तारांगण

विनोबांचा जन्म ११ सप्टेंबर १८९५ राजी रायगड जिल्ह्यातील पेन तालुक्यात गागोदे येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे पूर्ण नाव नरहरी शंभुराव भावे असे होते. त्यांच्या आईचे नाव रखुमाबाई नरहर भावे असे होते. विनोबांचे स्वतःचे पूर्ण नाव विनायक नरहरी भावे असे होते. आचार्य विनोबा भावे या नावाने ते प्रसिद्ध होते. भावे कुटूंबात ते जन्माला आले.

भावे कुटुंबाला जणू विरक्तीचा जणू वारसाच होता. विनोबांचे माध्यमिक आणि उच्च शिक्षण बडोदे येथेच झाले. विनोबांना धाकटे तीन भाऊ व एक बहीण होती. त्यांचे दोन भाऊ शिवाजी व बाळकृष्ण आजन्म ब्रम्हचारी राहून लोकसेवा व्रताने गांधींच्या आश्रमीय जीवनाशी समरस झाले होते. विनोबा हे सर्वात मोठे होते. विनोबांची आई तर अत्यंत परोपकारी आणि धार्मिक वृत्तीची होती. विनोबांच्या आजोबांनी आपल्या उत्तर आयुष्यात अग्निहोत्र घेतले होते. यामुळे विनोबांची वृत्ती विरक्त झाली व ते आजन्म ब्रम्हचारी राहिले.

विनोबांची बुद्धी लहानपणापासूनच कुशाग्र होती. अभ्यासात एकाग्रता, त्यामुळे हुशार विद्यार्थी म्हणून लवकरच लौकिक संपादन केला. त्यांना वाचनाची फार आवड होती. संत वाङ्मयाचे वाचन करण्यात त्यांचे मन रमून जाई. निबंधमाला, केसरी इ. वाचनाने राष्ट्राच्या सद्य परिस्थितीचे ज्ञान ते करून घेत, पण राजकारणाकडे त्यांचे मन कधीच वळले नाही. ब्रम्ह प्राप्तीच्या जिज्ञासेनेत त्यांचे मन भरलेले होते.

मॅट्रिक पास झाल्यावर काशीला जाण्याचा विचार त्यांच्या मनात आला व मॅट्रिकच्या सर्टिफिकेटची गुंडाळी करून त्यांनी ती पेटविली. आईने काय पेटविलेस असे विचारताच ‘माझे मॅट्रिकची सर्टिफिकेट’ असे उत्तर त्यांनी दिले. निर्मोही होण्याची काय ही जबरदस्त जिज्ञासा, ते काशीस गेले. तेथे ‘बनारस हिंदू युनिव्हर्सिटी’च्या स्थापनेच्या समारंभात महात्मा गांधींचे सुप्रसिद्ध भाषण त्यांनी ऐकले व गांधींबद्दल एक वेगळी भावना त्यांच्या मनात निर्माण झाली. विनोबांचे महात्मा गांधी गुरु झाले व ते साबरमतीला आश्रमात आले.

साबरमती, पवनार येथील आश्रमांत राहून अध्ययन, अध्यापन, शरीरश्रम, कातणे, विणणे असे नियतकर्म व संशोधन कार्य करत विनोबा ब्रम्हप्राप्तीकडे वाटचाल करीत होते. राष्ट्रीय चळवळीत ही सहभागी होत होते. तुरुंगवास भोगीत होते. तुरुंगात असताना त्यांनी गीतेचे मराठीत भाषांतर केले ‘गीताई’ म्हणून भारतभर तिचा प्रसार झाला. तसेच ‘गीत प्रवचने’ म्हणूनही प्रसिद्ध झाली. दुसरे म्हणजे त्यांनी भू-दान चळवळ केली. भू-दानासाठी पदयात्रा करीत ते भारताच्या खेड्याखेड्यांतुन हिंडले.

भारताचा हा सुपुत्र, एक प्रकांडपंडित, एक स्थितप्रज्ञ, कर्मयोगी, भू-दानाचा महान मंत्रद्रष्टा, भावी पिढ्यांसाठी ‘जय- जगत’चा विचार देऊन गेला स्वतः स्थितप्रज्ञावस्थेत शेवटपर्यंत ब्रम्हप्राप्तीसाठी कार्यरत राहिले. महात्मा गांधींच्या अध्यात्मिक परंपरेचे ते एक श्रेष्ठ वारस होते. वैयक्तिक सत्याग्रहानंतर ७ मार्च १९५१ पर्यंत पावणार येथील परंधाम आश्रमातच विनोबांनी शारीरिक आणि मानसिक तपश्चर्येत जीवन व्यतीत केले. मार्च १९४८ मध्ये विनोबा दिल्ली येथे जवाहरलाल नेहरू यांच्या विनंतीवरून गेले.

भारत- पाक फाळणी झाल्यानंतर परागंदा झालेले लक्षावधी शरणार्थी दिल्ली, पंजाब, राजस्थान यांमध्ये आले. त्यांना धीर देण्याकरिता विनोबांना बोलवून घेतले. या दौऱ्यात सर्वधर्मसमभाव आदेश देऊन प्रेम आणि सद्भावना निर्माण करण्याचा प्रयत्न विनोबांनी केला. दिनांक १५ नोव्हेंबर १९८२ रोजी सकाळी ९ वाजून ४० मिनिटांनी पवनार येथे परंधाम आश्रमात सतत आत दिवस प्रायोपवेशन करून भूदाननेते आचार्य विनोबा भावे यांनी वयाच्या ८७ व्यावर्षी प्राणत्याग केला.