สุโพธาลงฺกาโร

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

๑. โทสาวโพธ-ปฐมปริจฺเฉท

รตนตฺตยปฺปณาม

๑. 

มุนินฺทวทนมฺโภช-, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;

สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ

นิมิตฺต

๒. 

รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ

อภิธานาทิกํ

๓. 

เตนาปิ นาม โตเสยฺย-, เมเตลงฺการวชฺชเต;

อนุรูเปนาลงฺกาเร-, เนสเมโส ปริสฺสโมฯ

๔. 

เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา-, เนกสตฺถนฺตโรจิตา;

สมฺโมหพฺภาหตาเวเต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ

๕. 

กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา เยสํ นตฺถิ ครูนิห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธูวิเวกิโนฯ

๖. 

กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํ กิญฺจิ รจยนฺเตตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ

๗. 

เตเยว ปฏิภาวนฺโต, โสว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิญฺญู เย, ตตฺถาปฺยาวิหตาทราฯ

๘. 

พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ 

๙. 

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ 

๑๐. 

อนวชฺชํ มุขมฺโภช ‚, มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กึ นุ เต นิร’ลงฺกตา? 

๑๑. 

วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส? 

๑๒. 

คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโตฯ 

๑๓. 

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิฯ 

๑๔. 

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;

ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ 

๑๕. 

เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ? 

๑๖. 

สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ 

๑๗. 

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ 

ปทโทส อุทฺเทส

๑๑๘. 

วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺฐานิ, วิโรธิ จ;

เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํฯ 

วากฺยโทส อุทฺเทส

๑๙. 

โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถาฯ 

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

๒๐. 

อปกฺกโม’, จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ 

ปทโทสนิทฺเทส

๒๑. 

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ 

๒๒. 

วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;

โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ 

๒๓. 

ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;

กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ 

๒๔. 

ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺฐปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ 

๒๕. 

ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ; 

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํฯ 

๒๖. 

อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;

ยมกํ ตญฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํฯ 

อพฺยเปต ปฐมปาทาทิ ยมกํ

๒๗. 

สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;

วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ 

อพฺยเปต ปฐม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ

๒๘. 

กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;

โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;

อพฺยเปต ปฐม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํฯ 

๒๙. 

สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;

วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเยฯ

อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ

๓๐. 

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํฯ 

๓๑. 

อพฺยเปตาทิยมก, สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เญูยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ 

๓๒. 

อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ 

๓๓. 

ยมกํ ตํ ปเหลี ‚ จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ 

๓๔. 

เทสกาลกลาโลก, ญายาคมวิโรธิ ยํ; 

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํฯ 

๓๕. 

ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ 

๓๖. 

เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ 

๓๗. 

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ 

๓๘. 

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา; 

นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ 

๓๙. 

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํฯ

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จฯ 

วากฺยโทส นิทฺเทส

๔๐. 

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ; 

ต เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํฯ 

ยถา จ

๔๑. 

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเนฯ 

๔๒. 

อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;

กาปิ ปญฺญา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ 

๔๓. 

ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ; 

ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญูยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ 

๔๔. 

พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ 

๔๕. 

วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;

กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิ’ทํ? 

๔๖. 

ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;

ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ 

๔๗. 

วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ; 

ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ 

๔๘. 

ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;

ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ 

ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๔๙. 

ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;

สกลาปิ ทิสา สิญฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โยฯ 

๕๐. 

สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;

อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’วฯ 

๕๑. 

จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;

ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ 

สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา

๕๒. 

นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;

ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ 

๕๓. 

มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ; 

ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ 

จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๕๔. 

มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา; 

ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํฯ 

๕๕. 

ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถาฯ;

เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ 

๕๖. 

โลกิยตฺถ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;

อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเนฯ 

๕๗. 

สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;

คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ 

๕๘. 

พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;

ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ 

วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส

๕๙. 

เญูยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ 

ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา

๖๐. 

ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห; 

โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโยฯ 

โอจิตฺยหีนํ ยถา

๖๑. 

ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;

มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ 

ยถา จ

๖๒. 

ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ 

ภคฺครีติ ยถา 

๖๓. 

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต; 

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จฯ 

สสํสยํ ยถา

๖๔. 

มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน; 

ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ 

๖๕. 

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมีฯ 

๖๖. 

ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ ‚, ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;

ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ 

๖๗. 

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ 

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

 โทสาวโพโธ นาม 

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๒. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท

๖๘. 

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถึ วิคาหเตฯ 

๖๙. 

เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเตฯ 

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา

๗๐. 

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ? 

ยถา วา

๗๑. 

วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;

ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ 

อชฌ’ตฺถสฺส ยถา

๗๒. 

กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?

โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กึ ภเว? 

๗๓. 

ปเหลิกาย ‚ มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;

ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ 

๗๔. 

ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท มิจฺฉิเต;

ตโต ยมก มญฺญูํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิยฯ 

เทสวิโรธิโน ยถา

๗๕. 

โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํฯ

นุทนฺตานิ’ว สุจิรา, วาสกฺเลสํ ตหึ ชเลฯ 

กาลวิโรธิโน ยถา

๗๖. 

มหานุภาว ปิสุโน, มุนิโน มนฺท มารุโต; 

สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ 

กลาวิโรธิโน ยถา

๗๗. 

นิมุคฺคมานโส พุทฺธ, คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;

ตนฺติสฺสร วิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ? 

โลกวิโรธิโน ยถา

๗๘. 

คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;

สมฺโพธิ สตฺต หทโย, ปทิตฺต’งฺคารปูริตํฯ 

ญายวิโรธิโน ยถา

๗๙. 

ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว, มุปนีตภโว อสิ;

อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ 

อาคมวิโรธิโน ยถา

๘๐. 

เนวา’ลปติ เกนา’ปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติฯ

สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยา’ปตฺติทุกฺกฏํฯ

เนยฺยสฺส ยถา 

๘๑. 

มรีจิจนฺทนา’เลป, ลาภา สีตมรีจิโน;

อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ 

ยถา วา

๘๒. 

มโนนุรญฺชโน มาร, งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม; 

ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยา’นโลฯ 

วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา

๘๓. 

อปยาตา’ปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;

โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ 

หีนตฺถสฺส ยถา

๘๔. 

อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ, ปภาวํ นาสเย พุโธ;

อปิ นิปฺปภาตา’นีต, ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ 

อนตฺถสฺส ยถา

๘๕. 

น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ,

ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ 

๘๖. 

ภยโกธปสํสาทิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

วตฺตุํ กามียเต โทโส, น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ 

ยถา 

๘๗. 

สปฺโป สปฺโป! อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต,

ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ต มุปสปฺปสิ? 

ภคฺครีติโน ยถา

๘๘. 

โยโกจิ รูปา’ติสโย, กนฺติ กาปิ มโนหรา;

วิลาสา’ติสโย โกปิ, อโห! พุทฺธมโห’ทโยฯ 

๘๙. 

อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;

อทูรปท วินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสราฯ 

ยถา

๙๐. 

นีลุปฺปลา’ภํ นยนํ, พนฺธุกรุจิโร’ธโร;

นาสา เหม’งฺกุโส เตน, ชิโน’ยํ ปิยทสฺสโนฯ 

๙๑. 

สมติกฺกนฺต คามฺมตฺตํ, กนฺต วาจา’ภิสงฺขตํ; 

พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติฯ 

ยถา

๙๒. 

ทุโนติ กามจณฺฑาโล, โส มํ สทย นิทฺทโย;

อีทิสํ พฺยสนา’ปนฺนํ, สุขีปิ กิ มุเปกฺขเส? 

๙๓. 

ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;

ยโต น สวนุ’พฺเพคํ, เหฏฺฐา เยสํ วิจาริตํฯ 

กมจฺจุตสฺส ยถา

๙๔. 

อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเน’วา’ราธนา ตฺวยิ;

เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํฯ 

อติวุตฺตสฺส ยถา

๙๕. 

มุนินฺทจนฺทสมฺภูต, ยโสราสิมรีจินํ;

สกโลปฺย’ย มากาโส, นา’วกาโส วิชมฺภเนฯ 

๙๖. 

วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;

เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ญฺญตฺร ทุสฺสติฯ 

ยถา

๙๗. 

สมุทฺโท ปียเต โส’ย, มห’มชฺช ชราตุโร;

อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโยฯ 

๙๘. 

สุขุมาลา’วิโรธิตฺต, ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ; 

พนฺธนํ พนฺธผรุส, โทสํ สํทูสเยยฺย ตํฯ

 ยถา

๙๙. 

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ 

อปกฺกมสฺส ยถา

๑๐๐. 

ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

นิพฺพาน, โภค, สคฺคาทิ, สาธนานิ น สํสโยฯ 

๑๐๑. 

อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

อนุ’ทฺทิฏฺเฐสุ เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ 

ยถา

๑๐๒. 

กุสลา’กุสลํ อพฺยา, กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;

อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ 

๑๐๓. 

สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;

โอจิตฺยหีนตา’ปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ 

๑๐๔. 

โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญูยฺยํ, โลเก วิขฺยาต มาทรา;

ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ 

๑๐๕. 

วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว, จิตฺยหีนํ ปริหเร;

ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส, รสโปโส สิยา กเตฯ 

ยถา

๑๐๖. 

โย มารเสน มาสนฺน, มาสนฺนวิชยุ’สฺสโว;

ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ 

๑๐๗. 

อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ, กมา’ติกฺกมลงฺฆเน;

ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คตึ น กฺวา’ปิ วินฺทติฯ 

ยถา

๑๐๘. 

สุชน’ญฺญาน มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;

วิสสฺส สิงฺคิโน โรค, นทีราชกุลสฺส จฯ 

ยถา

๑๐๙. 

เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ, พุทฺธาทิรตนตฺตเย; 

ปสาท มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ

 สสํสยสฺส ยถา

๑๑๐. 

มุนินฺทจนฺทิมา’โลก, รส โลล วิโลจโน; 

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, รํสิทสฺสนปีณิโตฯ 

๑๑๑. 

สํสยาเย’ว ยํกิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;

ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ 

ยถา

๑๑๒. 

ยาเต ทุติยํ นิลยํ, ครุมฺหิ สกเคหโต;

ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนา’ทินาฯ 

๑๑๓. 

สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;

น ‘คามฺม’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ 

๑๑๔. 

ทุฏฺฐา’ลงฺการวิคเม, โสภนา’ลงฺกติกฺกโม;

อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ 

๑๑๕. 

โทเส ปรีหริตุ เมส วโร’ปเทโส,

สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;

วิญฺญายิ’มํ ครุวราน’ธิก’ปฺปสาทา,

โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ 

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

 โทสปริหาราวโพโธ นาม 

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

๓. คุณาวโพธ-ตติยปริจฺเฉท 

อนุสนฺธิ

๑๑๖. 

สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา, โทสาเน’ว’มติกฺกเม;

ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ, สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เยฯ 

สทฺทาลงฺการ อุทฺเทส

๑๑๗. 

ปสาโท’โช, มธุรตา, สมตา, สุขุมาลตา; 

สิเลโส’ทรตา, กนฺติ, อตฺถพฺยตฺติ, สมาธโยฯ

 สทฺทาลงฺการ ปโยชน

๑๑๘. 

คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;

สมฺปาทิยติ กตฺตูนํ, กิตฺติ มจฺจนฺตนิมฺมลํฯ 

สทฺทาลงฺการ นิทฺเทส

๑๑๙. 

อทูราหิตสมฺพนฺธ, สุภคา ยา ปทา’วลิ;

สุปสิทฺธิธา’ภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถาฯ 

๑๒๐. 

อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;

โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโช’ทเรฯ 

๑๒๑. 

โอโช สมาสพาหุลฺย, เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;

ปชฺเชปฺย’นา’กุโล โส’ยํ, กนฺโต กามียเต ยถาฯ 

๑๒๒. 

มุนินฺท มนฺท สญฺชาต, หาส จนฺทน ลิมฺปิตา;

ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส, เวโก นา’ธรปลฺลโวฯ 

๑๒๓. 

ปทา’ภิเธยฺยวิสยํ, สมาส พฺยาส สมฺภวํ; 

ยํ ปาริณตฺยํ โหตี’ห, โสปิ โอโช’ว ตํ ยถาฯ

๑๒๔. 

โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ 

๑๒๕. 

มตฺถกฏฺฐี มตสฺสา’ปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;

ยโต ปุญฺเญูน เต เสนฺตุ, ชิน ปาท’มฺพุชทฺวเยฯ 

๑๒๖. 

อิจฺจตฺร นิจฺจปฺปณติ, เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;

ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข, ปญฺญานมภิโยคโตฯ 

๑๒๗. 

มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ, ร’นุปฺปาสวสา ทฺวิธา;

สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณา’วุตฺติ ปโร ยถาฯ 

๑๒๘. 

ยทา เอโส’ภิสมฺโพธึ, สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;

ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส, โลเก ชาโต มหุ’สฺสโวฯ 

๑๒๙. 

มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺท สนฺโทหวิพฺภมา;

ทิสนฺต มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโยฯ 

๑๓๐. 

สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;

ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลิน โลลา’ลิมาลินีฯ 

๑๓๑. 

มุทูหิ วา เกวเลหิ, เกวเลหิ ผุเฏหิ วา,

มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ, วณฺเณหิ สมตา ยถาฯ 

เกวลมุทุสมตา

๑๓๒. 

โกกิลา’ลาปสํวาที, มุนินฺทา’ลาปวิพฺภโม;

หทยงฺคมตํ ยาติ, สตํ เทติ จ นิพฺพุตึฯ 

เกวลผุฏสมตา

๑๓๓. 

สมฺภาวนียสมฺภาวํ, ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;

ภวนฺตสาธนา’กงฺขี, โก น สมฺภาวเย วิภุํฯ 

มิสฺสกสมตา

๑๓๔. 

ลทฺธจนฺทนสํสคฺค, สุคนฺธิ มลยา’นิโล;

มนฺท มายาติ ภีโต’ว, มุนินฺทมุขมารุตาฯ 

๑๓๕. 

อนิฏฺฐุร’กฺขร’ปฺปายา, สพฺพโกมล นิสฺสฏา; 

กิจฺฉมุจฺจารณา’เปต, พฺยญฺชนา สุขุมาลตาฯ 

๑๓๖. 

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู ‚ สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ 

๑๓๗. 

อลงฺการวิหีนา’ปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;

อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ต’ทุชฺชลาฯ 

๑๓๘. 

โรมญฺจ ปิญฺฉ รจนา, สาธุ วาทาหิตทฺธนี;

ลฬนฺติ’เม มุนิเมฆุ, มฺมทา สาธุ สิขาวลาฯ 

๑๓๙. 

สุขุมาลตฺต มตฺเถ’ว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;

ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํฯ 

๑๔๐. 

สิลิฏฺฐ ปท สํสคฺค, รมณีย คุณา’ลโย;

สพนฺธคารโว โส’ยํ, สิเลโส นาม ตํ ยถาฯ 

๑๔๑. 

พาลิ’นฺทุวิพฺภม’จฺเฉทิ, นขรา’วลิ กนฺติภิ;

สา มุนินฺทปท’มฺโภช, กนฺติ โว วลิตา’วตํฯ 

๑๔๒. 

อุกฺกํสวนฺโต โยโกจิ, คุโณ ยทิ ปตียเต;

อุทาโร’ยํ ภเว เตน, สนาถา พนฺธปทฺธติฯ 

๑๔๓. 

ปาทมฺโภช รโช ลิตฺต, คตฺตา เย ตว โคตม;

อโห! เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํฯ 

๑๔๔. 

เอวํ ชินา’นุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺร ทิสฺสติ;

ปญฺญวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปร มีทิสํฯ 

๑๔๕. 

อุทาโร โสปิ วิญฺเญูยฺโย, ยํ ปสตฺถ วิเสสนํฯ 

ยถา กีฬาสโร ลีลา, หาโส เหมงฺคทา’ทโยฯ 

๑๔๖. 

โลกิย’ตฺถา’น’ติกฺกนฺตา, กนฺตา สพฺพชนานปิ;

กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส, วุตฺตา สา ปริหารโตฯ 

ยถา มุนินฺท อิจฺจาทิฯ

๑๔๗. 

อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา, เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;

สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย, ปริหาเร ปทสฺสิตา;

ยถา มรีจิจฺจาทิ จ, มโนนุรญฺชโนจฺจาทิฯ 

ปุน อตฺเถน ยถา

๑๔๘. 

สภาวา’มลตา ธีร, มุธา ปาทนเขสุ เต;

ยโต เต’วนตา’นนฺต, โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โนฯ 

๑๔๙. 

‘พนฺธสาโร’ติ มญฺญนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิญฺญุโน;

ทสฺสนา’วสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณฯ 

๑๕๐. 

อญฺญธมฺโม ตโต’ญฺญตฺถ, โลกสีมา’นุโรธโต;

สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส, ‘สมาธี’ติ นิรุจฺจติฯ 

สมาธิ อุทฺเทส

๑๕๑. 

อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ,;

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส, จฯ 

๑๕๒. 

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา,;

กฐินสฺสา’สรีเร,ปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยาฯ 

สมาธินิทฺเทส

 อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม 

๑๕๓. 

อุณฺณา ปุณฺณิ’นฺทุนา นาถ! ทิวาปิ สห สงฺคมา;

วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มญฺเญู กุมุทินี ตวฯ 

นิรุเป รูปยุตฺตสฺส

๑๕๔. 

ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;

สุขิตา หตโทสา เต, นาถ! ปาท’มฺพุชา’นตาฯ 

นิรเส สรสสฺส

๑๕๕. 

มธุเรปิ คุเณ ธีร, น’ปฺปสีทนฺติ เย ตว; 

กีทิสี มนโสวุตฺติ, เตสํ ขารคุณาน โภ’ฯ 

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส

๑๕๖. 

สพฺพตฺถสิทฺธิธ! จูฬก, ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;

ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภา ส ลกฺขณาฯ 

อกตฺตริปิ กตฺตุตา

๑๕๗. 

มารา’ริพลวิสฺสฏฺฐา, กุณฺฐา นานาวิธา’ยุธา; 

ลชฺชมานา’ญฺญเวเสน, ชิน! ปาทา’นตา ตวฯ 

กฐินสฺสา สรีเร

๑๕๘. 

มุนินฺทภาณุมา กาโล, ทิโต โพโธ’ทยา’จเล;

สทฺธมฺมรํสินา ภาติ, ภินฺท มนฺทตมํ ปรํฯ 

๑๕๙. 

วมนุ’คฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺย’ปริจฺจุตํ; 

อติสุนฺทร มญฺญูํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํฯ 

๑๖๐. 

กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขา’วลี;

จนฺทกนฺตี ปิวนฺตี’ว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโยฯ 

๑๖๑. 

อจิตฺตกตฺตุกํ รุจฺย  มิจฺเจวํ คุณกมฺมตํ;

สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํฯ 

๑๖๒. 

อุคฺคิรนฺโต’ว สสฺเนห, รสํ ชินวโร ชเน;

ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สปฺปีณเย ชนํฯ 

๑๖๓. 

โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฑุ,

ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตา’ภิโยโค;

โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย, 

โมคฺคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’ มมนฺทรูปํฯ

 อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

คุณาวโพโธ นาม 

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท 

๑๖๔. 

อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ; 

อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา ‚ ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนาฯ 

๑๖๕. 

สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;

ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินีฯ 

ยถา

๑๖๖. 

ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;

โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึฯ 

๑๖๗. 

วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา’ปรา ภเว;

ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํฯ 

วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ

 อุทฺเทส

๑๖๘. 

ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;

อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนาฯ 

๑๖๙. 

เหตุ, กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;

สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํฯ 

๑๗๐. 

วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;

นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วญฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,ฯ 

๑๗๑. 

เอกาวลิ, อญฺญมญฺญูํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;

ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติฯ 

๑๗๒. 

เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต; 

วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํฯ 

นิทฺเทส

๑๗๓. 

ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา; 

โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธาฯ 

๑๗๔. 

โลกิยาติสยสฺเส’เต, เภทา เย ชาติอาทโย; 

ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ 

๑๗๕. 

ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต; 

นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ? 

๑๗๖. 

อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธาฯ 

๑๗๗. 

สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโนฯ 

๑๗๘. 

อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ 

๑๗๙. 

อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;

ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกาฯ 

๑๘๐. 

สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;

ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมาฯ 

๑๘๑. 

ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;

สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณาฯ 

๑๘๒. 

ชยตฺย, กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;

อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติฯ 

๑๘๓. 

ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;

เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติฯ 

๑๘๔. 

กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;

ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เมฯ 

๑๘๕. 

อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;

อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ 

๑๘๖. 

วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ; 

อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ 

๑๘๗. 

ธมฺมหีนา “มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน”อิติ;

วิปรีโต’ปมา “ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว”ฯ 

๑๘๘. 

ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ 

๑๘๙. 

“ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ; 

ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว”ติ อพฺภุโตปมาฯ 

๑๙๐. 

“สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ; 

มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ”, สา สิเลโสปมา มตาฯ 

๑๙๑. 

สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินีฯ 

๑๙๒. 

ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;

สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ 

๑๙๓. 

อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;

ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ 

๑๙๔. 

“กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว; 

อตฺตนา’ว สมํ ชาต”, มิตฺย’สาธารโณปมาฯ 

๑๙๕. 

“สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ; 

ตวา’นนํ วิภาตี”ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ 

๑๙๖. 

ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิฯ 

๑๙๗. 

ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ; 

สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ 

๑๙๘. 

“มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา; 

ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ”, ปริกปฺโปปมา อยํฯ 

๑๙๙. 

“กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ; 

มม โทลายเต จิตฺต”, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ 

๒๐๐. 

กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;

สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถาฯ 

๒๐๑. 

ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;

ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ 

๒๐๒. 

วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต; 

อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ 

อิวยุตฺตา

๒๐๓. 

ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;

ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ 

อิววิยุตฺตา

๒๐๔. 

มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ 

๒๐๕. 

สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ 

๒๐๖. 

หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว; 

วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ 

๒๐๗. 

“ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ”ตฺยธิโกปมาฯ 

อผุฏฺฐตฺถา “พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิฯ”

๒๐๘. 

“จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;

ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโรฯ 

๒๐๙. 

อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;

กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุฯ 

๒๑๐. 

อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;

ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตาฯ 

๒๑๑. 

ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;

อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ 

๒๑๒. 

อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเตฯ 

๒๑๓. 

อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ  จ; 

ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ 

อเสสวตฺถุวิสยสมาส

๒๑๔. 

องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;

สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํฯ 

อเสสวตฺถุวิสยอสมาส

๒๑๕. 

รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;

คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ 

อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก

๒๑๖. 

จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;

ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํฯ 

๒๑๗. 

อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;

เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ 

เอกเทสวิวุตฺติสมาส

๒๑๘. 

วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;

สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ 

เอกเทสวิวุตฺติอสมาส

๒๑๙. 

ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;

นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ 

เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก 

๒๒๐. 

สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;

สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํฯ 

๒๒๑. 

รูปกานิ พหูนฺเย’ว ‚, ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;

วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ 

๒๒๒. 

“จนฺทิมา’กาสปทุม”, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

ทุฏฺฐ, “มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา”ทิ สุนฺทรํฯ 

๒๒๓. 

ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญูยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโตฯ 

๒๒๔. 

ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ ‚, ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;

อุภเยสญฺจ วิญฺเญูยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ 

อตฺถาวุตฺติ

๒๒๕. 

มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;

คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ 

ปทาวุตฺติ

๒๒๖. 

วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;

วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิยฯ 

อุภยาวุตฺติ

๒๒๗. 

ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;

วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเนฯ 

๒๒๘. 

เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ; 

ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธาฯ 

อาทิ ทีปก

๒๒๙. 

อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;

สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํฯ 

มชฺเฌ ทีปก

๒๓๐. 

ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํ;

ตท’ญฺเญูสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํฯ 

อนฺตทีปก

๒๓๑. 

อจฺจนฺต กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร; 

ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเวฯ 

มาลาทีปก

๒๓๒. 

โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;

ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิธิยาฯ 

๒๓๓. 

อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี; 

วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ 

๒๓๔. 

อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;

วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิฯ 

๒๓๕. 

วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;

อกฺเขโป นาม โสยญฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโตฯ 

๒๓๖. 

เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;

กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํฯ 

อตีตกฺเขโปฯ

๒๓๗. 

กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;

ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโตฯ 

วตฺตมานกฺเขโปฯ

๒๓๘. 

สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ; 

มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปริกฺกนฺต ‚, มานสา เย สุทุชฺชนาฯ 

อนาคตกฺเขโปฯ

๒๓๙. 

เญูยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย,ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;

สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ, หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ 

หิ รหิต สพฺพพฺยาปี

๒๔๐. 

เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;

อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ 

หิ สหิต สพฺพพฺยาปี

๒๔๑. 

สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร; 

คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ 

หิ รหิต วิเสสฏฺฐ 

๒๔๒. 

ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ ‚ นิพฺพุตึฯ

นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํฯ 

หิ สหิต วิเสสฏฺฐ

๒๔๓. 

สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รญฺเชติ มานสํ;

สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ 

๒๔๔. 

วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ; 

พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ 

วาจฺจเอกพฺยติเรก

๒๔๕. 

คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!; 

ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เตฯ

 วาจฺจ อุภยพฺยติเรก

๒๔๖. 

มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;

สาคโร’ญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติฯ 

คมฺมเอกพฺยติเรก

๒๔๗. 

น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;

มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํฯ 

คมฺมอุภยพฺยติเรก

๒๔๘. 

มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;

สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํฯ 

๒๔๙. 

ปสิทฺธิธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ ญาการณํ;

สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนาฯ 

การณนฺตรวิภาวนา

๒๕๐. 

อนญฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รญฺชิตา’รุโณ;

สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวญฺจิตา ตวฯ 

สาภาวิก วิภาวนา

๒๕๑. 

น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;

สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิฯ 

๒๕๒. 

ชนโก, ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํฯ

ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํฯ 

๒๕๓. 

ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;

เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํฯ 

๒๕๔. 

ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;

มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํฯ 

ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

๒๕๕. 

ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;

นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยาฯ 

อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ 

๒๕๖. 

มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;

มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํฯ 

ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ

๒๕๗. 

สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;

มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ? 

อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

๒๕๘. 

สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;

มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโวฯ 

ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

๒๕๙. 

อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;

‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จฯ 

๒๖๐. 

อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานิ โจ-, ปเสวนฺเต วนํ ชลํฯ 

๒๖๑. 

สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;

ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํฯ 

๒๖๒. 

ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;

กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนาฯ 

๒๖๓. 

วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;

สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโตฯ 

๒๖๔. 

สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;

อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนาฯ 

อภินฺนวิเสสน

๒๖๕. 

วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;

คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปุญฺเญูนา’ปาทิโต มยาฯ 

ภินฺนาภินฺนวิเสสน

๒๖๖. 

อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;

สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ 

๒๖๗. 

สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;

สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ 

๒๖๘. 

วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตท’ญฺญถา; 

ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ 

๒๖๙. 

อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ; 

กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ

 อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา

๒๗๐. 

อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;

วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโตฯ 

กฺริยาปริกปฺปนา

๒๗๑. 

คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;

มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํฯ 

คุณปริกปฺปนา

๒๗๒. 

มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;

มญฺเญู ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมาฯ 

๒๗๓. 

มญฺเญู, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;

สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ 

คมฺมปริกปฺปนา

๒๗๔. 

ทยา สญฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;

ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํฯ 

๒๗๕. 

อารพฺภนฺตสฺส ยํกิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน; 

สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ 

๒๗๖. 

มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;

มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ 

๒๗๗. 

อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิธิยา ทสฺสน’ญฺญถา; 

วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโยฯ 

๒๗๘. 

วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;

ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิฯ 

๒๗๙. 

ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;

โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิฯ 

๒๘๐. 

สญฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ; 

วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ? 

๒๘๑. 

วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;

เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเวฯ 

๒๘๒. 

น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;

ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ 

ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ 

๒๘๓. 

น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;

มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํฯ 

กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๔. 

น ทิสาสุ พฺยาตฺตา ‚ รํสิ, นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;

ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ 

ชาติวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๕. 

น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว; 

ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ 

คุณวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๖. 

ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ; 

วทนฺติ วิญฺญู วจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํฯ 

๒๘๗. 

ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?

ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเสฯ 

๒๘๘. 

สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;

อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโตฯ 

๒๘๙. 

อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;

ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ 

อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๐. 

สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;

กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ 

ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๑. 

สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;

สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ 

ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๒. 

วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;

นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิฯ 

๒๙๓. 

โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ ‚ ปิ;

เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ 

วิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๔. 

สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;

ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ 

อวิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๕. 

สภาวมธุรํ ปุญฺญ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;

สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํฯ 

อภินฺนกมฺมสิเลส 

๒๙๖. 

อนฺธการา’ปหาราย, สภาว มธุราย จ;

มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จฯ 

นิยมวนฺตสิเลส

๒๙๗. 

เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;

ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตาฯ 

นิยมกฺเขปสิเลส

๒๙๘. 

ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;

ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิฯ 

อวิโรธิสิเลส

๒๙๙. 

สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;

โลเกโส ชิตสํกฺเลโส, วิภาติ สมณิสฺสโรฯ 

วิโรธิสิเลส

๓๐๐. 

อสโมปิ สโม โลเก, โลเกโสปิ นรุตฺตโม;

สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติฯ 

โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส

๓๐๑. 

สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;

สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติฯ 

๓๐๒. 

คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ; 

สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตาฯ 

๓๐๓. 

สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;

อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโทฯ 

๓๐๔. 

อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิญฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ; 

ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํฯ 

อสนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๕. 

อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;

ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํฯ 

สนฺตผลนิทสฺสน 

๓๐๖. 

สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;

ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิญฺญาเปต’ตฺตโน ชิโนฯ 

๓๐๗. 

วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา; 

ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํฯ 

วิภูติมหนฺตตฺต

๓๐๘. 

กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;

ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมาฯ

อธิปฺปายมหนฺตตฺต

๓๐๙. 

สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;

หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํฯ 

๓๑๐. 

โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิญฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;

อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วญฺจนา มตาฯ 

อสมวญฺจนา

๓๑๑. 

ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปญฺเจสุ จ ตาทิโน;

มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํฯ 

สมวญฺจนา

๓๑๒. 

วิวาท มนุยุญฺชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;

สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโนฯ 

๓๑๓. 

ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;

ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติฯ 

๓๑๔. 

สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;

อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิฯ 

๓๑๕. 

อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;

สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโตฯ 

วิธิเอกาวลิ

๓๑๖. 

ปาทา นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;

รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโนฯ 

นิเสธเอกาวลิ

๓๑๗. 

อสนฺตุฏฺโฐ ยติ เนว, สนฺโตโส นา’ลยาหโต;

นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโหฯ

๓๑๘. 

ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อญฺญมญฺญูํ ตุ วตฺถุนํ; 

วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อญฺญมญฺญวิภูสนํฯ 

๓๑๙. 

พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;

มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึฯ 

๓๒๐. 

กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;

‘สหวุตฺตี’ติ วิญฺเญูยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถาฯ 

กฺริยาสหวุตฺติ

๓๒๑. 

ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;

วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ 

คุณสหวุตฺติ

๓๒๒. 

ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา; 

ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสาฯ

๓๒๓. 

วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;

สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ 

๓๒๔. 

คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;

เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํฯ 

๓๒๕. 

ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;

วิสิฏฺฐสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตาฯ 

๓๒๖. 

ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญูํ นยนาทิกํ;

มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญูุตาสิรีฯ 

๓๒๗. 

กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;

สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ 

๓๒๘. 

สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;

ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนาฯ 

๓๒๙. 

ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ; 

เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโตฯ 

๓๓๐. 

นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;

มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ 

๓๓๑. 

องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน; 

สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติฯ 

องฺคงฺคีภาวมิสฺส

๓๓๒. 

ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;

อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ 

สทิส พล ภาว มิสฺส

๓๓๓. 

เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;

มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ 

๓๓๔. 

อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;

ติโลเก’กคติ นาโถ, ปาตุ โลก มปายโตฯ 

๓๓๕. 

รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;

‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เญูยฺยํ, รสวนฺต วิธานโตฯ 

๓๓๖. 

ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,

ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;

อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,

สญฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมนฯ 

๓๓๗. 

อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยา’นุภาวํ,

สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;

เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,

โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํฯ 

 อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

 อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม 

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

๕. ภาวาวโพธ-ปญฺจมปริจฺเฉท 

๓๓๘. 

ปฏิภานวตา โลก, โวหาร’มนุสารินา;

ตโต’จิตฺย สมุลฺลาส, เวทินา กวินา ปรํฯ 

๓๓๙. 

ฐายิสมฺพนฺธิโน ภาว, วิภาวา สา’นุภาวกา;

สมฺพชฺฌนฺติ นิพนฺธา เต, รส’สฺสาทาย สาธุนํฯ 

ภาวอธิปฺปาย

๓๔๐.

จิตฺต วุตฺติ วิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;

รตฺยาทโย ตโต ภาว, สทฺเทน ปริกิตฺติตาฯ 

ฐายีภาวอธิปฺปาย

๓๔๑. 

วิโรธินา’ญฺญภาเวน, โย ภาโว น ติโรหิโต; 

สีเลน ติฏฺฐติ’จฺเจโส, ‘ฐายีภาโว’ติ สทฺทิโตฯ 

ฐายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส

๓๔๒. 

รติ, หสฺโส, จ โสโก, จ, โกธุ, สฺสาหา, ภยํ,ปิ จ; 

ชิคุจฺฉา, วิมฺหโย, เจว, สโม จ นว ฐายิโนฯ 

พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย

๓๔๓. 

ติโรภาวา, วิภาวา’ทิ, วิเสสนา’ภิมุขฺยโต; 

เย เต จรนฺติ สีเลน, เต โหนฺติ พฺยภิจาริโนฯ 

พฺยภิจาริภาวปเภท

๓๔๔. 

นิพฺเพโท, ตกฺก, สงฺกา, สม,

ธิติ, ชฬตา, ทีนตุ, คฺคา, ลสตฺตํ; 

สุตฺตํ, ตาโส, คิลานุ, สฺสุก, หริส,

สติ, สฺสา, วิสาทา, พหิตฺถา ‚ฯ

จินฺตา, คพฺพา, ปมาโร, มริส, มท,

มตุ, มฺมาท, โมหา, วิโพโธ;

นิทฺทา, เวคา, สพิลํ, มรณ, 

จปลตา, พฺยาธิ, เตตฺตึส เมเตฯ

 สตฺติกภาวอธิปฺปาย

๓๔๕. 

สมาหิต’ตฺต’ปฺปภวํ, สตฺตํ ‚ เตโน’ปปาทิตา;

สตฺติกา ‚ ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวา ภวนฺติ เตฯ 

สตฺติกภาวปฺปเภท

๓๔๖. 

ถมฺโภ, ปฬย, โรมญฺจา, ตถา เสท, สฺสุ, เวปถุ;

เววณฺณิยํ, วิสรตา, ภาวา’ฏฺเฐ’เต ตุ สตฺติกาฯ 

๓๔๗. 

ยทา รตฺยาทโย ภาวา, ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ; 

ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา, ภวนฺติ พฺยภิจาริโนฯ 

๓๔๘. 

วิภาโว การณํ เตสุ, ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;

โย สิยา โพธโก เตสํ, อนุภาโว’ย มีริโตฯ 

๓๔๙. 

เนกเหตุํ มโนวุตฺติ, วิเสสญฺจ วิภาวิตุํ;

ภาวํ วิภาวา’นุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํฯ 

๓๕๐. 

สวิภาวา’นุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;

วณฺณนียา ยโถ’จิตฺยํ, โลกรูปา’นุคามินาฯ 

๓๕๑. 

จิตฺต วุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สตฺติกา’งฺคโต;

พหิ นิสฺสฏ เสทาทิ, อนุภาเวหิ วณฺณิยาฯ 

รสอธิปฺปาย

๓๕๒. 

สามาชิกาน มานนฺโท, โย พนฺธตฺถา’นุสารินํ; 

รสียตีติ ตญฺญหิ, รโส นามา’ย’มีริโตฯ 

รสปฺปเภท

๓๕๓. 

สวิภาวา, นุภาเวหิ, สตฺติก,พฺยภิจาริภิ;

อสฺสาทิยตฺต มานีย, มาโน ฐาเย’ว โส รโสฯ 

๓๕๔. 

สิงฺคาร,หสฺส,กรุณา, รุทฺท,วีร,ภยานกา;

พีภจฺฉ,พฺภุต,สนฺตา, จ, รสา ฐายีน นุกฺกมาฯ 

๓๕๕. 

ทุกฺขรูเป’ย’ มานนฺโท, กถํ นุ กรุณาทิเก?

สิยา โสตูนมานนฺโท, โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิฯ 

ฐายีภาว นิทฺเทส รติฏฺฐายีภาว

๓๕๖. 

รมฺม,เทส, กลา, กาล, เวสาทิ, ปฏิเสวนา; 

ยุวาน’ญฺโญญฺญรตฺตานํ, ปโมโท รติ รุจฺจเตฯ 

๓๕๗. 

ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต, นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;

โสปฺย’โยค, วิปฺปโยค, สมฺโภคานํ วสา ติธาฯ 

หสฺสฏฺฐายีภาว

๓๕๘. 

วิการา’กติอาทีหิ, อตฺตโน ถ ปรสฺส วา;

หสฺโส นิทฺทา, สมา’ลสฺย, มุจฺฉาทิ,พฺยภิจาริภิ;

ปริโปเส สิยา หสฺโส, ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีนํ โสฯ 

หสฺสปฺปเภท

๓๕๙. 

สิต มิห วิกาสิ นยนํ, กิญฺจา’ลกฺขิย ทิชํ ตุ ตํ หสิตํ;

มธุรสฺสรํ วิหสิตํ, อํสสิโรกมฺปมุปหสิตํฯ 

๓๖๐. 

อปหสิตํ สชล’กฺขิ, วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;

ทฺเว ทฺเว กถิตา เจ’สํ, เชฏฺเฐ ‚ มชฺเฌ’ธเม จ กมโสฯ 

กรุณฏฺฐายีภาว

๓๖๑. 

โสกรูโป ตุ กรุโณ, นิฏฺฐปฺปตฺติ’ฏฺฐ นาสโต;

ตตฺถา’นุภาวา รุทิต, ปฬย,ตฺถมฺภกาทโย;

วิสาทา,ลสฺย,มรณ, จินฺตา’ที พฺยภิจาริโนฯ 

รุทฺทฏฺฐายีภาว

๓๖๒. 

โกโธ มจฺฉริยา’ทีหิ, โปเส ตาส, มทาทิภิ; 

นยนา’รุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเวฯ 

วีรฏฺฐายีภาว

๓๖๓. 

ปตาป, วิกฺกมา’ทีหุ, สฺสาโห ‘วีโร’ติ สญฺญิโต;

รณ,ทาน,ทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว; 

เตวา’นุภาวา ธิติ,ม, ตฺยา’ทโย พฺยภิจาริโนฯ 

ภยฏฺฐายีภาว

๓๖๔. 

วิการา,สนิ,สตฺตา’ทิ, ภยุ’กฺกํโส ภยานโก;

เสทา’ทโย นุภาเว’ตฺถ, ตาสา’ที พฺยภิจาริโนฯ 

ชิคุจฺฉาฏฺฐายีภาว 

๓๖๕. 

ชิคุจฺฉา รุธิรา’ทีหิ, ปูตฺยา’ทีหิ วิราคโต;

พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี, กเมน กรุณายุโต;

นาสา วิกูณนาทีหิ, สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํฯ 

วิมฺหยฏฺฐายีภาว

๓๖๖. 

อติ โลก ปทตฺเถหิ, วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;

ตสฺสา’นุภาวา เสท,สฺสุ, สาธุวาทา’ทโย สิยุํ; 

ตาสา,เวค,ธิติ,ปฺปญฺญา, โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโนฯ 

สมฏฺฐายีภาว

๓๖๗. 

ฐายีภาโว สโม เมตฺตา, ทยา,โมทา’ทิ สมฺภโว; 

ภาวาทีหิ ต’ทุกฺกํโส, สนฺโต สนฺต นิเสวิโตฯ 

อิติ สงฺฆรกฺขิต มหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

รสภาวา’วโพโธ นาม 

ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ 

สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโตฯ