“Dù ai buôn bán trăm nghề

Nhớ đến tháng Chạp thì về buôn tranh...”

Câu ca dao trên cho thấy khi xưa, đến tháng Chạp Âm Lịch, người ta đã chuẩn bị đón Tết. Người ta mua những bức tranh dân gian về để treo trên vách trong những ngày đầu năm mới. Ngoài mục đích trang hoàng nhà cửa, người ta treo tranh hay tặng tranh để cầu chúc và tin tưởng những điều may mắn, tốt đẹp sẽ đến trong năm mới.

Tranh dân gian có nhiều đề tài, mỗi đề tài có những ý nghĩa khác nhau. Những hình ảnh biểu tượng trong tranh rất gần gũi với làng quê Việt Nam, gần gũi với đời sống và sinh hoạt dân gian, như tranh “Chăn trâu”, tranh “Hái dừa”, v.v… hay những tranh vẽ gia súc, gia cầm, như tranh “Đàn lợn”, tranh “Gà đàn”, tranh “Đám cưới chuột”, tranh “Thầy Đồ Cóc”, tranh “Trê cóc”, v.v... Có nhiều tranh vẽ gà như tranh “Gà mẹ con”, tranh “Gà thư hùng”, tranh “Kê Cúc”, v.v..., vì vậy trong bài “Xuân thế ru mà”, Trần Tế Xương đã mô tả việc đón Xuân trong dân gian:

“Xuân từ trong ấy mới ban ra

Xuân chẳng riêng ai, khắp mọi nhà.

Đì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột

Om sòm trên vách bức tranh gà…”

Tranh làm sao tạo ra tiếng “om sòm” được! “Tam sao thất bổn”, cho nên có nhiều bản chép “Trang hoàng trên vách bức tranh gà” hoặc “Loẹt lòe trên vách bức tranh gà”.

Một số tài liệu cho rằng cụ Tú Xương dùng tính từ tượng thanh “om sòm” đối với tính từ tượng thanh “đì đẹt” ở câu trên để mô tả bức tranh gà sống động hơn. Khi ngắm hai bức “Gà thư hùng” và “Gà đàn” hay “Gà mẹ con”, ta có thể liên tưởng đến tiếng vỗ cánh và tiếng gáy của con gà trống, tiếng cục tác, “túc túc” của gà mẹ để chỉ thức ăn cho đàn gà con những khi tìm được mồi, luôn nhắc nhở gà con không đi xa đàn và sẵn sàng bảo vệ, che chở cho chúng, cũng như những tiếng kêu “chíp chíp”, “chíu chít”, cùng tiếng chạy nhảy liên tục của những chú gà con.

Nhưng thiết nghĩ “om sòm” chỉ những tiếng động, những âm thanh mà khi nghe ta không cảm thấy thoải mái, như “la lối om sòm”, … Còn những tiếng kêu từ bầy gà đang kiếm ăn là những âm thanh vui tai, làm cho ta cảm thấy lòng thanh thản, nhẹ nhàng. Ngoài ra còn có nhiều đề tài tranh gà khác, khi ngắm tranh có lẽ ta không liên tưởng đến một tiếng động hay một âm thanh nào. Hai chữ “trang hoàng” cũng không đối chỉnh với tính từ tượng thanh “đì đẹt” ở câu trên. Vì vậy, câu “Loẹt lòe trên vách bức tranh gà” có lẽ đúng với nguyên bản nhất:

- Trong hai câu thực của bài thơ (câu 3, 4), tính từ tượng hình “loẹt lòe” mô tả bức tranh gà đối rất chỉnh với tính từ tượng thanh mô tả tiếng pháo chuột nổ “đì đẹt” ở câu trên.

- Màu sắc lòe loẹt, đặc sắc của tranh dân gian Đông Hồ gồm những màu căn bản: đỏ, xanh, vàng, đen, trắng, … có thể được trộn lẫn nhau để tạo thêm nhiều màu sắc sặc sỡ, phong phú khác nhau. Màu sắc trong tranh được chế biến từ những nguyên liệu có sẵn trong thiên nhiên, như màu đen từ tro của lá tre đã được đốt, màu vàng từ hoa điệp vàng, màu trắng từ vỏ sò, vỏ ốc được nghiền nhuyễn, ... Đặc biệt nền của bức tranh, tức giấy in tranh có màu trắng lấp lánh những mảnh điệp, gọi là giấy điệp. Vỏ con điệp (một loại sò biển có vỏ mỏng) được nghiền nhuyễn rồi trộn với hồ được nấu từ bột gạo tẻ hay bột sắn (bột khoai mì) để quét lên giấy làm nền của bức tranh.

Tranh Đông Hồ, hay tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ, là một trong những dòng tranh nổi tiếng, xuất xứ từ làng Đông Hồ, khi xưa có tên là làng Đông Mai hay làng Mái, nằm ven sông Đuống, cách Hà Nội khoảng 40 cây số về phía đông, thuộc xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Làng Đông Hồ có nghề vẽ tranh truyền thống, có lẽ từ Triều Đại Vua Lê Hy Tông, năm Chính Hòa Nguyên Niên (1680). Người dân quê mua tranh để dán lên vách trong dịp Tết Nguyên Đán, hết năm thì gỡ bỏ, sang năm mới lại mua tranh mới về dán.

“Hỡi cô thắt lưng bao xanh

Có về làng Mái với anh thì về

Làng Mái có lịch có lề

Có sông tắm mát, có nghề làm tranh.”

Ngoài tranh dân gian Đông Hồ, còn có nhiều dòng tranh dân gian Việt Nam hiện nay đã bị mai một, chỉ còn một vài dòng tranh còn được lưu truyền, như:

- Tranh Hàng Trống, Hà Nội

- Tranh Kim Hoàng, Hà Tây

- Tranh Làng Sình, Huế, chủ yếu là tranh thờ và tranh dùng trong việc cúng tế, hầu hết sẽ được đốt sau khi cúng.

-oOo-