І этап

І. Нашы землякі ў польскім войску на пачатку вайны

У музеі гімназіі №6 г.Гродна нядаўна з’явіўся новы экспанат – мундзір жаўнера войска польскага. Каму ён належаў? Як склаўся лёс гэтага чалавека?

Гэты музейны прадмет перадала ў наш музей настаўніка геаграфіі Ціхановіч Данута Мечыславаўна. Мундзір належаў яе дзеду – Леошка Антону Міхайлавічу (1904 – 1974), жыхару Дзятлаўшчыны, які ў пачатку Другой Сусветнай вайны разам з іншымі польскімі жаўнерамі і афіцэрамі трапіў у савецкі палон. Па дарозе ў сумна вядомую Катынь Антону Леошка разам з двума салдатамі ўдалося выламаць дошкі ў падлозе вагона, збегчы з цягніка і вярнуцца на радзіму. Яму пашчасціла выжыць.

У школьным музеі адлюстраваны лёс яшчэ аднаго польскага жаўнера – жыхара вёскі Дзевятоўка Вацлава Можджэра, які таксама ў польскім мундзіры ваяваў з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў складзе Арміі Андэрса і загінуў у Італіі.

Такі ж самы польскі мундзір насілі таксама Павел Чабатарэвіч, сваяк завуча нашай гімназіі Токць Святланы Іванаўны, а таксама Язэп Жукевіч – прадзед вучняў нашай гімназіі Шніпа Антона і Уладзіслава Янулевіча.

Якім чынам беларусы апынуліся ў складзе польскіх вайсковых фарміраванняў? Які іх уклад у Перамогу над фашызмам? Як склаўся іх лёс? На жаль, тэма ўдзелу беларусаў у польскіх вайсковых фарміраваннях перыяду Другой сусветнай вайны адсутнічае ў айчынных падручніках па гісторыі. Большасць грамадзян Рэспублікі Беларусь амаль зусім не ведаюць пра баявы шлях і лёс сваіх землякоў, якія ваявалі супраць гітлераўцаў у складзе польскіх вайсковых фарміраваннях, у тым ліку ў Арміі Андэрса.

Гэтай актуальнай тэме была прысвечана даследчая работа Шніпа Антона і Уладзіслава Янулевіча, якая была ўзнагароджана дыпломамі І ступені на вучнёўскіх канферэнцыях раённага, гарадскога, абласнога ўзроўняў і дыпломам ІІІ ступені на ХІ Міжнароднай моладзевай канферэнцыі “Вялікая Айчынная вайна ў гістарычнай памяці народа” (2018 год).

Мэтай гэтага даследавання з’яўлялася высвятленне гісторыі ўдзелу беларусаў Гродзеншчыны ў польскіх вайсковых фарміраваннях на прыкладзе лёсаў жаўнераў: Язэпа Жукевіча, Вацлава Можджэра, Паўла Чабатарэвіча і інш. Задачы даследавання: паказаць, якім чынам беларусы апынуліся ў складзе польскіх вайсковых фарміраванняў, у прыватнасці, у Арміі Андэрса (2-га польскага корпуса); прасачыць яе баявы шлях; адлюстраваць лёс «андэрсаўцаў» у пасляваенны час

Наша гіпотэза: гісторыя абраных для даследавання жаўнераў, з аднаго боку, тыповая – бо тысячы нашых суайчыннікаў ахвярна змагаліся супраць фашызму ў Арміі Андэрса. З другога боку, лёсы “андэрсаўцаў” складваліся па-рознаму, што можна раскрыць на нашых прыкладах.

Даследаванне зроблена на аснове навуковай літаратуры па дадзенай тэме – гэта, найперш, публікацыі Юрыя Грыбоўскага. Галоўнымі крыніцамі сталі ўспаміны і дакументы з сямейных архіваў Жукевічаў і Чабатарэвічаў, а таксама матэрыялы з фондаў школьнага музея гімназіі № 6 аб адным з удзельнікаў Арміі Андэрса – Вацлаве Можджэры, ураджэнцы Дзевятоўкі, а таксама польскі мундзір Антона Леошкі.

Абраныя для даследавання постаці – Вацлаў Можджэр, Павел Чабатарэвіч, Антон Леошка, Язэп Жукевіч – нарадзіліся на Гродзеншчыне, былі беларусамі. Першы з іх – ураджэнец вёскі Дзевятоўкі (1919 г.), каталік. Другі – П.Чабатарэвіч – паходзіць са Скідзеля, праваслаўны. Антон Леошка – каталік з Дзятлаўшчыны.

Язэп Жукевіч паходзіць з вёскі Марцінаўцы, недалёка ад мястэчка Лунна, з беднай беларускай праваслаўнай сялянскай сям’і. Набыў прафесію шаўца.

У жніўні 1939 г. Язэпа Жукевіча, як і тысячы іншых беларусаў з заходняй часткі Беларусі, якая паводле Рыжскага мірнага дагавору 1921 года была ў складзе Польшчы, забралі ў Войска Польскае. Колькасць беларусаў у ім склала не менш за 70 тыс. чал. Жукевіч апынуўся ў складзе групы армій пад назвай Самастойная аператыўная група «Палессе», якая была створаная дзеля абароны Палескага ваяводства, прымала ўдзел у абароне Брэста. У канцы верасня 1939 г. пад Брэстам, калі Савецкая армія ўзяла ў палон вялікую колькасць польскіх вайскоўцаў, у асноўным беларусаў па паходжанні, трапіў у палон і Язэп Жукевіч.

Яго абмінуў лёс расстраляных у Катынi ваеннапалонных. Давялося яму прайсці праз многія савецкія лагеры для ваеннапалонных. Паводле ўспамінаў Жукевіча, палонныя працавалі ў шахтах, здабывалі вугаль па пояс у вадзе. Кармілі іх вельмі дрэнна. Былі выпадкі, калі за бохан хлеба палонныя забівалі адзін аднаго. Усе былі змучаныя, ледзь хадзілі.

Згодна з савецка-польскай вайсковай дамовай ад 14 жніўня 1941 г. на тэрыторыі СССР з ліку палонных і спецпасяленцаў з заходніх абласцей СССР была сфармаваная 75-тысячная Польская армія. На працягу сакавіка-жніўня 1942 г. польскія часці былі эвакуяваныя ў Іран, дзе ў хуткім часе паўстала Польская армія на Усходзе.

Паводле ўспамінаў Жукевіча, калі ў 1942 г. у Старабельскі лагер прыехалі генералы Вішнеўскі і Сікорскі арганізоўваць Польскае Войска, то ён запісаўся добраахвотнікам, назваўшы сябе палякам, хоць і быў беларусам. Зрабіў ён гэта для таго, каб выжыць. У Паўла Чабатарэвіча ўвогуле ніхто не пытаўся – хто ён па нацыянальнасці – яго аўтаматычна, як і іншых беларусаў, што былі сярод ваеннапалонных, уключылі ў склад польскай арміі.

Былых знямоглых вязняў адвезлі ва Узбекістан на кароткі адпачынак. Адтуль праз Ірак, Іран, Палестыну, Егіпет адправілі ў Італію.

У ліпені 1943 г. са складу Польскай арміі на Усходзе вылучыўся 2-гі корпус пад камандаваннем генерала Уладзіслава Андэрса. У Арміі Андэрса было каля 30 тыс. беларусаў. Яна прымала ўдзел у італьянскай кампаніі 1943 – 1945 гг.

Бясспрэчным сімвалам мужнага змагання 2-га корпуса стала бітва за Монтэ-Касіна 1944 г., у якой загінула больш за 250 беларусаў (агульныя страты склалі 924 чал.). Я.Жукевіч таксама удзельнічаў у гэтай легендарнай бітве. Па яго ўспамінах, уся зямля была зруйнавана снарадамі, была зрэзана кожная травінка, зямля стала чырвонай ад людской крыві.

Падчас гэтай бітвы Я.Жукевіч быў вадзіцелем грузавога аўтамабіля. Яму трэба было быць вельмі смелым, каб пад градам агню дастаўляць патроны і снарады на вяршыню стромкай гары па серпанціну дарогі. У бітве пад Монтэ-Касіна ён быў кантужаны. Пазней яшчэ былі ў яго раненні ў галаву, малярыя і іншыя інфекцыйныя хваробы.

Сярод удзельнікаў польскіх вайсковых фарміраванняў, хто загінуў у Італіі і там быў пахаваны, знаходзіўся жыхар вёскі Дзевятоўка Вацлаў Можджэр. У нашым школьным музеі захоўваецца ліст з Польскага Чырвонага Крыжа з інфармацыяй аб яго смерці і месцы пахавання ў Італіі.

Пасля вайны 2-гі польскі корпус спачатку заставаўся ў Італіі, а пазней быў транспартаваны ў Вялікабрытанію, а ў 1947 – распушчаны.

Па ўспамінах Я.Жукевіча, у Англіі былыя вайскоўцы жылі ў казармах і працавалі. У 1947 г. ім прапанавалі ехаць у Канаду або вяртацца дадому. Ехаць у СССР не раілі, папярэджвалі, што там іх чакае Сібір. Многія, у асноўным нежанатыя, засталіся ў эміграцыі. Язэп Жукевіч вырашыў вярнуцца ў родную вёску, да сваёй сям’і.

Каля 1 тысячы былых польскіх вайскоўцаў вярнуліся ў СССР. Аднак на радзіме гэтыя людзі былі трактаваныя як варожыя элементы і “салдаты здрадніка Андэрса”. Яны не толькі не атрымалі правоў ветэранаў вайны, але і былі рэпрэсаваныя.

У 1951 г. былыя “андэрсаўцы” разам з сем’ямі былі дэпартаваныя ў Сібір – у Іркуцкую вобласць.

Павел Чабатарэвіч разам з жонкай і дачкой быў высланы ў горад Чарамхова. Далі 2 гадзіны на зборы. Новазбудаваную хату ў Скідзелі канфіскавалі. Забралі таксама баявыя ўзнагароды. Пад узброенай аховай андэрсаўцаў вязлі ў невядомасць праз увесь Савецкі Саюз. У далёкім Чарамхове пасялілі ў драўляных бараках. Кожны тыдзень трэба было хадзіць адзначацца ў камендатуру. Толькі пасля 1956 года, калі ў час кіравання Хрушчова пачалася так званая “адліга”, андэрсаўцам дазволілі вяртацца дадому. Сям’я Чабатарэвічаў вярнулася ў 1960-м. Але вярнуць забраную хату, зямлю продкаў, ужо не ўдалося…

Язэпу Жукевічу пашчасціла больш, чым іншым “андэрсаўцам”. Ад дэпартацыі яго выратавала тая акалічнасць, што яго жонцы ўдалося пацвердзіць факт дапамогі савецкім партызанам ў часе нямецкай акупацыі.

Толькі ў 1992 г. начальнік Аб’яднання польскіх камбатантаў (ветэранаў) Апалоніюш Валінскі адшукаў Язэпа Жукевіча, дапамог атрымаць замежную інвалідную каляску.

У красавіку 1994 г., незадоўга да сваёй смерці, Я. Жукевіч атрымаў пасведчанне ўдзельніка Вялікай Айчыннай вайны. Ён быў вельмі рады, што нарэшце прызналі яго заслугі. Ён жа ваяваў супраць фашыстаў і нават меў узнагароды:

- памятную адзнаку 5-й крэсавай пяхотнай дывізіі,

- Зорку Італіі, Зорку за вайну 1939 – 1945 гадоў,

- памятны Крыж Монтэ-Касіна.

Лёсы Жукевіча Язэпа, а таксама іншых нашых землякоў – жаўнераў Другога польскага корпуса, адлюстроўваюць адзін з найбольш трагічных перыядаў у гісторыі Беларусі, звязаны з Другой сусветнай вайной, а менавіта той яе старонкі, якая паказвае, як тысячы нашых суайчыннікаў ахвярна змагаліся супраць нацыстаў ў Арміі Андэрса, аднак доўгія пасляваенныя гады былі забытымі на Бацькаўшчыне. Сучасныя беларускія гісторыкі прызнаюць іх важкі ўклад у агульную перамогу над фашызмам.

Закранутыя ў нашым даследаванні лёсы Язэпа Жукевіча, Паўла Чабатарэвіча, Вацлава Можджэра, Антона Леошкі – з’яўляюцца адлюстраваннем лёсаў усіх нашых землякоў, якія апынуліся ў складзе польскіх вайсковых фарміраванняў у часы Другой Сусветнай вайны. Частка з іх загінула ў час ваенных дзеянняў, альбо ў палоне. Паводле даследаванняў Івана Фёдаравіча Будніка, аўтара кнігі пра нашых землякоў на Заходнім фронце, там загінулі 78 вайскоўцаў з Гродна і Гродзенскага раёна. У ліку загінуўшых у Італіі – Вацлаў Можджэр, уражэнец вёскі Дзевятоўкі. Тыя, што засталіся ў жывых і прынялі рашэнне вярнуцца на радзіму, апынуліся перад пагрозай савецкіх рэпрэсій. Многія з іх былі дэпартаваныя ў Сібір (як, напрыклад, Павел Чабатарэвіч).

Лёс Язэпа Жукевіча як “андэрсаўца” і тыповы, і, адначасова, нетыповы. Унікальнасць яго пасляваеннага лёсу заключаецца ў тым, што ён змог пазбегнуць савецкіх рэпрэсій, дзякуючы таму, што яго сям’я ў час Вялікай Айчыннай вайны дапамагала савецкім партызанам і змагла гэта пацвердзіць.

Для вучняў гімназіі Антона Шніпа і Уладзіслава Янулевіча іх прадзед Язэп Жукевіч, хоць ён і не ўдзельнічаў у савецкіх ваенных парадах, сапраўдны герой. Ён з’яўляецца для ўсёй іх сям’і прыкладам мужнасці, вернасці, жыццёвай стойкасці і міласэрнасці.