuận
45- Ma Vạn Hộ, cọp Đồng Giao
46- Cọp ngủ, lắm kẻ cầm dao
47- Sợ cọp sợ cả phân cọp
48- Ky cóp cho cọp nó xơi
49- Yếu như sên, mạnh như hổ
50- Được đầu voi, đòi đầu cọp
51- Chọc chi lang sói hùm beo
52- Răng khểnh ông kễnh phải gờm
53- Dựa hơi hùm, vểnh râu cáo
54- Cọp lẻ khôn cự cáo bầy (Mãnh hổ nan địch quần hồ)
55- Hổ dữ còn cữ thịt nhau
56- Quân vô tướng như hổ vô đầu
57- Mượn hơi hùm rung cây nhát khỉ
58- Lon ton như hùm con xuống núi
59- Nhảy như hổ gặp ổ kiến càng
60- Hổ nằm trong cũi vẫn còn oai
61- Gió đưa hơi cọp khiếp oai chồn
62- Hổ tịnh gốc đa, thần tọa hầm đá
63- Hổ sợ nhổ lông, rồng sợ bứt vảy
64- Vẽ hổ không thành mang họa vào thân
65- Miệng hùm chớ sợ, vảy rồng chớ ghê
66- Hùm mất hươu, tiếc hơn mèo mất thịt
67- Những quân ác lắm, nhím bắn cọp tha
68- Cọp chết ba năm quay đầu về núi
69- Cọp chết để da, người ta chết để tiếng (Hổ tử lưu bì, nhân tử lưu danh)
70- Cọp về làng như Thành Hoàng về miễu
71- Mỏ ác còn mềm, còn đeo vấu cọp (vấu: móng vuốt)
72- Đánh lằn da hổ, xõa ngọt vuốt miu
73- Cọp ba chân, người đi rừng còn sợ
74- Hổ về buông, làm buồn dân bản thượng
75- Mèo không cồ cũng làm cô ông hổ
76- Nhất ong vỡ tổ, nhì hổ ba chân
77- Cọp đực đánh dái, cọp cái đánh nây
78- Rừng rậm có hùm, sông sâu có sấu
79- Hùm hét la hà, bò đi đá nháy
80- Quan võ bình văn như ông vằn thổi sáo
81- Cọp kêu là cọp đói, cọp không nói là cọp no
82- Hàm chó, vó ngựa, cựa gà, ngà voi, da hổ
83- Nợ mười hùm chưa đủ, đâm một thỏ thấm chi
84- Trên rừng thì hổ lang, dưới làng thì mặt rỗ
85- Mặt rồng bộ hổ, văn không đỗ cũng võ quan
86- Hùm giết người hùm ngủ, người giết người thức đủ năm canh
87- Đủng đỉnh như cọp ăn no, rống to như hùm theo cái
88- Mây Hòn Heo, heo Đất Đỏ, gió Tu Hoa, cọp Ồ Lòa, ma Đồng Cháy
Một số thành ngữ, tục ngữ tiếng Hán Việt
1- Vị hổ phó dực 爲虎付翼 (Chắp cánh cho cọp)
2- Kỵ hổ nan hạ 騎虎難下 (cưỡi trên lưng hổ rồi thì khó mà xuống)
3- Dưỡng hổ di họa / hoạn / hại
4- Điệu hổ ly sơn (Dụ cọp rời núi)
5- Long hành hổ bộ (tướng đi như rồng, bước như cọp)
6- Hổ tử hùng tâm
7- Dã tượng kích hùm
8- Long đàm hổ huyệt (Đầm rồng hang cọp)
9- Hổ trục quần dương (Cọp đuổi bầy dê)
10- Hổ bảng danh đề
11- Hàng long phục hổ
12- Long hổ tranh châu
13- Long ngân hổ tiếu
14- Hổ khiếp long kinh
15- Nhục huyền hổ khấu
16- Hà chính ư mãnh hổ (Chính sách hà khắc hại còn hơn là hổ dữ)
17- Nhất sơn bất tàn nhị hổ (Một núi không thể có hai cọp)
18- Tróc hổ dị, phóng hổ nan
19- Vân tùng long, phong tùng hổ (Mây theo rồng, gió theo hổ)
20- Long ngộ vân, hổ ngộ phong (Rồng gặp mây, hổ gặp gió)
21- Quần hồ bất như độc hổ (Bầy chồn không bằng một con hổ)
22- Tửu nhập tâm như hổ nhập lâm
23- Bất úy mãnh hổ nhi úy sàm ngôn (Chẳng sợ cọp dữ bằng lời gièm pha)
24- Hổ tử lưu bì, nhân tử lưu danh (Cọp chết để da, người ta chết để tiếng)
25- Bạo hổ băng hà, tử nhi vô trối (Tay không đuổi cọp, không có thuyền
qua sông, chết đừng trách)
26- Tiền môn khước hổ, hậu hộ tiến lang (Cọp vừa rút lui, chó sói lại đến)
27- Dương chất hổ bì, hồ giả hổ uy (Cáo mượn oai hùm)
28- Lưỡng hổ tương đấu, tất hữu nhất thương
(Hai cọp tranh nhau, ắt có một con bị thương)
29- Hổ phụ sinh hổ tử, lân mẫu xuất lân nhi
30- Hổ ly sơn hổ bại, Tăng ly chúng Tăng tàn
31- Đả hổ đả tam tinh, trảm xà trảm lưỡng khúc
(Đánh hổ lựa chỗ giữa trán, chém rắn chém làm hai khúc)
32- Hổ ngạ phùng nhân thực, nhân cùng khởi đạo tâm
(Cọp đói gặp người thì ăn thịt, người túng quá sinh trộm cắp)
33- Nhập sơn cầm hổ dị, khai khẩu cốc nhân nan
34- Bất nhập hổ huyệt, yên đắc hổ tử 不入虎穴, 焉得虎子
(Không vào hang cọp sao bắt được cọp con)
(Nghĩa bóng: Phải có gan mạo hiểm mới làm được việc khó)
3- Ca dao
1- Người đâu người lạ thế này
Nuốt như lão hổ, bước tày lão voi
2- Thái Nguyên nổi tiếng hổ cao
Biên Hòa bưởi ngọt, yến sào Nha Trang
3- Con là trai gái trong nhà
Phải như mãnh hổ và là bạch miêu
4- Đánh hổ mà đánh tay không
Thà về xó bếp giương cung bắn mèo
5- Chớ thấy hùm ngủ vuốt râu
Đến khi hùm dậy đầu lâu chẳng còn
6- Trời sinh hùm chẳng có vây
Hùm mà có cánh hùm bay lên trời
7- Đường rừng nhất ông Ba Mươi
Thứ hai rắn độc, đười ươi đời tàn
8- Chén hương chén nước tân xuân
Trước là Thượng Đế, sau Thần Ba Mươi
9- Mèo tha miếng thịt thì đòi
Kễnh tha con lợn, mắt coi chừng chừng
10- Mèo tha miếng thịt xôn xao
Kễnh tha con lợn thì nào thấy chi
11- Nhà bây chết lợn toi gà
Năm ba ông kễnh viếng nhà tối nay
12- Giàu sang ở bên nước Lào
Hùm tha rắn cắn tìm vào cho mau
13- Hùm thiêng khi đã sa cơ
Đành cho lũ chó lũ hồ vuốt đuôi
14- Đứa nào được Tấn quên Tần
Xuống sông sấu bắt, lên rừng cọp tha
15- Gan cọp thì thật là to
Nghe chuông nghe mõ chẳng co cũng chạy
16- Kiến bò miệng chén bao lâu
Phù du lướt gió ruồi bâu miệng hùm
17- Một mình thơ thẩn bên rừng
Mảng mê ong đóng, quên hùm bên tai
18- Dạy con, con chẳng nghe lời
Con nghe ông kễnh đi đời nhà con
19- Con gái mà lấy chồng xa
Cũng như thân phận cọp tha lên rừng
20- Con ơi con ngủ cho lâu
Để mẹ lên núi vuốt râu ông Thầy
21- Ba Mươi, kẹ, cọp vểnh râu
Mùng Một ông Kễnh đi đâu một mình
22- Mèo ngao cắn cả ông Thầy
Ông Thầy vật chết cả bầy mèo ngao
23- Mèo ngao cắn cổ ông Thầy
Thuốc đâu mà chạy cho đầy cổ ông
24- Rừng xanh con cọp nó gầm
Hỡi cô chồng đánh la rầm xóm kia
25- Giương cung rắp bắn hổ vàng
Chẳng may lại phải một đàn đười ươi
26- Ông Ba Mươi nhát đười ươi
Đười ươi vắt vẻo tươi cười cành cao
27- Nhác trông tưởng tượng tô vàng
Nhìn lâu mới biết hổ bằng giấy chơi
28- Lấy chồng thì phải theo chồng
Chồng vào miệng cọp đầm rồng cũng theo
29- Tuổi Dần con cọp chỉnh ghê
Bắt người cắn cổ tha về non cao
30- Hổ đói mới ăn thịt người
Người nghèo túng quá ắt thời trộm gian
31- Cọp kễnh mà sợ ễnh ương
Quân tử đường đường ngán mồm gái ...
32- Ai đua sông trước thì đua
Sông sau có miếu thờ vua núi rừng
33- Ba bốn năm anh ở tren rừng
Hổ gầm vượn hót anh nửa mừng nửa lo
34- Xấu hổ nhưng mà tốt lòng
Đến khi no lòng tốt cả long lẫn hổ
35- Hạc thời đối hổ, hạc đỗ nhành mai.
Hèn lâu gái mới gặp trai,
Chàng mà gặp thiếp như bài tiền pho!
Anh thương em núi chảy thành tro, biển cạn thành gò,
Sông sâu chín lạch, sao đò còn đưa.
Vái trời chồng cũ vợ xưa,
Kết duyên phu phụ, nắng mưa có trời.
36- Miễn bạn đành ừ, qua chẳng từ lao khổ
Dẫu đăng sơn cầm hổ, dẫu nhập hải tróc long ...
37- Thấy anh giỏi chữ, em hỏi thử đôi hàng
Tiết Đinh San sao dám giương dàn bắn cha
Tiết Nhơn Quý nằm dưới gốc đa
Hóa hình cọp bạch, Tiết Đinh San bắn lầm.
38- Lên rừng hóa hổ, về đồng hóa long
Trời xui đất khiến, hai đứa con dòng gặp nhau
39- Hổ hùm là vật ở rừng
Tuy là hùm dữ ít từng hại ai
Những e người dữ hơn hùm
Lòng sâu độc ác đã từng giết nhau
Chi Dần
1- Đầu Dần cuối Dậu
2-
Một năm là mấy tháng xuân
Một ngày là mấy giờ Dần sớm mai
Nói về tuổi hạp nhau hay không
3- Tuổi Dần cao số
4- Dần Thân Tỵ Hợi tứ hành xung
5-
Lấy vợ chớ lấy tuổi Dần
Nếu mà hó hé nó dần mềm xương
6- Tam hung là Tỵ, Mẹo, Dần
Tam vui là Dậu cùng Thân với Mùi
7- Tuổi Mùi cùng với tuổi Dần
Chị em chớ lấy kẻo thân thiệt thòi
4- Câu đối
1-
Họa hổ họa bì nan họa cốt
Tri nhân tri diện bất tri tâm
2-
Long du thiển thủy tao hà hí
Hổ lạc bình dương bị khuyển khi
Nghĩa là
Rồng lạc xuống khe bị tôm chích
Cọp xuống đồng bằng bị chó khinh
3-
Hùm dữ nhờ nanh dài vuốt nhọn
Nước mạnh nhờ tướng giỏi tôi trung
4-
Chạy ù xuống bể lôi tàu lại
Dông tuốt lên non bắt cọp về
5- Vè
Bao giờ cho đến tháng ba
Ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng
Hùm nằm cho lợn liếm lông
Một chục quả hồng nuốt lão tám mươi.
Nắm xôi nuốt trẻ lên mười,
Con gà, be rượu (nậm rượu) nuốt người lao đao.
Lươn nằm cho trúm bò vào,
Một đàn cào cào đuổi bắt cá rô.
Lúa mạ nhảy lên ăn bò,
Cỏ năn, cỏ lác rình mò bắt trâu.
Gà con đuổi bắt diều hâu,
Chim ri đuổi đánh vỡ đầu bồ nông.
Sau lưng ruộng khoai
Đôi vai ruộng đỡ
Trước lố cấy chiêm
Long Hổ đôi bên
Như liền vơ lại
6- Thơ
Xin chép lại bài một bài thơ nổi tiếng của Thế Lữ
(in lần đầu năm 1935, lần hai năm 1941)
Nhớ rừng
Thế Lữ
(Lời con hổ ở vườn Bách thú)
Tặng Nguyễn Tường Tam
Gậm một khối căm hờn trong cũi sắt,
Ta nằm dài, trông ngày tháng dần qua.
Khinh lũ người kia ngạo mạn, ngẩn ngơ,
Giương mắt bé diễu oai linh rừng thẳm,
Nay sa cơ, bị nhục nhằn tù hãm,
Để trò lạ mắt, thứ đồ chơi.
Chịu ngang bầy cùng bọn gấu dở hơi,
Với cặp báo chuồng bên vô tư lự.
Ta sống mãi trong tình thương nỗi nhớ,
Thủa tung hoành hống hách những ngày xưa.
Nhớ cảnh sơn lâm, bóng cả, cây già,
Với tiếng gió gào ngàn, với giọng nguồn hét núi,
Với khi thét khúc trường ca dữ dội,
Ta bước chân lên, dõng dạc, đường hoàng,
Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng,
Vờn bóng âm thầm, lá gai, cỏ sắc.
Trong hang tối, mắt thần khi đã quắc,
Là khiến cho mọi vật đều im hơi.
Ta biết ta là chúa tể cả muôn loài,
Giữa chốn thảo hoa không tên, không tuổi.
Nào đâu những đêm vàng bên bờ suối,
Ta say mồi đứng uống ánh trăng tan?
Đâu những ngày mưa chuyển động bốn phương ngàn,
Ta lặng ngắm cảnh giang sơn ta đổi mới?
Đâu những buổi bình minh cây xanh nắng gội,
Tiếng chim ca giấc ngủ ta tưng bừng?
Đâu những buổi chiều lênh láng máu sau rừng.
Ta đợi chết mảnh mặt trời gay gắt,
Để ta chiếm lẩy riêng phần bí mật?
- Than ôi! Thời oanh liệt nay còn đâu!
Nay ta ôm niềm uất hận ngàn thâu,
Ghét những cảnh không đời nào thay đổi,
Những cảnh sửa sang, tầm thường, giả dối:
Hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng;
Dải nước đen giả suối, chẳng thông dòng
Len dưới nách những mô gò thấp kém;
Dăm vừng lá hiền lành, không bí hiểm,
Cũng học đòi bắt chước vẻ hoang vu
Của chốn ngàn năm cao cả, âm u.
Hỡi oai linh cảnh nước non hùng vĩ!
Là nơi giống hầm thiêng ta ngự trị,
Nơi thênh thang ta vùng vẫy ngày xưa,
Nơi ta không còn được thấy bao giờ!
Có biết chăng trong những ngày ngao ngán,
Ta đương theo giấc mộng ngàn to lớn
Để hồn ta phảng phất được gần ngươi,
Hỡi cảnh rừng ghê gớm của ta ơi!
YEARNING FOR THE JUNGLE
(The voice of a tiger in captivity in a zoo)
In the iron cage my heart seething with anger,
I lie through long slow months,
Despising the gang of addle swaggerers
Who through tiny eyes dare to mock the jungle's majesty.
Now fallen and captive, I swallow my pride
To be a curiosity, a toy,
An equal to the despicable bears,
To the pair of clueless leopards next door.
I drag a life filled with longing and love
For good old days of mighty dominion,
In the jungle amidst huge old shade trees,
Mighty howling winds, and thundering falls,
Roaring my epic and powerful roar,
I strutted in commanding steps sure and proud,
My rhythmic wave-like body strong and stout,
Stalking silent 'mongst brambles and sharp grass.
In dark caves once I flashed my awesome eyes
All life lay quiet holding its hushed breath.
I basked in smugness, king of all creatures,
Roaming amidst the nameless plants and trees.
Now where are those moonlit nights by the stream
When hearty dinner done I savored the moonlight?
Where are those rainstorms that shook the jungle domain
When I quietly surveyed my revived kingdom?
Where are those daybreaks that bathed the lush trees
And birdsongs that riotously awakened me?
Where the blood-red rays that drowned the jungle
When I couldn't wait for the hot sun to die
So I could seize its secret for myself.
-- Oh, where have they all gone, those glory days?
I smother my deep perpetual anger
Hating the things that never ever change,
The spaces that were deceitfully built,
With tended blooms, mown grass, straight paths, grown trees,
A dark trickle that passed as forest streams
Lurking 'mongst phony low-lying hillocks
With docile foliage shorn of mystery,
Faking so miserably the wilderness
And its eternal life's solemnity.
O noble proud land of majesty
Where my valiant kind always holds firm sway,
The vast realm that I used to rule over,
Country that I will never see again!
Did you know in my days of dark despair
I still nurture lofty grandiose dreams
In my soul of being in your midst again,
O my dear old awesome jungle domain?
Translated by Thomas D. Le at http://thehuuvandan.org
7- Truyện ngắn, tiểu thuyết, …
Một số tác phẩm văn học
- Tích Võ Tòng đả hổ trong Truyện Thủy Hử
- Cọp ba móng, Tiểu thuyết phóng sự đường rừng, tác giả Sơn Linh, tên thật Dương Đại Tâm, bút hiệu Ngọc Linh (1030-2002).
Sách 222 trang, Nhà Xuất Bản Ánh Sáng phát hành tháng Tư năm 1974
- Một số truyện cọp trong
Quốc Văn Giáo Khoa Thư
Tác giả: Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc, Đỗ Thận
Việt-Nam Tiểu-Học Tùng-Thư, Nha Học Chính Đông Pháp xuất bản 1935
Lớp Sơ-Đẳng, Bài 33, trang 40-41
33. CON HỔ VÀ CON CHUỘT NHẮT (LẮT)
Một hôm, con chuột nhắt (lắt) chạy qua gần con hổ. Hổ thò chân ra bắt. Chuột van lạy rằng: "Trăm lạy ông, thân con bé bỏng, ông tha cho làm phúc". Hổ bảo rằng: "Ừ, mày bé thế này tao chẳng thèm ăn thịt. Thôi, ta tha cho." Chuột được tha, nói rằng: "Cám ơn ông, cái ơn tái tạo ấy, con không dám quên. Chắc ông ở hiền rồi lại gặp lành!"
Được ít lâu, hổ bị mắc vào lưới. Hổ gầm, nhẩy hết sức cũng không thoát ra được, đành nằm ép một bề để đợi chết. May sao chuột nhắt ta đi qua đấy, trông thấy, chạy về gọi cả nhà chuột ra, cắn một lát đứt mắt lưới, hổ mới thoát được.
Xem như thế thì ở đời làm ơn không bao giờ thiệt, và nhiều khi những kẻ hèn mọn cũng có thể giúp được việc cho ta.
Giải nghĩa:
Tái tạo = tái là một lần nữa; tạo là dựng ra. Ý nói như đã chết rồi mà lại cho sống lại.
Lớp Dự-Bị, bài 119, trang 121
119. NGƯỜI KHÔN HƠN LOÀI VẬT
Ngày xưa, có một người đi cày đánh đập con trâu thế nào cũng phải chịu. Con cọp ngồi trên bờ, nom thấy, mới hỏi trâu rằng: "Trâu kia, mày to lớn nhường ấy, sao mày để nó đánh đập như thế?". - Trâu nói: "Nó bé nhưng trí-khôn nó lớn". Cọp lấy làm lạ, không biết cái trí-khôn ra thế nào, mới bảo người rằng: "Người kia, trí-khôn của mày đâu, cho tao xem?". - Người nói: "Trí-khôn tôi để ở nhà". - "Mày về lấy đi". - "Tôi về, rồi ông ăn mất trâu của tôi thì sao? Ông có thuận để cho tôi trói ông lại, rồi tôi về lấy cho ông xem".
Cọp muốn xem, thuận để cho trói. Trói xong, người lấy bắp cày (ỉnh cày) đánh mãi, bảo rằng: "Trí-khôn tao đây!". Vậy mới biết: mạnh chẳng tày khôn.
Giải nghĩa:
- Cọp = giống ác thú ở trên rừng, hay bắt người và các loài vật khác mà ăn. Người ta còn gọi là hổ, hùm, beo, kễnh, khái, v.v...
- Trí-khôn = cái trí để người ta biết cái hay, cái dở, cái phải, cái trái.
- Bắp cày = đoạn tre dài nối vào cái cày cho trâu bò kéo.
- Chẳng tày = không bằng.
Mạnh dùng sức, yếu dùng chước.
8- Lịch sử
Hùm Thiêng Yên Thế
Hoàng Hoa Thám, Biệt danh: Đề Dương, Đề Thám (1858-1913)
- Người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Yên Thế chống thực dân Pháp (1885 – 1913)
- Phủ Yên Thế thuộc tỉnh Bắc Giang
“Hùm Thiêng Yên Thế oai hung
Phất cờ khởi nghĩa ở vùng Lạng Giang
Khi mai phục, lúc trá hàng
Khiến quân giặc Pháp hoang mang điên đầu.”