ІІІ этап

ІІІ. Дзевятоўка ў баях за Гродна ў ліпені 1944 года

Частка экспазіцыі музея распавядае пра баі за Гродна ў раёне Дзевятоўкі ў ліпені 1944 г. Гэтай тэмай зацікавіліся вучні 9 класа Герасюк Аляксей і Гулевіч Валерый. У сваім даследчым праекце яны прадставілі дадзеную праблему праз раскрыццё тэмы: “Маёнтак Станіславова як месца памяці баёў за Гродна ў ліпені 1944 гг.”

Станіславоўская сядзіба – выдатны помнік архітэктуры другой паловы XVIII ст., пабудаваны як рэзідэнцыя караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага паводле праекта Джузэпэ Сака ў стылі пераходным ад позняга барока да класіцызму.

Гістарычны лёс Станіславова быў няпросты. У пачатку ХІХ ст. яго ўладальнікамі сталі князі Друцкія-Любецкія, якія праславіліся як выдатныя прадпрымальнікі ў галіне вытворчасці будаўнічых матэрыялаў – цэглы і кафлі. У пачатку ХХ ст. у маёнтку Станіславова было тры цагельныя заводы і кафлярня.

Друцкія-Любецкія былі ўладальнікамі Станіславова да 1939 г. Пасля ўсталявання савецкай улады – тут быў створаны першы ў Гродзенскім раёне саўгас Станіславова. Зараз у сядзібным доме размешчаны корпус Гродзенскага дзяржаўнага аграрнага ўніверсітэта. Даследуючы гісторыю Станіславова мы высветлілі, што сядзіба і цагельня былі месцамі жорсткіх баёў у ліпені 1944 года.

Наша цікавасць да гэтай праблемы і яе актуальнасць абумоўлена некалькімі прычынамі. Гэта:

- недастатковае асвятленне ў гістарычнай літаратуры дадзенай старонкі нашай гісторыі;

- стварэнне у гімназіі №6 школьнага музея, прысвечанага гісторыі мікрараёна Дзевятоўка, развіццё якога цесна звязана з гісторыяй Станіславова – для нас важна адлюстраваць гэту старонку мінулага ў экспазіцыі;

- неабходнасць увекавечвання памяці загінуўшых падчас баёў за Гродна ў ліпені 1944 года ў раёне Дзевятоўкі і Станіславова.

Мэтай даследавання з’яўляецца разгляд Станіславоўскага маёнтка як месца памяці баёў за Гродна ў ліпені 1944 г.

Задачы:

• • асвятленне падзей баёў за Гродна ў ліпені 1944 года ў раёне Дзевятоўкі і Станіславова;

  • распрацоўка прапановы інфармацыйнага шчыта каля сядзібы Станіславова і адлюстраванне там інфармацыі пра баі ў ліпені 1944 г.

Мы абапіраліся на манаграфію Дзмітрыя Люціка “Нёманскі фронт”, гісторыка-дакументальную хроніку “Памяць. Гродна”, а таксама матэрыялы, якія захоўваюцца ў нашым музеі – у прыватнасці, успаміны старажылаў вёскі Дзевятоўкі.

Вызваленне Гродна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў – адна з гераічных і адначасова трагічных старонак нашай гісторыі.

Беластоцкая франтавая наступальная аперацыя, у ходзе якой планавалася вызваленне горада над Нёманам, была завяршальнай часткай аперацыі па вызваленні Беларусі, якая мела кодавую назву “Баграціён”.

У баях па вызваленні Гродна ўдзельнічалі войскі 3-га (камандуючы генерал арміі Чарняхоўскі) і 2-га (камандуючы генерал-палкоўнік Захараў) Беларускіх франтоў.

Са складу 3-га Беларускага фронту на Гродзенскім напрамку наступалі 3-і гвардзейскі кавалерыйскі корпус (камандзір генерал-лейтэнант Аслікоўскі) і 31-я армія (камандуючы генерал-палкоўнік Глаголеў), са складу 2-га Беларускага фронту – 50-я армія (камандуючы генерал-палкоўнік Болдзін).

Нямецкае камандаванне надавала вялікае значэнне ўтрыманню Гродна, якое з’яўлялася адным з асноўных апорных пунктаў абароны на подступах да Усходняй Прусіі. Да сярэдзіны ліпеня тут была сканцэнтравана значная групоўка гітлераўскіх войск “Цэнтр” агульнай колькасцю каля шасці дывізій. Ім было загадана трымацца «чаго б гэта ні каштавала і без тэрміну».

Суадносіны сіл на “Нёманскім фронце” былі наступныя:

Адной з галоўных ліній і апорных пунктаў абароны гітлераўцаў на паўночных подступах да Гродна з боку в.Дзевятоўкі былі цагельны завод і сядзіба маёнтка Станіславова (на слайдзе – нямецкі аэрафотаздымак гэтага раёна ў 1944 г.)

Першым, пераадолеўшы з баямі за тры дні адлегласць ад Ліды да Гродна, на непасрэдныя подступы да горада з паўночнага ўсходу выйшаў 3-і гвардзейскі кавалерыйскі корпус. Яго 6-я гвардзейская кавалерыйская дывізія, якой камандаваў генерал-маёр Брыкель, пад вечар 13 ліпеня завязала бой з пяхотай і танкамі праціўніка ў раёне в. Кульбакі (сёння ў складзе мікрараёна Дзевятоўка).

Жорсткія баі на подступах да Гродна працягваліся 14 і 15 ліпеня.

Адбіваючы шматлікія контратакі гітлераўцаў, палкі 6-й гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі Брыкеля і 174-й Барысаўскай стралковай (камандзір палкоўнік Мікіта Дзёмін) дывізіі 31-й арміі крок за крокам пераадольвалі абарону праціўніка на рубяжы Станіславова-Дзевятоўка-цагельны завод.

15 ліпеня 628-мы і 508-мы стралковыя палкі 174-й стралковай дывізіі Дзёміна падышлі да акраіны в. Дзевятоўка, узмацніўшы, такім чынам, баявыя парадкі кавалерыстаў. 1-шы і 2-гі батальёны 508-га стралковага палка атакавалі вёску, аднак вымушаны былі залегчы пад фланкіруючым агнём нямецкіх кулямётаў з цагельнага заводу маёнтка Станіславова.

Яшчэ з канца ХІХ ст. гэта было самае буйное прадпрыемства па выпрацоўцы цэглы ў горадзе.

Немцы вырашылі выкарыстать гэта прадпрыемства, якое знаходзілася на падыходах да горада. Мясцовасць перад ім выдатна кантралявалася кулямётным агнём. Сам завод складаўся з некалькіх цагляных будынкаў з высокімі трубамі (у цяперашнім горадзе гэта раён вуліцы Дубко, будынкі завода не захаваліся). Удзельнікі атакі заводу ўспаміналі, што ў сценах будынкаў немцы зрабілі бетонныя амбразуры, прыстасаваўшы іх да абароны. Будынкі завода былі акружыны дзвюма лініямі траншэяў. Такім чынам, цагельны завод быў адным з ключавых пунктаў нямецкай абароны. Абарону тут трымалі матарызаваны батальён палявой жандармерыі і батальён 51-га ахоўнага палка. Некалькі спробаў атак завода батальёнамі 174-й дывізіі скончыліся безпаспяхова. Аднак і немцы панеслі адчувальныя страты. У гэтых баях матарызаваны батальён палявой жандармерыі страціў 9 чалавек забітымі, 75 параненымі і 14 прапаўшымі без вестак.

6-я Гвардзейская кавалерыйская дывізія у гэты дзень у баях на падыходзе да в. Дзевятоўка поспеху не мела. Моцны нямецкі агонь з цагельнага завода не даваў магчымасці працягваць наступленне. Абарона матарызаванага батальёна палявой жандармерыі (на рубяжы цагельны завод - Станіславова) была вельмі эфектыўнай.

Маёнтак Станіславова ў час акупацыі горада немцы выкарыстоўвалі як “арбайтсамт” – бюро па ўліку і размеркаванні рабочай сілы для адпраўкі ў Германію. У 1944 годзе будынак быў прыстасаваны для абароны. Акопы апаясвалі маёнтак. Тут жа знаходзіліся і кулямётныя кропкі. Штурмаваў Станіславова 495-ты стралковы полк падпалкоўніка А.П.Булаўка. Баі за маёнтак працягваліся 4 гадзіны. Толькі пасля таго, як рота аўтаматчыкаў абышла немцаў з флангаў, маёнтак удалося ўзяць. 508-мы і 628-мы стралковыя палкі, разам з кавалерыстамі, занялі цагельны завод. Немцы зрабілі 6 контратак з мэтай вярнуць яго. Усе яны былі адбіты. Асабліва ў гэтым баі вылучыўся камандзір гарматнага разліку 508-га палка старшына С.Я. Нікулін, пажылы салдат, удзельнік Першай сусветнай вайны. Падчас бою ён застаўся адзін з ліку прыслугі гарматы і падбіў тры нямецкія гарматы і кулямёт.

У баях у раёне Дзевятоўкі вылучыўся малады лейтэнант Мікалай Глазуноў – які камандаваў 1-м батальёнам 508-га палка. 15 ліпеня пасля некалькіх няўдалых спробаў наступлення, ён арганізаваў атаку на цагельны завод, сам узначаліў яе, і ў выніку ўдалося ўварвацца ў цагельню і выбіць адтуль фашыстаў. Увечары 15 ліпеня батальён Глазунова ўжо вёў бой у горадзе, прасоўваючыся ўздоўж вуліцы Дзяржынскага. За мужнасць у баях за Гродна ён быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага сцяга.

На аснове баявых данясенняў штабоў ваенных часцей мы зрабілі падлікі колькасці людскіх стратаў кавалерыстаў і стральцоў у баях у раёне Дзевятоўкі – цагельнага завода-Станіславова – за тры дні баёў з 13 па 15 ліпеня было 88 забітых і 320 параненых… Гэта няпоўныя дадзеныя…

Да канца дня 15 ліпеня 6-я гвардзейская кавалерыйская і 174-я стралковая дывізіі прарвалі абарону гітлераўцаў, выйшлі да паўночных і паўночна-ўсходніх ускраін Гродна і ў 22 гадзіны пачалі штурм горада.

Гродна з поўначы (з боку Дзевятоўкі) атакавала 6-я Гв. Кавалерыйская дывізія Брыкеля 3-га гвардзейскага корпуса Аслікоўскага. Прынята лічыць, што першым у Гродна ўвайшоў эскадрон 23-га кавалерыйскага палка пад камандаваннем капітана Аўчыннікава.

Услед за кавалерыстамі ў горад уварваліся часці 174-й і 352-й стралковай дывізіі 36-га корпуса 31-й арміі. У горадзе стралковыя палкі пачалі наступаць у накірунку цэнтра (уздоўж сучаснай вуліцы Дзяржынскага).

У выніку начнога бою пад раніцу 16 ліпеня асноўная, правабяржэная частка Гродна была вызвалена ад гітлераўцаў.

У гонар гэтай перамогі ў Маскве вечарам таго ж дня быў дадзены салют. 17 часцям і злучэнням было нададзена ганаровае найменне «Гродзенскіх», 19 часцей і злучэнняў былі ўзнагароджаны ордэнамі.

У наступныя дні ішлі цяжкія баі па ўтрыманні плацдарма ў занёманскай частцы горада і толькі раніцай 24 ліпеня, калі, адбіўшы моцны контрудар фашыстаў на левабярэжжы Нёмана, савецкія войскі аднавілі наступленне, яна была ачышчана ад ворага.

Праведзенае даследаванне паспрыяла развіццю музейнай экспазіцыі гімназіі № 6 г.Гродна, выкарыстанню іх у вучэбна-выхаваўчым працэсе.

Практычная значнасць нашай работы заключаецца таксама ў тым, што мы падымаем пытанне пра усталяванне інфармацыйнага шчыта каля Станіславоўскай сядзібы (некалькі падобных шчытоў ужо ёсць у цэнтры горада). Акрамя інфармацыі пра каралеўскую рэзідэнцыю, часы гаспадарання тут князёў Друцкіх-Любецкіх, мы лічым неабходным адлюстраваць надзвычай кравапралітныя баі ў гэтым раёне падчас вызвалення Гродна ад гітлераўцаў у ліпені 1944 г. Гэта перамога дасталася вельмі дарагой цаной – коштам тысячаў жыццяў савецкіх воінаў.