ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ ธาตุมาลา

๑๕. สรวคฺคปญฺจกนฺติก สุทฺธสฺสรธาตุ

อิโต ปรํ ตุ สรโต, กการนฺตาทิเภทโต;

ธาตุโย ธาตุนิปฺผนฺน-รูปานิ วิวิธานิ จฯ

สาฎฺฐกเถ ปิฎกมฺหิ, ชินปาเฐ ยถาพลํ;

นยํ อุปปริกฺขิตฺวา, สมาเสน กเถสฺส’หํฯ

อิ คติยํฯ เยสํ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถฯ ปวตฺติปาปุณานิปิฯ ตตฺร คมนํ ทุวิธํ กายคมนํ ญาณคมนญฺจฯ เตสุ กายคมนํ นาม อิริยาปถคมนํ, ญาณคมนํ นาม ญาณุปฺปตฺติ, ตสฺมา ปโยคานุรูเปน ‘‘คจฺฉตี’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปวตฺตตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปาปุณาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, อิริยาปถคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ, ญาณคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘สีฆํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ อิริยาปถคมนํ ‘‘คมน’’นฺติ วุจฺจติฯ สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโตฯ ‘‘คติมา’’ติอาทีสุ ปน ญาณคมนํฯ เอวํ สพฺเพสมฺปิ คตฺยตฺถานํ ธาตูนํ ยถาปโยคํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตสฺสิมานิ รูปานิ ภวนฺติ – อิติ, เอติ, อุเทติฯ การิเต ‘‘อุทายตี’’ติ รูปํ ภวติฯ อุฎฺฐาเปตีติ หิ อตฺโถ, ทุกาโร อาคโมฯ อุเปติ, สมุเปติ, เวติ, อเปติ, อเวติ, อนฺเวติ, สเมติ, อภิสเมติ, สมโย, อภิสมโย, อีทิ, อุทิ, เอโกทิ, ปณฺฑิโต, อิโต, อุทิโต, อุเปโต, สมุเปโต, อนฺวิโต, อเปโต, สเมโต, เอตพฺโพ, ปจฺเจตพฺโพ, ปฎิยมาโน, ปฎิจฺโจ, เอนฺโต, อธิปฺเปโต, อธิปฺปาโย, ปจฺจโย, อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘อิตา, อิต’’นฺติอาทินา ยถารหํ อิตฺถินปุํสกวเสนปิฯ ปจฺเจตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, อนฺเวตุํ, สเมตุํ, อภิสเมตุํ, อิจฺจ, ปฎิจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, ปฎิมุขํ อิตฺวา, อิตฺวาน, อุเปตฺวา, อุเปตฺวาน, อุเปตุน, อญฺญานิปิ พุทฺธวจนานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ

อิติอิติ กฺริยาสทฺโท, สุตฺตนฺเตสุ น ทิสฺสติ;

อิทเมตฺถ น วตฺตพฺพํ, ทสฺสนาเยว เม รุโตฯ

‘‘อิตายํ โกธรูเปน’’, อิติ ปาฬิ หิ ทิสฺสติ;

องฺคุตฺตรนิกายมฺหิ, มุนินาหจฺจ ภาสิตา;

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา องฺคุตฺตรนิกาเย โกธํ นินฺทนฺเตน –

‘‘อิตายํ โกธรูเปน, มจฺจุเวโส คุหาสโย;

ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเท, ปญฺญาวีริเยน ทิฎฺฐิยา’’ติฯ

ตตฺร อิตายนฺติ อิติ อยนฺติ เฉโทฯ อิติอิติ จ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ สุตฺตปทตฺโถ – โย โทโส โลเก ‘‘โกโธ’’ติ โลกิยมหาชเนน วุจฺจติ, นายํ อตฺถโต โกโธติ วตฺตพฺโพฯ กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ, เอโส หิ สรีรสงฺขาตคุหาสโย มจฺจุราชา เอว โกธวเสน ปมทฺทนฺโต สตฺตสนฺตาเน คจฺฉตีติ วตฺตพฺโพฯ ตํ เอวรูปํ ‘‘มจฺจุราชา’’ติ วตฺตพฺพํ พหุโน ชนสฺส อนตฺถกรํ โกธํ หิตกาโม ทเมน ปญฺญาย วีริเยน ทิฎฺฐิยา จ ฉินฺเทยฺยาติฯ

เอตีติ อิมสฺส ปน อาคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอตี’’ติ เอตฺถ หิ อาอุปสคฺโค สนฺธิกิจฺเจน ปฎิจฺฉนฺนตฺตา น ปากโฎ วลาหกาวตฺถริโต ปุณฺณจนฺโท วิยฯ ตถา หิ เอตฺถ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ภวติ, อาการสฺส จ อิกาเรน ปเรน สทฺธึเยว เอกา ราเทโสฯ ตสฺมา ‘‘อยํ โส สารถี เอติฯ เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา’’ติอาทีสุ ‘‘อาคจฺฉติ, อาคจฺฉตู’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพฯ พฺยากรณสตฺเถปิ หิ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ทิสฺสติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อถ วา อิตีติ รสฺสวเสน วุตฺตํ ปทํ คมนํ โพเธติ, เอตีติ วุทฺธิวเสน วุตฺตํ ปน ยถาปโยคํ อาคมนาทีนิฯ มตฺตาวเสนปิ หิ ปทานิ สวิเสสตฺถานิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? สาสเน ปพฺพชิโต, รฎฺฐา ปพฺพาชิโตติฯ สญฺโญคาสญฺโญควเสนปิ, ตํ ยถา? คามา นิคฺคจฺฉติฯ ยสํ โปโส นิคจฺฉติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

อิ คติยนฺติ กถิตา, ธาตุ วุทฺธึ คตา ยทา;

ตทา อาคมนตฺถสฺส, วาจิกา ปายโต วสาฯ

อิริยาปถตฺถโต เห-สา นิจฺจาคมวาจิกา;

‘‘อยํ โส สารถี เอติ’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํฯ

อนิริยาปถตฺเถน , วตฺตเน คมเนปิ จ;

อาคมเน จ โหตีติ, ธีมา ลกฺเขยฺย ตํ ยถาฯ

‘‘ปฎิจฺจ ผลเมตี’’ติ, เอวมาทีสุ วตฺตเน;

วุทฺธิปฺปตฺตา อิการวฺหา, เอสา ธาตุ ปวตฺตติฯ

‘‘อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา’’ อิจฺจาทีสุ ปน;

คเต, ‘‘เอตีติ อิตี’’ติ-อาทิสฺวาคมเน สิยาฯ

ตถา หิ อีตีติ อนตฺถาย เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ, อุปทฺทโว, อิติ อาคมนตฺโถ คเหตพฺโพฯ อาห จ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ

อิทานิ ยถารหํ นิปาตาขฺยาตนามิกปริยาปนฺนานํ อิติอิโต สทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ตตฺถ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิปทตฺถ วิปริยาย ปการาวธารณ นิทสฺสนาทิอเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ เหตุอตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทาฯ อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา, กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ ปริสมาปเนฯ ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฎิวิรโต’’ติอาทีสุ อาทิอตฺโถฯ ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนมภิลาโป’’ติอาทีสุ ปทตฺถวิปริยาเยฯ ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฎิภโย พาโล, อปฺปฎิภโย ปณฺฑิโตฯ สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโตฯ สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ ปกาโรฯ ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา อาทนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํฯ กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ อวธารเณฯ ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ นิทสฺสเนฯ นิปาตวเสเนว เต ปโยคา คเหตพฺพาฯ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ เอตฺถ ปน อาขฺยาตวเสน คมเน อิติสทฺโท ทิสฺสติฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต, นิปาตตฺโถ ปน น อิจฺฉิตพฺโพ, วิญฺญูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลุปาทนตฺถํ เกวลํ อตฺถุทฺธารวเสน อาคโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิตโร ปน –

คตฺยตฺเถ จิมสทฺทตฺเถ, อิโตสทฺโท ปวตฺตติ;

อนฺวิโต’’ติ หิ คตฺยตฺเถ, ปจฺจตฺตวจนํ ภเวฯ

อิมสทฺทสฺส อตฺถมฺหิ, นิสฺสกฺกวจนํ ภเว;

‘‘อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุฯ

คตฺยตฺโถ อิจฺฉิโต เอตฺถ, อิตรตฺโถ น อิจฺฉิโต;

อตฺถุทฺธารวสา วุตฺโต, โกสลฺลตฺถาย วิญฺญุนํฯ

อิธ ปน สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ สนิพฺพจนํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ อยธาตุวิสเยเยว วกฺขาม อิ เอ อยธาตุวเสน ติธาตุมยตฺตา สมยสทฺทสฺสฯ ตตฺร อิตีติ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ‘‘เอติ, อุเทตี’’ติอาทีนญฺจ เอการานนฺตรตฺยนฺตป ทานํ อญฺเญสญฺจ เอวรูปานํ ปทมาลา ยถารหํ เยภุยฺเยน อตฺตโนปทานิ วชฺเชตฺวา โยเชตพฺพาฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทุกฺกรา กฺริยาปทมาลาฯ ยสฺมา ปน อิมสฺมึ ปกรเณ สุกรา จ ทุกฺกรา จ ตฺยนฺตปทมาลา ชานิตพฺพา , ตสฺมา ภูวาทิคณาทีสุ อฎฺฐสุ คเณสุ วิหิเตหิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ สพฺพสาธารณํ อสพฺพสาธารณญฺจ ปทมาลานยํ พฺรูม –

อการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานํ ปนฺติโย พุโธ;

ภวติ รุนฺธตาทีนํ, โยเช สพฺพตฺถ สพฺพถาฯ

อิติ เอตี’’ติ เจเตสํ, ปทานํ ปน ปนฺติโย;

สุทฺธสฺสรปุพฺพกานํ, โยเช วิญฺญู ยถารหํฯ

อาการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานญฺจาปิ ปนฺติโย;

‘‘ยาติ สุณาติ อสฺนา-ติ’’ อิจฺจาทีนํ ยถารหํฯ

อิวณฺณานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมปิ ปาฬิโย;

โยเช ‘‘รุนฺธิติ รุนฺธีติ’’-อิจฺจาทีนํ ยถารหํฯ

อุการานนฺตรตฺยนฺต-สุติอิติ ปทสฺส จ;

เปรณตฺเถ ปวตฺตสฺส, โยเช มาลํ ยถารหํฯ

เอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ยถารหํ;

‘‘เชติ รุนฺเธติ กาเรติ, การาเปตี’’ติอาทีนํฯ

โอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ปทกฺกเม;

‘‘กโรติ โภติ โหตี’’ติ-อาทีนํ ยุตฺติโตวเท;

อิจฺเจวํ สตฺตธา วุตฺโต, ปทมาลานโย มยา;

อิโต มุตฺโต นโย นาม, นตฺถิ โกจิ กฺริยาปเทฯ

‘‘อาทตฺเต กุรุเต เปเต’’, อิจฺจาทิ นยทสฺสนา;

ยถารหํ ยุตฺติโตติ, วจนํ เอตฺถ ภาสิตํฯ

อิทานิ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต – อิติ, อินฺติฯ อิสิ, อิถฯ อิมิ, อิมฯ อปริปุณฺโณ วตฺตมานานโยฯ อิตุ, อินฺตุฯ อิหิ, อิถฯ อิมิ, อิมฯ อปริปุณฺโณ ปญฺจมีนโยฯ เอตฺถ จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สาสนานุรูปภาวสฺส อิมานิ สาธกปทานิ ‘‘เวติ, อเปติ, อนฺเวตี’’ติฯ ตตฺถ วิ อิติ เวติฯ วิคจฺฉตีติ อตฺโถ, อิติสทฺโท เหตฺถ คมนํ โพเธติฯ ตถา อป อิติ อเปติฯ อปคจฺฉตีติ อตฺโถฯ อนุ อิติ อนฺเวติฯ อนุคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ครู ปน อนุ เอติ อนฺเวตีติ วทนฺติฯ ตํ –

‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี;

เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ;

เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต’’ติฯ

อิมาย ปาฬิยา น สเมติ ‘‘เชสฺสนฺตํ อนฺเวตี’’ติ วจนโต ‘‘อนุคจฺฉามี’’ติ วจนโต จฯ ตถา หิ เอติสทฺโท ยตฺถ เจ อิริยาปถวาจโก, ตตฺถ อาคมนํเยว โชเตติ, น คมนํ, ตสฺมา อาคมนตฺถสฺส อยุตฺติโต คมนตฺถสฺส จ ยุตฺติโต วิ อิติอาทินา เฉโท เญยฺโยฯ เอเตสญฺจ อิติสทฺทวเสน กตเฉทานํ อตฺถิภาวํ ยุตฺติภาวญฺจ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ ปาฬิเยว สาเธติ, ตสฺมาเยว ‘‘อนุ อิติ, อนุ อินฺติ, อนุ อิสี’’ติอาทินา ‘‘อนฺเวตี’’ติอาทีนํ เฉเท ลพฺภมานนเยน วุตฺตปฺปกาโร วตฺตมานาปญฺจมีนโย ปรสฺสปทวเสน ทสฺสิโตฯ สตฺตมีรูปาทีนิ สพฺพถา อปฺปสิทฺธานิฯ

อิมานิ ปน ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติฯ อิสฺสติ, อิสฺสนฺติฯ อิสฺสสิ, อิสฺสถฯ อิสฺสามิ, อิสฺสามฯ อิสฺสเต, อิสฺสนฺเตฯ อิสฺสเส, อิสฺสวฺเหฯ อิสฺสํ, อิสฺสามฺเหฯ อสพฺพธาตุกตฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อิการาคโม น ลพฺภติฯ ปริปุณฺโณ ภวิสฺสนฺตีนโยฯ

อถ กาลาติปตฺติยา รูปานิ ภวนฺติ, อิสฺสา, อิสฺสํสุฯ อิสฺเส, อิสฺสถฯ อิสฺสํ, อิสฺสมฺหาฯ อิสฺสถ, อิสฺสิสุฯ อิสฺสเส, อิสฺสวฺเหฯ อิสฺสํ, อิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติภาเว จ อสพฺพธาตุกตฺเต จ สนฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อการิการาคโม น ลพฺภติ อเนกนฺติกตฺตา วา อนุปปนฺนตฺตา จ อการาคโม น โหติฯ ทฺวินฺนญฺเหตฺถ สุทฺธสฺสรานํ อนนฺตริกานํ เอกโตสนฺนิปาโต อนุปปตฺติฯ ปริปุณฺโณ กาลาติปตฺตินโยฯ

อิมสฺมึ ปน ฐาเน สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน โสตูนํ ปโยคตฺเถสุ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภญฺญมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺสา’’ติ ปาฬิโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตปฺปกาเรหิ ภวิสฺสนฺติยา รูเปหิ สพฺพโส สมานานิ อสมานตฺถานิ วตฺตมานิกรูปานิ จ อีสกํ อญฺญมญฺญํ สมานานิ ภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺตีนํ รูปานิ จ ปกาสยิสฺสาม – วตฺตมานาวเสน ตาว ‘‘อิสฺสติ, อิสฺสนฺติฯ อิสฺสสิ, อิสฺสถา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กโรตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ ตสฺมึเยว อตฺเถ ภวิสฺสนฺตีวเสน ‘‘อิสฺสิสฺสติ, อิสฺสิสฺสนฺติฯ อิสฺสิสฺสสิ, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กริสฺสตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ กาลาติปตฺติวเสน ปน ‘‘อิสฺสิสฺสา, อิสฺสิสฺสํสุฯ อิสฺสิสฺเส, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํ, อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ อกริสฺสา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ ธาตฺวนฺตรวเสน สํสนฺทนานโยยํฯ

อิทานิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต –

เอติ, เอนฺติฯ เอสิ, เอถฯ เอมิ, เอมฯ

เอตุ, เอนฺตุฯ เอหิ, เอถฯ เอมิ, เอมฯ

น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต;

นิเวสนานิ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;

ยทา เต ปหิณิสฺสามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติยฯ

เอยฺย , เอยฺยุํฯ เอยฺยาสิ, เอยฺยาถฯ เอยฺยามิ, เอยฺยามฯ เอถ, เอรํฯ เอโถ, เอยฺยาวฺโหฯ เอยฺยํ, เอยฺยามฺเหฯ

โส ปุริโส เอยฺย, เต เอยฺยุํฯ ตฺวํ เอยฺยาสิ, ตุมฺเห เอยฺยาถฯ อหํ เอยฺยามิ, มยํ เอยฺยามฯ โส ปุริโส เอถ, เต เอรํฯ ตฺวํ เอโถ, ตุมฺเห เอยฺยาวฺโหฯ อหํ เอยฺยํ, มยํ เอยฺยามฺเหฯ

ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีรูปานิ สพฺพโส อปฺปสิทฺธานิฯ

เอสฺสติ, เอสฺสนฺติฯ เอสฺสสิ, เอสฺสถฯ เอสฺสามิ, เอสฺสามฯ เอสฺสเต, เอสฺสนฺเตฯ เอสฺสเส, เอสฺสวฺเหฯ เอสฺสํ, เอสฺสามฺเหฯ

สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํฯ

‘‘อภิโทสคโต อิทานิ เอหี’’ติ วจนทสฺสนโต อปรานิปิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิ คเหตพฺพานิฯ

เอหิติ, เอหินฺติฯ เอหิสิ, เอหิถฯ เอหิมิ, เอหิมฯ เอหิเต, เอหินฺเตฯ เอหิเส, เอหิวฺเหฯ เอหิสฺสํ, เอหิสฺสามฺเหฯ

เอสฺสา, เอสฺสํสุฯ เอสฺเส, เอสฺสถฯ เอสฺสํ เอสฺสามฺหาฯ เอสฺสถ, เอสฺสิสุฯ เอสฺสเส, เอสฺสวฺเหฯ เอสฺสึ, เอสฺสามฺหเสฯ

อถาปโรปิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทกฺกโม ภวติ;

อุเทติ, อุเทนฺติ; อุเทสิ, อุเทถ; อุเทมิ, อุเทมฯ

อุเทตุ, อุเทนฺตุฯ อุเทหิ, อุเทถฯ อุเทมิ, อุเทม, อุทามเสฯ

อุเทยฺย, อุเทยฺยุํฯ เสสํ เนยฺยํฯ อุทิสฺสติ, อุทิสฺสนฺติฯ เสสํ เนยฺยํฯ อุทิสฺสา, อุทิสฺสํสุฯ เสสํ เนยฺยํฯ

อิมานิ สุทฺธสฺสรธาตุรูปานิฯ

กการนฺตธาตุ

กุ สทฺเท เก จฯ โกติ, กวติ, กายติ, เอวํ กตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ กุยฺยติ, กิยฺยติ, เอวํ กมฺมปทานิฯ กานนํ, กพฺพํ, ชาตกํ, เอวํ นามิกปทานิฯ กุตฺวา, กุตฺวาน, กวิตฺวา, กวิตฺวาน, กาวิตฺวา, กาวิตฺวาน, กายิตุํ, เอวํ อพฺยยปทานิฯ

ตตฺร กานนนฺติ ฐิตมชฺฌนฺหิกสมเย กวติ สทฺทํ กโรตีติ กานนํ, วนํฯ ตถา หิ –

‘‘ฐิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ;

สณเตว พฺรหารญฺญํ, สา รติ ปฎิภาติ ม’’นฺติ

วุตฺตํฯ อถ วา โกกิลมยูราทโย กวนฺติ สทฺทายนฺติ กูชนฺติ เอตฺถาติ กานนํฯ มโนหรตาย อวสฺสํ กุยฺยติ ปณฺฑิเตหีติ กพฺพํฯ กาวิยํฯ กาเวยฺยํฯ อญฺญตฺร ปน กวีนํ อิทนฺติ กพฺพนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เกจิ ตุ กาพฺยนฺ ติ สทฺทรูปํ อิจฺฉนฺติ, น ตํ ปาวจเน ปมาณํ สกฺกฎภาสาภาวโตฯ สกฺกฎภาสาโตปิ หิ อาจริยา นยํ คณฺหนฺติฯ ชาตํ ภูตํ อตีตํ ภควโต จริยํ, ตํ กียติ กถียติ เอเตนาติ ชาตกํฯ ชาตกปาฬิ หิ อิธ ‘‘ชาตก’’นฺติ วุตฺตาฯ อญฺญตฺร ปน ชาตํ เอว ชาตกนฺติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ ชาตกสทฺโท เทสนายมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุฯ ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุฯ

ปกฺก นีจคติยํฯ นีจคมนํ นาม หีนคมนํ หีนปฺปวตฺติ วาฯ นีจสทฺโท หิ หีนวาจโก ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติ เอตฺถ วิยฯ ปกฺกติ กฺริยาปทเมตฺถ ทิสฺสติ, น นามิกปทํฯ ยตฺถ ยตฺถ นามิกปทํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ นามิกปทํ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ กฺริยาปทเมว หิ ทุทฺทสํ, กฺริยาปเท วิชฺชมาเน นามิกปทํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อนฺตมโส ‘‘ปกฺกนํ, ตกนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภาววาจกานิ นามิกปทานิ สพฺพาสุ ธาตูสุ ยถารหํ ลพฺภนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ตก หสเนฯ หสนํ หาโสฯ ตกติฯ

ตกิ กิจฺฉชีวเนฯ กิจฺฉชีวนํ กสิรชีวนํฯ ตงฺกติฯ อาตงฺกติฯ อาตงฺโกฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค, ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺก’’นฺติ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส อิติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ ‘‘อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ อยปฏฺเฎน พนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโคฯ อถ วา ยาเปตพฺพโรโค อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธฯ ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธฯ เกจิ ปน ‘อชฺฌตฺตสมุฎฺฐาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฎฺฐาโน อาตงฺโก’ติ วทนฺตี’’ติฯ

อาตงฺโก อามโย โรโค, 

พฺยาธา’พาโธ คโท รุชา;

อกลฺลญฺเจว เคลญฺญํ, 

นามํ โรคาภิธานกํฯ

สุก คติยํฯ โสกติ, สุโก, สุกีฯ ตตฺร สุโกติ สุโวฯ โสกติ มนาเปน คมเนน คจฺฉตีติ สุโกฯ ตสฺส ภริยา สุกีฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ อิธ ภสฺสนํ นาม สุนขภสฺสนํ อธิปฺเปตํ ‘‘สุนโข ภสฺสิตฺวา’’ติ เอตฺถ วิย, น ‘‘อาวาโส โคจรํ ภสฺส’’นฺติอาทีสุ วิยฯ วจนสงฺขาตํ ภสฺสนํ, พุกฺกติ สาฯ

ธก ปฎิฆาเต คติยญฺจฯ ปฎิฆาโต ปฎิหนนํฯ ธกติฯ

จก ติตฺติปฎิฆาเตสุฯ ติตฺติ ตปฺปนํ, ปฎิฆาตํ ปฎิหนนํวฯ จกติฯ

อก กุฎิลคติยํฯ อกติฯ เอตา กุอาทิกา อกปริย นฺตา ธาตุโย ปรสฺส ภาสาติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ เตสํ มเต เอตา ‘‘ติ อนฺติ, ตุ อนฺตุ’’ อิจฺจาทีนํเยว วิสโยฯ ปาฬิยํ ปน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ ปมาณํฯ

อิ อชฺฌยเนฯ อชฺฌยนํ อุจฺจารณํ สิกฺขนํ วา, อยติ, อธียติ, อชฺฌยติ, อธีเต, อชฺเฌนํ, อชฺฌายโกฯ ทิพฺพํ อธียเส มายํฯ อธียนฺติ มหาราช, ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตาฯ อชฺเฌนมริยา ปถวิํ ชนินฺทาฯ ตตฺถ อชฺฌายโกติ อชฺฌยตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อตฺโถฯ

อุ สทฺเทฯ อวติ, อวนฺติฯ อวสิฯ เอตฺถ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปาฬิ ปปุพฺพสฺส อุธาตุสฺส ปโยโคติ ทฎฺฐพฺโพฯ ปปุพฺพสฺส วทธาตุสฺส ทการโลปปฺปโยโคติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

วงฺก โกฎิลฺเลฯ วงฺกติฯ วงฺกํฯ วงฺกสทฺโท หิ วกฺกสทฺเทน สมานตฺโถ, วกฺกสทฺโท จ วงฺกสทฺเทนฯ ตถา หิ –

‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคิํ ปมุญฺจติ;

ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ปาฬิ ทิสฺสติฯ อยํ ปน วกฺกสทฺโท สกฺกฎภาสํ ปตฺวา กการรการสญฺโญคกฺขริโก ภวติ, ธาตุภาโว ปนสฺส โปราเณหิ น วุตฺโต, ตสฺมา กฺริยาปทํ น ทิฎฺฐํฯ อิมสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส ‘‘วงฺก โกฎิลฺเล’’ติ ธาตุภาโว วุตฺโต, ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทญฺจ, ปาฬิยํ ตุ ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทํ น ทิฎฺฐํ, ตถา ภาววาจโก วงฺกสทฺโทปิฯ วาจฺจลิงฺโค ปน อเนเกสุ ฐาเนสุ ทิฏฺโฐฯ ตตฺต วงฺกตีติ กฺริยาปทํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพเมว นาถตีติ กฺริยาปทมิวฯ ภาววาจกสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา จ ปาฬิอาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ ภาววาจโก วงฺกสทฺโท นตฺถิ, กถํ ‘อฎฺฐวงฺกํ มณิรตนํ อุฬาร’นฺติ เอตฺถ สมาโส’’ติฯ เอตฺถ ปน อฎฺฐสุ ฐาเนสุ วงฺกํ อฎฺฐวงฺกํ, น อฎฺฐวงฺกานิ ยสฺสาติฯ ทพฺพวาจโก หิ วงฺกสทฺโท, น ภาววาจโกติ ทฎฺฐพฺพํฯ

วงฺกํ วกฺกญฺจ กุฎิลํ, ชิมฺหญฺจ ริมฺหมนุชุ;

วงฺกสทฺทาทโย เอเต, วาจฺจลิงฺคา ติลิงฺคิกาฯ

อถ วา วงฺกสทฺโทยํ, ‘‘วงฺกฆสฺตา’’ติอาทิสุ;

พฬิเส คิริเภเท จ, วตฺตเต ส ปุมา ตทาฯ

อยญฺหิ ‘‘เต’เม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติฯ ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํฯ วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช’’ติอาทีสุ พฬิเส วตฺตติฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ ‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท คุณวาจโก วิเสสนสโท, เยน พฬิโส วิเสสิโต, เตน วงฺกํ กุฎิลํ พฬิสนฺติ อตฺโถ วิญฺญายตี’’ติ? ตนฺน, วงฺกสทฺเท อวุตฺเตปิ พฬิสสภาวสฺส วงฺกตฺตา กุฎิลตฺโถ ปากโฎติ นตฺถิ วิเสสนสทฺเทน ปโยชนํฯ อิทํ ปน ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ วจนํ ‘‘หตฺถิ นาโคฯ สโรรุหํ ปทุมํฯ หตฺถี จ กุญฺชโร นาโค’’ติอาทิวจนมิว ปริยายวจนํ, ตสฺมา ‘‘วงฺก’’นฺติ ปทสฺส ‘‘กุฎิล’’นฺติ อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ อถ วา ยถา ‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี’’ติ เอตฺถ นาคสทฺทสฺส ทนฺตีสทฺทสฺส จ อญฺญมญฺญปริยา ยวจนตฺเตปิ ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตถา ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ อิเมสมฺปิ อญฺญมญฺญํ ปริยายวจนตฺเตปิ วงฺกนฺ ติ กุฎิลนฺติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อตฺโถ สาลราชา วิย สุผุลฺลิโต โหติ, เทสนา จ วิลาสปฺปตฺตา, น ปน ‘‘วงฺกํ พฬิส’’นฺติ สทฺทานํ คุณคุณีวเสน สมานาธิกรณภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิเมสํ วิย สมานาธิกรณภาวสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ น หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ สมานาธิกรณภาโว โปราเณหิ อนุมโตฯ

‘‘ยตฺถ เอตาทิโส สตฺถา, โลเก อปฺปฎิปุคฺคโล;

ตถาคโต พลปฺปตฺโต, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ,

‘‘พุทฺธํ พุทฺธํ นิขิลวิสยํ สุทฺธิยา ยาว สุทฺธิ’’นฺติ จ อาทีสุ ปน อนุมโตฯ เอตฺถ หิ ‘‘เอตาทิโส’’ติ จ ‘‘อปฺปฎิปุคฺคโล’’ติ จ ‘‘ตถาคโต’’ติ จ ‘‘พลปฺปตฺโต’’ติ จ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ จ อิมานิ ‘‘สตฺถา’’ติ อเนน ปเทน สมานาธิกรณานิฯ ตถา ‘‘พุทฺธํ พุทฺธ’’นฺติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สมานาธิกรณํ ภวติฯ

อิติ ‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท พฬิสสฺสาภิธานนฺตรํ, น คุณวาจโกฯ เอวํ วงฺกสทฺโท พฬิเส วตฺตติฯ ‘‘กงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํฯ ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติอาทีสุ ปน คิริวิเสเส วตฺตติฯ เอตฺถ จ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ นิรุตฺตินเยน มชฺเฌ อนิมิตฺตํ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา วงฺโกเยว วงฺกตา, ยถา เทโว เอว เทวตาฯ ยถา จ ทิสา เอว ทิสตาติ, เอวํ ตาปจฺจยวเสน วงฺกตา จ สา ปพฺพโต จาติ ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ, มชฺเฌ รสฺสวเสน เจตํ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา วงฺกมสฺส สณฺฐานมตฺถีติ วงฺกโตติ มนฺตุอตฺเถ ตปจฺจ โย, ยถา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตติฯ เอวํ วงฺกโต จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโตฯ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ อิจฺเจว วา ปณฺณตฺติ, ปาทกฺขรปาริปูริยา ปน ‘‘ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

โลก ทสฺสเนฯ โลกติฯ โลโกฯ อาโลโกติ อญฺญานิปิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ จุราทิคณํ ปน ปตฺวา อิมิสฺสา ‘‘โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยตี’’ติอาทินา รูปานิ ภวนฺติฯ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก, สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา’’ติ อาคโต สงฺขาโร เอว โลโก สงฺขารโลโกฯ สตฺตา เอว โลโก สตฺตโลโกฯ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส เอว โลโก โอกาสโลโก, โย ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ เตสุ สงฺขาโร ลุชฺชตีติ โลโกติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตี’’ติฯ โลกิยติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ สตฺโต โลโกฯ โลกิยติ วิจิตฺตาการโต ทิสฺสตีติ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส โลโกฯ ยสฺมา ปน โลกสทฺโท สมูเหปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา โลกิยติ สมุทายวเสน ปญฺญาปิยตีติ โลโก, สมูโหติ อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา โลโกติ ตโย โลกา กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ เตสํ สรูปํ จุราทิคเณ กเถสฺสาม พหุวิธตญฺจฯ พหิทฺธา ปน กวีหิ ‘‘โลโก ตุ ภุวเน ชเน’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

สิโลก สงฺฆาเตฯ สงฺฆาโต ปิณฺฑนํฯ สิโลกติ, สิโลโก, สิโลกมนุกสฺสามิฯ อกฺขรปทนิยมิโต วจนสงฺฆาโต สิโลโกฯ โส ปชฺชนฺติ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘สิโลโก ยสสฺสิ ปชฺเช’’ติ กวโย วทนฺติฯ

เทก เธก สทฺทุสฺสาเหสุฯ สทฺโท รโว, อุสฺสาโห วายาโมฯ เทกติฯ เธกติฯ

เรก สกิ สงฺกายํฯ เรกติฯ สงฺกติ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโนฯ สงฺกาฯ

อกิ ลกฺขเณฯ องฺกติ, องฺโก, สสงฺโกฯ

มกิ มณฺฑเนฯ มณฺฑนํ ภูสนํ, มงฺกติฯ

กก โลลิเยฯ โลลภาโว โลลิยํ ยถา ทกฺขิยํฯ กกติ, กาโก, กากีฯ เอตฺถ ‘‘กาโก, ธงฺโก, วายโส, พลิ, โภชิ, อริฏฺโฐ’’ติ อิมานิ กากาภิธานานิฯ

กุก วก อาทาเนฯ กุกติ, วกติ, โกโก, วโกฯ เอตฺถ โกโกติ อรญฺญสุนโขฯ วโกติ ขุทฺทกวนทีปิโก, พฺยคฺโฆติปิ วทนฺติฯ

วก ทิตฺติยํ ปฎิฆาเต จฯ ทิตฺติ โสภา, วกติฯ

กกิ วกิ สกฺก ติก ฎิก เสก คตฺยตฺถาฯ กงฺกติ, วงฺกติ, สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ, โอสกฺกติ, วธาย ปริสกฺกนํฯ พิฬารนิสกฺกมตฺตมฺปิฯ เตกติ, เฎกติ, ฎีกา เสกติฯ เอตฺถ ฎีกาติ ฎิกิยติ ชานิยติ สํวณฺณนาย อตฺโถ เอตายาติ ฎีกาฯ เอตา อิธาตุอาทิกา เสกปริยนฺตา ธาตุโย ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ เตสํ มเต เอตา ‘‘เต อนฺเต, ตํ อนฺตํ’’อิจฺจาทีนํเยว วิสโย, ปาวจเน ปน นิยโม นตฺถิฯ

หิกฺก อพฺยตฺตสทฺเทฯ อพฺยตฺตสทฺโท อวิภาวิตตฺถสทฺโท นิรตฺถกสทฺโท จฯ หิกฺกติ, หิกฺกเตฯ อิมํ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ วทนฺติฯ อิทํ ตุ ปาวจเนน สํสนฺทติฯ ปรสฺสตฺตโนภาสานญฺหิ ธาตูนํ ‘‘ภวติ, ภวเต, พาธเต, พาธตี’’ติอาทินา เยภุยฺเยน ทฺวิธา ทฺวิธา รูปานิ สาสเน ทิสฺสนฺติฯ

อิมานิ กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ขา ปกถเน ขฺยา จฯ ปกถนํ อาจิกฺขนํ เทสนํ วาฯ ขาติ, สงฺขาติฯ อาปุพฺพตฺเต วิสทิสภาเวน ขาตฺยกฺขรสฺส ทฺวิตฺตํ, อาการสฺส จ สญฺโญคปุพฺพตฺตา รสฺสตฺตํ, อกฺขาติฯ อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโมฯ อกฺเขยฺยํ เต อหํ อยฺเยฯ ธมฺโม สงฺขายติฯ อกฺขายติฯ อตฺร ปน กการ โลโปฯ สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโมฯ สงฺขาโตฯ อกฺขาโตฯ อกฺขาตาโร ตถาคตาฯ สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโรฯ สงฺขา, ปฎิสงฺขาฯ กฺริยํ อากฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํฯ เกจิ ปน ‘‘สฺวาขาโต’’ติ จ ‘‘สฺวากฺขฺยาโต’’ติ จ ‘‘สฺวาขฺยาโต’’ติ จ ปทมิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมานิ สกฺกฎภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตานิ, อิตรํ ยถาฐิตรูปนิปฺผตฺติวเสน, อโต ยถาทสฺสิตปทานิเยว ปสตฺถตรานิฯ ตตฺถ สงฺขาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต – สงฺขาสทฺโท ญาณโกฎฺฐาสปญฺญตฺติคณนาสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฎิเสวตี’’ติอาทีสุ หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ โกฎฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ คณนายํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ญาณปญฺญตฺติโกฎฺฐาส-คณนาสุ ปทิสฺสติ;

สงฺขาสทฺโทติ ทีเปยฺย, ธมฺมทีปสฺส สาสเน’’ติฯ

ขิ ขเยฯ ขิยนธมฺมํ ขียติฯ สาสนานุรูเปน สเร อิการสฺส อิยฺยาเทโส, ขิยฺยติฯ ‘‘ขโย, ขํ’’ อิจฺจปิ รูปานิ เญยฺยานิฯ ตตฺถ ขโยติ ขิยนํ ขโยฯ อถ วา ขิยนฺติ กิเลสา เอตฺถาติ ขโย, มคฺคนิพฺพานานิฯ ขยสงฺขาเตน มคฺเคน ปาปุณิยตฺตา ผลมฺปิ ขโยฯ ขนฺติ ตุจฺฉํ สุญฺญํ วิวิตฺตํ ริตฺตํ, ขนฺติ วา อากาโสฯ

ขิ นิวาเสฯ ขียติ, ขิยฺยติ วาฯ สาสนานุรูเปน อิการสฺส อีย อิยฺยาเทโส ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิตพฺโพฯ ขํ ขยํฯ อภิรมณียํ ราชกฺขยํฯ ตตฺถ ขียตีติ นิวสติฯ ขนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิวาสฏฺเฐนฯ ขยนฺติ นิเวสนํฯ ราชกฺขยนฺติ รญฺโญ นิเวสนํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘สเจ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;

กุเสน ชาตขตฺติยํ, สวณฺณมณิเมขลํ;

ปูชิตา ญาติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํฯ

ขุ สทฺเทฯ โขติ ขวติฯ

เข ขาทนสตฺตาสุฯ ขายติฯ อุนฺทูรา ขายนฺติฯ วิกฺขายิตกํฯ โคขายิตกํฯ อสฺสิรี วิย ขายติฯ ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติฯ เอตฺถาทิมฺหิ กายตีติ ขาทติฯ อถ วา อุปฎฺฐาติ ปญฺญายติฯ

สุข ทุกฺข ตกฺริยายํฯ ตกฺริยาติ สุขทุกฺขานํ เวทนานํ กฺริยา, สุขนํ ทุกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อกมฺมกา อิเม ธาตโวฯ สุขติ, ทุกฺขติฯ สุขํ, ทุกฺขํฯ สุขิโต, ทุกฺขิโตฯ สุขํ สาตํ ปีณนํ, ทุกฺขํ วิฆาตํ อฆํ กิเลโสฯ ตตฺถ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ อิมานิ นิพฺพจนานิ การิตวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํ อฎฺฐกถายํ สุขทุกฺขสทฺทตฺถํ วทนฺเตหิ ครูหิ สุขยติ ทุกฺขยติสทฺ ทานํ กมฺมตฺถมาทาย วิวรณสฺส กตตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘สุเขติ สุขยติ, สุขาเปติ สุขาปยติ, ทุกฺเขติ ทุกฺขยติ, ทุกฺขาเปติ ทุกฺขาปยตี’’ติ อิมานิ เตสํ การิตปทรูปานิ, อตฺตานํ สุเขติ ปีเณตีติ จ, สุขยติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขนฺติ จ,

‘‘สเจ จ กิมฺหิจิ กาเล,

มรณํ เม ปุเร สิยา;

ปุตฺเต จ เม ปปุตฺเต จ,

สุขาเปยฺย มโหสโธ’’ติ จ

ปาฬิอาทิทสฺสนโตฯ สทฺทสตฺเถ ปน ธาตุปาฐสงฺเขเป จ อิเม ธาตโว จุราทิคเณเยว วุตฺตาฯ ‘‘สุขยติ ทุกฺขยตี’’ติ จ อการิตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ อิจฺฉิตานิฯ มยํ ตุ เตสํ ตพฺพจนํ สุทฺธกตฺตริ จ ตานิ ปทรูปานิ น อิจฺฉาม ปาฬิอาทีหิ วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมาเยว เต อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ วุตฺตาฯ อยญฺหิ สุทฺธกตฺตุวิสเย อสฺมากํ รุจิ ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติฯ

นนุ จ โภ ‘‘สุขติ ทุกฺขตี’’ติ กฺริยาปทานิ พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตีติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฎฺฐกถานยวเสน คเหตพฺพตฺตา ทิสฺสนฺติเยว นามฯ น หิ สพฺพถา สพฺเพสํ ธาตูนํ รูปานิ สาสเน โลเก วา ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ ปน ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ น ลพฺภนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ นยวเสน ลพฺภนฺติเยวฯ ‘‘กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ หิ ทิฏฺเฐ ‘‘จรวฺโห ภุญฺชวฺโห’’ติอาทีนิปิ นยวเสน ทิฎฺฐานิเยว นามฯ

ตตฺร ปนายํ นโยฯ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ หิ ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโย กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺตี’’ติ เอวํ ภูวาทิคณิกํ อกมฺมกํ สุทฺธกตฺตุวาจกํ ‘‘ทุกฺขนฺตี’’ติ กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ตสฺมึ ทิฎฺฐิเยว ‘‘สุขติ, สุขนฺติฯ สุขสิ, สุขถฯ สุขามิ, สุขามา’’ติอาทีนิ จ ‘‘ทุกฺขติ, ทุกฺขนฺติฯ ทุกฺขสิ, ทุกฺขถา’’ติอาทีนิจ ทิฎฺฐานิ นาม โหนฺติ ทิฏฺเฐน อทิฎฺฐสฺส ตาทิสสฺส อนวชฺชสฺส นยสฺส คเหตพฺพตฺตา, ตสฺมา ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ ภูวาทินโย เอว คเหตพฺโพ, น ปน จุราทินโยฯ อปรมฺเปตฺถ นิพฺพจนํ, สุขํ สญฺชาตํ เอตสฺสาติ สุขิโต, สญฺชาตสุโขติ อตฺโถฯ เอส นโย ทุกฺขิโตติ เอตฺถาปิฯ อถ วา สุเขน อิโต ปวตฺโตติ สุขิโตฯ เอส นโย ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ เอตฺถาปิฯ ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

โมกฺข มุจฺจเนฯ อกมฺมโกยํ ธาตุฯ โมกฺขติฯ โมกฺโขฯ ปาติโมกฺโขฯ การิเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยติ, โมกฺขาเปติ, โมกฺขาปยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ปนิมํ ‘‘โมกฺข โมจเน’’ติ ปฐิตฺวา จุราทิคเณ ปกฺขิปนฺติฯ เตสํ มเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ เอตานิ ปาฬิยา อฎฺฐกถาย จ วิรุชฺฌนฺติฯ ตถา หิ ‘‘โมกฺขนฺติ มารพนฺธนาฯ น เม สมเณ โมกฺขสิฯ มหายญฺญํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ ปาฬิยา วิรุชฺฌนฺติฯ ‘‘โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺโข’’ติ อฎฺฐกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘โมกฺเขสิ โมกฺเขมา’’ติ จ อวตฺวา ‘‘โมกฺขสิ, โมกฺขามา’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตญฺจ โข อปาทานวิสยํ กตฺวาฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘โมกฺเขติ, โมเจตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อปาทานวิสยํเยว กตฺวาฯ เอวํ อิมสฺส ธาตุโน สุทฺธกตฺตุวิสเย อกมฺมกภาโว วิทิโต, เหตุกตฺตุวิสเย เอกกมฺมกภาโว วิทิโต มุจ ปจ ฉิทาทโย วิยฯ โมกฺขธาตุ ทฺวิคณิโกติ เจ? น, อเนเกสุ สาฎฺฐกเถสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานํ อทสฺสนโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ

กกฺข หสเนฯ กกฺขติฯ

โอข ราข ลาข ทาข ธาข โสสนาลมตฺเถสุฯ โอขติฯ ราขติฯ ลาขติฯ ทาขติฯ ธาขติฯ

สาข พฺยาปเนฯ สาขติฯ สาขาฯ

อุข นข มข รข ลข รขิ ลขิ อิขิ ริขิ คตฺยตฺถาฯ อุขติฯ นขติฯ มขติฯ รขติฯ ลขติฯ รงฺขติฯ ลงฺขติฯ อิงฺขติฯ ริงฺขติฯ

รกฺข ปาลเนฯ รกฺขติฯ รกฺขา, รกฺขณํ, สีลํ รกฺขิโต เทวทตฺโต, สีลํ รกฺขิตํ เทวทตฺเตน, สีลํ รกฺขโก เทวทตฺโตฯ

อกฺข พฺยตฺติสงฺขาเตสุฯ อกฺขติ, อกฺขิ, อกฺขํฯ

นิกฺข จุมฺพเนฯ นิกฺขติ, นิกฺขํฯ

นกฺข คติยํฯ นกฺขติฯ นกฺขตฺตํฯ เอตฺถ นกฺขตฺตนฺ ติ เอตฺโต อิโต จาติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํฯ โปราณา ปน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ กถยึสุฯ ‘‘นกฺขตฺตํ, โชติ, นิริกฺขํ, ภํ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ

เวกฺข เวกฺขเนฯ เวกฺขติฯ

มกฺข สงฺขเตฯ มกฺขติฯ

ตกฺข ตปเนฯ ตปนํ สํวรณํฯ ตกฺขติฯ

สุกฺข อนาทเรฯ สุกฺขติฯ

กขิ วขิ มขิ กงฺขายํฯ สตฺถริ กงฺขติฯ วงฺขติ, มงฺขติฯ ‘‘กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข’’ อิจฺเจเต กงฺขาปริยายาฯ เอเตสุ ปน –

วตฺตนฺติ โลกโวหาเร, ‘‘กงฺขา วิมติ สํสโย;

วิจิกิจฺฉา’’ติ เอตานิ, นามานิเยว ปายโตฯ

กขิ อิจฺจายํฯ ธนํ กงฺขติ, อภิกงฺขติ, นาภิกงฺขามิ มรณํฯ อภิกงฺขิตํ ธนํฯ

ทขิ ธขิ โฆรวาสิเต กงฺขายญฺจฯ ทงฺขติฯ ธงฺขติฯ

อุกฺข เสจเนฯ อุกฺขติฯ

กข หสเนฯ กขติฯ

ชกฺข ภกฺขเณ จฯ หสนานุกฑฺฒนตฺถํ จกาโรฯ ชกฺขติฯ

ลิข เลขเนฯ ลิขติ, สลฺเลขติฯ อติสลฺเลขเตวายํ สมโณฯ เลขา, เลขนํ, เลขโก, ลิขิตํ, สลฺเลขปฎิปตฺติ, เอตา ทขิอาทิกา ลิขปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ธุกฺข ธิกฺข สนฺทีปนกิเลสนชีวเนสุฯ ธุกฺขติฯ ธิกฺขติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ธุกฺขเต ธิกฺขเต’’ติ อตฺตโนภาสํ วทนฺติฯ ตถา อิโต ปรานิ รูปานิปิฯ

รุกฺข วกฺข วรเณฯ วรณํ สํวรณํฯ รุกฺขติฯ วกฺขติฯ รุกฺโข, วกฺโขฯ เอตฺถ จ วกฺโขติ รุกฺโขเยวฯ ตถา หิ ‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา อรญฺญชา’’ติ ชาตกปาโฐ ทิสฺสติฯ อิมานิ ปน รุกฺขสฺส นามานิ –

‘‘รุกฺโข มหีรุโห วกฺโข, ปาทโป ชคตีรุโห;

อโค นโค กุโช สาขี, สาโล จ วิฎปี ตรุ;

ทุโม ผลี ตุ ผลวา, คจฺโฉ ตุ ขุทฺทปาทโป’’ติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ สาลสทฺเทน สาลรุกฺโขเยว วุตฺโต, นาญฺโญ ‘สาลา ผนฺทนมาลุวา’ติ ปโยคทสฺสนโต, อถ กิมตฺถํ สาลสทฺเทน โย โกจิ รุกฺโข วุตฺโต’’ติ? น สาลรุกฺโขเยว สาลสทฺเทน วุตฺโต, อถ โข สาลรุกฺเขปิ วนปฺปติเชฎฺฐรุกฺเขปิ ยสฺมึ กสฺมิญฺจิ รุกฺเขปิ ‘‘สาโล’’ติ โวหารสฺส ทสฺสนโต อญฺเญปิ รุกฺขา วุตฺตาฯ ตถา หิ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตญฺจสฺส เอลณฺเฑหิ สญฺฉนฺนํฯ อนฺตเรน ยมกสาลาน’’นฺติฯ วนปฺปติเชฎฺฐรุกฺโขปิฯ ยถาห –

‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;

อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา’’ติฯ

โย โกจิ รุกฺโขปิฯ ยถาห ‘‘อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวพีชํ อญฺญตรสฺมึ สาลมูเล นิปเตยฺยา’’ติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สาลรุกฺเข เชฎฺฐรุกฺเข, ยสฺมึ กสฺมิญฺจิ ปาทเป;

สาโล อิติ รโว สาลา, สนฺธาคาเร ถิยํ สิยา’’ติฯ

สิกฺข วิชฺโชปาทาเนฯ สิกฺขติฯ สิกฺขา, สิกฺขนํ, สิกฺขิตํ สิปฺปํ, สิกฺขโก, สิกฺขิโต, เสกฺโข, อเสกฺโขฯ กการโลเป ‘‘เสโข อเสโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ สิกฺขิโตติ สญฺชาตสิกฺโข, อสิกฺขีติ วา สิกฺขิโต, ตถา หิ กตฺตุปฺปโยโค ทิสฺสติ ‘‘อหํ โข ปน สุสิกฺขิโต อนวโย สเก อาจริยเก กุมฺภการกมฺเม’’ติฯ

ภิกฺข ยาจเนฯ ภิกฺขติฯ ภิกฺขุ, ภิกฺขา, ภิกฺขนํ, ภิกฺขโก, ภิกฺขิตํ โภชนํฯ เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขุ ยติ สมโณ มุนิ ปพฺพชิโต อนคาโร ตปสฺสี ตโปธโน’’ อิจฺเจตานิ ปริยายวจนานิฯ เอเตสุ สาสเน ‘‘ภิกฺขู’’ติ อุปสมฺปนฺโน วุจฺจติฯ กทาจิ ปน ‘‘ภิกฺขุสตํ โภเชสิ, ภิกฺขุสหสฺสํ โภเชสี’’ติอาทีสุ สามเณเรปิอุปาทาย ‘‘ภิกฺขู’’ติ โวหาโร ปวตฺตติ, ตาปสาปิ จ สมณสทฺทาทีหิ วุจฺจนฺติ, ‘‘อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน’’ติอาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทกฺข วุทฺธิยํ สีฆตฺเต จฯ ทกฺขติ, ทกฺขิณา, ทกฺโขฯ ทกฺขนฺติ วทฺธนฺติ สตฺตา เอตาย ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ ทกฺขิณา, ทาตพฺพวตฺถุฯ ทกฺขติ กุสลกมฺเม อญฺญสฺมิญฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, เฉโก, โย ‘‘กุสโล’’ติปิ วุจฺจติฯ

ทิกฺข มุณฺฑิโอปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุฯ ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย, อุปนยเน, นิยเม, วเต, อาเทเส จ ปวตฺตติฯ ทิกฺขติฯ ทิกฺขิโต มุณฺโฑฯ เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ สรภงฺคชาตเก ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ น หิ ตตฺถ ‘‘จิรมุณฺฑาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ ‘‘ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย วุตฺตา’’ติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ทิกฺขิตสทฺทสฺส ปพฺพชิเต วตฺตนโต ‘‘จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ธาตุอตฺถสฺส วิภาวนตฺถํฯ อิท ปน ธาตุอตฺถวิภาวนตฺถํ มุณฺฑิเย วุตฺตาฯ ตาปสา หิ มุณฺฑิยตฺถวาจเกน ทิกฺขิตสทฺเทน วตฺตุํ ยุตฺตาฯ ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ จกฺกวตฺติสุตฺตตฺถวณฺณนายํ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิวรเณ ‘‘ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปฐมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ, ตโต ปฎฺฐาย ปรูฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิวรนฺติ, เตน วุตฺตํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ เอวํ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ อิกฺขติ, อุเปกฺขติ, อเปกฺขติฯ อุเปกฺขา, อเปกฺขา, ปจฺจเวกฺขณาฯ กการโลเป ‘‘อุเปขา, อเปขา, อุปสมฺปทาเปโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ทุกฺข หึสาคตีสุฯ ทกฺขติฯ ทกฺขโกฯ

จิกฺข จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํฯ จิกฺขติ, อาจิกฺขติ, อพฺภาจิกฺขติฯ อาจิกฺขโกฯ จกฺขติ, จกฺขุฯ เอตฺถ จกฺขูติ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘สูปํ จกฺขติ, มธุํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย ยสฺมา อสฺสาทตฺโถปิ จกฺขุสทฺโท ภวติ, ตสฺมา ‘‘จกฺขติ วิญฺญาณาธิฎฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตี’’ติ อสฺสาทตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ ‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิยํ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว นิรูฬฺหตฺตา นยเน เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ปงฺกชาทิสทฺทา วิย ปทุมาทีสุฯ

จกฺข’กฺขิ นยนํ, โลจนํ ทิฎฺฐิ ทสฺสนํ;

เปกฺขนํ อจฺฉิ ปมฺหํ ตุ, ‘‘ปขุม’’นฺติ ปวุจฺจติฯ

เอตา รุกฺขาทิกา จกฺขปริยนฺตา ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

คุ กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค วจฺจกรณํฯ ควติฯ เค สทฺเทฯ คายติฯ คีตํฯ

วคฺค คติยํฯ วคฺคติฯ วคฺโค, วคฺคิตํฯ เอตฺถ สมุทายวเสน วคฺคนํ ปวตฺตนํ วคฺโคฯ วคฺคิตนฺติ คมนํฯ ตถา หิ นาคเปตวตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘โย โส มชฺเฌ อสฺสตรีรเถน จตุพฺภิ ยุตฺเตน สุวคฺคิเตนฯ อมฺหากํ ปุตฺโต อหุ มชฺฌิโม โส, อมจฺฉรี ทานปตี วิโรจตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วทนฺเตหิ ‘‘สุวคฺคิเตนาติ สุนฺทรคมเนนา’’ติฯ กิญฺจิ ภิยฺโย กฺริยาปทมฺปิ จ ทิฎฺฐํ ‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปวตฺตนฺติ จมฺพเร’’ติฯ

รคิ ลคิ อคิ วคิ มคิ อิคิ ริคิ ลิคิ ตคิ สคิ คมเน จฯ จกา โร คติเปกฺขโกฯ รงฺคติฯ รงฺโคฯ ลงฺคติฯ ลงฺโค, ลงฺคีฯ องฺคติ, องฺเคติฯ องฺโค, สมงฺคี, สมงฺคิตา, องฺคํ, องฺคณํฯ วงฺคติฯ วงฺโคฯ มงฺคติฯ มงฺโค, อุปงฺโค, มงฺคลํฯ อิงฺคติฯ อิงฺคิตํฯ ริงฺคติฯ ริงฺคนํฯ ลิงฺคติฯ ลิงฺคนํฯ อุลฺลิงฺคติ, อุลฺลิงฺคนํฯ ตงฺคติฯ ตงฺคนํฯ สงฺคติฯ สงฺคนํฯ ตตฺถ องฺคนฺติ เยสํ เกสญฺจิ วตฺถูนํ อวยโว, สรีรมฺปิ การณมฺปิ จ วุจฺจติฯ องฺคณนฺติ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุฯ อญฺชติ มกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิฯ กตฺถจิ ตถารูโป วิวฎปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ, โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ อญฺชติ ตตฺถ ฐิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยญฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฎ ภูมิปฺปเทโสฯ อิจฺเจวํ –

ราคาทีสุ กิเลเสสุ, ปงฺเก กายมลมฺหิ จ;

วิวเฎ ภูมิภาเค จ, ‘‘องฺคณ’’นฺติ รโว คโตฯ

ยุคิ ชุคิ วชฺชเนฯ ยุงฺคติฯ ชุงฺคติฯ

รคิ สงฺกายํฯ รงฺคติฯ

ลค สงฺเค จฯ จ กาโร อนนฺตรวุตฺตาเปกฺขโกฯ ลคติฯ จ ชโต น โหติ ลคนํฯ พฬิเส ลคฺโคฯ

ถคํ สํวรเณฯ ถคติฯ

อคฺค กุฎิลคติยํฯ อคฺคตีติ อคฺคิ, กุฎิลํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

อคฺคิ ธูมสิโข โชติ, ชาตเวโท สิขี คินิ;

อคฺคินิ ภาณุมา เตโช, ปาวโก ติวโก’นโลฯ

หุตาสโน ธูมเกตุ, เวสฺสานโร จ อจฺจิมา;

ฆตาสโน วายุสโข, ทหโน กณฺหวตฺตนิฯ

เอตา คุอาทิกา อคฺคปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

คา คติยํฯ คาติฯ

คุ สทฺเทฯ ควติฯ

คุ อุคฺคเมฯ อุคฺคโม อุคฺคมนํ ปากฎตาฯ ควติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปนิมาสํ ‘‘คาเต ควเต’’ติ อตฺตโนภาสตฺตํ วทนฺติฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ฆา คนฺโธปาทาเนฯ ฆาติฯ ฆานํฯ คนฺธํ ฆตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘คนฺธํ ฆตฺวา สติ มุฎฺฐา’’ติฯ เอติสฺสา ปน ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ‘‘ฆายติ ฆายิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ฆุ อภิคมเนฯ อภิคมนํ อธิคมนํฯ โฆติฯ

ชคฺฆ หสเนฯ ชคฺฆติ, สญฺชคฺฆติฯ สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สหฯ ชคฺฆิตุมฺปิ น โสภติฯ ชคฺฆิตฺวาฯ

ตคฺฆ ปาลเนฯ ตคฺฆติฯ

สิฆิ อาฆาเนฯ อาฆานํ ฆาเนน คนฺธานุภวนํฯ สิงฺฆติ, อุปสิงฺฆติฯ อุปสิงฺฆิตฺวาฯ อารา สิงฺฆามิ วาริชํฯ เอตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ฆุ สทฺเทฯ โฆติ, ฆวติฯ

รฆิ ลฆิ คตฺยกฺเขเปฯ คตฺยกฺเขโป คติยา อกฺเขโปฯ รงฺฆติ, ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติฯ ลงฺฆิตา, อุลฺลงฺฆิกาปีติ, ลงฺฆิตฺวาฯ

มฆิ เกตเว จฯ จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺโขฯ มงฺฆติฯ

ราฆ ลาฆ สามตฺถิเยฯ ราฆติฯ ลาฆติฯ

ทาฆ อายาเส จฯ อายาโส กิลมนํฯ จกาโร สามตฺถิยาเปกฺขโกฯ ทาฆติฯ นิทาโฆฯ

สิลาฆ กตฺถเนฯ กตฺถนํ ปสํสนํฯ สิลาฆติฯ สิลาฆาฯ พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ สิลาฆิตฺวาฯ ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ฆ การนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทาคเณ กวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

จการนฺตธาตุ

อิทานิ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

สุจ โสเกฯ โสจติฯ โสโก, โสจนา, โสจํ, โสจนฺโต, โสจนฺตี, โสจนฺตํ กุลํ, โสจิตฺวาฯ

กุจ สทฺเท ตาเรฯ ตารสทฺโท อจฺจุจฺจสทฺโทฯ โกจติฯ อุจฺจสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถฯ

กุญฺจ โกฎิลฺล’ปฺปีภาเวสุฯ กุญฺจติฯ กุญฺจิกา, กุญฺจิตเกโสฯ กุญฺจิตฺวาฯ

ลุญฺจ อปนยเนฯ ลุญฺจติฯ ลุญฺจโก, ลุญฺจิตุํ, ลุญฺจิตฺวาฯ

อญฺจุ คติปูชนาสุฯ มคฺคํ อญฺจติฯ พุทฺธํ อญฺจติฯ อุทฺธํ อนุคฺคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิโตติ ติรจฺฉาโนฯ กฎุกญฺจุกตาฯ

วญฺจุ จญฺจุ ตญฺจุ คติยํฯ วญฺจติฯ จญฺจติฯ ตญฺจติฯ มญฺจติฯ สนฺติ ปาทา อวญฺจนาฯ อวญฺจนาติ วญฺจิตุํ คนฺตุํ อสมตฺถาฯ

คุจุ คเณจุ เถยฺยกรเณฯ เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาฯ ตสฺส กฺริยา เถยฺยกรณํฯ โคจติฯ คเณจติฯ

อจฺจ ปูชายํ อจฺจติฯ พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตฯ

ตจฺจ หึสายํฯ ตจฺจติฯ

จจฺจ ชจฺจ ปริภาสนวชฺชเนสุฯ จจฺจติฯ ชจฺจติฯ

กุจ สํปจฺจนโกฎิลฺลปฎิกฺกมวิเลขเนสุฯ กุจติ, สงฺกุจติฯ สงฺโกโจฯ

ตจ สํวรเณฯ สํวรณํ รกฺขณํฯ ตจติฯ ตโจฯ

ทิจ ถุติยํฯ ทิจติฯ

กุจ สงฺโกจเนฯ โกจติ, สงฺโกจติฯ สงฺโกโจฯ

พฺยาจ พฺยาชิกรเณฯ พฺยาชิกรณํ พฺยาชิกฺริยาฯ พฺยาจติฯ

วจ วิยตฺติยํ วาจายํฯ วิยตฺตสฺส เอสา วิยตฺติ, ติสฺสํ วิยตฺติยํ วาจายํ, วิยตฺตายํ วาจายนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิยตฺตสฺส หิ วทโต ปุคฺคลสฺส วเสน วาจา วิยตฺตา นาม วุจฺจติฯ ยถา ปน กุจฺฉิสทฺทติรจฺฉานคตาทิสทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ, น เอวํ วจนสงฺขาโต สทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ วิญฺญาตตฺถตฺตาฯ ‘‘วตฺติ, วจติ, วจนฺติฯ วจสิ’’ อิจฺจาทีนิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ ‘‘วาเจติ, วาเจนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิฯ ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติฯ วุจฺจนฺติฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิฯ ครู ปน วการสฺส อุการาเทสวเสน ‘‘อุตฺตํ อุจฺจเต อุจฺจนฺเต’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, ตานิ สาสเน อปฺปสิทฺธานิ, สกฺกฎภาสานุโลมานิฯ สาสนสฺมิญฺหิ รการาคมวิสเย นิปุพฺพสฺเสว วจสฺส วสฺส อุการาเทโส สิทฺโธ ‘‘นิรุตฺติ, นิรุตฺตํ, เนรุตฺต’’นฺติฯ วจนํ, วาจา, วโจ, วจี, วุตฺตํ, ปวุตฺตํ, วุจฺจมานํ, อธิวจนํ, วตฺตพฺพํ, วจนียํ, อิมานิ นามิกปทานิฯ วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วตฺวาน, อิมานิ ตุมนฺตาทีนิ ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ตตฺถ วตฺตีติ วทติฯ อาขฺยาตปทญฺเหตํฯ อตฺถสํวณฺณเกหิปิ ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ นิพฺพจนมุทาหฎํฯ สทฺทสตฺเถ จ ตาทิสํ อาขฺยาตปทํ ทิฎฺฐํฯ เอตฺถ ปเนเก วทนฺติ ‘‘วจติ, วจนฺตีติอาทีนิ กฺริยาปทรูปานิ พุทฺธวจเน อฎฺฐกถาฎีกาสุ สตฺเถสุ จ อนาคตตฺตา ฉเฑฺฑตพฺพานี’’ติฯ ตนฺน, ยสฺมา สาสเน ‘‘อวจ, อวจึสู’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ จ ‘‘วาเจติ, วาเจนฺตี’’ติอาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิ จ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา พุทฺธวจนาทีสุ อนาคตานิปิ ‘‘วจติ, วจนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ วเจยฺย, วุจฺจตุ, วุจฺเจยฺยฯ เสสํ สพฺพํ สพฺพตฺถ วิตฺถารโต คเหตพฺพํฯ

ปโรกฺขารูปานิ วทาม – วจ, วจุฯ วเจ, วจิตฺถฯ วจํ, วจิมฺหฯ วจิตฺถ, วจิเรฯ วจิตฺโถ, วจิวฺโหฯ วจึ, วจิมฺเหฯ

หิยฺยตฺตนีรูปานิ วทาม – อวจา, อวจูฯ อวโจ, อวจุตฺถฯ อโวจํ, อวจุมฺหฯ อวจุตฺถ, อวจุตฺถุํฯ อวจเส, อวจุวฺหํฯ อวจึ, อวจมฺหเสฯ

อชฺชตนีรูปานิ วทาม – อวจิ, อโวจุํ, อวจึสุฯ อโวโจ, อโวจุตฺถฯ อโวจึ, อโวจุมฺหฯ อโวจา, อโวจุฯ อวจเส, อโวจิวํฯ อโวจํ, อโวจิมฺเหฯ

ภวิสฺสนฺตีรูปานิ วทาม – วกฺขติ, วกฺขนฺติฯ วกฺขสิ, วกฺขถฯ วกฺขามิ, วกฺขามฯ วกฺขเต, วกฺขนฺเตฯ วกฺขเส, วกฺขวฺเหฯ วกฺขสฺสํ วกฺขมฺเหฯ

อิเมสํ ปน ปทานํ ‘‘กเถสฺสติ, กเถสฺสนฺตี’’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ วกฺข โรเสติ ธาตุสฺส จ ‘‘วกฺขติ, วกฺขนฺติฯ วกฺขสี’’ติอาทีนิ วตฺวา อวสาเน อุตฺตมปุริเสกวจนฎฺฐาเน ‘‘วกฺเขมี’’ติ วตฺตพฺพํฯ อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสติ, โรสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาวเสน รูปสํสนฺทนานโยฯ อปรานิปิ วจธาตุ สฺส ภวิสฺสนฺตี สหิตานิ รูปานิ ภวนฺติ – วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติฯ วกฺขิสฺสสิ, วกฺขิสฺสถฯ วกฺขิสฺสามิ, วกฺขิสฺสามฯ วกฺขิสฺสเต, วกฺขิสฺสนฺเตฯ วกฺขิสฺสเส, วกฺขิสฺสวฺเหฯ วกฺขิสฺสํ, วกฺขิสฺสามฺเหฯ

อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘อภีตกปฺเป จริตํ, ฐปยิตฺวา ภวาภเว;

อิมมฺหิ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม’’ติฯ

คทฺรตปญฺเหปิ ‘‘ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฎิสนฺถารํ กตฺวา คหปติ ปติรูปํ อาสนํ ญตฺวา นิสีทถาติ วกฺขิสฺสตี’’ติ เอวมาทิอฎฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติ, ตสฺมาเยว เอทิสี ปทมาลา รจิตาฯ วกฺข โรเสติ ธาตุสฺสปิ ภวิสฺสนฺตีสหิตานิ รูปานิ ‘‘วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสิสฺสติ, โรสิสฺสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวเสเนว รูปสํสนฺทนานโยฯ

อวจิสฺสา, วจิสฺสา, อวจิสฺสํสุ, วจิสฺสํสุฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ อิธ ปน วุตฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริเยว กเถสฺสาม อิโต อติวิย วตฺตพฺพฎฺฐานตฺตาฯ

จุ จวเนฯ จวติฯ การิเต ‘‘จาเวตี’’ติ รูปํฯ เทวกายา จุโตฯ จุตํ ปทุมํฯ จวิตุํ, จวิตฺวาฯ

โลจ ทสฺสเนฯ โลจติฯ โลจนํฯ

เสจ เสจเนฯ เสจติฯ

สจ วิยตฺติยํ วาจายํฯ สจติฯ

กจ พนฺธเนฯ กจติฯ

มจ มุจิ กกฺกเนฯ กกฺกนํ สรีเร อุพฺพฎฺฎนํฯ มจติฯ มุญฺจติฯ มจิ ธารณุจฺฉายปูชเนสุฯ ธารณํ อุจฺฉาโย ปูชนนฺติ ตโย อตฺถาฯ ตตฺถ อุจฺฉาโย มลหรณํฯ มญฺจติฯ มญฺโจ, มญฺจนํฯ มญฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มญฺโจฯ

ปจ พฺยตฺติกรเณฯ ปจติฯ ปาโก, ปริปาโก, วิปาโก, ปกฺกํ ผลํฯ

ถุจ ปสาเทฯ โถจติฯ

วจ วจิ ทิตฺติยํฯ วจติฯ วญฺจติฯ

รุจ ทิตฺติยํ โรจเน จฯ ทิตฺติ โสภาฯ โรจนํ รุจิฯ โรจติฯ เวโรจโนฯ สมณสฺส โรจเต สจฺจํฯ ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจิตํฯ อยญฺจ ทิวาทิคเณ รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํ ชเนติฯ เตน ‘‘คมนํ มยฺห รุจฺจตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ จุราทิคเณ ปน รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘โรเจติ โรจยตี’’ติ รูปานิ ชเนติฯ เตน ‘‘กึ นุ ชาติํ น โรเจสี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ เตคณิโกยํ ธาตุฯ

ปจ สํปาเกฯ ปจติ, ปจนฺติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ วทนฺติฯ

อญฺจ พฺยยคติยํฯ พฺยยคติ วินาสคติฯ อญฺจติฯ

ยาจ ยาจนายํฯ พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติฯ นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณนฯ เต ตํ อสฺเส อยาจิสุํฯ โส ตํ รถมยาจถฯ เทวทตฺตํ อายาจติฯ เอวํ สุทฺธกตฺตริ รูปานิ ภวนฺติฯ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน นาคํ มณึ ยาเจติ, ยาจยติ, ยาจาเปติ, ยาจาปยติฯ เอวํ เหตุกตฺตริฯ ราชา พฺราหฺมเณน ธนํ ยาจิยติ, ยาจยิยติ, ยาจาปิยติ, ยาจาปยิยติฯ เอวํ กมฺมนิฯ ยาจํ, ยาจนฺโต, ยาจนฺตี, ยาจนฺตํ กุลํฯ ยาจมาโน, ยาจมานา, ยาจมานํ กุลํฯ ยาจโก, ยาจนา, ยาจิตพฺพํ, ยาจิตุํ, ยาจิตฺวาน, ยาจิตุน, ยาจิย, ยาจิยานฯ เอวํ นามิกปทานิ ตุมนฺตาทีนิ จ ภวนฺติฯ

ปจ ปาเกฯ โอทนํ ปจติฯ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ ยถา ปน สาสเน ‘‘ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ วจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ ปสิทฺธํ, น ตถา ปจธาตุ สฺสฯ เอวํ สนฺเตปิ ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติ ตสฺส กมฺมนิ รูปํ วทนฺติฯ สาสเน ปน อวิเสสโต ‘‘ปจฺจเต’’ติ วา ‘‘ปจฺจตี’’ติ วา วุตฺตสฺสปิ ปทสฺส อกมฺมโกเยว ทิวาทิคณิโก ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติฯ ยาว ปาปํ น ปจฺจตี’’ติอาทิทสฺสนโตฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานียนฺติอาทิ วิย ภูวาทิคณปกฺขิโก กมฺมกตฺตุปฺปโยโค เอส, ตสฺมา ‘สยเมวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘สยเมว เทวทตฺโต ปจฺจตี’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ ตนฺน, ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ เอตฺถ หิ ปานียํ มนุสฺสา ปิวนฺติ, น ปานียํ ปานียํ ปิวติฯ มนุสฺเสเหว ตํ ปียเต, น สยํฯ เอวํ ปรสฺส ปานกฺริยํ ปฎิจฺจ กมฺมภูตมฺปิ ตํ สุกรปานกฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺตํ วิย โหตีติ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโตฯ

‘‘สยเมว กโฎ กริยเต’’ติ เอตฺถาปิ กฎํ มนุสฺสา กโรนฺติ, น กฎํ กโฎ กโรติฯ มนุสฺเสเหว กโฎ กริยเต, น สยํฯ เอวํ ปรสฺส กรณกฺริยํ ปฎิจฺจ กมฺมภูโตปิ โส สุกรณ กฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺโต วิย โหตีติ ‘‘สยเมว กโฎ กริยเต’’ติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโตฯ

เอตฺถ ยถา สยํสทฺโท ปานียํ ปานีเยเนว ปียเต, น อมฺเหหิฯ กโฎ กเฎเนว กริยเต, น อมฺเหหีติ สกมฺมกวิสยตฺตา ปโยคานํ อญฺญสฺส กฺริยาปฎิเสธนสงฺขาตํ อตฺถวิเสสํ วทติ, น ตถา ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติ, กมฺมํ ปจฺจตี’’ติอาทีสุ ตุมฺเหหิ อชฺฌาหริโต สยํสทฺโท อตฺถวิเสสํ วทติ อกมฺมกวิสยตฺตา เอเตสํ ปโยคานํฯ เอวํ ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทิกสฺส ปจฺจตฺตวจนสฺส อกมฺมกกตฺตุวาจกตฺตา กมฺมรหิตสุทฺธกตฺตุวาจกตฺตา จ ‘‘ปจฺจตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคณิกรูปนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ ปจธาตุ สทฺทสตฺเถ ทิวาทิคณ วุตฺโต นตฺถีติ เจ? นตฺถิ วา อตฺถิ วา, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถํ กริสฺสติ, ปาฬิ เอว ปมาณํ, ตสฺมา มยํ โลกโวหารกุสลสฺส ภควโต ปาฬินยญฺเญว คเหตฺวา อิมํ ปจธาตุํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิสฺสามฯ ตถา หิ ธมฺมปาลาจริย อนุรุทฺธาจริยาทีหิ อภิสงฺขตา ทิวาทิคณิกปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ –-

ญาณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเวฯ

อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ จ ปจฺจติ

อิจฺเจวมาทโยฯ เอตฺถ ปน เตสํ อิทเมว ปาฬิยา น สเมติฯ เย จุราทิคณมฺหิ สกมฺมกภาเวน ภูวาทิคเณ จ อกมฺมกภาเวน ปวตฺตสฺส ภูธาตุสฺเสว ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส สกมกสฺสปิ สโต ทิวาทิคณํ ปตฺวา อกมฺมกภูตสฺส ปจธาตุ สฺส สกมฺมกตฺตมิจฺฉนฺติฯ เอตญฺหิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภา, ตสฺมา ภควโต ปาวจเน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฎตฺถํ เอตฺถ อิมํ นีติํ ปฎฺฐเปม –

วินาปิ อุปสคฺเคน, คณนานตฺตโยคโต;

สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, ธาตู ปจภิทาทโยฯ

ปุริโส โอทนํ ปจติฯ ส ภูตปจนึ ปจิฯ โอทโน ปจฺจติฯ กมฺมํ ปจฺจติฯ วีหิสีสํ ปจฺจติฯ รุกฺขผลานิ ปจฺจนฺติฯ นาโค ปาการํ ภินฺทติฯ ตฬากปาฬิ ภิชฺชติฯ ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติฯ เอตฺถ จ สยํสทฺทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สยเมว โอทโน ปจฺจตี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ ‘‘ปุริโส สยเมว ปาณํ หนติฯ ภควา สยเมว เญยฺยธมฺมํ อพุชฺฌี’’ติ ปโยเคสุ ปรสฺส อาณตฺติสมฺภูตหนนกฺริยาปฎิเสธมิว ปโรปเทสสมฺภูตพุชฺฌนกฺริยาปฎิเสธนมิว จ อญฺญสฺส กฺริยาปฎิเสธนวเสน วุตฺตตฺตา โย สยํสทฺทวเสน กมฺมกตฺตุภาวปริกปฺโป, ตํ น ปมาณํฯ สยํสทฺโท หิ สุทฺธกตฺตุอตฺเถปิ ทิสฺสติ, น เกวลํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติอาทีสุ กมฺมตฺเถเยว, ตสฺมา สาสนานุรูเปน อตฺโถ คเหตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

วินาปิ อุปสคฺเคน, วินาปิ จ คณนฺตรํ;

สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, อตฺถโต ทิวุอาทโยฯ

กามคุเณหิ ทิพฺพติฯ ปจฺจามิตฺเต ทิพฺพติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

คณนฺตรญฺโจปสคฺคํ, วินาปิ อตฺถนานตํ;

ปโยคโต สกมฺมา จ, อกมฺมา จ คมาทโยฯ

ปุริโส มคฺคํ คจฺฉติฯ คมฺภีเรสุปิ อตฺเถสุ ญาณํ คจฺฉติฯ ธมฺมํ จรติฯ ตตฺถ ตตฺถ จรติฯ

คณนฺตรญฺโจปสคฺคํ, ปโยคญฺจตฺถนานตํ;

วินาปิ ติวิธา โหนฺติ, ทิสาที รูปเภทโตฯ

ปาสาทํ ปสฺสติ, ปาสาทํ ทกฺขติ ปาสาโท ทิสฺสติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

สภาวโต สกมฺมา ตุ, รุทธาตาทโย มตา;

สภาวโต อกมฺมา จ, นนฺทธาตาทโย มตาฯ

มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติฯ

อุปสคฺควเสเนเก, สกมฺมาปิ อกมฺมกา;

สมฺภวนฺติ ตเถกจฺเจ, อกมฺมาปิ สกมฺมกาฯ

เอกจฺเจ ตุปสคฺเคหิ, สกมฺมา จ สกมฺมกา;

อกมฺมกา อกมฺมา จ, เอสตฺโถเปตฺถ ทีปิโต;

ปุริโส คามา นิคฺคจฺฉติ, ธนํ อธิคจฺฉติ, ปุริโส ปาณํ อภิภวติ, หิมวตา ปภวนฺติ มหานทิโยฯ อญฺญานิปิ ปโยคานิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ยทิ สาสเน ปจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ สิยา, ‘‘ปุริเสน กมฺมํ กริยตี’’ติ ปโยโค วิย ‘‘ปุริเสน โอทโน ปจิยตี’’ติ ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพฯ เย ปน ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย วทนฺติ มญฺเญฯ เอวํ สนฺเตปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตานิ เจ, คเหตพฺพานิฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา โอทนํ ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติฯ ปุริเสน ปุริโส โอทนํ ปาจิยติ, ปาจยิยติ, ปาจาปิยติ, ปาจาปยิยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาวํ ปาเจติ โคจร’’นฺติอาทีสุ อญฺโญปิ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ

ปจํ, ปจนฺโต, ปจนฺตี, ปจมาโน, ปจมานาฯ ปาตพฺพํ, ปจิตํ, ปจิตพฺพํ, ปจนียํ, ปจิตุํ, ปจิตฺวาฯ เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส มํสญฺจ ปาตพฺพ’’นฺติ ปโยโค อุทาหรณํฯ ‘‘ปจติ, ปจนฺติฯ ปจสี’’ติอาทิ ปทกฺกโม สุโพโธฯ

สิจ ฆรเณฯ เสจติ, เสโก, ‘‘อุภโตภาสา’’ติ วทนฺติฯ

อิมานิ จการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฉการนฺตธาตุ

ปรสฺสภาสาทิภาวํ, สพฺเพสํ ธาตุนํ อิโต;

ปรํ น พฺยากริสฺสํ โส, สาสเน อีริโต น หิฯ

ฉุ เฉทเนฯ โฉติฯ โฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํฯ อจฺโฉจฺฉุํวต โภ รุกฺขํฯ

มิเลฉ อวิยตฺตายํ วาจายํฯ มิเลจฺฉติ, มิลกฺขุฯ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ มิลกฺขูสุ อวิญฺญาตาเรสุฯ

วฉิ อิจฺฉายํฯ วญฺฉติฯ วญฺฉิตํ ธนํฯ

อฉิ อายาเมฯ อญฺจติฯ ทีฆํ วา อญฺฉนฺโต ทีฆํ อญฺฉามีติ ปชานาติฯ

หุจฺฉ โกฎิลฺเลฯ หุจฺฉติฯ

มุจฺฉ โมหมุจฺฉาสุฯ มุจฺฉติฯ มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสญฺญี สมปชฺชถฯ มุจฺฉา, มุจฺฉิตฺวาฯ

ผุฉ วิสรเณฯ โผฉติฯ

ยุฉ ปมาเทฯ ยุจฺฉติฯ

อุฉิ อุญฺเฉฯ อุญฺโฉ ปริเยสนํฯ อุญฺฉติฯ อุญฺฉาจริยาย อีหถฯ

อุฉ ปิปาสายํฯ อุฉติฯ

ปุจฺฉ ปญฺเหฯ ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิตา, ปุจฺฉโก, ปุฏฺโฐ, ปุจฺฉิโต, ปุจฺฉาฯ ภิกฺขุ วินยธรํ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิ, ปุจฺฉิตุํฯ ปุจฺฉิตฺวาฯ เอตฺถ จ ปญฺจวิธา ปุจฺฉา อทิฎฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฎฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสํ นานตฺตํ อฎฺฐสาลินิยาทิโต คเหตพฺพํฯ

วิจฺฉ คติยํฯ วิจฺฉติฯ วิจฺฉิกาฯ

วจฺฉุ เฉทเนฯ วุจฺฉติฯ วุตฺตา, วุตฺตวา, วุตฺตสิโรฯ วการคตสฺส อการสฺส อุตฺตํฯ

วุตฺตสทฺโท เกโสหรเณปิ ทิสฺสติ ‘‘กาปฎิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุฯ เอตฺถ จ สิรสทฺเทน สิโรรุหา วุตฺตา ยถา มญฺจสทฺเทน มญฺจฎฺฐา, จกฺขุสทฺเทน จ จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํฯ โรปิเตปิ ‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี’’ติอาทีสุฯ กถิเตปิ ‘‘วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมรหตา’’ติอาทิสุฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วจฺฉุวปวจวสา, วุตฺตสทฺโท ปวตฺตติ;

เกโสหาเร โรปิเต จ, กถิเต จ ยถากฺกมนฺติฯ

อปโร นโย – วุตฺตสทฺโท ‘‘โน จ โข ปฎิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ วาปสมีกรเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต’’ติอาทีสุ อปคเมฯ ‘‘คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนวเสน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน ทิสฺสติ, อตฺริทํ วุจฺจติ

‘‘วาปสมีกรเณ จ, อโถ ชีวิตวุตฺติยํ;

อปคเม ปาวจน-วเสน จ ปวตฺติเต;

อชฺเฌเน เจวเมเตสุ, วุตฺตสทฺโท ปทิสฺสตี’’ติฯ

อปโรปิ นโย – วุตฺตสทฺโท สอุปสคฺโคจ อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมีกรเณ เกโสหาเร ชีวิตวุตฺติยํ ปมุตฺตภาเว ปาวจนวเสน ปวตฺติเต อชฺเฌเน กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส –

‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติ

อาทีสุ วปเน อาคโตฯ ‘‘โน จ โข ปฎิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ อฎฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณฯ ‘‘กาปฎิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ เกโสหรเณฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ พนฺธนโต ปมุตฺตภาเวฯ ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนภาเวน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คโณ, วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเนฯ ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา, ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ กถเนฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วป วตุ วจฺฉุวจ-ธาตูนํ วสโต มโต;

โสปสคฺโค โนปสคฺโค, วุตฺตสทฺโท ยถารหํฯ

วปเน จ วาปสมี-กรเณ มุณฺฑตาย จ;

ชีววุตฺยํ ปมุตฺตตฺเถ, วสา ปาวจนสฺส ตุ;

ปวตฺติเต จ อชฺเฌเน, กถเน จาติ ลกฺขเย;

ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติฯ ตจฺฉโก ทารุํฯ

ฉการนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

ชิ ชเยฯ เชติฯ ชยติ, ปราชยติฯ ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชติฯ ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชติฯ ราชานํ ชยาเปสุํฯ ชยาเปตฺวาฯ เอตฺถ ชยาเปสุนฺ ติ ‘‘ชยตุ ภว’’นฺติ อาสีสวจนํ วทึสูติ อตฺโถฯ ชยนํ, ชิตํ, ชโย, วิชิตํ, ชิโน, เชตา, เชโต, ชิโต มาโร, มารํ ชิโต, ชิตวา, ชิตาวี, วิชิตาวี, มารชิ, โลกชิ, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, ชิโตฯ วิชิโต, เชตุํ, วิเชตุํ, ชิตฺวา, วิชิตฺวาฯ อิมสฺส ปน ธาตุสฺส กิยาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘ชินาติ ชินิตฺวา’’ตฺยาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ชิ อภิภวเนฯ เชติฯ ชิโนฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ, ปจฺฉิมา ชนตาสาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสตี’’ติ ปาฬิ อภิภวนตฺถสาธกาฯ เอตฺถ หิ วิชิตนฺติ อธิภูตนฺติ อตฺโถฯ

ชุ คติยํฯ เอตฺถ สีฆคติ อธิปฺเปตาฯ ชวติฯ ชวนํ, ชโว, ชวํ, ชวนฺโต, ชวนจิตฺตํ, ชวนปญฺโญ, ชวนหํโสฯ มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํฯ

เช ขเยฯ ชียติฯ เอการสฺส อียาเทโสฯ สาสนานุรูเปน ‘‘กึ มํ ธเนน ชีเยถา’’ติ หิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ชายตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

สชฺช คติยํฯ สชฺชติฯ

กุชุ ขุชุ เถยฺยกรเณฯ โกชติฯ โขชติฯ

วช คติยํฯ ธช ธชิ จฯ วชติฯ อพฺพชติฯ มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเชฯ วโช, วชนํ, ปวชนํ, ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิโต, ปพฺพาชิโตฯ

สกา รฎฺฐา ปพฺพาชิโต, อญฺญํ ชนปทํ คโต;

มหนฺตํ โกฎฺฐํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเวฯ

ธชติฯ ธโชฯ ธญฺชติฯ ธญฺชนํฯ เอตฺถ ธโชติ เกตุฯ ธญฺชนนฺติ คมนํฯ

อช เขปเน จฯ คติอเปกฺขโกเยว จกาโรฯ อชติฯ อโชฯ เอตฺถ อโชติ เอฬโกฯ อิมานิ ปนสฺส ปริยายวจนานิ ‘‘อโช เอฬโก อุรพฺโภ อวิ เมณฺโฑ’’ติฯ ตตฺถ อุรพฺโภติ เอฬโก, โย ‘‘อโช’’ติปิ วุจฺจติฯ อวีติ รตฺตโลโม เอฬโกฯ เมณฺโฑติ กุฎิลสิงฺโค เอฬโกฯ ตถา หิ ชนกชาตเก อชรถโต เมณฺฑรถา วิสุํ วุตฺตาฯ อปิจ อเชฬกนฺติ อชโต เอฬกสฺส วิสุํ วจนโต เอฬกสทฺเทน เมณฺโฑปิ คเหตพฺโพ, มโหสธชาตกฎฺฐกถายญฺหิ เมณฺเฑฬกานํ นิพฺพิเสสตา วุตฺตาติฯ

อชฺช สชฺช อชฺชเนฯ อชฺชนํ อชฺชนกฺริยาฯ อชฺชติฯ สชฺชติฯ

กชฺช พฺยถเนฯ พฺยถนํ หึสาฯ กชฺชติฯ

ขชฺช มชฺชเน จฯ มชฺชนํ สุทฺธิฯ พฺยถนาเปกฺโข จกาโรฯ ขชฺชติฯ ขชฺชูโรฯ

ขช มนฺเถฯ มนฺโถ วิโลฬนํฯ ขชติฯ

ขชิ คติเวกลฺเลฯ กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขญฺชตีติฯ อุโภ ขญฺชาฯ ขญฺชนํ, ขญฺชิตุํ, ขญฺชิตฺวาฯ

ขช กมฺปเนฯ ขชติฯ เอชาฯ เอตฺถ จ เอชาติ ลาภาทึ ปฎิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, พลวตณฺหาเยตํ นามํฯ

พุช วชิรนิพฺเพเสฯ วชิรนิคฺโฆเสติ เกจิ วิทู วทนฺติฯ โพชติฯ

ขิช กุชิ คุชิ อพฺยตฺตสทฺเทฯ ขิชติฯ กุญฺชติฯ คุญฺชติฯ

ลช ลาช ตชฺช ภสฺสเนฯ ลชติฯ ลาชติฯ ตชฺชติฯ

ลชิ ทิตฺติยญฺจฯ ภสฺสนาเปกฺโข จกาโรฯ ลญฺชติฯ ตติโย นยลญฺชโกฯ ลญฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลญฺชโกฯ

ชช ชชิ ยุทฺเธฯ ยุชฺฌนํ ยุทฺธํฯ ชชติฯ ชญฺชติฯ

ตุช หึสายํฯ โตชติฯ

ตุชิ พลเน จฯ พลนํ พลนกฺริยาฯ หึสาเปกฺขโก จกาโรฯ ตุญฺชติฯ

คช กุชิ มุชิ คชฺช สทฺทตฺถาฯ คชติฯ กุญฺชติฯ มุญฺชติฯ คโช คชฺชติ, เมโฆ คชฺชติฯ ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชติฯ มณิ คชฺชติฯ ญาณคชฺชนํ คชฺชติฯ คชฺชิตุํ สมตฺโถฯ คชฺชิตาฯ คชฺชิตฺวาฯ ตตฺถ คโชติ หตฺถีฯ หตฺถิสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

หตฺถี นาโค คโช ทนฺตี, กุญฺชโร วารโณ กรี;

มาตงฺโค ทฺวิรโท สฎฺฐิ-หายโน’เนกโป อิโภฯ

ถมฺโภ รมฺโม ทฺวิโป เจว, หตฺถินี ตุ กเรณุกา;

หตฺถิโปโต หตฺถิจฺฉาโป, ภิงฺโก จ กลโภ ภเวฯ

จช จาเคฯ จชติฯ ปริจฺจชติฯ จาโคฯ ปริจฺจาโคฯ จชนํฯ จชํ, จชนฺโตฯ จชมาโนฯ

สนฺช สงฺเคฯ สงฺโค ลคนํฯ สญฺจติฯ สตฺโตฯ สชนํ, สตฺติฯ อาสตฺติฯ สชิตุํฯ สชิตฺวาฯ

อีช คติยํฯ อีชติฯ

ภชิ ภชฺชเนฯ ภชฺชนํ ตาปกรณํฯ ติลานิ ภชฺชติฯ ปุริเสน ภชฺชมานานิ ติลานิฯ

เอช เภช ภาช ทิตฺติยํฯ ทิตฺติ โสภาฯ เอชติฯ เภชติฯ ภาชติฯ

ติช นิสาเน, ขมายญฺจฯ นิสานํ ติกฺขตากรณํฯ ขมา ขนฺติฯ เตชติฯ ติติกฺขติฯ เตชโนฯ เตโชฯ ตตฺถ เตชโนติ กณฺโฑ สโร อุสุฯ เตโชติ สูริโยฯ อถ วา เตโชติ เตชนํ อุสฺมา อุณฺหตฺตํ ตาโปฯ เตโชติ วา อานุภาโว ปภาโวฯ

สญฺช ปริสฺสคฺเคฯ อาลิงฺคนํ ปริสฺสคฺโคฯ สญฺชติฯ

ขชิ ทาเน, คติยญฺจฯ ขญฺชติฯ ขญฺชนํฯ

ราช ทิตฺติยํ ภาช จฯ ราชติฯ ภาชติฯ ราชาฯ ราชินีฯ วนราชิฯ ราชิตฺวาฯ วิราชิตฺวาฯ อตฺร วิญฺญูนมตฺถวิวรเณ โกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –

ม’หา’ราช มหาราช, มหาราช มเมว’หิ;

เน’ตสฺส อิติ วตฺวาน, เทฺว ชนา กลหํ กรุํฯ

เอตฺถ จ ปฐมปาทสฺส ทุติยปเท ‘‘เม อหิ มหี’’ติ เฉโท ‘‘ปุตฺตา เม อตฺถิ ปุตฺตา มตฺถี’’ติ วิยฯ ‘‘มหิ อราช มหาราชา’’ติ จ เฉโท ‘‘โยปิ อยํ โยปาย’’นฺติ วิยฯ เอตฺถ อราชสทฺโท ‘‘อติกรมกราจริยา’’ติ เอตฺถ อกรีติ อตฺถวาจโก อกรสทฺโท วิย อาขฺยาตปโรกฺขาวิภตฺติโก ทฎฺฐพฺโพฯ อราช วิโรจีติ อตฺโถฯ อยํ ปน คาถาย ปิณฺฑตฺโถ ‘‘มหาราช เม อหิ อราช, มม เอว อหิ อราช, น เอตสฺส อิติ วตฺวา เทฺว อหิตุณฺฑิกชนา กลหํ กริํสู’’ติฯ

รนฺช ราเคฯ ภิกฺขุ จีวรํ รชติฯ สตฺโต รูปาทีสุ รญฺชติฯ รชนํฯ รชโกฯ ราโคฯ วิราโคฯ หลิทฺทิราโคฯ ราชาฯ ราชินีฯ อิมสฺส จ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘รชฺชติ วิรชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ รชนนฺติ รชนวตฺถุฯ รชโกติ รชกาโร วตฺถโธวนโกฯ ราโคติ รชฺชนฺติ สตฺตา เตน, สยํ วา รญฺชติ, รญฺชนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ราโค, ตณฺหาฯ อิมานิ ปน ตทภิธานานิ –

ราโค โลโภ ตสิณา จ, ตณฺหา เอชา วิสตฺติกา;

สตฺติ อาสตฺติ มุจฺฉา จ, ลุพฺภิตตฺตญฺจ ลุพฺภนาฯ

กาโม นิกามนา อิจฺฉา, นิกนฺติ จ นิยนฺติ จ;

วนญฺจ วนโถ เจว, อเปกฺขา ภวเนตฺติ จฯ

อนุโรโธ จ สาราโค, สงฺโค ปงฺโก จ สิพฺพินี;

นนฺทีราโค อนุนโย, เคโธ สญฺชนนี ตถา;

ชนิกา ปณิธิ เจว, อชฺโฌสานนฺติเนกธาฯ

วิราโคติ มคฺโค นิพฺพานญฺจฯ ราชาติ ปถวิสฺสโรฯ เอตฺถ ธาตุทฺวยวเสน นิพฺพจนานิ นิยฺยนฺเตฯ นานาสมฺปตฺตีหิ ราชติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ ราชาฯ ทานญฺจ ปิยวจนญฺจ อตฺถจริยา จ สมานตฺตตา จาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ อตฺตนิ มหาชนํ รญฺเชตีติปิ ราชาฯ ราชินีติ ราชภริยาฯ เตสํ อภิธานานิ วุจฺจนฺเต สหาภิธานนฺตเรหิ –

ราชา ภูปติ เทโว จ, มนุชินฺโท ทิสมฺปติ;

ปตฺถิโว ชคติปาโล, ภูภุโช ปถวิสฺสโรฯ

รฎฺฐาธิโป ภูมิปาโล, มนุสฺสินฺโท ชนาธิโป;

นรินฺโท ขตฺติโย เจว, เขตฺตสฺสามิ ปภาวโกฯ

มุทฺธาภิสิตฺโต ราชาติ, กถิโต อิตโร ปน;

ราชญฺโญ ขตฺติโย จาติ, วุตฺโต ขตฺติยชาติโกฯ

มุทฺธาภิสิตฺโต อนุราชา, อุปราชาติ ภาสิโต;

จตุทฺทีปี ราชราชา, จกฺกวตฺตีติ ภาสิโตฯ

ราชินี อุปรี เทวี, มเหสี ภูภุชงฺคนา;

ขตฺติยา ราชปทุมี, ขตฺติยานี จ ขตฺติยี;

อิตฺถาคารนฺตุ โอโรโธ, อุปรีติปิ วุจฺจติฯ

ภช เสวายํฯ ภชติฯ ภชนาฯ สมฺภชนาฯ ภตฺติฯ สมฺภตฺติฯ ภตฺตาฯ

ยช เทวปูชสงฺคตกรณทานธมฺเมสุฯ เทวปูชคฺคหเณน พุทฺธาทิปูชา คหิตาฯ สงฺคตกรณํ สโมธานกรณํฯ ตถา หิ อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ ‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิญฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตี’’ติ คาถายํ สงฺคตสทฺเทน สโมธานํ วุตฺตํฯ ทานํ ปริจฺจาโคฯ ธมฺโม ฌานสีลาทิฯ เอเตสฺวตฺเถสุ ยชธาตุ วตฺตติฯ ปุปฺเผหิ พุทฺธํ ยชติฯ เทวตํ ยชติฯ เทวมนุสฺเสหิ ภควา ยชิยติฯ อิชฺชติฯ ยิฎฺฐํฯ ยญฺโญฯ ยาโคฯ ธมฺมยาโคฯ ยชมาโน สเก ปุเรฯ ยิฎฺฐุํ, ยชิตุํฯ ปุถุยญฺญํ ยชิตฺวานฯ โสฬสปริกฺขารํ มหายญฺญํ กตฺตุกาโมฯ

มชฺช สํสุทฺธิยํฯ มชฺชติฯ พาหิรํ ปริมชฺชติฯ ภูมึ สมฺมชฺชติฯ มชฺชนํฯ สมฺมชฺชนีฯ

นิญฺชิ สุทฺธิยํฯ นิญฺชติฯ ปนิญฺชติฯ นิญฺชิตุํฯ ปนิญฺชิตุํฯ นิญฺชิตฺวาฯ ปนิญฺชิตฺวาฯ อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ตโต ตฺวํ โมคฺคลฺลาน อุฎฺฐายาสนา อุทเกน อกฺขีนิ ปนิญฺชิตฺวา ทิสา อนุโลเกยฺยาสี’’ติฯ

นิชิ อพฺยตฺตสทฺเทฯ นิญฺชติฯ

ภช ปาเกฯ ติลานิ ภชฺชติฯ ภชฺชมานา ติลานิ จฯ

อุชุ อชฺชเวฯ อชฺชวํ อุชุภาโวฯ โอชติฯ อุชุฯ

สช วิสฺสคฺคปริสฺสชฺชนพฺภุกฺกิรเณสุฯ สชติฯ โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํฯ

รุช ภงฺเคฯ รุชติฯ รุชาฯ โรโคฯ เอตฺถ รุชาติ พฺยาธิ รุชนฏฺเฐนฯ โรโคติ รุชติ ภญฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิเยว, โย ‘‘อาตงฺโก’’ติปิ ‘‘อาพาโธ’’ติปิ วุจฺจติฯ

ภุช โกฎิลฺเลฯ อาวิปุพฺโพ อญฺญตฺเถสุ จฯ อุรโค ภุชติฯ อาภุชติฯ ภิกฺขุ ปลฺลงฺกํ อาภุชติ, อูรุพทฺธาสนํ พนฺธตีติ อตฺโถฯ มหาสมุทฺโท อาภุชติ, อาวฎฺฎตีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘โอสกฺกตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ‘‘วณฺณทาน’’นฺติ อาภุชติ, มนสิ กโรตีติ อตฺโถฯ มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช, รโถฯ เอตฺถ จ วิภุชตีติ ฉินฺทติฯ โภโคฯ โภคีฯ อาโภโคฯ อาภุชิตฺวาฯ เอตฺถ จ โภโคติ ภุชยติ กุฎิลํ กริยตีติ โภโค, อหิสรีรํฯ โภคีติ สปฺโปฯ

รชิ วิชฺฌเนฯ นาโค ทนฺเตหิ ภูมึ รญฺชติฯ อารญฺชติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตถาคตรญฺชิตํ อิติปี’’ติ เนตฺติปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ ‘‘อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน มหาวชิรญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺเตหิ รญฺชิตํ อารญฺชิตํ, เตภูมกธมฺมานํ อารญฺชนฎฺฐานนฺติปิ วุจฺจตี’’ติฯ รญฺชิตนฺ ติ หิ รญฺชติ วิชฺฌติ เอตฺถาติ รุญฺชิตํ, รญฺชนฎฺฐานํฯ ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทิมฺหิ วิย เอตสฺส สทฺทสฺส สิทฺธิ เวทิตพฺพา อธิกรณตฺถสมฺภวโตฯ

วิชี ภยจลเนสุฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น สนฺติฯ เวชติฯ เวโคฯ ธมฺมสํเวโคฯ สํวิโค เวเคน ปลายิฯ นทีเวโคฯ อูมิเวโค , วาตเวโคฯ เอตฺถ ธมฺมสํเวโคติ สโหตฺตปฺปํ ญาณํฯ ‘‘เวโค, ชโว, รโย’’ติ อิเม เอกตฺถาฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘วิชฺชติ สํวิชฺชติ อุพฺพิชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ ทฺวิคณิกตฺตาฯ

ลชฺช ลชฺชเนฯ ลชฺชติฯ ลชฺชาฯ ลชฺชาติ หิรีฯ ยา ‘‘วิริฬนา’’ติปิ วุจฺจติฯ

วฬชิ ปริโภเคฯ วฬญฺชติฯ

กุชฺช อโธมุขีกรเณฯ กุชฺชติฯ นิกุชฺชติฯ อุกฺกุชฺชติฯ ปฎิกุชฺชติฯ นิกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺยฯ อญฺญิสฺสา ปาติยา ปฎิกุชฺชติฯ อวกุชฺโช นิปชฺชหํฯ ตตฺถ กุชฺชติ นิกุชฺชตีติ อิมานิ ‘‘จรติ วิจรตี’’ติ ปทานิ วิย สมานตฺถานิ, อโธมุขํ กโรตีติ หิ อตฺโถฯ อุกฺกุชฺชตีติ อุปริมุขํ กโรติฯ ปฎิกุชฺชตีติ มุเข มุขํ ฐเปติฯ

มุชฺช โอสีทเนฯ มุชฺชติฯ นิมุชฺชติฯ นิมุคฺโคฯ อุมฺมุคฺโคฯ

โอปุชิ วิลิมฺปเนฯ โคมเยน ปถวิํ โอปุญฺชติฯ

ชการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฌการนฺตธาตุ

เฌ จินฺตายํฯ ฌายติ, นิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, สชฺฌายติฯ ฌานํ, นิชฺฌานํ, อุปนิชฺฌานํ, อุชฺฌายนํ, สชฺฌายนํฯ นิชฺฌตฺติฯ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโยฯ ฌายี, อชฺฌายโกฯ

ตตฺถ ฌายนนฺติ ทุวิธํ ฌายนํ โสภนมโสภนญฺจฯ เตสุ โสภนํ ‘‘ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณฯ ฌายามิ อกุโตภโย’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺพํฯ อโสภนํ ปน ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ฌายนฺโต นิสีทิฯ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต นิสีที’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺพํฯ ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน วา ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน วา ฌายนสีโล จินฺตนสีโลฯ ฌายี ฌานวาติ อตฺโถฯ อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฎฺฐ อชฺฌายกา อชฺฌายกาเตฺวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ, อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺตีติฯ อยํ ปนตฺโถ ‘‘อธิปุพฺพสฺส อิ อชฺฌยเน’’ติ ธาตุสฺส วเสน คเหตพฺโพฯ เอวํ อธิปุพฺพสฺส อิธาตุสฺส วเสน อิมสฺส ธาตุสฺส อตฺถปริวตฺตนํ ภวติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร’’ติ วุตฺตํฯ

เฌ ทิตฺติยํฯ ทีโป ฌายติ, ทารูนิ ฌายนฺติฯ เอตฺถ ฌายตีติ ชลติฯ ฌายนชลนสทฺทา หิ เอกตฺถาฯ

ชชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุฯ ชชฺฌติฯ

อุชฺฌ อุสฺสคฺเคฯ อุสฺสคฺโค ฉฑฺฑนํฯ อุชฺฌติฯ อุชฺฌิตํฯ

ฌการนฺตธาตุรูปานิฯ

ญการนฺตธาตุ

ญา อวโพธเนฯ ‘‘ญาติ, ญนฺติ, ญาสิฯ ญาตุ, ญนฺตุฯ เญยฺย, เญยฺยุ’’นฺติอาทีนิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิฯ ญาติ, ญาตโก, อญฺโญ, ญตฺตํ, ญตฺติ, ปญฺญตฺติ, วิญฺญตฺติ, สญฺญตฺติ, สญฺญา, สญฺญาณํ, ปญฺญา, ปญฺญาณํ, ญาณํ, วิญฺญาณํฯ

ตตฺถ ญาตีติ ชานาติฯ ปุน ญาตีติ พนฺธุฯ โส หิ ‘‘อยํ อมฺหาก’’นฺติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาตีติฯ เอวํ ญาตโกฯ อญฺโญติ ทิฎฺฐธมฺมิกาทโย อตฺเถ น ญาติ น ชานาตีติ อญฺโญ, อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถฯ ญตฺตนฺติ ชานนภาโวฯ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ญตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ สญฺญาณนฺ ติ จิหนํฯ การิเต ‘‘ญาเปติ สญฺญาเปติ วิญฺญาปยตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘อญฺญาติ ปฎิวิชฺฌติฯ อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา ญสฺสติฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ เอกจฺเจ นพฺภญฺญํสุ, เอกจฺเจ อพฺภญฺญํสู’’ติ ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ญาตีติอาทีนิ อาขฺยาติกปทานิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติ นยวเสนฯ ตถา หิ อญฺญาตีติ เอตฺถ อาอิติ อุปสคฺโค, โส ปรสฺสกฺขรสฺส สญฺโญคุจฺจารณิจฺฉาย รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโฐฯ ญาตีติ สาสเน อาขฺยาติกปทํ ทิฎฺฐํ, ตสฺมาเยว ‘‘ญาติ, ญนฺติฯ ญาสี’’ติอาทินา ปทมาลากรเณ นตฺเถว โทโสฯ

ญา มารณโตสนนิสาเนสุฯ มารณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกรณํฯ โตสนํ ตุฎฺฐิฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ญตฺติฯ มนุญฺญํฯ ปญฺญตฺติฯ

เอตฺถ ญตฺตีติ มาเรตีติ วา โตเสตีติ วา นิเสตีติ วา อตฺโถฯ อยญฺจ ญตฺติสทฺโท ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ เอตฺถ วตฺติสทฺโท วิย อาขฺยาติกปทนฺติ ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา อาทตฺเตติ เอตฺถ วิภตฺติภูตสฺส เตสทฺทสฺส วิย วิภตฺติภูตสฺส ติสทฺทสฺส สญฺโญคภาโว จ ธาตุอนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตญฺจฯ มนุญฺญนฺติ มนํ อาภุโส เญติ โตเสตีติ มนุญฺญํฯ อยมตฺโถ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺสิมสฺส ญาธาตุสฺส วเสน ทฎฺฐพฺโพฯ ปญฺญตฺตีติ นานปฺปการโต ปวตฺตินิวารเณน อกุสลานํ ธมฺมานํ ญตฺติ มารณํ ปญฺญตฺติฯ อถ วา ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺเต อเนกวิเธน โสมนสฺสุปฺปาทนํฯ อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน ญาณติขิณกรณญฺจ ปญฺญตฺติ นาม, ตถา โสตูนํ จิตฺตโตสเนน จิตฺตนิสาเนน จ ปญฺญาปนํ ปญฺญตฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิติ ภูวาทิคเณ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ฎการนฺตธาตุ

อิทานิ ฎวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

โสฎุ คพฺเพฯ คพฺพํ ทพฺพนํฯ โสฎติฯ

โยฎุ สมฺพนฺเธฯ โยฎติฯ

เมฎุ มิเลฎุ อุมฺมาเทฯ เมฎติฯ มิเลฎติฯ

กฎ วสฺสาวรเณสุฯ กฎติฯ

สฎ ปริภาสเนฯ สฎติฯ

ลฎ พาลฺเย จฯ ปุพฺพาเปกฺขาย จกาโรฯ ลฎติฯ ลาโฎฯ

สฎ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ รุชา ปีฬาฯ วิสรณํ วิปฺผรณํฯ คตฺยาวสานํ คติยา อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สฎติฯ สาโฎ วุจฺจติ สาฎโกฯ

วฎ เวธเนฯ วฎติฯ วโฎฯ วาโฎฯ

ขิฎ อุตฺตาสเนฯ เขฎติ, อาเขฎโก, เขโฎ, อุกฺเขฎิโต, สมุกฺเขฎิโตฯ

สิฎ อนาทเรฯ เสฎติฯ

ชฎ ฆฎ สงฺฆาเตฯ ชฎติฯ ชฎา, ชฎิโล, ชฎีฯ อนฺโตชฎา พหิชฎา, ชฎาย ชฎิตา ปชาฯ การิเต ‘‘โส อิมํ วิชฎเย ชฎํฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิชเฎติ นามา’’ติ ปโยโคฯ

ภฎ ภตฺติยํฯ ภฎติฯ ภโฎฯ เวตนํ ภฎโก ยถาฯ

ตฎ อุสฺสเยฯ อุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธฯ ตฎติฯ ตโฎ, คิริตโฎ, นทีตโฎ, ตฎี, ตฎํฯ

ขฎ กํเสฯ ขฎติฯ ขโฎฯ

นฎ นติยํฯ นฎติฯ นโฎ, นาฎกํฯ

ปิฎ สทฺทสงฺฆาเฎสุฯ เปฎติฯ เปฎโก, ปิฎกํฯ ปิฎกสทฺโท ‘‘มา ปิฎกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฎกํ อาทายา’’ติอาทีสุ ยสฺมึ กิสฺมิญฺจิ ภาชเนฯ

หฎ ทิตฺติยํฯ หฎติฯ หาฎกํ, หฎกํฯ ยํ ชาตรูปํ หฎกนฺติ วุจฺจติฯ

สฎ อวยเวฯ สฎติฯ

ลุฎ วิโลฐเนฯ โลฎติฯ

จิฎ เปสเนฯ เจฎติฯ เจฎโกฯ

วิฎ สทฺเทฯ เวฎติฯ เวฎโกฯ

อฎ ปฎ อิฎ กิฎ กฎ คติยํฯ อฎติฯ ปฎติฯ เอฎติฯ เกฎติฯ กฎติฯ ปโฎ อิจฺเจว นามิกปทํ ทิฎฺฐํฯ ปฎติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉตีติ ปโฎฯ ปโฎติ วตฺถํฯ วตฺถสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

ปโฎ โจโฬ สาฎโก จ, วาโส วสนมํสุกํ;

ทุสฺสมจฺฉาทนํ วตฺถํ, เจลํ วสนิ อมฺพรํฯ

มุฎ ปมทฺทเนฯ โมฎติฯ

จุฎ อปฺปีภาเวฯ โจฎติฯ

วฎิ วิภาชเนฯ วฎติฯ วณฺโฎฯ

รุฎิ ลุฎิ เถยฺเยฯ รุณฺฎติฯ ลุณฺฎติฯ รุณฺฎโกฯ ลุณฺฎโกฯ

ผุฎ วิสรเณฯ โผฎติฯ โผโฎฯ

เจฎ เจฎายํฯ เจฎติฯ เจฎโกฯ

ฆุฎ ปริวตฺตเนฯ โฆฎติฯ

รุฎ ลุฎ ปฎิฆาเตฯ โรฎติฯ โลฎติฯ

ฆฎ เจตายํฯ ฆฎติฯ ฆโฎฯ ฆโฎ วุจฺจติ กุมฺโภฯ อิมานิ ตทภิธานานิ –

ฆโฎ กุมฺโภ ฆฎี กุมฺภี, ตุณฺฑิกิโร ตุ อุกฺขลี;

มหนฺตภาชนํ จาฎิ, อติขุทฺทํ กุฎฺฎํ ภเว;

จฎ ภฎ ปริภาสเน เทฎ จฯ จฎติฯ ภฎติฯ เทฎติฯ

กุฎ โกฎิลฺเลฯ กุฎติฯ ปฎิกุฎติฯ

ปุฎ สํกิเลสเนฯ ปุฎติฯ

จุฎ ฉุฎ กุฎ เฉทเนฯ จุฎติฯ ฉุฎติฯ กุฎติฯ

ผุฎ วิกสเนฯ ผุฎติฯ

มุฎ อคฺคิสทฺทปกฺเขปมทฺทเนสุฯ มุฎติฯ

ตุฎ กลหกมฺมนิฯ ตุฎติฯ

ฆุฎ ปฎิฆาเตฯ ฆุฎติฯ โฆฎโกฯ

ฎการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฐการนฺตธาตุ

ฐา คตินิวตฺติยํฯ คตินิวตฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส คมนสฺสุปจฺเฉโทฯ ฐาติ, ฐนฺติฯ ติฎฺฐติฯ ปติฎฺฐาติฯ อธิฎฺฐาติฯ อธิฏฺเฐติฯ สณฺฐาติฯ สณฺฐหติฯ อธิฎฺฐหติฯ อุปฎฺฐหติฯ ฐาตุฯ ติฎฺฐตุฯ ติฏฺเฐยฺยฯ อฎฺฐ, อฎฺฐุฯ อฎฺฐา, อฎฺฐู, อฎฺฐาสิ, อฎฺฐํสุฯ ยาวสฺส กาโย ฐสฺสติฯ ติฎฺฐิสฺสติฯ อุปสฺสุติ ติฎฺฐิสฺสถฯ อฎฺฐิสฺสา, อฎฺฐิสฺสํสุฯ อติฎฺฐิสฺสา, อติฎฺฐิสฺสํสุฯ ฐาตุํ, อุปฎฺฐาตุํฯ อุปฎฺฐหิตุํฯ อธิฎฺฐาตุํฯ อธิฎฺฐหิตุํฯ ฐตฺวา, อธิฎฺฐิตฺวาฯ อุปฎฺฐหิตฺวา, อธิฎฺฐหิตฺวาฯ ฐานํ, ฐิติ, สณฺฐิติ, อวฎฺฐิติฯ สณฺฐานํ, ปฎฺฐานํฯ อุปฎฺฐาโก, ฐิโตฯ ปพฺพตฏฺโฐ ภูมฏฺโฐฯ อุปฎฺฐหํ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ ฐานสทฺโท อิสฺสริยฐิติขณการเณสุ ทิสฺสติฯ ‘‘กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ ฐานํ ปตฺโต’’ติอาทีสุ หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติฯ ‘‘ฐานกุสโล โหติ อกฺขณเวธี’’ติอาทีสุ ฐิติยํฯ ‘‘ฐานโสเปตํ ตถาคตํ ปฎิภาตี’’ติอาทีสุ ขเณฯ ‘‘ฐานญฺจ ฐานโส ญตฺวา อฎฺฐานญฺจ อฎฺฐานโส’’ติอาทีสุ การเณฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฎฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ

อิสฺสริเย ฐิติยญฺจ, ขณสฺมิมฺปิ จ การเณ;

จตูสฺวตฺเถสุ เอเตสุ, ฐานสทฺโท ปวตฺตตีติฯ

เฐ สทฺทสงฺกาเตสุฯ ฐียติฯ

เฐ เวฐเนฯ ฐายติฯ

ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํฯ ธมฺมํ ปฐติฯ ปาโฐ, นกฺขตฺตปาฐโก, โส โหรปาฐกํ ปุจฺฉิฯ สพฺพปาฐี ภวิสฺสติฯ ปฐิตุํ, ปฐิตเว, ปฐิตฺวา, ปฐิตฺวาน, ปฐิตุน, ปฐิย, ปฐิยานฯ

เอวํวิธํ ตุํปจฺจยนฺตาทิวิ ภาคํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตุกามาปิ คนฺถ วิตฺถารภเยน น วทามฯ อวุตฺโตปิ อีทิโส วิภาโค นยานุสาเรน ยถาสมฺภวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺโพฯ ยตฺถ ปน ปาฬินิทสฺสนาทิวิเสโส อิจฺฉิตพฺโพ โหติ, ตตฺเถเวตํ ทสฺเสสฺสามฯ

วฐ ถูลิเยฯ วฐติฯ วฐโรฯ วฐโรติ ถูลฆนสรีรสฺมึ วตฺตพฺพวจนํฯ ตถา หิ วินยฎฺฐกถายํ ‘‘วฐโรติ ถูโล, ถูโล จ ฆนสรีโร จายํ ภิกฺขูติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

มฐ นิวาเสฯ มฐติฯ มโฐฯ

กฐ กิจฺฉชีวเนฯ กฐติฯ กโฐฯ

รฐ ปริภาสเนฯ รฐติฯ

สาฐ พลกฺกาเรฯ พลกฺกาโร นาม อตฺตโน พเลน ยถาชฺฌาสยํ ทพฺพลสฺส อภิภวนํฯ สาฐติฯ สาโฐฯ

อุฐ รุฐ ลุฐ อุปฆาเตฯ โอฐติฯ โรฐติฯ โลฐติฯ

ปิฐ หึสาสํกิเลเสสุฯ เปฐติฯ ปิฐโรฯ

สฐ เกตเว จฯ ปุพฺพตฺเถสุ จกาโรฯ สฐติฯ สโฐ สโฐติ เกราฎิโก วุจฺจติฯ

สุฐ คติปฎิฆาเตฯ คมนปฎิหนนํ คติปฎิฆาโตฯ โสฐติฯ

กุฐิ ลุฐิ อาลสฺสิเย จฯ จกาโร ปุพฺพตฺเถ จฯ กุณฺฐติฯ กุณฺโฐฯ ลุณฺฐติฯ ลุณฺโฐฯ

สุฐิ โสสเนฯ สุณฺฐติฯ

รุฐิ ลุฐิ อฐิ คติยํฯ รุณฺฐติฯ ลุณฺฐติฯ อณฺฐติฯ

เวฐ เวฐเนฯ เวฐติ, นิพฺเพฐติฯ เวฐนํ, นิพฺเพฐนํฯ

วฐิ เอกจริยายํฯ วณฺฐติฯ

มฐ กุฐิ โสเกฯ มฐติฯ กุณฺฐติฯ

เอฐ เหฐ วิพาธายํฯ เอฐติฯ เหฐติฯ วิเหฐติฯ วิเหฐนํฯ

ลุฐ ปฎิฆาเตฯ โลฐติฯ

ปฐ วิขฺยาเนฯ ปฐติฯ

ลุฐ สํกิเลเสฯ โลฐติฯ

ฐการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฑการนฺตธาตุ

ฑิ วิหายสคติยํ คมนมตฺเต จฯ เฑติ, ฑยติฯ เฑมาโนฯ อุจฺเจ สกุณ เฑมานฯ เย มํ ปุเร ปจฺจุเฑฺฑนฺติฯ

ฑิ ขิปนุฑฺฑเนสุฯ เฑติฯ อุเฑฺฑติฯ

อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา, ทิฎฺฐีสุ ปสีทนฺติ เต;

น เตสํ ธมฺมํ โรเจมิ, น เต ธมฺมสฺส โกวิทาฯ

เอตฺถ จ ปาสณฺฑาติ ปาสํ เฑนฺตีติ ปาสณฺฑา, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฎฺฐิปาสํ ขิปนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตณฺหาปาสํ ทิฎฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ อุเฑฺฑนฺตีติ ปาสณฺฑาฯ

มุฑิ กณฺฑเนฯ มุณฺฑติฯ กุมารํ มุณฺฑึสุฯ มุณฺโฑฯ

จุฑฺฑ หาวกรเณฯ จุฑฺฑติฯ

อฑฺฑ อภิโยเคฯ อฑฺฑติฯ

คฑิ วทเนกเทเสฯ คณฺฑติฯ คณฺโฑฯ

หุฑิ ปิฑิ สงฺฆาเตฯ หุณฺฑติฯ ปิณฺฑติฯ ปิณฺโฑฯ

หิฑิ คติยํฯ หิณฺฑติ, อาหิณฺฑติฯ

กุฑิ ทาเหฯ กุณฺฑติฯ กุณฺโฑฯ

วฑิ มฑิ เวฐเนฯ วณฺฑติฯ มณฺฑติฯ มณฺฑลํฯ

ภฑิ ปริภาสเนฯ ภณฺฑติฯ ภณฺฑนํฯ ภณฺโฑฯ

มฑิ มชฺชเนฯ มณฺฑติฯ มณฺฑนํฯ

ตุฑิ โตฬเนฯ ตุณฺฑติฯ ตุณฺโฑฯ ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺยฯ

ภุฑิ ภรเณฯ ภุณฺฑติฯ

จฑิ โกเปฯ จณฺฑติฯ จณฺโฑฯ จณฺฑาโล, จณฺฑิกฺกํฯ

สฑิ รุชายํฯ สณฺฑติฯ สณฺโฑฯ

ตฑิ ตาฬเนฯ ตณฺฑติฯ วิตณฺฑาฯ

ปฑิ คติยํฯ ปณฺฑติฯ ปณฺฑา, ปณฺฑิโตฯ เอตฺถ ปณฺฑาติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปณฺฑติ คจฺฉติ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิกมฺปิ อาการํ ชานาตีติ ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุจฺจติฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑาย อิโต คโต ปวตฺโตติ ปณฺฑิโตฯ อถ วา สญฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺสาติ ปณฺฑิโตฯ ปณฺฑติ ญาณคติยา คจฺฉตีติปิ ปณฺฑิโตฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ปณฺฑนฺตีติ ปณฺฑิตาฯ สนฺทิฎฺฐิกสมฺปรายิกตฺเถสุ ญาณคติยา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ’’ติฯ

คฑิ มเทฯ คณฺฑติฯ

ขฑิ มนฺเถฯ ขณฺฑติฯ ขณฺฑิโต, ขณฺโฑฯ

ลฑิ ชิวฺหามถเนฯ ลณฺฑติฯ ลณฺโฑฯ

ฑการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฒการนฺตธาตุ

วฑฺฒ วฑฺฒเนฯ วฑฺฒติฯ สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโก, วฑฺฒิโต, พุโฑฺฒฯ เอตฺถ จ วการสฺส พกาโร, อการสฺส จุกาโรฯ

กฑฺฒ อากฑฺฒเนฯ กฑฺฒติ, อากฑฺฒติ, นิกฑฺฒติฯ อกามา ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกญฺเญว วายสาฯ

อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิฯ

ณการนฺตธาตุ

อณ รณ วณ ภณ มณ กณ สทฺเทฯ อณติฯ อณโก พฺราหฺมโณฯ รณติฯ รณํฯ วณติฯ วาณโกฯ ภณติฯ ภาณโกฯ มณติฯ มณิโกฯ กณติฯ กาโณฯ ตตฺถ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ’’ติ วทนฺติฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติฯ

พฺราหฺมโณ โสตฺติโย วิปฺโป, โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ จ;

พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา, กมลาสนสูนุ จ;

รณสทฺโท ‘‘สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติอาทีสุ กิเลเสสุ วตฺตติฯ กิเลสา หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;

สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ

เอตฺถ ยุทฺเธ วตฺตติฯ รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ติณญฺจ กฎฺฐญฺจ รณํ กโรนฺตา, ธาวิํสุ เต อฎฺฐทิสา สมนฺตโต’’ติ เอตฺถ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ วตฺตติฯ รณํ กโรนฺตาติ หิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาติ อตฺโถฯ เอวํ อตฺถวิวรณมฺปิ สทฺทสงฺขาตมตฺถํ อนฺโตเยว กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตํ, น ธาตุนานตฺถวเสนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ธาตูนมตฺถาติสยโยโคปิ ภวติ, เตน เอวํ อตฺถวิวรณํ กตนฺติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ

ภณ ภณเนฯ ปริตฺตํ ภณติ, วจนํ ภณติฯ ทีฆภาณโก, ปิยภาณี, ภาณวาโรฯ เอตฺถ ภาณวาโรติ –

‘‘อฎฺฐกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกามโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺติํสตกฺขโร;

พาตฺติํสกฺขรคนฺถานํ, ปญฺญาสํ ทฺวิสตํ ปน;

ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฎฺฐกฺขรสหสฺสโก’’ติฯ

เอวํ อฎฺฐกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโฐ วุจฺจติฯ

โอณ อปนยเนฯ โอณติฯ

โสณ วณฺณคตีสุฯ โสณติ, โสโณฯ

โสณ สิโลณ สงฺฆาเตฯ โสณติฯ สิโลณติฯ

ฆิณิ ฆุณิ ฆณิ คหเณฯ ฆิณฺณติฯ ฆุณฺณติฯ ฆณฺณติฯ

ฆุณ ฆุณฺณ คมเนฯ โฆณติฯ ฆุณฺณติฯ

ปณ พฺยวหาเร, ถุติยญฺจฯ ปณติ วาณิโช, โวหารํ กโรติ อิจฺจตฺโถฯ สทฺโธ พุทฺธํ ปณติ, โถมยติ อิจฺจตฺโถ, อาปณํ, สาปโณ คาโมฯ

คณ รณ คติยํฯ คณติฯ รณติฯ

จณ สณ ทาเนฯ จณติฯ สณติฯ

ผณ คติยํฯ ผณติฯ ผณํฯ

เวณุ ญาณจินฺตานิสามเนสุฯ เวณติฯ

ปีณ ปีณเนฯ ปีณนํ ปริปุณฺณตาฯ ปีณติฯ ปีโณ ทิวา น ภุญฺชติ, ปีโณรกฺขํสพาหุฯ

มิณ หึสายํฯ มิณติฯ

ทุณ คติยญฺจฯ หึสาเปกฺขโก จกาโรฯ ทุณติฯ

สณ อพฺยตฺตสทฺเทฯ สณติฯ สณเตว พฺรหฺมารญฺญํฯ สณเตวาติ นทติ วิยฯ

ตุณ โกฎิลฺเลฯ โตณติฯ

ปุณ นิปุเณฯ ปุณติ, นิปุณติฯ นิปุณธมฺโมฯ เอตฺถ จ นิปุณสณฺหสุขุมสทฺทา เววจนสทฺทา กุสลเฉกทกฺขสทฺทา วิยาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มุณ ปฎิญฺญาเณฯ มุณติฯ

กุณ สทฺโทปกรเณฯ โกณติฯ

จุณ เฉทเนฯ โจณติฯ

มณ จาเคฯ เวรํ มณตีติ เวรมณิฯ

ผุณ วิกิรเณ วิธุนเน จฯ ผุณติฯ องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทิคเณ ฎวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ตการนฺตธาตุ

อถ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

เต ปาลเนฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ ตายติฯ ตาณํ, โคตฺตํ, นกฺขตฺตํฯ อฆสฺส ตาตาฯ กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมิ ธมํฯ ตตฺถ โคตฺตนฺ ติ คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ ‘‘โคตโม กสฺสโป’’ติ หิ อาทินา ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมฺมุทิตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปํฯ

นกฺขตฺตนฺติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ, ตํ ปน อสฺสยุชาทิวเสน สตฺตวีสติวิธํ โหติฯ ตถา หิ อสฺสยุโช ภรณี กตฺติกา โรหณี มิคสิโร อทฺทา ปุนพฺพสุ ผุสฺโส อสฺสลิโส มาโฆ ปุพฺพผคฺคุณี อุตฺตรผคฺคุณี หตฺโถ จิตฺตํ สฺวาติ วิสาขา อนุราธา เชฎฺฐา มูลํ ปุพฺพาสฬฺหํ อุตฺตราสฬฺหํ สาวณํ ธนสิฎฺฐา สตภิสตฺตํ ปุพฺพภทฺทปทํ อุตฺตรภทฺทปทํ เรวตี จาติ สตฺตวีสติ นกฺขตฺตานิฯ ตานิ ปน อตฺตโน คมนฎฺฐานํ อีสกมฺปิ น วิชหนฺติ กิญฺจิ สีฆํ กิญฺจิ ทนฺธํ, กทาจิ สีฆํ, กทาจิ ทนฺธํ, เอตฺโต อิโต จาติ เอวํ วิสมคติยา อคนฺตฺวา ยนฺตจกฺเก ปฎิปาฎิยา โยชิตานิ วิย สมปฺปมาณคติยา อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนฺตานิ มณฺฑลากาเรน สิเนรุํ ปริวตฺตนฺติฯ เอวํ อิมานิ นกฺขนํ คมนํ ตายนฺติ รกฺขนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ วุจฺจนฺติฯ โปราณา ปน ขรธาตุวเสน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ อาโวจุํ, ‘‘นกฺขตฺตํ โชติ ริกฺขํ ตํ’’ อิจฺเจตานิ นกฺขตฺตตารกานํ นามานิฯ ‘‘อุฬุ ตารา ตารกา’’ติ อิมานิ ปน สพฺพาสมฺปิ ตารกานํ สาธารณนามานิฯ โอสธีติ ปน ตารกาวิเสสสฺส นามํฯ

จิติ สญฺญาเณฯ สญฺญาณํ จิหนํ ลกฺขณกรณํฯ เจตติฯ จิหนํ กโรตีติ อตฺโถฯ อีการนฺตวเสน วุตฺตตฺตา อสฺมา ธาตุโต สกิ สงฺกายนฺติ ธาตุโต วิย นิคฺคหีตาคโม น โหติฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ

ปต คติยํฯ ปตติฯ ปปตติ ปปาตํ, ปปเตยฺยหํฯ ปาปตฺตํ นิรยํ ภุสํฯ อหํสทฺเทน โยเชตพฺพํ, ปาปตฺตํ ปปติโตสฺมีติ อตฺโถฯ ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ, โสกุมาโรติ โยเชตพฺพํ, ปาปตฺถ ปปติโตติ อตฺโถฯ ปโรกฺขาปทญฺหิเอตํ ทฺวยํฯ ‘‘ปาวทํ ปาวทา’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺคปทสฺส ทีฆภาโว, ตโต อํสทฺทสฺส ตฺตํอาเทโส, อสทฺทสฺส จ ตฺถาเทโส ภวติฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโยฯ

อต สาตจฺจคมเนฯ สาตจฺจคมนํ นิรนฺตรคมนํฯ อตติฯ ยสฺมา ปน อตธาตุ สาตจฺจคมนตฺถวาจิกา, ตสฺมา ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชราพฺยาธิมรณาทิเภทํ อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาติ อธิคจฺฉตีติ อตฺตาติปิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ อตฺถนฺตรวเสน ปน ‘‘อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว’’ติ จ ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา’’ติ จ ‘‘อตฺตมโนติ ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน’’ติ จ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา อตฺถสฺส คเหตพฺพโตติฯ

จุต อาเสจเน ขรเณ จฯ โจตติฯ

อติ พนฺธเนฯ อนฺตติฯ อนฺตํฯ อนฺติยติพนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํฯ อิธ อนฺต สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริย’’นฺติ เอตฺถ ทฺวตฺติํสาการนฺโตคธํ กุณปนฺตํ อนฺตํ นามฯ ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติฯ หริตนฺตํ วา’’ติ เอตฺถ อนฺติมมริยาทนฺโต อนฺโต นามฯ ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกาน’’นฺติ เอตฺถ ลามกนฺโตฯ ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ เอตฺถ โกฎฺฐาสนฺโตฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปฺปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอตฺถ โกฎนฺโตฯ อิจฺเจวํ –

กุณปนฺตํ อนฺติมญฺจ, มริยาโท จ ลามกํ;

โกฎฺฐาโส โกฎิ’เม อตฺโถ, อนฺตสทฺเทน ภาสิตาฯ

กิต นิวาเส โรคาปนยเน จฯ เกตติฯ สาเกตํ น ครํ, นิเกโต, นิเกตํ ปาวิสิฯ อาโมทมาโน คจฺฉติ สนฺนิเกตํฯ ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉา, จิกิจฺฉโกฯ ตตฺถ สาเกตนฺติ สายํ คหิตวสนฎฺฐานตฺตา สาเกตํ, ยํสทฺทโลโปฯ

ยต ปติยตเนฯ ปติยตนํ วายามกรณํฯ ยตติฯ ยติ, ยตวา, ปยตนํ, อายตนํ, โลกายตํฯ เอตฺถ อายตนนฺ ติ อายตนโต อายตนํ, จกฺขุรูปาทีนิฯ เอตานิ หิ ตํทฺวารารมฺมณจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฎฺฐหนฺติ ฆฎนฺติ วายมนฺติ เอเตสูติ ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ ปน นีตนุธาตูนํ วเสนปิ อายตนสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติฯ

อายตนสทฺโท นิวาสฎฺฐาเน อากเร สโมสรณฎฺฐาเน สญฺชาติเทเส การเณ จฯ ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฎฺฐาเน อายตนสทฺโท วตฺตติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากเรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฎฺฐาเนฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทเสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การเณ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ โส จ นานาปวตฺตินิมิตฺตวเสน คเหตพฺโพฯ

นิวาเส อากาเร เจว, ชาติเทเส จ การเณ;

สโมสรณฎฺฐาเน จ, อายตนรโว คโตฯ

โลกายตํ นาม ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฎฺฐํ, สพฺพํ นุจฺฉิฎฺฐํฯ เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฎิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ, ยํ โลเก ‘‘วิตณฺฑสตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ, ยญฺจ สนฺธาย โพธิสตฺโต อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต ‘‘น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปญฺญาย วฑฺฒน’’นฺติ อาหฯ อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ, กินฺตํ? วิตณฺฑสตฺถํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ อญฺญตฺถาปิ หิ เอวํ วุตฺตํ ‘‘โลกายตสิปฺปนฺ ติ ‘กาโก เสโต, อฎฺฐีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา, โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ปรโลกนิพฺพานานํ ปฎิเสธกํ วิตณฺฑสตฺถสิปฺป’’นฺติฯ

ยุต ชุต ภาสเนฯ ภาสนํ อุทีรณํฯ โยตติฯ โชตติฯ

ชุต ทิตฺติยํฯ โชตติ, วิชฺโชตติฯ ชุติ, โชติฯ การิเต ‘‘โชเตติ, โชตยิตฺวาน สทฺธมฺม’’นฺติ ปโยคาฯ เอตฺถ จ ชุตีติ อาโลโก สิริ วาฯ โชตีติ ปตาโปฯ อถ วา โชตีติ จนฺทาทีนิฯ วุตฺตมฺปิ เจต สิริมาวิมาน วตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘โชตีติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกานํ สาธารณนาม’’นฺติฯ อถ วา ‘‘โชติ โชติปรายโณ’’ติ วจนโต โย โกจิ โชตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ชาตตฺตา จ รูปโสภายุตฺตตฺตา จ, โส ‘‘โชตี’’ติ วุจฺจติฯ

สิต วณฺเณฯ* สิตธาตุ เสตวณฺเณ วตฺตติฯ กิญฺจาเปตฺถ วณฺณสามญฺญํ วุตฺตํ, ตถาปิ อิธ นีลปีตาทีสุ เสตวณฺโณเยว คเหตพฺโพ ปโยคทสฺสนวเสนฯ เสตติฯ เสตํ วตฺถํฯ วาจฺจลิงฺคตฺตา ปน เสตสทฺโท ติลิงฺโค คเหตพฺโพฯ

เสตํ สิตํ สุจิ สุกฺกํ, ปณฺฑรํ ธวลมฺปิ จ;

อกณฺหํ โครโมทาตํ, เสตนามานิ โหนฺติ หิฯ

วตุ วตฺตเนฯ วตฺตติ, ปวตฺตติ, สํวตฺตติ, อนุวตฺตติ, ปริวตฺตติฯ ปวตฺตํฯ

กิโลต อทฺทภาเวฯ อทฺทภาโว ตินฺตภาโวฯ กิโลตติ, ปกิโลตติ, เตเมตีติ อตฺโถฯ การิเต ปกิโลเตติ, ปกิโลตยติฯ อุณฺโหทกสฺมึ ปกิโลตยิตฺวา, เตเมตฺวาติ อตฺโถฯ

วต ยาจเนฯ วตติฯ

กิต ญาเณฯ เกตติฯ เกตนํ, เกตโก, สงฺเกโตฯ

กติ สุตฺตชนเนฯ สุตฺตํ กนฺตติฯ

กติ เฉทเนฯ มํสํ กนฺตติ, วิกนฺตติ, อโยกนฺโตฯ สลฺลกนฺโต มหาวีโรฯ มา โน อชฺช วิกนฺติํสุ, รญฺโญ สูทา มหานเสฯ

จตี หึสาคนฺเธสุฯ อีการนฺตตฺตา อิมสฺมา นิคฺคหีตาคโม น โหติฯ จตติฯ

ตการนฺตธาตุรูปานิฯ

ถการนฺตธาตุ

ถา คตินิวตฺติยํฯ ถาติฯ อวตฺถา, ววตฺถานํ, ววตฺถิตํ, วนโถฯ ‘‘เฉตฺวา วนํ วนถญฺจา’’ติ เอตฺถ หิ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ปน ตสฺมึ วเน ฐิตตฺตา วนโถ นาม วุจฺจนฺติฯ

ถุ ถุติยํฯ ถวติ, อภิตฺถวติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุติ, อภิตฺถุติฯ

ยทิ หิ รูปินี สิยา, ปญฺญา เม วสุมตี น สเมยฺย;

อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ ญาณถวนายฯ

เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ โส, เยนิทํ ถวิตํ ญาณํ, พุทฺธเสฏฺโฐ จ โถมิโตฯ ตตฺร ถวนาติ ปสํสนาฯ ปสํสาย หิ อเนกานิ นามานิฯ

ถวนา จ ปสํสา จ, สิลาฆา วณฺณนา ถุติ;

ปนุติ โถมนา วณฺโณ, กตฺถนา คุณกิตฺตนํ;

เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ถียติ, ปติตฺถียติฯ ถีฯ อตฺริมา ปาฬิโย – อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ ถิโย นํ ปริภาสึสูติฯ ตตฺร ‘‘ถียติ ปติตฺถียตี’’ติมานิ เอการสฺสียาเทสวเสน สมฺภูตานิฯ ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถีฯ อาจริยา ปน อิตฺถีสทฺทสฺเสว เอวํ นิพฺพจนํ วทนฺติ, น ถีสทฺทสฺสฯ

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ ถี อิติ โน รุจิ;

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ อิตฺถีติ อาจริยาฯ

เตสํ สุทุกฺกโรวาเท, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปทสมฺภโว;

อยํ วินิจฺฉโย ปตฺโต, นิจฺฉยํ โภ สุณาถ เมฯ

ถีสทฺเทน สมานตฺโถ, อิตฺถีสทฺโท ยโต ตโต;

ถีสทฺเท ลพฺภมานตฺถํ, อิตฺถีสทฺทมฺหิ โรปิยฯ

อปฺปานํ พหุตา ญาเย, คหิเต สติ ยุชฺชติ;

ตถา หิ ‘‘เทฺว ทุเว, ตณฺหา, ตสิณา’’ติ นิทสฺสนํฯ

อถ วา ปน ‘‘อิตฺถี’’ติ-อิทํ วณฺณาคมาทิโต;

นิรุตฺติลกฺขเณนาปิ, สิชฺฌตีติ ปกาสเยฯ

อิจฺฉตีติ นเร อิตฺถี, อิจฺฉาเปตีติ วา ปน;

อิทํ นิพฺพจนญฺจาปิ เญยฺยํ นิพฺพจนตฺถินาฯ

อตฺริมานิ อิตฺถีนมภิธานานิ –

อิตฺถี ถี วนิตา นารี, อพลา ภีรุ สุนฺทรี;

กนฺตา สีมนินี มาตุ-คาโม ปิยา จ กามินีฯ

รมณี ปมทา ทยิตา, ลลนา มหิลา’งฺคนา;

ตาสํเยว จ นามานิ, อวตฺถาโต อิมานิปิฯ

โครี จ ทาริกา กญฺญา, กุมารี จ กุมาริกา;

ยุวตี ตรุณี มาณ-วิกา เถรี มหลฺลิกาฯ

ตถา หิ อฎฺฐวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจติฯ ทสวสฺสิกา กญฺญาติ วุจฺจติฯ อนิพฺพิทฺธา วา โยพฺพนิตฺถี กญฺญาติ วุจฺจติฯ ทฺวาทสวสฺสิกา กุมารีติปิ วุจฺจติ กุมาริกาติปิฯ อโถ ชรํ อปฺปตฺตา ยุวตีติปิ ตรุณีติปิ มาณวิกาติปิ วุจฺจติฯ ชรํ ปตฺตา ปน เถรีติปิ มหลฺลิกาติปิ วุจฺจติฯ ปุริเสสุปิ อยํ นโย ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ

กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ กตฺถจิ อนิยมวเสนปิ โวหาโร ปวตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘อจฺฉา กณฺหาชินํ กญฺญ’’นฺติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สา กญฺญาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตาฯ ยาปิ จ กญฺญาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตาฯ ตถา ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฬมณฺฑิเต’’ติ จ อิมาสํ ปน ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสเทน วตฺตพฺพา, สา กุมาริกาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตาฯ ยา จ ปน กุมารีสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตาฯ อปิเจตฺถ ‘‘ราชกญฺญา รุจา นามา’’ติ จ ‘‘ตโต มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกญฺญา สมาคตา’’ติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต ยา อนิพฺพิทฺธา วา โหตุ นิพฺพิทฺธา วา, ยาว ชรํ น ปาปุณาติ, ตาว สา กญฺญาเยว นามาติปิ เวทิตพฺพํฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘อฎฺฐวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, เอตสฺมึ ปน วจเน ‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฎฺฐวสฺสิโก’’ติ วจนโต อฎฺฐวสฺโส ทารโก โหตุ, ‘‘ตตฺถทฺทสกุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร’’ติ ปาฬิยํ ปน ปุตฺตทาเรหิ สํวทฺโธ เวสฺสนฺตรมหาราชา กถํ ‘‘กุมาโร’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชิสฺสติ ทฺวาทสวสฺสาติกฺกนฺตตฺตา? ยุชฺชเตว ภควโต อิจฺฉาวเสนฯ ภควา หิ ธมฺมิสฺสรตฺตา โวหารกุสลตาย จ ยํ ยํ เวเนยฺยชนานุรูปํ เทสนํ เทเสตุํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ เทเสติ เอว, ตสฺมา ภควตา ตสฺส มาตาปิตูนํ อตฺถิตํ สนฺธาย กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตญฺจ เอวํ เทสนา กตาฯ ตถา หิ อายสฺมา กุมารกสฺสโป กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตา มหลฺลโกปิ สมาโน กุมารกสฺสโปเตฺวว โวหริยติฯ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ เอตฺถ ปน สิรสฺมึ ปลิเตสุ ชาเตสุปิ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อายสฺมา มหากสฺสโป ตสฺมึ เถเร อธิมตฺตวิสฺสาโส หุตฺวา โกมารวาเทน โอวทนฺโต กุมารโกติ อโวจาติ คเหตพฺพํฯ อุทานฎฺฐกถายํ ปน ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฎฺฐาย ยาว ปญฺจทสวสฺสํ, ตาว กุมารกา, พาลาติ จ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ยุวาโน’’ติ วุตฺตํฯ

มนฺถ มตฺถ วิโลฬเนฯ มนฺถติฯ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทายฯ อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ วชิรํวมฺหมยํ มณึฯ สิเนรุํ มตฺถํ กตฺวาฯ

กุถิ ปุถิ ลุถิ หึสาสํกิเลเสสุฯ กุนฺถติฯ กุนฺโถ, กุนฺถกิปิลฺลิกํฯ ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํฯ ปุนฺถติฯ ลุนฺถติฯ

นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุฯ นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสีสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’ติอาทินา ตํ ตํ หิตปฎิปตฺติํ ยาจตีติ อตฺโถ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘นาโถ’ติ วุจฺจตีติ นาถตีติ นาโถ’’ติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน เตสุ จตูสุ อตฺเถสุ นาถ นาธ อิติ ธาตุทฺวยํ ปฐนฺติฯ อตฺตโนภาสตฺตา ปน ตสฺส ‘‘นาถเต นาธเต’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ยาจนตฺเถน นาถตีติ นาโถ, เอวํ สนฺเต โย โกจิ ยาจโก ทลิทฺโท, โส เอว นาโถ สิยาฯ โย ปน อยาจโก สมิทฺโธ, โส น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ สิยา’’ติ? น, นาถสทฺโท หิ ยาจนตฺถาทีสุ ปวตฺตมาโน โลกสงฺเกตวเสน อุตฺตมปุริเสสุ นิรูโฬฺห, ภควา จ อุตฺตเมสุ สาติสยํ อุตฺตโม, เตน ตํ ตํ หิตปฎิปตฺติํ ยาจตีติ นาถสทฺทสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ อนาถสทฺโท ปน อิตฺตรชเนสุ นิรูโฬฺห, โส จ โข ‘‘น นาโถติ อนาโถฯ นตฺถิ นาโถ เอตสฺสาติ วา อนาโถ’’ติ ทพฺพปฎิเสธวเสน, น ปน ‘‘น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ’’ติ ธาตุอตฺถปฎิเสธวเสนฯ โย หิ อญฺญสฺส สรณํ คติ ปติฎฺฐา โหติ, โส นาโถ, โย จ อญฺญสฺส สรณํ คติ ปติฎฺฐา น โหติ, นาปิ อตฺตโน อญฺโญ สรณํ คติ ปติฎฺฐา โหติ, โส อนาโถติ วุจฺจติ สงฺเกตวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน ‘‘โลกนาโถ ตุวํ เอโก, สรณํ สพฺพปาณิน’’นฺติ จ ‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ’’ติ จ –

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฎิสตํ ธนํ;

นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิ’’นฺติ จ

ปาฬิโย นิทสฺสนานิ ภวนฺติฯ ยสฺมา ปน สาสเน จ โลเก จ ยาจโก ‘‘นาโถ’’ติ น วุจฺจติ, อยาจโก จ ‘‘อนาโถ’’ติฯ โลกสฺส ปน สรณํ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส สรณํ น วิชฺชติ, โส ‘‘อนาโถ’’ติ วุจฺจติ, ตถา สมิทฺโธ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ, อสมิทฺโธ ‘‘อนาโถ’’ติฯ ตสฺมา ปญฺญวตา สพฺเพสุ ฐาเนสุ ธาตุอตฺถมตฺเตน โลกสมญฺญํ อนติธาวิตฺวา ยถานุรูปํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อยญฺจ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

วิถุ ยาจเนฯ เวถติฯ

สถ เสฐิลฺเลฯ สถติฯ สถโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํฯ สิฐิโลติปิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตทา ฐิกาโร มุทฺธโช คเหตพฺโพฯ

กถิ โกฎิลฺเลฯ กนฺถติฯ

กตฺถ สิลาฆายํฯ กตฺถติ, วิกตฺถติฯ กตฺถนา, วิกตฺถนาฯ ตตฺถ กตฺถตีติ ปสํสติฯ วิกตฺถตีติ วิรูปํ กตฺถติ อภูตวตฺถุทีปนโตฯ เอตฺถ จ ‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโต’’ติ จ ‘‘อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ ‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา วิกตฺถตี’ติ’’ จ อาทโย ปโยคาฯ

พฺยถ ทุกฺขภยจลเนสุฯ พฺยถติฯ ภนฺตา พฺยถิตมานสาฯ ตโต กุมาราพฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํฯ อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลญฺเจว พฺยถญฺจฯ

สุถ กุถ กถ หึสายํฯ โสถติฯ โกถติฯ กถติฯ

ปถ คติยํฯ ปถติฯ ปโถฯ ปโถติ มคฺโคฯ โส ทุวิโธ มหาชเนน ปทสา ปฎิปชฺชิตพฺโพ ปกติมคฺโค จ ปณฺฑิเตหินิพฺพานตฺถิเกหิ ปฎิปชฺชิตพฺโพ ปฎิปทาสงฺขาโต อริยมคฺโค จาติฯ ตตฺถ ปกติมคฺโค อุปฺปนฺนกิจฺจากิจฺเจหิ ชเนหิ ปถิยติ คจฺฉิยตีติ ปโถ, ปฎิปทา ปน อมตมหาปุรํ คนฺตุกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธาปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปถิยติ ปฎิปชฺชิยตีติ ปโถฯ อถ วา ปาเถติ การกํ ปุคฺคลํ คเมติ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ วา ปโถ , ปฎิปทาเยวฯ มคฺคาภิธานํ จุราทิคเณ มคฺคธาตุกถนฎฺฐาเน กเถสฺสามฯ

กถ นิปฺปาเกฯ กถติฯ

มถ วิโลถเนฯ มถติฯ

โปถ ปริยายนภาเวฯ โปถติฯ โปถโกฯ โปเถตีติ อยํ จุราทิคเณปิ วตฺตติฯ เตน ‘‘สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ, นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา’’ติ ปโยโค ทิสฺสติฯ

โคตฺถ วํเสฯ โคตฺถติฯ โคตฺถุโล, โคตฺถุฯ

ปุถุ วิตฺถาเรฯ โปถติฯ ปุถวีฯ

ถการนฺตธาตุรูปานิฯ

ทการนฺตธาตุ

ทา ทาเนฯ อาปุพฺโพ คหเณฯ สทฺโธ ทานํ ททาติ เทติ, สีลํ อาททาติ อาเทติฯ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺโธ อสฺสทฺธํ ทานํ ทาเปติ, สีลํ อาทเปติ, สมาทเปติฯ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ อิมานิ การิตปทานิ เหตุกตฺตุปทานีติ จ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺเธน ทานํ ทียติ, สีลํ อาทียติ, สมาทียติ, อิมานิ กมฺมปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ อยญฺจ ทา ทาเนติ ธาตุ สาสนานุรูปสุติวเสน ทิวาทิคณํ ปตฺวา สุปนกฺริยํ วทนฺโต ‘‘ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทา’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ทานมวขณฺฑนญฺจ วทนฺโต ‘‘ทิยติ ทานํ ทาตฺต’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ สุทฺธึวทนฺโต ‘‘ทายติ เวทายติ โวทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ, อิมสฺมึ ปน ภูวาทิคเณ ทานํ วทนฺโต อาปุพฺพวเสน คหณญฺจ วทนฺโต ‘‘ททาติ เทติ อาททาติ อาเทติ ทานํ อาทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ตถา กุจฺฉิตคมนํ วทนฺโต ‘‘ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยตีติ อยํ วิเสโส ทฎฺฐพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวมญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ วิเสโส อุปปริกฺขิตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

อิทานิสฺส นามปทานิ ตุมนฺตา ทีนิ พฺรูมฯ ‘‘ทานํ, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ, พฺรหฺมเทยฺยํ, ทินฺนํ, ทายโก, ทายิกา, ทกฺขิณา’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘ทาตุํ, ปทาตุํ, ทาตเว, ปทาตเว, ทตฺวา, ทตฺวาน, ททาตุน, ททิตฺวา, ททิตฺวาน, ททิย, ทชฺชา, ททิยาน, อาทาตุํ, อาทาย, อาทิย’’ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ทานนฺติ ทาตพฺพํ, ททนฺติ เอเตนาติ อตฺเถ น เทยฺยธมฺโม ทานเจตนา จ วุจฺจติฯ กสฺมา ปน ตตฺถ ทินฺนสทฺโทเยว กถิยติ, น ทตฺตสทฺโทติ? อกถเน การณมตฺถิฯ ‘‘ทานํ ทินฺน’’นฺติอาทีสุ หิ ทินฺนสทฺทฎฺฐาเน ทตฺตสทฺโท น ทิสฺสติ, ตสฺมา น กถิยติฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, น ทิฏฺโฐ ชินภาสิเต;

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ’’, อิติ ทินฺนปทํ วิยฯ

‘‘เทวทตฺโต ยญฺญทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ จ อาทิโก;

ปณฺณตฺติวจเน ทิฏฺโฐ, สมาสพฺยาสโต ปนฯ

ตสฺมา ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทีสุ ‘‘เทเวน ทินฺโน’’ติ สมาสํ กตฺวา ปณฺณตฺติวจนตฺตา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส กาตพฺโพ สาสนานุรูเปนฯ อุปริ หิ ‘‘ทินฺนสฺส ทตฺโต กฺวจิ ปณฺณตฺติย’’นฺติ ลกฺขณํ ปสฺสิสฺสถฯ อยเมว หิ สาสเน นีติ อวิลงฺฆนียาฯ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ –

สกฺกเฎ ทตฺตสทฺโทว, ทินฺนสทฺโท น ทิสฺสติ;

พฺยาสมฺหิ ทินฺนสทฺโทว, ทตฺตสทฺโท น ปาฬิยํฯ

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;

‘‘ธมฺมทินฺนา มหามายา’’, อิจฺจาทีสุ จ ปาฬิสุฯ

อิติ พฺยาสสมาสานํ, วสา เทฺวธา ปวตฺตติ;

ทินฺนสทฺโทติ ทีเปยฺย, น โส สกฺกฎภาสิเตฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, อสมาสมฺหิ เกวโล;

น ทิสฺสติ มุนิมเต, ทินฺนสทฺโทว เกวโลฯ

เตเนว ทินฺนสทฺทสฺส, ทตฺตาเทโส กโต มยา;

‘‘ทตฺตํ สิรปฺปทาน’’นฺติ, กวโย ปน อพฺรวุํฯ

เอทิโส ปาฬิยํ นตฺถิ, นโย ตสฺมา น โส วโร;

‘‘ทตฺโต’’ติ ภูริทตฺตสฺส, สญฺญา ปณฺณตฺติยํ คตาฯ

‘‘พฺรหฺมทตฺโต พุทฺธทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ หิ สาสเน;

ปณฺณตฺติยํ ทตฺตสทฺโท, อสมาสสมาสิโกฯ

‘‘ปรทตฺตโภชน’’นฺติ, เอวมาทีสุ ปาฬิสุ;

สมาเส คุณภูโตยํ, ทตฺตสทฺโท ปติฎฺฐิโตฯ

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;

คุณภูโต ทินฺนสทฺโท, อสมาสมฺหิ ทิสฺสติฯ

‘‘ทินฺนาทายี ธมฺมทินฺนา’’, อิจฺเจวมาทีสุ ปน;

สมาเส คุณปณฺณตฺติ-ภาเวเนส ปทิสฺสติฯ

โกจิ ปน สทฺทสตฺถวิทู ครุ เอวํ สทฺทรจนมกาสิ –

‘‘ยสฺสงฺกุเรหิ ชิมุตมฺพุชโลทิเตหิ,

วาเตริเตหิ ปติเตหิ สุเณหิ เตหิฯ

เชนนฺตจีวรมโสภถ พฺรหฺมทตฺตํ,

วนฺทามิ ตํ จลทลํ วรโพธิรุกฺข’’นฺติฯ

เอตฺถ จ พฺรหฺมทตฺตนฺติ อิทํ สกฺกฎภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปาฬิโตฯ ปาฬินยญฺหิปตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘พฺรหฺมทินฺน’’นฺติ วา ‘‘เทวทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘เทวทินฺน’’นฺติ วา รูเปน ภวิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสู’’ติ ปาฬินยานุรูโป อฎฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติฯ ตสฺมา เอตฺเถวํ วทาม –

‘‘ทตฺตสทฺทสฺส ฐานมฺหิ, ‘‘ทตฺติย’’นฺติ รโว คโต;

เทวทตฺติยปตฺโต จ, อสฺสโม สกฺกทตฺติโย’’ติฯ

อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อตฺร ปน ปริปุณฺณาปริปุณฺณวเสน ยถารหํ ปทกฺกโม ภวติฯ

ททาติ, ททนฺติฯ ททาสิ, ททาถฯ ททามิ, ททามฯ ททาตุ, ททนฺตุฯ ททาหิ, ททาถฯ ททามิ, ททาม, ททามเสฯ ทเทยฺย, ทเท, ทชฺชาฯ ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํฯ ทเทยฺยุํ, ทชฺชุํฯ ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุํฯ ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาสิ, ทชฺเชสิ อิจฺจปิฯ ทชฺชาสิ อภยํ มมฯ มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโนฯ สีลวนฺเตสุ ทชฺเชสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํฯ ทเทยฺยาถ, ทชฺชาถฯ ทเทยฺยามิ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยาม, ทชฺชามฯ ทเทถ, ทเทรํฯ ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห, ทชฺชาวฺโหฯ ทเทยฺยํ, ทชฺชํฯ เนว ทชฺชํ มโหสธํฯ ทเทยฺยามฺเห, ทชฺชามฺเหฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ ครูนํ ปน ขนฺติ อญฺญถา ภวติฯ ตถา หิ –

ครู ‘‘ทชฺชติ ทชฺชนฺติ’’, อิติอาทินเยน ตุ;

อฎฺฐนฺนมฺปิ วิภตฺตีนํ, วเสนาหุ ปทกฺกมํฯ

ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา, ตญฺเจ ยุชฺชติ คณฺหถ;

น หิ สพฺพปฺปกาเรน, ปาฬิโย ปฎิภนฺติ โนฯ

ตตฺถ อสฺมากํ ขนฺติยา ‘‘ทชฺชา ทชฺช’’นฺติอาทีนิ ยฺยการสหิเตเยว สตฺตมิยา ปทรูเป สิชฺฌนฺติฯ ‘‘ทชฺชา สปฺปุริโส ทาน’’นฺติ เอตฺถ หิ ‘‘ทชฺชา อิทํ ‘‘ทเทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สํโยคญฺจ ตีสุสญฺโญคพฺยญฺชเนสุ ทฺวินฺนํ สรูปานเมกสฺส โลปญฺจ ทฺยการสญฺโญคสฺส จ ชการ ทฺวยํ กตฺวา ตโต ทีฆวเสนุจฺจาริตพฺพตฺตา อนิมิตฺตํ ทีฆภาวํ กตฺวา นิปฺผชฺชติฯ เอวํ สาสนสฺสานุรูโป วณฺณสนฺธิ ภวติฯ ทุวิโธ หิ สนฺธิ ปทสนฺธิ วณฺณสนฺธีติฯ เตสุ ยตฺถ ปทจฺเฉโท ลพฺภติ, โส ปทสนฺธิฯ ยถา? ตตฺรายํฯ ยตฺถ ปน น ลพฺภติ, โส วณฺณสนฺธิฯ ยถา? อตฺรโชฯ ยถา จ สุคโต, ยถา จ ปทฺธานิฯ เอวํ ทุวิเธสุ สนฺธีสุ ‘‘ทชฺชา’’ติ อยํ วณฺณสนฺธิ เอวฯ

อปโรปิ รูปนโย ภวติ ตฺวาปจฺจยนฺตวเสน –

‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;

อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ

ทสฺสนโตฯ เอตฺถ หิ ทชฺชาติ ทตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ ปน ทตฺวาสทฺเทน สมานตฺถํ ‘‘ททิยฺย’’ อิติ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา สญฺโญเคสุ สรูปโลปญฺจ ตโต ทฺยการสญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยํ ทีฆตฺตญฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชติฯ

อถาปโรปิ รูปนโย ภวติ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสนฯ ตถา หิ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติ จ ‘‘ทกฺขิณา ทชฺชา’’ติ จ เทฺว ปาฐา ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ทชฺชาติ ทาตพฺพาติ อตฺโถ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสนฯ อิธ ปน ทาธาตุโต ยปจฺจยํ กตฺวา ธาตุสฺส ทฺวิตฺตญฺจ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตญฺจ ตโต ยกาเร ปเร สรโลปํ สญฺโญคภาวญฺจ ชฺชการทฺวยญฺจ อิตฺถิลิงฺคตฺตา อาปจฺจ ยาทิญฺจ กตฺวา ‘‘ทชฺชา’’ติ นิปฺผชฺชติฯ เอวํ ‘‘ทชฺชา ทเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ททิยฺย ทตฺวา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ทาตพฺพา’’ติ จ เอตานิ ปจฺเจกํ ปริยายวจนานิ ภวนฺติฯ ‘‘ทชฺชุํฯ ทชฺชาสิ, ทชฺชาถฯ ทชฺชามิ, ทชฺชามฯ ทชฺชาวฺโห, ทชฺช’’นฺติ เอตานิปิ ‘‘ทเทยฺยุํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทินา ปทรูปานิ ปติฎฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ สญฺโญเคสุ สรูปโลปํ ทฺยการสมญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยญฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชนฺติฯ เอเตสุ ทชฺชาสีติ ยํ รูปํ ตสฺสาวยวสฺส อาการสฺส เอการํ กตฺวา อปรมฺปิ ‘‘ทชฺเชสี’’ติ รูปํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ

อจินฺเตยฺยานุภาวสฺส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาฬินโย อจินฺเตยฺโยเยว โหติ, คมฺภีโร ทุกฺโขคาโฬฺห, น เยน เกนจิ ลกฺขเณน สาเธตพฺโพ, ยถาตนฺติ วิรจิเตเหว ลกฺขเณหิ สาเธตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ขตฺติยา ติตฺถิยา เจติยานี’’ติอาทีสุ ยกาเร ปเร สรโลโป ภวติ, เตน ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยาฯ เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติฯ อารามรุกฺขเจตฺยานี’’ติ ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ ตถา ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สห กถยตี’’ติวา ‘‘สํกถยตี’’ติ วา ‘‘ตถฺย’’นฺติ จ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา สหสทฺทสฺส หการโลปํ, สํสทฺเท จ นิคฺคหีตโลปํ กตฺวา สการคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา ยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ถฺยการสญฺโญคสฺส จฺฉยุคํ กตฺวา วิสภาคสญฺโญเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตมาปชฺชติฯ เตน ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ รูปานิ สิชฺฌนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อญฺญมญฺญํ สากจฺฉึสุฯ กาเลน ธมฺมสากจฺฉาฯ ภูตํ ตจฺฉํฯ ยถาตถิยํ วิทิตฺวาปิ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ สวิกปานิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘นชฺชา’’ติอาทีสุปิ ‘‘นทิยา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ ปติฎฺฐเปตฺวา วณฺณสนฺธิวเสน ยกาเร ปเร โลปวิธิ ลพฺภติเยวฯ วิวิโธ หิ สาสนานุกูโล รูปนิปฺผาทนุปาโย, อุปริ จ เอเตสํ สาธนตฺถํ ‘‘สรโลโป ยมนราทีสู’’ติอาทีนิ ลกฺขณานิ ภวิสฺสนฺติฯ ตตฺถ –

‘‘ทชฺชา ทชฺชุ’’นฺติอาทีนิ, สตฺตมีนํ วเสน เม;

วุตฺตานิ โยคิราชสฺส, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

อตฺริทํ วตฺตพฺพํ, กิญฺจาปิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘มาตรํ เตน โทเสน, ทชฺชาหํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ ทชฺชนฺ ติ ปทสฺส ‘‘ทมฺมี’’ติ วตฺตมานาวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยวฯ อาจริยา หิ ‘‘สตฺตมีปโยโค อย’’นฺติ ชานนฺตาปิ ‘‘กทาจิ อญฺเญ ปริกปฺปตฺถมฺปิ คณฺเหยฺยุ’’นฺติ อาสงฺกาย เอวํ วิวรณมกํสุฯ ตถา กิญฺจาปิ เตหิ ‘‘อนาปราธกมฺมนฺตํ, น ทชฺชํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ น ทชฺชนฺ ติ ปทสฺส ‘‘นาหํ ทกรกฺขสฺส ทสฺสามี’’ติ ภวิสฺสนฺตีวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว, อนาคตํ ปน ปฎิจฺจ วตฺตพฺพตฺถตฺตา เอวํ วิวรณํ กตํฯ ‘‘เนว ทชฺชํ มโหสธ’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น เตฺวว ทเทยฺย’’นฺติ สตฺตมีปโยควเสเนว วิวรณํ กตนฺติฯ เอวํ ทชฺชํปทสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปโรกฺขาทิวเสน ปทกฺกโม กถิยติฯ ‘‘ทท, ททูฯ ททู’’ติ จ อิทํ ‘‘นารโท อิติ นาเมน, กสฺสโป อิติ มํ วิทู’’ติอาทีสุ วิทูสทฺเทน สมํฯ ทเท, ททิตฺถ, ททํ, ททิมฺหฯ ททิตฺถ, ททิเรฯ ททิตฺโถ, ททิวฺโหฯ

เอตฺถ จ ททิตฺโถติ อิทํ ‘‘สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สหฯ มา กิสิตฺโถ มยา วินาฯ มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ’’ติอาทีสุ ‘‘สญฺชคฺฆิตฺโถ’’ติอาทีหิ สมํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานวเสน สทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ ททํ, ททิมฺเหฯ ปโรกฺขาสหิภรูปานิฯ

อททา, อททูฯ อทเท, อททตฺถฯ อททํ, อททมฺหฯ อททตฺถ, อททตฺถุํฯ อททเส, อททวฺหํฯ อททึ อททมฺหเสฯ อิติ อนการปุพฺพมฺปิ รูปํ คเหตพฺพํ ‘‘เยสํ โน น ททมฺหเส’’ติ ทสฺสนโตฯ หิยฺยตฺตนีสหิตรูปานิฯ

อททิ, อททุํ, อททึสุฯ อทโท, อททิตฺถฯ อททึ, อททิมฺหาฯ อททา, อททูฯ อททเส, อททิวฺหํฯ อททํ, อททิมฺเหฯ อชฺชตนีสหิตรูปานิฯ

‘‘ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ภวิสฺสนฺตีสหิตรูปานิฯ

‘‘อททิสา, ททิสฺสา, อททิสฺสํสุ, ททิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํฯ กาลาติปตฺติสหิตรูปานิฯ

อปรานิปิ วตฺตมานาทิสหิตรูปานิ ภวนฺติฯ เทติ, เทนฺติฯ เทสิ, เทถฯ เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺมฯ เทตุ, เทนฺตุฯ เทหิ, เทถฯ เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺมฯ อตฺตโนปทานิ อปฺปสิทฺธานิฯ สตฺตมีนโย จ ปโรกฺขานโย จ อปฺปสิทฺโธฯ หิยุตฺตนีนโย ปน อชฺชตนีนโย จ โกจิ โกจิ ปสิทฺโธ ปาฬิยํ อาคตตฺตา, สกฺกา จ ‘‘อทา, อทู, อโท, อท’’นฺติอาทินา โยเชตุํฯ ตถา หิ นโย ทิสฺสติฯ อทา ทานํ ปุรินฺทโทฯ วรญฺเจเม อโท สกฺกฯ พฺราหฺมณานํ อทํ คชํฯ อทาสิเมฯ อทํสุ เต มโมกาสํฯ อทาสึ พฺราหฺมเณ ตทาติฯ ‘‘ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘อทสฺสา, ทสฺสา, อทสฺสํสุ, ทสฺสํสุ, ทสฺสึสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํฯ

ตถา อาททาติ, อาททนฺติฯ อาททาสิ, อาททาถฯ อาททามิ, อาททามฯ กจฺจายนมเต ‘‘อาทตฺเต’’ติ อตฺตโนปทํ วุตฺตํฯ เอวํ ‘‘อาททาตุ, อาทเทยฺย’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ อาเทตุ อาเทยฺย อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ เอวเมว จ ‘‘ทาเปติ, อาทาเปตี’’ติอาทีนิปิ ยถารหํ โยเชตพฺพานิฯ

ทากุจฺฉิเต คมเนฯ ทาติฯ สุทฺทาติฯ สุทฺโท, สุทฺทีฯ ตตฺถ สุทฺโทติ สุทฺทาตีติ สุทฺโท, ปรโปถนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา ทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ สุ อิติ สีฆตฺเถ นิปาโต, ทา อิติ ครหตฺโถ ธาตุ กุจฺฉิตคติวาจกตฺตาฯ สุทฺทสฺส ภริยา สุทฺทีฯ

ทุ คติยํฯ ทวติฯ ทุโมฯ เอตฺถ จ ทวติ คจฺฉติ มูลกฺขนฺธสาขาวิฎปปตฺตปลฺลวปุปฺผผเลหิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาตีติ ทุโมฯ

เท โสธเนฯ โสธนํ ปริโยทาปนํฯ ทายติฯ ทายนํฯ ยถา คายติ, คายนํฯ ทายิตุํ, ทายิตฺวา, ธาตาวยวสฺเสการสฺส อายาเทโสฯ ‘‘ทาตุํ, ทตฺวา’’ อิจฺจปิ รูปานิฯ

ตตฺร ทาตุนฺติ โสเธตุํฯ ทตฺวาติ โสเธตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘พาโล อพฺยตฺโต นปฺปฎิพโล อนุยุญฺชิยมาโน อนุโยคํ ทาตุ’’นฺติ เอตฺถ ทาตุนฺ ติ ปทสฺส โสเธตุนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย ปเรหิ อนุยุญฺชิยติ, โส อนุโยคํ เทติ นามาติฯ ตสฺมา ‘‘อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคจฺฉี’’ติอาทีสุปิ อนุโยคํ ทตฺวาติ อนุโยคํ โสเธตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘อนุโยคทาปนตฺถ’’นฺติ เอตสฺมึ ปเทเส เอโสเยวตฺโถ วิภาวิโตฯ กถํ? อนุโยคทาปนตฺถนฺ ติ อนุโยคํ โสธาเปตุํฯ วิมทฺทกฺขมญฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต อนุโยคํ โสเธติ นาม, อนุยุญฺชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามาติฯ อิทมฺปิ จ เตหิ วุตฺตํฯ ทาตุนฺ ติ โสเธตุํฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติฯ สมนฺตปฎฺฐานมหาปกรณ สํวณฺณนายมฺปิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘ทานํ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา’’ติ โสธนตฺโถ วุตฺโตฯ ทุลฺลภา อยํ นีติ สาธุกํ จิตฺเต ฐเปตพฺพาฯ

เท ปาลเนฯ ทียติฯ ทานํ, อุทฺทานํ ทายิตุํ, ทายิตฺวาฯ ตตฺถ ทานนฺติ ทุคฺคติโต ทายติ รกฺขตีติ ทานํ, ทานเจตนาฯ อุทฺทานนฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วกฺขมานสฺส วา วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุทฺทานนฺติ ปจฺฉุทฺทานาทิกํ อุทฺทานํฯ

ขาท ภกฺขเนฯ ขาทติฯ ขาทิกา, ขาทนํ, อญฺญมญฺญขาทิกาฯ ปุพฺพผลขาทิกา, ขชฺชํ, ขาทนียํ, ขนฺธาฯ

ตตฺถ ขชฺชนฺติ ปูโวฯ ขาทนียนฺ ติ ปูวผลาผลาทิฯ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ วิสุํ โภชนียสฺส วจนโต ขาทนํ นาม ขชฺชสฺส วา ขาทนียสฺส วา ภกฺขนํฯ อปิจ หึสาปิ ‘‘ขาทน’’นฺติ วุจฺจติฯ ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ขชฺชนฺตีติ ขนฺธา, รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานิฯ ‘‘จีวรานิ นสฺสนฺติปิ ฑยฺหนฺติปิ อุนฺทูเรหิปิ ขชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย ขชฺชนฺติ สทฺโท กมฺมตฺโถฯ

พท เถริเยฯ ถิรภาโว เถริยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ พทติฯ พทรี, พทรํฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

กกฺกนฺธุ พทรี โกลี, โกลํ กุลวมิจฺจปิ;

เตนิลํ พทรญฺจาติ, นามํ รุกฺขสฺส โกลิยาติฯ

ขท ธิติหึสาสุ จฯ เถริยาเปกฺขาย จกาโรฯ ขทติฯ ขทิโรฯ

คท วิยตฺติยํ วาจายํฯ คทติฯ อาคทนํ, ตโถ อาคโท เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ สุฎฺฐุ คทตีติ สุคโทฯ

รท วิเลขเนฯ รทติฯ รทโน, รโท, ทาฐารโทฯ อตฺร รทโนติ ทนฺโตฯ

นท อพฺยตฺตสทฺเทฯ สีโห นทติ, ปณทติฯ นาโท, นทีฯ ปพฺพเตสุ วนาทีสุ นทตีติ นทีฯ นท อิ อิติ ธาตุทฺวยวเสน ปน ‘‘นทนฺตี คจฺฉตีติ นที’’ติปิ นิพฺพจนํ วทนฺติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ยา ปเนสา ‘‘นท อพฺยตฺตสทฺเท’ติ ธาตุ ตุมฺเหหิ วุตฺตา, สา กึนิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตติ, อุทาหุ กตฺถจิ วิยตฺติยมฺปิ วาจายํ วตฺตตี’’ติ? นิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตตีติฯ ยชฺเชวํ ‘‘สีโห นทตี’’ติอาทีสุ ติรจฺฉานคตาทิสทฺทภาเวน อวิภาวิตตฺถตาย นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺโท โหตุ, ‘‘สีโห วิย อยํ ปุริโส นทตี’’ติอาทีสุ ปน มนุสฺสภาสาปิ อพฺยตฺตสทฺโท สิยาติ? ตนฺน วิยตฺตาปิ สมานา มนุสฺสภาสา สีโห วิยาติ เอวํ สมุเปกฺขาวเสน สีหปทตฺถสฺสาเปกฺขนโต นทสทฺเทน นิทฺทิสิยติ , น ปุริสาเปกฺขนวเสนฯ ยถา หิ วลาหกูปมาวเสน กถิตํ, ‘‘กถญฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ โหตี’’ติ ปาฬิยํ คชฺชนํ วสฺสนญฺจ ปุคฺคเล อลพฺภมานมฺปิ วลาหกสฺส คชฺชนวสฺสนสทิสตาย ภาสนกรณกฺริยายูปลพฺภนโต วตฺตพฺพเมว โหติ, เอวเมว นิพฺภยภาเวน สีหนาทสทิสิยา วาจาย นิจฺฉรณโต สีโห วิย นทตีติ อวิภาวิตตฺถวนฺเตน นทสทฺเทน มนุสฺสภาสาปิ นิทฺทิสิตพฺพา โหติฯ

เอตฺถ จ อมฺพผลูปมาทโยปิ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ น หิ ปกฺกามกตาทีนิ ปุคฺคเลสุ วิชฺชนฺติ, อถ โข อมฺพผลาทีสุ เอว วิชฺชนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควตา อญฺเญนากาเรน สทิสตฺตํ วิภาเวตุํ อมฺพผลูปมาทโย วุตฺตา, เอวเมว นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺทภาเวน ติรจฺฉานคตสทฺทาทีสุ เอว วตฺตพฺโพปิ อตฺถนฺตรวิภาวนตฺถํ ‘‘สีโห วิย นทตี’’ติอาทีสุ มนุสฺสภาสายมฺปิ รูฬฺหิยา วุตฺโต, น สภาวโตฯ ตถา หิ สภาวโต นทสทฺเทนปิ วสฺสิตสทฺทาทีหิปิ มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิตพฺพา น โหตีติฯ ยทิ เอวํ –

‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิตํ;

มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโต’’ติ

เอตฺถ กสฺมา วสฺสิตสทฺเทน มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิยตีติ? สจฺจํ มนุสฺสภาสาปิ วสฺสิตสทฺเทน นิทฺทิฎฺฐา ทิสฺสติ, เอวํ สนฺเตปิ สา ‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิต’’นฺติ วสฺสิตสทฺทวเสน ปโยคสฺส วจนโต ตทนุรูปํ นิทฺทิสิตุํ อรหตีติ มนฺตฺวา วสฺสิตสทฺทสทิ สี นิทฺทิฎฺฐาฯ น หิ ‘‘มนุสฺโส วสฺสตี’’ติอาทินา วิสุํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ‘‘สกุโณ วสฺสติ, กูชตี’’ติอาทินา ปน ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นทิ กุโส’’ติอาทีสุ วิย ยถารหํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ นทธาตุ สภาวโต อพฺยตฺตสทฺเทเยว โหติ, น วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อทฺท คติยํ ยาจเน จฯ อทฺทติฯ

นทฺท คทฺท สทฺเทฯ นทฺทติฯ คทฺทติฯ

ตทฺท หึสายํฯ ตทฺทติฯ

กทฺท กุจฺฉิเต สทฺเทฯ กทฺทติฯ กทฺทโมฯ

ขทฺท ทํสเนฯ ทํสนมิห ทนฺตสุกตกตฺติกา กฺริยา อภิธียเตฯ สภาวตฺตา ธาตุยา สาธนปฺปโยคสมวายีฯ ขทฺทติฯ

อทิ พนฺธเนฯ อนฺทติฯ อนฺทุฯ อนฺทุสทฺโทปเนตฺถ อิตฺถิลิงฺโค คเหตพฺโพ ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘เสยฺยถาปิ วาเสฎฺฐ อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม, โส โอริมตีเร ทฬฺหาย อนฺทุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนพนฺโธ’’ติฯ ตตฺร อนฺทูติ ยํ กิญฺจิ พนฺธนํ วาฯ ‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส’’ติ หิ วุตฺตํฯ พนฺธนวิเสโส วา, ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตฺวา ปลายึสู’’ติ หิ วุตฺตํฯ อปิจ อนฺทนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน อนฺทุ วิยาติปิ อนฺทุ, ปญฺจ กามคุณาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อิเม โข วาเสฎฺฐ ปญฺจ กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺตี’’ติฯ นิคฺคหีตาคมวเสนายํ ธาตุ วุตฺตาฯ กตฺถจิ ปน วิคตนิคฺคหีตาคโมปิ โหติ, ตํ ยถา? ‘‘อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริก’’นฺติ ปาฬิฯ เอตฺถ อนุอนฺทติ อนุพนฺธตีติ อนฺวทิฯ อนฺวทิ เอว อนฺวเทวาติ กิตวิคฺคโห สนฺธิวิคฺคโห จ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘อนฺวเทวาติ อนุพนฺธมานเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อวิชฺชมหิริกํ อนุพนฺธมานเมว โหตีติ อตฺโถฯ

อิทิ ปรมิสฺสริเย อินฺทติฯ อินฺทนํ, อินฺโทฯ

เอตฺถ อินฺโทติ อธิปติภูโต โย โกจิฯ โส หิ อินฺทติ ปเรสุ อิสฺสริยํ ปาปุณาตีติ อินฺโทติ วุจฺจติฯ อปิจ อินฺโทติ สกฺโกฯ สกฺกสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

สกฺโก ปุรินฺทโท อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;

สหสฺสเนตฺโต มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติฯ

สหสฺสกฺโข ทสสต-โลจโน วชิราวุโธ;

หูตปติ มหินฺโท จ, โกสิโย เทวกุญฺชโรฯ

สุราธิโป สุรนาโถ, วาสโว ติทิวาธิภู;

ชมฺพาริ เจว วชิร-หตฺโถ อสุรสาสโน;

คนฺธราชา เทวินฺโท, สุรินฺโท อสุราภิภูติฯ

เอวํ อเนกานิ นามานิฯ เอโกปิ หิ อตฺโถ อเนกสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมฯ เตนาห ภควา –

สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘มฆวา’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ปุเร ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน อาวาสํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘วาสโว’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท สหสฺสํ อตฺถานํ มุหุตฺเตน จินฺเตติ, ตสฺมา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ สกฺกสฺส มหาลิ เทวานมินฺทสฺส สุชา นาม อสุรกญฺญา ปชาปติ, ตสฺมา ‘‘สุชมฺปตี’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท เทวานํ ตาวติํสานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรติ, ตสฺมา ‘‘เทวานมินฺโท’’ติ วุจฺจตีติฯ

เอวเมกสฺสาปิ อตฺถสฺส อเนกานิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตถา หิ เยน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตาวติํสาธิปติมฺหิ อินฺทสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ สกฺกาทิสทฺทา ปวตฺตา, อถ โข อญฺเญนฯ ตถา เยน สมฺมาทิฎฺฐิยํ ปญฺญาสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิชฺชาทิสทฺทาฯ เยน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมภาเวน อุปฺปนฺนธมฺมสฺมึ จิตฺตสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิญฺญาณาทิสทฺ ทาฯ น หิ วินา เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สทฺโท ปวตฺตตีติฯ เอโกปิ อตฺโถ สมฺมุตฺยตฺโถ จ ปรมตฺโถ จ อเนกสทฺทปฺปวฺตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘นามานีติ วทถ, กึ นามํ นามา’’ติฯ วุจฺจเต – อีทิเส ฐาเน อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘นาม’’นฺติ คหิตํ, ยํ ‘‘ลิงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘นาม’’นฺติ จ ‘‘ลิงฺค’’นฺติ จ สทฺโทปิ วุจฺจติ, ‘‘อญฺญํ โสภนํ นามํ ปริเยสิสฺสามิฯ ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติอาทีสุ วิยฯ อสภาวธมฺมภูตํ นามปญฺญตฺติสงฺขาตํ อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตมฺปิ วุจฺจติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรติฯ สตลิงฺโค’’ติอาทีสุ วิยฯ อิติ นามสทฺเทนปิ ลิงฺคสทฺเทนปิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส กถนํ ทฎฺฐพฺพํฯ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตญฺจ นาม โลกสงฺเกตสิทฺโธ ตํตํวจนตฺถนิยโต สามญฺญาการวิเสโสติ คเหตพฺพํฯ โส เอวํภูโตเยว สามญฺญาการวิเสโส นาม ปญฺญตฺตีติ ปุพฺพาจริยา วทนฺติ ฯ โส หิ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สทฺทํ นาเมติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นามสญฺญํ กโรตีติ นามํ, ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติ จฯ สวิญฺญตฺติวิการสฺส ปน สทฺทสฺส สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานํ ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สทฺทสฺเสว หิ เอกนฺเตน ปญฺญตฺติภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘นิรุตฺติปฎิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฎิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฎิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ ปาฬิทสฺสนโตฯ อิธ ปน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตาธิการตฺตา นามวเสน อตฺโถ ปกาสิโตฯ เอวํ อเนกวิธสฺส สามญฺญาการวิเสโสติ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตสฺส นามปญฺญตฺติสงฺขาตสฺส สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส วเสน เอโกปิ เญยฺยตฺโถ อเนกลิงฺโคติ คเหตพฺโพฯ เตนาห อายสฺมา สุเหมนฺโต ปภินฺนปฎิสมฺภิโท –

‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;

เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสีว ปณฺฑิโต’’ติฯ

เอวํ สพฺพาภิธาเนสุปิ อิมินา นเยน ยถารหํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

วิทิ อวยเวฯ วินฺทติฯ ยทิ อภิธานมตฺถิ, ‘‘วินฺโท’’ติ ทิสฺสติฯ ยถา กณฺฑติฯ กณฺโฑฯ

ขิทิ อวยเวติ จนฺทวิทุโน วทนฺติฯ เตสํ มเต ‘‘ขินฺทตี’’ติ รูปํฯ

นิทิ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉาสทฺโท ครหตฺโถฯ นินฺทติฯ นินฺทาฯ

โปราณเมตํ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;

นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;

มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโตฯ

อวณฺโณ อคุโณ นินฺทา, ครหา อยโสปิ จ;

อสิโลโก อกิตฺติ จ, อสิลาฆา จ อตฺถุติฯ

นนฺท สมิทฺธิยํฯ อกมฺมิกา ธาตุฯ นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมาฯ นนฺทาย นุน มรเณนฯ นนฺทสิ สิริวาหนฯ นนฺทนํ วนํฯ อภิสทฺทโยเค ปนายํ สกมฺมโกปิฯ อภินนฺทนฺติ อาคตํ นาภินนฺทนฺติ มรณํฯ

สิรีว รูปินึ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;

เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุฯ

รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฎฺฐํ สุคตาลยํ;

น เตน นนฺทนํ ทิฎฺฐํ, อิติ มญฺเญ มเหสยํฯ

เยน เวฬุวนํ ทิฎฺฐํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;

สุทิฎฺฐํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํฯ

จทิ หิลาทเน ทิตฺติยญฺจฯ หิลาทนํ สุขนํฯ ทิตฺติ โสภาฯ จนฺทติฯ จนฺทโน, จนฺโทฯ

เอตฺถ จ จนฺทนสฺสปิ อเนกานิ นามานิ – จนฺทนํ, คนฺธสาโร, มลยโช, สุวณฺณจนฺทนํ, หริจนฺทนํ, รตฺตจนฺทนํ, โคสีตจนฺทนํฯ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมงฺคิตาย สตฺตานํ ปลิฬาหํ วูปสเมนฺตํ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺทนํฯ จนฺโทติ โสโม, โสปิ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมฺปตฺติยา อตฺตโน ปภาย สตฺตานํ ปริฬาหํ วูปสเมนฺโต สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโทติ วุจฺจติฯ อถ วา จนฺทติ ทิพฺพติ สิริยา วิโรจตีติ จนฺโทฯ อาคมฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘ฉนฺทํ ชเนตีติ จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสาปิ อเนกานิ นามานิ –

จนฺโท นกฺขตฺตราชา จ, อินฺทุ โสโม นิสากโร;

จนฺทิมา มา นิสานาโถ, โอสธี โส นิสาปติฯ

อุฬุราชา สสงฺโก จ, หิมรํสิ สสีปิ จ;

ทฺวิชราชา สสธโร, ตาราปติ หิมํสุ จฯ

กุมุทพนฺธโว เจว, มิคงฺโก จ กลานิธิ;

สุธํ สุธิ ธูปิ ยูป-รสฺมิ เจว ขมากโร;

นกฺขตฺเตโส จ รชนี-กโร สุพฺภํสุ เอว จฯ

ตทิ เจตายํฯ ตนฺทติฯ ตนฺทีฯ

กทิ กลทิ อวฺหาเน โรทเน จฯ กนฺทติ, ปกฺกนฺทติฯ ปกฺกนฺทุํ, กนฺทนฺโต, กลนฺทโกฯ

กลิทิ ปริเทวเนฯ กลินฺทติฯ

โขท ปฎิฆาเตฯ โขทติฯ

ขนฺท คติโสสเนสุฯ ขนฺทติฯ ขนฺโทฯ ขนฺโท นาม เอโก เทโว, โย ‘‘กุมาโร สตฺติธโร’’ติ จ วุจฺจติฯ

ขุทิ อาปวเนฯ ขุนฺทติฯ

สิทิ สีติเยฯ สีติยํ สีติภาโวฯ สินฺทติฯ โสสินฺโท, โสตตฺโตฯ

วนฺท อภิวาทนถุตีสุฯ วนฺทติ, อภิวนฺทติฯ อภิวนฺทนา, วนฺทนํ, วนฺทโกฯ

เอตฺถ ปน วนฺทตีติ ปทสฺส นมสฺสติ โถเมติ วาติ อตฺโถฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตฎีกากาโร ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ โถเมมิ วา’’ติ อาหฯ

ภทิ กลฺลาเณ โสขิเย จฯ กลฺลาณํ กลฺยาณํ, โสขิยํ สุขิโน ภาโว, สุขมิจฺเจวตฺโถฯ ภนฺทติฯ ภนฺทโก, ภทฺโท, ภทฺโรฯ

มทิ ถุติโมทมทสุปนคตีสุฯ มนฺทติฯ มนฺโทฯ

เอตฺถ ปน มนฺโทติ อญฺญาณีปิ พาลทารโกปิ วุจฺจติฯ ตตฺถ อญฺญาณี มนฺทติ อญฺญาณภาเวน อปฺปสํสิตพฺพมฺปิ ปุคฺคลํ โถเมตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อโมทิตพฺพฎฺฐาเนปิ โมทตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ ทานสีลาทิปุญฺญกฺริยาสุ ปมชฺชตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตาหิตํ อจินฺเตนฺโต ขาทนียโภชนียาทีหิ อตฺตโน กายํ สญฺชาตเมทํ กุรุมาโน สุปตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อยุตฺตํ ปเรสํ กฺริยํ ทิฎฺฐานุคติอาปชฺชเนน คจฺฉติ คณฺหาตีติ มนฺโทฯ อถ วา มนฺทติ ปุนปฺปุนํ ปฎิสนฺธิคฺคหณวเสน คพฺภํ คจฺฉตีติ มนฺโทฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ พาลทารโก ปน มนฺทติ ยุตฺตายุตฺตมชานนฺโต อุตฺตานเสยฺยํปริวตฺตนเสยฺยํ วา สุปตีติ มนฺโทฯ ตถา หิ –

‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;

มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตาฯ

ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;

อิทํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายกา’’ติ

วุตฺตํ, อิติ อุตฺตานสยนโต ปฎฺฐาย ยาว มนฺททสกํ, ตาว ‘‘มนฺโท’’ติ ‘‘ทารโก’’ติ ทฎฺฐพฺโพฯ อปฺปตฺถวาจโกปิ ปน มนฺทสทฺโท โหติ, โส ปาฎิปทิกตฺตา อิธ นาธิปฺเปโต, อถ วา มนฺทติ อปฺปภาเวน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิปฺผนฺนปาฎิปทิกวเสนปิ คเหตพฺโพฯ

มุท หาเสฯ หสนํ หาโส ตุฎฺฐิฯ โมทติ, ปโมทติฯ สมฺโมทติฯ สมฺโมทโกฯ สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ มุทิตาฯ มุทาฯ

หท กรีโสสฺสคฺเคฯ กรีโสสฺสคฺโค นาม กรีสสฺส โอสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํฯ หทติฯ อุหทติฯ หทโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปี’’ติ อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ, ตตฺร อุหทนฺติปีติ วจฺจมฺปิ กโรนฺติฯ อุมฺมิหนฺติปีติ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺติฯ ปจฺฉิมปทสฺสตฺโถ มิห เสจเนติ ธาตุวเสน ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ ปน จุราทิคเณปิ วตฺตติ ทฺวิคณิกตฺตาฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ จริยาปิฎกปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ

อุท โมเท กีฬายญฺจฯ อุทติฯ อุทานํฯ อุทคฺโคฯ

ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเฐน อุทานํ? อุทานนฏฺเฐนฯ กิมิทํ อุทานนํ นาม? ปีภิเวคสมุฎฺฐาปิโต อุทาหาโรฯ ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํคเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติฯ ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฎฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฎิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อุทคฺโคติ สญฺชาตโสมนสฺโสฯ

กุท ขุท คุท กีฬายเมวฯ โกทติฯ โขทติฯ โคทติฯ

สูท ปคฺฆรเณฯ สูทติฯ สุตฺตํฯ สูโทฯ รญฺโญ สูทา มหานเสฯ

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ สูทติ เธนุ วิย ขีรํ อตฺเถ ปคฺฆราเปตีติ สุตฺตํ, เตปิฎกํ พุทฺธวจนํฯ สกมฺมิกธาตุตฺตา ปน ‘‘ปคฺฆราเปตี’’ติ การิตวเสน อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘กโรตี’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ สูโทติ ภตฺตกาโรฯ โย ‘‘อาฬาริโก, โอทนิโก, สูปกาโร, รสโก’’ติ จ วุจฺจติฯ สูทติ ‘‘เอว ญฺเจวญฺจ กเต ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สุคนฺธํ มนาปํ สุรสญฺจ ภวิสฺสตี’’ติ รนฺธนกฺริยาย สุกุสลตาย รสํ ปคฺฆราเปติ อภินิพฺพตฺเตตีติ สูโทฯ

รหท อพฺยตฺตสทฺเทฯ รหทติฯ รหโทฯ

หิลาทิ สุเข จฯ จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺขโกฯ หิลาทติฯ หิลาทนํ, หิลาโท, เมตฺตาสหายกตสตฺตมหาหิลาโทฯ

สทฺท กุจฺฉิเต สทฺเทฯ สทฺทติฯ

มิท สฺเนเหฯ สฺเนโห นาม วสาสงฺขาโต สฺเนโห ปีติสฺเนโหติ ทุวิโธฯ อิธ ปน วสาสงฺขาโต สฺเนโห อธิปฺเปโต, เมทติ เมโทฯ

เอตฺถ จ เมทตีติ เมทสหิโต ภวติ อยํ ปุริโสติ อตฺโถฯ เมโท นาม ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต ปตฺถินฺนสิเนโห, โส วณฺเณน หลิทฺทิวณฺโณ โหติฯ การิเต ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ รูปานิฯ ตถา หิ ‘‘เต อิมํ กายํ พลํ คาเหนฺติ นาม พฺรูเหนฺติ นาม เมเทนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ เมเทนฺตีติ สญฺชาตเมทํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อิมิสฺสา ปน ธาตุยา ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ปีติสิเนหตฺเถ ‘‘เมชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปํ ภวติฯ จุราทิคณํ ปน ปตฺตาย ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

สิท โมจเนฯ สิทติฯ เสโทฯ

สนฺท ปสวเนฯ ปสวนํ สนฺทนํ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติฯ สนฺทติ อุทกํฯ มหนฺโต ปุญฺญาภิสนฺโทฯ

เอตฺถ จ ปุญฺญาภิสนฺโทติ ปุญฺญปฺปวาโห, ปุญฺญนทีติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

มทฺท มทฺทเนฯ มทฺทภิ, ปมทฺทติฯ มารเสนปฺปมทฺทโนฯ กณฺฎกํ มทฺทติฯ

กทิ เวลมฺเพฯ วิลมฺพภาโว เวลมฺโพฯ กนฺทติฯ

กท อวฺหาเน โรทเน จฯ กทติฯ

ขทิ อุชฺฌเนฯ ฉนฺทติฯ

สท สาทเนฯ สทติฯ อสฺสาโทฯ

สีท วิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ วิสรณํ วิปฺผรณํฯ คตฺยาวสานํ คมนสฺส อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ อตฺโถฯ สีทติ, ลาพูนิ สีทนฺติฯ สํสีทติ, โอสีทติ, ปสีทติ, วิปฺปสีทติฯ ปสาโทฯ ปสนฺโนฯ วิปฺปสนฺโนฯ ปสาทโกฯ ปสาทิโตฯ ปาสาโทฯ โอสีทาปโกฯ กุสีโตฯ อาสีโนฯ นิสินฺโนฯ นิสินฺนโกฯ สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุฯ นิสีทนํ, นิสินฺนํฯ นิสชฺชาฯ โคนิสาโท, อุปนิสาฯ สีเทติฯ สีทยติฯ สีทาเปติฯ สีทาปยติฯ ปสาเทติฯ นิสีทิตุํฯ นิสีทาเปตุํ, นิสาเทตุํ, นิสีทาเปติ, นิสีทาเปตฺวาฯ อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติฯ นิสีทิตฺวาติปิ ปาโฐฯ นิสีทิตฺวาฯ นิสีทิตฺวานฯ นิสีทิตุน ฯ นิสีทิยฯ นิสีทิยานฯ สํสีทิตฺวาฯ อวสีทิตฺวาฯ โอสีทิตฺวาฯ

ตตฺถ กุสีโตติ วีริเยนาธิคนฺตพฺพสฺส อตฺถสฺส อลาภโต กุจฺฉิเตนากาเรน สีทตีติ กุสีโตฯ อถ วา สยมฺปิ กุจฺฉิเตนากาเรน สีทติ อญฺเญปิ สีทาเปติ ตํ นิสฺสาย อญฺเญสํ สีทนสฺส สมฺภวโตติ กุสีโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ปริตฺตํ กฎฺฐมารูยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;

เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธชีวีปิ สีทตี’’ติ;

กุสีโตติ เจตฺถ ทสฺส ตตฺตํ ‘‘สุคโต’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สตสฺมีติ โหตี’’ติ เอตฺถ วิย จฯ ตถา หิ สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมินา อุจฺเฉททิฎฺฐิ วุตฺตาฯ สตอิติ เจตฺถ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสฯ สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส นิสีทนฺเตสุ, วิสฺสมมาเนสูติ อตฺโถ, ทการสฺส วการํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ นิสีทนนฺติ นิสีทนกฺริยาฯ มญฺจปีฐาทิกํ วา อาสนํฯ ตญฺหิ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ วุจฺจติฯ นิสินฺนนฺ ติ นิสีทนกฺริยา เอวฯ เอตฺถ ปน ‘‘คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติฯ มาตุคาเมน สทฺธึ รโห มญฺเญ ตยา นิสินฺนนฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ คมนํ คภํ, ฐานํ ฐิตํ, นิสีทนํ นิสนฺนํ, สุปนํ สุตฺตํ, ชาครณํ ชาคริตํ, ภาสนํ ภาสิตนฺติ วุจฺจติฯ นิสชฺชาติ นิสีทนาฯ โคนิสาโทติ โคนิสชฺชนาฯ อุปนิสาติ อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ อุปนิสา, การณํฯ นิสาเทตุนฺติ นิสีทาเปตุํฯ นิสาเทตฺวาติ นิสีทาเปตฺวาฯ

ภาเว นปุํสโก เญยฺโย, นิสินฺนนฺติ รโว ปน;

วาจฺจลิงฺโค ติลิงฺโค โส, คตาทีสุปฺยยํ นโยฯ

จท ยาจเนฯ ยาจนํ อชฺเฌสนํฯ จทติฯ

มิท เมท เมธาหึสาสุฯ มิทติฯ เมทติฯ

นิท เนท กุจฺฉาสนฺนิกริเสสุฯ กุจฺฉา ครหาฯ สนฺนิกริสํ โวหารวิเสโสฯ นิทติฯ เนทติฯ

พุนฺทิ นิสาเนฯ นิสานํ เตชนํ ติกฺขตาฯ พุนฺทติฯ โพนฺทิฯ

เอตฺถ จ โพนฺทีติ สรีรํฯ ตญฺหิ พุนฺทานิ ติกฺขานิ ปิสุณผรุสวาจาทีนิ วา ปญฺญาวีริยาทีนิ วา เอตฺถ สนฺตีติ โพนฺทีติ วุจฺจติ, สญฺโญคปรตฺเตปิ อุการสฺโสการาเทโส, ปาปกลฺยาณชนวเสเนส อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ โพนฺทิสทฺทสฺส สรีรวาจกตา ปน –

‘‘นาหํ ปุน น จ ปุน, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;

หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติอาทีสุ

ทฎฺฐพฺพาฯ อิมานิสฺส นามานิ –

กาโย เทหํ สรีรญฺจ, วปุ พิมฺพญฺจ วิคฺคหํ;

โพนฺทิ คตฺตํ ตนุ เจว, อตฺตภาโว ตถูปธิ;

สมุสฺสโยติ เจตานิ, เทหนามานิ โหนฺติ หิฯ

วท วิยตฺติยํ วาจายํฯ วทติ, วชฺชติฯ วเทติ, โอวทติ, โอวเทติ, ปฎิวทติฯ อภิวทติ, อนุวทติ, อุปวทติ, อปวทติฯ นิวทติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ตตฺถ ‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺม’’นฺติ ปาฬิทสฺสนโต วชฺชตีติ ปทํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ครู ‘‘วชฺเชตี’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตญฺเจ คเหตพฺพํ, ‘‘อุปาสโก ภิกฺขุํ วเทติฯ เตน โยเคน ชนกายํ, โอวเทติ มหามุนี’’ติ จ ทสฺสนโต วเทติ โอวเทตีติ จ วุตฺตํฯ สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ

โอวาเทติ , วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยติฯ วชฺเชนฺโต, วชฺชยนฺโต, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ

กมฺเม ‘‘วทิยติ, โอวทิยติ, วชฺชิยติฯ วทิยมาโน, วชฺชมาโน, โอวทิยมาโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ ‘‘วาโท, โอวาโท, ปฎิวาโท, ปวาโท, อภิวาทนํ, อนุวาโท, อุปวาโท, อปวาโท, วิวาโท, นิวาทนํ, วชฺชํ, วทนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ โยเชตพฺพานิฯ

‘‘วทิตุํ, วทิตฺวา, วิวทิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ตุมนฺตาทีนิ ปทานิฯ

ตตฺถ วาโทติ กถาฯ วทิตพฺพํ วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, กึ ตํ? วจนํฯ เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมีติ เอตฺถ หิ วจนํ ‘‘วชฺช’’นฺติ วุจฺจติฯ วทนฺติ เอเตนาติ วทนํ, มุขํฯ มุขสฺส หิ อิมานิ นามานิ –

วทนํ ลปนํ ตุณฺฑํ, มุข มสฺสญฺจ อานนํ;

สูกราทิมุขํ ตุณฺฑ-มิติ เญยฺยํ วิเสสโตฯ

ตตฺร วทตีติ ปิตา ปุตฺตํ วทติฯ อปิจ วทตีติ เภรี วทติ, นาทํ มุญฺจตีติ อตฺโถฯ เอส นโย วชฺชตีติ เอตฺถาปิฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา, วทติ, วทนฺติฯ วทสิ, วทถฯ วทามิ, วทามฯ วทเต, วทนฺเตฯ วทเส, วทวฺเหฯ วเท, วทมฺเหฯ

วทตุ, วทนฺตุฯ วทาหิ, วท, วทถฯ วทามิ, วทามฯ วทตํ, วทนฺตํฯ วทสฺสุ, วทวฺโหฯ วเท, วทามเสฯ

วชฺชติ, วชฺชนฺติฯ วชฺชสิ, วชฺชถฯ วชฺชามิ, วชฺชามฯ วชฺชเต, วชฺชนฺเตฯ วชฺชเส, วชฺชวฺเหฯ วชฺเช, วชฺชมฺเหฯ

วชฺชตุ , วชฺชนฺตุฯ วชฺชาหิ, วชฺช, วชฺชถฯ วชฺชามิ, วชฺชามฯ วชฺชตํ, วชฺชนฺตํฯ วชฺชสฺสุ, วชฺชวฺโหฯ วชฺเช, วชฺชามฺหเสฯ อิมา เทฺว ปทมาลา วทธาตุสฺส วชฺชาเทสวเสน วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อตฺรายํ สุขุมตฺถวินิจฺฉโย, ‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตูริยา วชฺชนฺติ ตาวเท’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ วชฺชนฺตีติ อิทํ สุทฺธกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตาฯ กึ วิย?

‘‘อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วทนฺตุ เอกโปกฺขรา;

นทนฺตุ เภอี สนฺนทฺธา, วคฺคู วทนฺตุ ทุนฺทุภี’’ติ

เอตฺถ ‘‘อุทีรยนฺตุ วทนฺตุ’’อาทีนิ วิยฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วชฺชึสูติ อตีตวจเน วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ สุทฺธกตฺตุวเสน วิวรณํ กตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ วทธาตุสฺส วชฺชาเทโส ทฎฺฐพฺโพฯ

‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู;

อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ

เอตฺถ ปน วชฺชนฺตีติ เหตุกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตาฯ ตญฺจ โข วณฺณสนฺธิวิสยตฺตา วาทยนฺตีติ การิตปทรูเปน สิทฺธํฯ ตถา หิ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา ยกาเร ปเร สรโลโป กโต, ทฺยการสญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยํ ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสตฺตญฺจ ภวติฯ เตนาห อฎฺฐกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วิวรณํฯ ตถา หิ ‘‘เทวตา นเภ อจฺเฉรกํ ภควโต ยมกปาฎิหาริยํ ทิสฺวา อนฺตลิกฺเข เอตานิ สงฺขปณวาทีนิ ตูริยานิ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ ภวติ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ วทสฺส วชฺชาเทโส น ภวติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชนฺตี’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุปทเมว, น เหตุกตฺตุปทํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรเณ กเตปิ, ตถา หิ ‘‘เย เกจิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานา, ‘‘อิทเมว สจฺจ’นฺติ วิวาทยนฺตี’’ติ จ ‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตี’’ติ จ เอวมาทีสุ วทนฺติปเทน สมานตฺถํ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทญฺจ สาสเน ทิฎฺฐ’’นฺติ? ตนฺน, ‘‘ทิสฺวา’’ติ ทสฺสนกฺริยาวจนโตฯ น หิ สงฺขปณวาทีนํ ปาฎิหาริยาทิทสฺสนํ อุปปชฺชติ ทสฺสนจิตฺตสฺส อภาวโตติฯ สจฺจํ, ตถาปิ –

‘‘ราทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา;

สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ

เอตฺถ วิย อุปจริตตฺตา อุปปชฺชเตว ทสฺสนวจนํฯ ตสฺมา ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรณํ สุทฺธกตฺตุวเสน กตนฺติ? ตนฺน, เหฎฺฐา –

‘‘สงฺคีติโย จ วตฺตนฺติ, อมฺพเร อนิลญฺชเส;

จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ

อิมินฺนา คาถาย ‘‘วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตา’’ติ สปาฐเสสสฺส อตฺถวิวรณสฺส เหตุกตฺตุวเสน กตตฺตาฯ อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู’ติ ปจฺจตฺตวจนวเสน วุตฺตตฺตา วชฺชนฺตีติ ปทํ กมฺมวาจกปท’’นฺติ เจ? ตมฺปิ น, กมฺมวเสน วิวรณสฺส อกตตฺตา, กตฺตุวเสน ปน กตตฺตาติ นิฎฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

อยเมตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ทฺวิคณิโก วทธาตุ ภูวาทิคณิโก จ จุราทิคณิโก จฯ โส หิ ภูวาทิคเณ วตฺตนฺโต ‘‘วทติ วชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาเทติ, วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จตฺตาริ เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, จุราทิคเณ ปน ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จ เทฺว เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, ตสฺมา สาสเน ‘‘วาเทนฺติ วาทยนฺตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘วเทยฺย, วเทยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘วชฺเชยฺย, วชฺเชยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ วชฺชาเทสวเสนฯ

อถ วา วเทยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺชุํฯ ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุนฺติ ปทมิวฯ เอตฺถ จ ‘‘วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ วเทยฺยุํ วาน วเทยฺยุํวาติ อตฺโถฯ วเทยฺยาสิ, วชฺชาสิ, วชฺเชสิ อิจฺจปิฯ วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํฯ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรํฯ วเทยฺยาถ, วชฺชาถฯ อมฺมํ อโรคํ วชฺชาถฯ วเทยฺยามิ, วชฺชามิ, วเทยฺยาม, วชฺชามฯ วเทถ, วเทรํฯ วเทโถ, วเทยฺยาวฺโห, วชฺชาวฺโหฯ วเทยฺยํ, วชฺชํ, วเทยฺยามฺเห, วชฺชามฺเหฯ ปุพฺเพ วิย อิธาปิ ยกาเร ปเร สรโลโป ทฎฺฐพฺโพฯ อญฺญานิปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิฯ

อิทานิ ปโรกฺขาทิรูปานิ กถยามฯ วท, ปาวท, ยถา พภุวฯ ทการ โลเป ‘‘ปาว’’ อิติปิ รูปํ ภวติ, ‘‘ปฎิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต’’ติ เอตฺถ ‘‘ปฎิป’’นฺติ ปทํ วิยฯ ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาว’’ อิติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ ปสทฺโท อุปสคฺโค ทีฆํ กตฺวา วุตฺโต ‘‘ปาวทติ ปาวจน’’นฺติอาทีสุ วิย, ปาวาติ จ อิทํ อตีตวจนํ, อฎฺฐกถายํ ปน อตีตวจนํ อิทนฺติ ชานนฺโตปิ ครุ วตฺตมานวจนวเสน ‘‘ปาวาติ วทตี’’ติ วิวรณมกาสิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ กาลวิปลฺลาสวเสน อตฺถสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ

อายสฺมาปิ จ สาริปุตฺโต นิทฺเทเส ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา, สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ, ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติ วา ‘‘วตสมฺปนฺโน’’ติ วาติ วตฺตมานวจเนน อตฺถํ นิทฺทิสิฯ อถ วา ปาวาติ อิทํ น เกวลํ วทธาตุวเสเนว นิปฺผนฺนํ, อถ โข อุธาตุวเสนปิฯ ตถา หิ อิทํ ปปุพฺพสฺส อุสทฺเท อิติ ธาตุสฺส ปโยเค อุการสฺส โอการาเทสํ กตฺวา ตโต ปโรกฺขาภูเต อกาเร ปเร โอการสฺส อาวาเทสํ ตโต จ สนฺธิกิจฺจํ กตฺวา สิชฺฌติ, ตสฺมา อุธาตุสฺส วทธาตุยา สมานตฺถตฺตา ตนฺนิปฺผนฺนรูปสฺส จ วทธาตุยา นิปฺผนฺนรูเปน สมานรูปตฺตา ‘‘สยเมว อตฺตานํ ปาวทตี’’ติ วทธาตุวเสน นิทฺทิสีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ วิจฺฉินฺนา ปทมาลา ฆฎียติฯ วท, วทุํฯ วเท, วทิตฺถ, วทํ, วทิมฺหฯ วทิตฺถ, วทิเรฯ วทิตฺโถ, วทิวฺโหฯ วทึ, วทิมฺเหฯ ปาวท, ปาว อิจฺจปิฯ ปาวทุฯ ปาวเท, ปาวทิตฺถฯ ปาวทํ, ปาวทิมฺหฯ ปาวทิตฺถ, ปาวทิเรฯ ปาวทิตฺโถ, ปาวทิวฺโหฯ ปาวทึ, ปาวทิมฺเหฯ ตถา ‘‘วชฺช, วชฺชุ’’ อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขารูปานิฯ

‘‘อวทา, อวทูฯ อวชฺชา, อวชฺชู’’ อิจฺจาทีนิ หิยฺยตฺตนีรูปานิฯ

‘‘อวทิ, วทิ, อวทุํ, วทุํ, อวทึสุ, วทึสุฯ อวชฺชิ, วชฺชิ’’ อิจฺจาทีนิ อชฺชตนีรูปานิฯ

‘‘วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติฯ วชฺชิสฺสติ, วชฺชิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิฯ

‘‘อวทิสฺสา, วทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา, วชฺชิสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ กาลาติปตฺติรูปานิฯ เสสานิ สพฺพานิปิ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ ยา ปเนตฺถ วทธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ วุตฺตา, สา กตฺถจิ ‘‘วทนฺตํ เอกโปกฺขราฯ เภริวาทโก’’ติอาทีสุ อพฺยตฺตสทฺเทปิ วตฺตติ อุปจริตวเสนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

วิท ญาเณฯ ญาณํ ชานนํฯ วิทติฯ เวโทฯ วิทูฯ การิเต ‘‘เวเทติฯ เวทยติฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติฯ เวทยนฺติ จ เต ตุฎฺฐึ, เทวา มานุสกา อุโภ’’ติ ปโยคาฯ ตตฺถ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ปกาเสติฯ เวโทติ วิทติ สุขุมมฺปิ การณํ อาชานาตีติ เวโท, ปญฺญาเยตํ นามํฯ ‘‘เวเทหมุนี’’ติ เอตฺถ หิ ญาณํ เวโทติ วุจฺจติฯ เวโทติ วา เวทคนฺถสฺสปิ นามํ วิทนฺติ ชานนฺติ เอเตน อุจฺจาริตมตฺเตน ตทาธารํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมโณ อย’’นฺติ, วิทนฺติ วา เอเตน พฺราหฺมณา อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ เวโทฯ โส ปน อิรุเวทยชุเวทสามเวทวเสน ติวิโธฯ อาถพฺพณเวทํ ปน ปณีตชฺฌาสยา น สิกฺขนฺติ ปรูปฆาตสหิตตฺตาฯ ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติ วุตฺตํฯ เอเตเยว ‘‘ฉนฺโท, มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ

ปญฺญายํ ตุฎฺฐิยํ เวเท, เวทสทฺโท ปวตฺตติ;

ปาวเกปิ จ โส ทิฏฺโฐ, ชาตสทฺทปุเรจโร;

ปจฺฉานุเค ชาตสทฺเท, สติ ตุฎฺฐชเนปิ จ;

‘‘เวทคู สพฺพธมฺเม’’ติ เอตฺถาปิ วิทิเตสุ จฯ

วิทูติ ปณฺฑิตมนุสฺโสฯ โส หิ ยถาสภาวโต กมฺมญฺจ ผลญฺจ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทตีติ ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจติฯ

รุท อสฺสุวิโมจเน, สกมฺมิกวเสนิมิสฺสา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โรทติ, รุทติ อิจฺจปิฯ รุณฺณํฯ รุทิตํฯ โรทนํฯ โรทนฺโตฯ โรทมาโนฯ โรทนฺตีฯ โรทมานาฯ รุทมุขาฯ รุทํฯ รุทนฺโตฯ

ตตฺถ โรทตีติ กึ โรทติ? มตํ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา โรทติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘นาหํ ภนฺเต เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห’’ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห, อหํ เอตํ ภควโต พฺยากรณํ น ปโรทามิ น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ เอวํ สกมฺมิกวเสนตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุมุญฺจนมตฺเตนฯ

‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;

ชีวนฺตํ อมฺม ปสฺสนฺติ, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’ติ

อยญฺเจตฺถ ปโยโค’’ติ อิทมฎฺฐกถาวจนํฯ อิทํ ปน ฎีกาว จนํ – ‘‘ยถา สกมฺมกา ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ อาหฯ อนุตฺถุนสทฺโท สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’นฺติอาทีสุฯ อยญฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถาย อนุตฺถุนนํ รุทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตี’’ติฯ

ทลิทฺท ทุคฺคติยํฯ ทุกฺขสฺส คติ ปติฎฺฐาติ ทุคฺคตีติ อยํ อตฺโถ ‘‘อปายํ ทุคฺคติํวินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยุชฺชติ, อิธ ปน อิทํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อญฺโญ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กถํ ทุคฺคตีติ? ทุกฺเขน กิจฺเฉน คติ คมนํ อนฺนปานาทิลาโภ ทุคฺคตีติฯ ทลิทฺทติฯ ทลิทฺโท, ทลิทฺที, ทาลิทฺทิยํฯ ตตฺถ ทลิทฺทตีติ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปรํ ยาจิตฺวา เอว ทุกฺเขน อธิคจฺฉติ, น อยาจิตฺวาติ อตฺโถฯ ทุลิทฺโทติ ทุคฺคตมนุสฺโสฯ ทลิทฺทีติ ทุคฺคตา นารีฯ ทลิทฺทสฺส ภาโว ทาลิทฺทิยํฯ เอตฺถ จ สพฺพเมว ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ โลกิกปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ กฺริยาปทํ วิภาวิตํฯ สาสเน ปน ตํ กฺริยาปทํ น อาคตํ, ‘‘ทลิทฺโท ทลิทฺที’’ติ นามปทานิเยว อาคตานิฯ อนาคตมฺปิ ตํ ‘‘นาถตี’’ติ ปทมิว สาสนานุโลมตฺตา คเหตพฺพเมวฯ ครู ปน กจฺจายนมตวเสน ทล ทุคฺคติมฺหีติ ทุคฺคติวาจกทลธาตุโต อิทฺทปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ทลิทฺโท’’ติ นามปทํ ทสฺเสสุํฯ

ตุท พฺยถเนฯ ตุทติ, วิตุทติฯ กมฺมนิ ‘‘ตุชฺชติ, วิตุชฺชมาโน, เวทนาภิภุนฺโน’’ติ รูปานิฯ

ตุทนฺติ วาจาหิ ชนา อสญฺญตา,

สเรหิ สงฺคามคตํว กุญฺชรํ;

สุตฺวาน วากฺยํ ผรุสํ อุทีริตํ,

อธิวาสเย ภิกฺขุ อทุฎฺฐจิตฺโต;

นุท เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ, นุทติ, ปนุทติฯ ปนุทนํฯ

วิทิ ลาเภฯ วินฺทติฯ อุฎฺฐาตา วินฺทเต ธนํฯ โควินฺโทฯ

ขทิ ปริฆาเตฯ ปริฆาตํ สมนฺตโต หนนํฯ ขนฺทติฯ

ทการนฺตธาตุรูปานิฯ

ธการนฺตธาตุ

ธา ธารเณฯ ทธาติ, วิทธาติฯ ยํ ปณฺฑิโต นิปุณํ สํวิเธติฯ นิธึ นิเธติฯ นิธิ นาม นิธียติฯ ตาว สุนิหิโต สนฺโตฯ ยโต นิธึ ปริหริฯ นิทหติฯ กุหึ เทว นิทหามิฯ ปริทหติฯ โย วตฺตํ ปริทหิสฺสติฯ ธสฺสติฯ ปริธสฺสติฯ พาโลติ ปรํ ปทหติฯ สกฺยา โข อมฺพฎฺฐ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึฯ สทฺธา, สทฺทหนา, สทฺธาตพฺพํ, สทฺทหิตพฺพํ, สทฺธายิโก, ปจฺจยิโกฯ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาฯ สทฺทหิตุํ, สทฺทหิตฺวาฯ วิเสสาธานํฯ โสตาวธานํฯ โสตํ โอทหติฯ โอหิตโสโตฯ โสตํ โอทหิตฺวาฯ มจฺจุเธยฺยํ, มารเธยฺยํ, นามเธยฺยํ, ธาตุ, ธาตา, วิธาตาฯ วิธิฯ อภิธานํ, อภิเธยฺยํ, นิธานวตี วาจา, อาธานคาหี, สนฺธิฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;

นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสุฯ

อิมสฺมา ปน ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อตฺร โลโป วุจฺจเต, ทฺวารํ ปิทหติ, ทฺวารํ ปิทหนฺโต, ปิทหิตุํ, ปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป ภวติฯ ทฺวารํ อปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป น ภวติฯ เอตฺถ หิ อกาโร อปิอุปสคฺคสฺส อวยโว น โหติฯ กินฺติ เจ? ปฎิเสธตฺถวาจโก นิปาโตเยว, อุปสคฺคาวยโว ปน อทสฺสนํ คโต, อยํ นิจฺจาโลโปฯ เอวํ ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อิทํ อจฺฉริยํ อิทํ อพฺภุตํฯ ยตฺร หิ นาม ภควโต ปาวจเน เอวรูปโปปิ นโย สนฺทิสฺสติ วิญฺญูนํ หทยวิมฺหาปนกโร, โย เอกสฺมึเยว ธาตุมฺหิ เอกสฺมึเยว อุปสคฺเค เอกสฺมึเยวตฺเถ กฺวจิ โลปาโลปวเสน วิภชิตุํ ลพฺภติฯ อิทานิ มยํ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ตทุภยมฺปิ อาการํ เอกชฺฌํ กโรนฺตา ตทาการวติํ ชินวรปาฬึ อานยาม –

‘‘คงฺคํ เม ปิทหิสฺสนฺติ, น ตํ สกฺโกมิ พฺราหฺมณ;

อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ, ตํ กถํ โส ภวิสฺสติ;

น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโตฯ

จิตฺตตฺถสาธนึ เอตํ, คาถํ สมฺภวชาตเก;

ปญฺญาสมฺภวมิจฺฉนฺโต, กเร จิตฺเต สุเมธโส’’ติฯ

ธุ คติเถริเยสุฯ คติ คมนํ, เถริยํ ถิรภาโวฯ ธวติฯ ธุวํฯ

เอตฺถ จ ธุวนฺติ ถิรํฯ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา ธุวนฺติ ถิรํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํฯ อถ วา ธุวนฺติ อิทํ คติเถริยตฺถวเสน นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ ภวิตุมรหติฯ ตญฺหิ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทิโต มุจฺจิตุกาเมหิ ธวิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ธุวํ, อุปฺปาทวยาภาเวน วา นิจฺจสภาวตฺตา ธวติ ถิรํ สสฺสตํ ภวตีติ ธุวํฯ ยญฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘ธุวญฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ธุวคามินิญฺจ ปฎิปท’’นฺติ วุตฺตํฯ ธุวสทฺโท ‘‘วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ เอตฺถ ถิเร วตฺตติฯ ‘‘ธุวญฺจ ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเนฯ ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ เอตฺถ ปน เอกํเส นิปาตปทภาเวน วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ธู วิธูนเนฯ อูการสฺส อูวตฺตํฯ ธูวติฯ ธูวิตา, ธูวิตพฺพํฯ รสฺสตฺเต ‘‘ธุโต, ธุตวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติฯ

เธ ปาเนฯ ธยติ, ธียติฯ เธนุฯ

เอตฺถ จ เธนูติ ธยติ ปิวติ อิโต ขีรํ โปตโกติ เธนุ, ‘‘โคเธนุ, อสฺสเธนุ, มิคเธนู’’ติ เธนุสทฺโท สามญฺญวเสน สโปติกาสุ ติรจฺฉานคติตฺถีสุ วตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ เยภุยฺเยน คาวิยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

สิธุ คติยํฯ เสธติ, นิเสธติ, ปฎิเสธติฯ สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, นิสิทฺโธ, ปฎิสิทฺโธ, ปฎิเสธิโต, ปฎิเสธโก, ปฎิเสโธ, ปฎิเสธิตุํ, ปฎิเสธิตฺวาฯ อิธ อจินฺเตยฺยพลตฺตา อุปสคฺคานํ ตํโยเค สิธุธาตุสฺส นานปฺปการา อตฺถา สมฺภวนฺติ, อญฺเญสมฺปิ เอวเมวฯ

สิธุ สตฺเถ มงฺคลฺเย จฯ สตฺถํ สาสนํ, มงฺคลฺยํ ปาปวินาสนํ วุทฺธิการณํ วาฯ เสธติฯ สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, ปสิทฺธิฯ

ทธ ธารเณฯ ชนสฺส ตุฎฺฐึ ทธเตติ ทธิฯ ธการสฺส หการ ตฺเต ‘‘ทหตี’’ติ รูปํฯ อยํ อิตฺถี อิมํ อิตฺถิํ อยฺยิกํ ทหติฯ อิเม ปุริสา อิมํ ปุริสํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ จิตฺตํ สมาทหาตพฺพํฯ สมาทหํ จิตฺตํฯ

เอธ วุทฺธิยํ ลาเภ จฯ เอธติฯ เอโธ, สุเขธิโตฯ คมฺภีเร คาธเมธติฯ

เอตฺถ จ เอโธติ เอธติฯ วฑฺฒติ เอเตน ปาวโกติ เอโธฯ อินฺทนํ, อุปาทานํฯ สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ คาธเมธตีติ คาธํ ปติฎฺฐิตํ เอธติ ลภติฯ

พทฺธ สํหริเสฯ สํหริโส วินิพทฺธกฺริยาฯ พทฺธติ, วินิพทฺธติฯ วินิพทฺธาฯ

คาธ ปติฎฺฐานิสฺสยคนฺเธสุฯ คาธติฯ คาธํ กตฺตาฯ คมฺภีรโต อคาธํฯ

พาธ วิโลฬเนฯ พาธติ, วิพาธติฯ อาพาโธฯ อาพาธติ จิตฺตํ วิโลเฬตีติ อาพาโธฯ

นาธ ยาจนาทีสุฯ นาธติฯ นาธนํฯ

พนฺธ พนฺธเนฯ พนฺธติฯ พนฺธนโก, พนฺโธ, พนฺธาปิโต, ปฎิพนฺโธ, พนฺธนํ, พนฺโธ, สมฺพนฺธนํ, สมฺพนฺโธ, ปพนฺโธ, พนฺธุฯ

ตตฺถ พนฺธนนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ พนฺธนํ, สงฺขลิกาทิฯ ‘‘อยํ อมฺหากํ วํโส’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพฏฺเฐน พนฺธุ, เถรคาถาสํวณฺณนายํ ปน ‘‘เปมพนฺธเนน พนฺธู’’ติ วุตฺตํฯ

ทธิ อสีฆจาเรฯ อสีฆจาโร อสีฆปฺปวตฺติฯ ทนฺธติฯ ทนฺโธ, ทนฺธปญฺโญฯ โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติฯ

วทฺธ วทฺธเนฯ วทฺธติฯ วทฺธิ, วุทฺธิ, วทฺโธ, วุทฺโธ, ชาติวุทฺโธ, คุณวุทฺโธ, วโยวุทฺโธฯ

เย วุทฺธมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคติํฯ

สธุ สทฺทกุจฺฉิยํฯ สธติฯ

ปิฬธิ อลงฺกาเรฯ ปิฬนฺธติฯ ปิฬนฺธนํฯ

ปิฬนฺธนมลงฺกาโร, มณฺฑนญฺจ วิภูสนํ;

ปสาธนญฺจาภรณํ, ปริยายา อิเม มตาฯ

เมธ หึสายํ สงฺคเม จฯ เมธติฯ เมธา, เมธาวีฯ อตฺร เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธาฯ เมธติ วา สิริยา สีลาทีหิ จ สปฺปุริสธมฺเมหิ สห คจฺฉติ น เอกิกา หุตฺวา ติฎฺฐตีติ เมธา, ปญฺญาเยตํ นามํฯ ตถา หิ –

‘‘ปญฺญา หิ เสฎฺฐา กุสลา วทนฺติ,

นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิรี จาปิ สตญฺจ ธมฺโม,

อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ

วุตฺตํฯ เมธาวีติ ธมฺโมชปญฺญาย จ สมนฺนาคโต ปุคฺคโลฯ

สธุ มธุ อุนฺเทฯ สธติฯ มธติฯ มธุฯ

พุธ โพธเนฯ โพธติฯ พุทฺโธฯ อภิสมฺพุทฺธาโนฯ สมฺพุทฺธํฯ อสมฺพุทฺธํฯ โพธิฯ ทิวาทิคเณปิ อยํ ทิสฺสติฯ ตตฺรหิ ‘‘พุชฺฌตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน ‘‘โพธตี’’ติ รูปํฯ ‘‘โย นินฺทํ อปโพธตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ การิเต ปน ‘‘โพเธติ’’ อิจฺจาทีนิฯ

ยุธ สมฺปหาเรฯ โยธติฯ โยโธฯ โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนฯ ยุทฺธํฯ จรณายุโธ, จรณาวุโธ วาฯ อาวุธํฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยุชฺฌตี’’ติ รูปํฯ

ทีธิ ทิตฺติเวธเนสุฯ ทีธติฯ ทีธิติฯ เอตฺถ จ ทีธิตีติ รสฺมิฯ อเนกานิ หิ รสฺมินามานิฯ

รสฺมิ อาภา ปภา รํสิ, ทิตฺติ ภา รุจิ ทีธิติ;

มรีจิ ชุติ ภาณฺว’สุ, มยูโข กิรโณ กโร;

นาคธาโม จ อาโลโก, อิจฺเจเต รสฺมิวาจกาฯ

จการนฺตรูปานิฯ

นการนฺตธาตุ

นี นเยฯ เนติ, นยติ, วิเนติฯ วิเนยฺย หทเย ทรํฯ อาเนติฯ อานยติฯ เนตาฯ วิเนตาฯ นายโกฯ เนยฺโย ฯ เวเนยฺโยฯ เวนยิโกฯ วินีโต ปุริโสฯ นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขติฯ นียนฺโตฯ เนตฺตํฯ เนตฺติฯ ภวเนตฺติ สมูหตาฯ เนตฺติโกฯ อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกาฯ เนตฺตาฯ เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ นโยฯ วินโยฯ อายตนํฯ เนตุํฯ วิเนตุํฯ เนตฺวาฯ วิเนตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ เนตฺตนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํ, จกฺขุฯ เนตฺตีติ เนนฺติ เอตาย สตฺเตติ เนตฺติ, รชฺชุฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ ตาย หิ สตฺตา โคณา วิย คีวาย พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ นิยฺยนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติฯ เนตฺติกาติ กสฺสกาฯ เนตฺตาติ ควเชฎฺฐโก ยูถปติฯ นโยติ นยนํ คมนํ นโย, ปาฬิคติฯ อถ วา ตตฺถ ตตฺถ เนตพฺโพติ นโย, สทิสภาเวน เนตพฺพากาโรฯ นียตีติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ นียติ เอเตนาติ นโย, อนฺตทฺวยวิวชฺชนนยาทิฯ

ตถา หิ ฉพฺพิโธ นโย ตถตฺตนโย ปตฺตินโย เทสนานโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนโย อจินฺเตยฺยนโย อธิปฺปายนโยติฯ เตสุ ตถตฺตนโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนเยน นียติ, ปตฺตินโย อจินฺเตยฺยนเยน, เทสนานโย อธิปฺปายนเยน นียติฯ เอตฺถาทิมฺหิ ติวิโธ นโย กมฺมสาธเนน นียตีติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิโม ปน ติวิโธ นโย กรณสาธเนน นียติ เอเตน ตถตฺตาทินยตฺตยมิติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ปปญฺจิยมาเน คนฺถวิตฺถาโร สิยาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ

อปโรปิ จตุพฺพิโธ นโย เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติฯ

วิเนติ สตฺเต เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโยฯ กายวาจานํ วินยนโตปิ วินโยฯ อายตนนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยเตว ปวตฺตเตวาติ อายตนํฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโรฯ ‘‘อายตนนฺติ อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฎฺฐานํ อายอนํ นามฯ ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมาฯ

ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติ เอตฺถ สโมสรณฎฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานี’’ติ เอตฺถ การณํฯ อญฺเญปิ ปน ปโยคา ยต ปติยตเนติ เอตฺถ ปกาสิตาฯ

นี ปาปเนฯ เนติ, นยติฯ นยนํฯ

นุ ถุติยํฯ โนติ, นวติฯ นุโตฯ

ถน ปน ธน สทฺเทฯ ถนติฯ ปนติฯ ธนติฯ

กน ทิตฺติกนฺตีสุฯ กนติฯ กญฺญาฯ กนกํฯ

เอตฺถ จ โยพฺพนิภาเว ฐิตตฺตา รูปวิลาเสน กนติ ทิปฺปติ วิโรจตีติ กญฺญาฯ อถ วา กนิยติ กามิยภิ อภิปตฺถิยติ ปุริเสหีติปิ กญฺญา, โยพฺพนิตฺถีฯ กนกนฺติ กนติ, กนียตีติ วา กนกํ, สุวณฺณํฯ สุวณฺณสฺส หิ อเนกานิ นามานิฯ

สุวณฺณํ กนกํ เหมํ, กญฺจนํ หฎกมฺปิ จ;

ชาตรูปํ ตปนียํ, วณฺณํ ตพฺเภทกา ปน;

ชมฺพุนทํ สิงฺคิกญฺจ, จามิกรนฺติ ภาสิตาฯ

วน สน สมฺภตฺติยํฯ วนติฯ วนํฯ สนติฯ

ตตฺถ วนนฺติฯ ตํ สมฺภชนฺติ มยูรโกกิลาทโย สตฺตาติ วนํ, อรญฺญํฯ วนติ สมฺภชติ สํกิเลสปุคฺคลนฺติ วนํ, ตณฺหาฯ

มน อพฺภาเสฯ มนติฯ มโนฯ

มาน วีมํสายํ, วีมํสติฯ วีมํสาฯ

ชน สุน สทฺเทฯ ชนติฯ สุนติฯ

เอตฺถ จ ‘‘กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ชนตีติ สุนติ สทฺทํ กโรติฯ

ขนุ อวทารเณฯ ขนติฯ สุขํฯ ทุกฺขํฯ ขโต อาวาโฎฯ

ตตฺถ สุขนฺติ สุฎฺฐุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํฯ ทุฎฺฐุ ขนติ กายิกเจตสิกสุขนฺติ ทุกฺขํฯ อญฺญมญฺญปฎิปกฺขา หิ เอเต ธมฺมาฯ ทฺวิธา จิตฺตํ ขนตีติ วา ทุกฺขํฯ จุราทิคณวเสน ปน ‘‘สุขยตีติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิ คเหตพฺพานิฯ สมาสปอวเสน ‘‘สุกรํ ขมสฺสาติ สุขํ, ทุกฺกรํ ขมสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิปิ วิวิธา หิ สทฺทานํ พฺยุปฺปตฺติ ปวตฺติ นิมิตฺตญฺจฯ

ทาน อวขณฺฑเนฯ ทานติฯ อปทานํฯ

สาน เตชเนฯ เตชนํ นิสานํฯ สานติฯ

หน หึสาคตีสุฯ เอตฺถ ปน หึสาวจเนน ผรุสาย วาจาย ปีฬนญฺจ ทณฺฑาทีหิ ปหรณญฺจ คหิตํ, ตสฺมา หน หึสาปหรณคตีสูติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา’’ติฯ ปาฐสฺส อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุญฺเจว ฉินฺเทยฺยุญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เฉทนํ นาม หตฺถปาทาทิเฉทนํ วา สีสจฺเฉทวเสน มารณํ วาฯ หนสฺส วธาเทโส ฆาตาเทโส จ ภวติ, หนฺติ หนติ, หนนฺติฯ หนสิ, หนถฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ

หึสาทโย จตฺตาโร อตฺถา ลพฺภนฺติฯ ‘‘หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหี’’ติ เอตฺถ ปน หนฺตีติ ปหรตีติ อตฺโถฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติฯ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติฯ เอตฺถ หนฺตีติ มาเรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘วธติ, วเธติ, ฆาเตติ’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฎสฺสฯ อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ วโธ ปหรณํฯ ปาณํ วเธติฯ ปาณวโธฯ ‘‘เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺสฯ สตฺเต ฆาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วโธ มารณํฯ

‘‘อุปาหนํ, วธู’’ติ จ เอตฺถ หนวธสทฺท ตฺโถคมนํฯ ‘‘ปุริสํ หนติฯ สีตํ อุณฺหํ ปฎิหนติ’’ อิจฺจาทีนิ กตฺตุปทานิฯ เทวทตฺโต ยญฺญทตฺเตน หญฺญติฯ ตโต วาตาตเป โฆเร, สญฺชาเต ปฎิหญฺญติฯ ปจฺจตฺตวจนสฺเสการตฺตํ, ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติฯ วิหาเรนาติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิฯ หนฺตาฯ หโตฯ วธโกฯ วธูฯ อาฆาโตฯ อุปฆาโตฯ ฆาตโกฯ ปฎิโฆฯ สงฺโฆฯ พฺยคฺโฆฯ สกุณคฺฆิฯ หนฺตุํ, หนิตุํ, หนฺตฺวา, หนิตฺวาฯ วชฺเฌตฺวา, วธิตฺวา อิจฺจาทีนิ สนามิกานิ ตุมนฺตาทิปทานิฯ

ตตฺถ อุปาหนนฺติ ตํ ตํ ฐานํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ ตโต จ อาหนนฺติ อาคจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปาหนํฯ วธูติ กิเลสวเสน สุนขมฺปิ อุปคมนสีลาติ วธู, สพฺพาสํ อิตฺถีนํ สาธารณเมตํฯ อถ วา วธูติ สุณิสาฯ ตถา หิ ‘‘เตน หิ วธุ ยทา อุตุนี อโหสิ, ปุปฺผํ เต อุปฺปนฺนํ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ เอตฺถ วธูติ สุณิสา วุจฺจติฯ สา ปน ‘‘อยํ โน ปุตฺตสฺส ภริยา’’ติ สสฺสุสสุเรหิ อธิคนฺตพฺพา ชานิตพฺพาติ วธูติ วุจฺจติฯ คตฺยตฺถานํ กตฺถจิ พุทฺธิยตฺถกถนโต อยมตฺโถ ลพฺภเตวฯ ‘‘สุณฺหา, สุณิสา, วธู’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ สงฺโฆติ ภิกฺขุสมูโหฯ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ, สุฎฺฐุ วา กิเลเส หนฺติ เตน เตน มคฺคาสินา มาเรตีติปิ สงฺโฆ, ปุถุชฺชนาริยวเสน วุตฺตาเนตานิฯ วิวิเธ สตฺเต อาหนติ ภุโส ฆาเตตีติ พฺยคฺโฆฯ โส เอว ‘‘วิยคฺโฆ, วคฺโฆ’’ติ จ วุจฺจติฯ อปรมฺปิ ปุณฺฑรีโกติ ตสฺส นามํฯ ทุพฺพเล สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, เสโน, อยํ ปน หนธาตุ ทิวาทิคเณ ‘‘ปฎิหญฺญตี’’ติ อกมฺมกํ กตฺตุปทํ ชเนติฯ ตถา หิ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฎิหญฺญตี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ

อน ปาณเนฯ ปาณนํ สสนํฯ อนติฯ อานํ, ปานํฯ ‘‘ตตฺถ อานนฺติ อสฺสาโสฯ ปานนฺติ ปสฺสาโสฯ เอเตสุ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วินยฎฺฐกถายํ วุตฺตํ, สุตฺตนฺตฎฺฐกถาสุ ปน อุปฺปฎิปาฎิยา อาคตํฯ ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปฐมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมํ รชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติ, ตสฺมา วินยฎฺฐกถายํ ‘‘อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต, ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วุตฺตํฯ เอเตสุ ทฺวีสุ นเยสุ วินยนเยน อนฺโต อุฎฺฐิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฎฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสฯ สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฎฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโสฯ อนฺโต อุฎฺฐหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสฯ อยเมว จ นโย ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ เวทิตพฺพํฯ

ธน ธญฺเญฯ ธนนํ ธญฺญํ, สิริปุญฺญปญฺญานํ สมฺปทาติ อตฺโถฯ ธาตุอตฺโถ หิ เยภุยฺเยน ภาววเสน กถิยติ ฐเปตฺวา วกฺกรุกฺขตเจติ เอวมาทิปฺปเภทํฯ ยถา ภาวตฺเถ วตฺตมาเนน ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ยฺยการํ กตฺวา เถนนํ เถยฺยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ญฺญการํ กตฺวา ธนนํ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนิโน วา ภาโว ธญฺญํ, ตสฺมึ ธญฺเญฯ ธนฺติ, ธนติฯ ธนิตํฯ ธญฺญํฯ ยสฺมา ปน ธญฺญสทฺเทน สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา คหิตา, ตสฺมา ‘‘ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติอาทีสุ ธญฺญสทฺเทน สิริปญฺญาว คเหตพฺพา ปุญฺญสฺส วิสุํ วจนโตฯ

‘‘นทโต ปริสายนฺเต, วาทิตพฺพปหาริโน;

เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธญฺญา เต นรปุงฺควฯ

ทีฆงฺคุลี ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;

เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญา คุณนฺธรฯ

มธุรานิ ปหฎฺฐานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;

เยเตวากฺยานิ โสสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญานรุตฺตมา’’ติ

เอวมาทีสุ ปน ธญฺญสทฺเทน ปุญฺญสมฺปทา คเหตพฺพา, ปุญฺญสมฺปทาย วา สทฺธึ สิริปญฺญาสมฺปทาปิ คเหตพฺพาฯ อิทเมตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ธญฺญํ สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา เอเตสํ อตฺถีติ ธญฺญา’’ติฯ ‘‘ธญฺญํ มงฺคลสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ ตุ ‘‘อุตฺตมรตนํ อิท’’นฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺธายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, สิริสมฺปนฺนํ ปุญฺญสมฺปนฺนํ ปญฺญาสมฺปนฺนนฺติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ‘‘ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูป’’นฺติ จ อาทีสุ ‘‘นตฺถิ ธญฺญสมํ ธน’’นฺติ วจนโต ธนายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, กึ ตํ? ปุพฺพณฺณํฯ อปิจ โอสธิวิเสโสปิ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนสทฺทสฺส จ ปน สมาสวเสน ‘‘อธโน, นิทฺธโน’’ติ จ นตฺถิ ธนํ เอตสฺสาติ อตฺเถน ทลิทฺทปุคฺคโล วุจฺจติฯ ‘‘นิธนํ ยาตี’’ติเอตฺถ ตุ กมฺปนตฺถวาจกสฺส ธูธาตุสฺส วเสน วินาโส นิธนนฺติ วุจฺจตีติฯ

มุน คติยํฯ มุนติฯ

จิเน มญฺญนายํฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, ยถา คิเล, ยถา จ มิเลฯ จินายติ, โอจินายติฯ ‘‘สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตู’’ติ อิทเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ โอจินายตติ อวมญฺญตูติฯ

อิติ ภูวาทิคเณ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ปการนฺตธาตุ

อิทานิ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

ปา ปาเนฯ ปานํ ปิวนํฯ ‘‘ปาติ, ปานฺติฯ ปาตุ, ปานฺตุ’’ อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;

อยญฺหิเต มยา รูโฬฺห, สโร ปาสฺสติ โลหิตนฺติฯ

อตฺร หิ ปาสฺสตีติ ปิวิสฺสติฯ ‘‘ปาสฺสติ, ปาสฺสนฺติฯ ปาสฺสสิ, ปาสฺสถฯ ปาสฺสามิ, ปาสฺสาม’’ อิจฺจาทินา, ‘‘อปสฺสา, อปสฺสํสุ’’ อิจฺจาทินา จ นเยน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ นยญฺญูหิฯ โก หิ สมตฺโถ สพฺพานิ พุทฺธวจนสาคเร วิจิตฺรานิ วิปฺปกิณฺณรูปนฺตรรตนานิ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา สพฺพาสุปิ ธาตูสุ สงฺเขเปน คหณูปายมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ ปิวติ, ปิวนฺติฯ ปิวํ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวํ ภาคิรโสทกํฯ การิเต กุมารํ ขีรํ ปาเยติฯ มุหุตฺตํ ตณฺหาสมนํ, ขีรํ ตฺวํ ปายิโต มยาฯ กมฺเม ปียติ, ปีตํฯ ตุมาทีสุ ‘‘ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปิตฺวา, ปิวิตฺวา, ปาเยตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ปาฬินยานุรูเปน สทฺทรูปานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิฯ

ปา รกฺขเณฯ ปาติฯ นิปาติฯ ปิตา, โคโปฯ

ปา ปูรเณฯ ปาติ, วิปฺปาติฯ วิปฺโปฯ

วิปฺโปติ พฺราหฺมโณฯ โส หิ วิปฺเปติ ปูเรติ วิสิฏฺเฐน เวทุจฺจารณาทินา อตฺตโน พฺราหฺมณกมฺเมน โลกสฺส อชฺฌาสยํ อตฺตโน จ หทเย เวทานีติ วิปฺโปติ วุจฺจติฯ ‘‘ชาโต วิปฺปกุเล อห’’นฺติ เอตฺถ หิ พฺราหฺมโณ ‘‘วิปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺส กุลํ วิปฺปกุลนฺติฯ

ปู ปวเนฯ ปวติฯ ปุตฺโต, ปุญฺญํฯ เอตฺถ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปวติ โสเธตีติ ปุตฺโตฯ กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘ปุนาตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ปุตฺโต’ตฺรโช สุโต สูนุ, ตนุโช ตนโย’รโส;

ปุตฺตนตฺตาทโย จาถ, อปจฺจนฺติ ปวุจฺจเรฯ

อิตฺถิลิงฺคมฺหิ วตฺตพฺเพ, ปุตฺตีติ อตฺรชาติ จ;

วตฺตพฺพํ เสสฎฺฐาเนสุ, ยถารหมุทีรเย;

ปาฬิยญฺหิ อตฺรชาติ, อิตฺถี ปุตฺตี กถิยติ;

เอตฺถ ปน –

‘‘ตโต เทฺว สตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;

ราชกญฺญา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวี’’ติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘ปุตฺตี, ธีตา, ทุหิตา, อตฺตชา’’ติ อิจฺเจเต ปริยายาฯ เอวํ อตฺรชาติ อิตฺถิวาจกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส ทสฺสนโต สุตสทฺ ทาทีสุปิ อิตฺถิลิงฺคนโย ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพฯ ตถา หิ โลเก ‘‘เวสฺโส, สุทฺโท, นโร, กึปุริโส’’ อิจฺจาทีนํ ยุคฬภาเวน ‘‘เวสฺสี, สุทฺที, นารี, กึปุริสี’’ติอาทีนิ อิตฺถิวาจกานิ ลิงฺคานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘ปุริโส ปุมา’’ อิจฺจาทีนํ ปน ยุคฬภาเวน อิตฺถิวาจกานิ อิตฺถิลิงฺคานิ น ทิสฺสนฺติฯ ปุญฺญนฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ปุนาตีติ ปุญฺญนฺติ วตฺตพฺพํฯ

อญฺโญ อตฺโถปิ วตฺตพฺโพ, นิรุตฺติลกฺขณสฺสิโต;

ตสฺมา นิพฺพจนํ เญยฺยํ, ชนปูชาทิโต อิธฯ

ปรํ ปุชฺชภวํ ชเนตีติ ปุญฺญํฯ สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปุญฺญํฯ ชนํ อตฺตการํ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ อเสสํ อปุญฺญํ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ

กลฺยาณํ กุสลํ ปุญฺญํ, สุภมิจฺเจว นิทฺทิเส;

กมฺมสฺส กุสลสฺสาธิ-วจนํ วจเน ปฎุฯ

เป คติยํฯ เปติ, เปนฺติฯ เปสิ, เปถฯ อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก เปหีติ วุตฺโต วิทฺโธ สมาโน โจทิโต สารถินา ปจฺฉโต ปฎิสกฺกติ, ปิฎฺฐิโต รถํ ปฎิวตฺเตติฯ อุมฺมคฺคํ คณฺหาติ, อุพฺพฎุมํ รถํ กโรติฯ

เป วุทฺธิยํ ปยติฯ ปาโย, อปาโยฯ เอตฺถ อปาโยติ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโยฯ อยธาตุวเสนปิ อตฺโถ เนตพฺโพ, อยโต วุทฺธิโต, สุขโต วา อเปโตติ อปาโย, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยอสุรกายาฯ

เป โสสเนฯ ปายติ, ปยติ วาฯ นิปโกฯ เอตฺถ นิปโก นิปยติ วิโสเสติ ปฎิปกฺขํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, สมฺปชาโนฯ

คุป รกฺขเณฯ โคปติฯ โคปโกฯ

นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สานฺตรพาหิรํฯ

เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคาฯ

โคเปถาติ โคเปยฺย รกฺเขยฺยฯ

วป สนฺตาเนฯ วปติฯ

สป สมวาเยฯ สปติฯ

จุป มนฺทคติยํฯ โจปติฯ

ตุป หึสายํฯ โตปติฯ ตุปฺปติฯ

คุป โคปนชิคุจฺฉเนสุฯ โคปติ, ชิคุจฺฉติฯ ชิคุจฺฉํ, ชิคุจฺฉมาโนฯ เชคุจฺฉีฯ ชิคุจฺฉิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุฯ กปฺปติฯ กปฺปูโรฯ

กปุ สามตฺถิเยฯ อิทํ อมฺหากํ กปฺปติฯ เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติฯ

กป กรุณายํฯ กปติฯ กปโณ, กาปญฺญํฯ ตตฺถ กปตีติ กรุณายติ, กาปญฺญนฺติ กปณภาโวฯ

สป อกฺโกเสฯ สปติฯ สปโถ, อภิสปโถ, อภิสปิโต, สปนโกฯ

วป พีชนิกฺเขเปฯ พีชํ วปติฯ วาปโกฯ วาปิตํ ธญฺญํฯ วุตฺตํ พีชํ ปุริเสนฯ พีชํ วปฺปติฯ วปฺปมงฺคลํฯ

สุป สยเนฯ สุปติฯ สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเรฯ สุตฺโต ปุริโส, สุปนํ, สุตฺตํฯ

ขิป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํฯ เขปติฯ เขปโกฯ

ขิป อพฺยตฺตสทฺเทฯ ขิปติฯ ขิปิตสทฺโทฯ ยทา จ ธมฺมํ เทเสนฺโต, ขิปิ โลกคฺคนายโกฯ

ขิป ฉฑฺฑโนฯ ขิปติ, อุกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, อวขิปติ, สํขิปติฯ ขิตฺตํ, อุกฺขิตฺตํ, ปกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตํ อิจฺจาทีนิฯ

โอป นิฎฺฐุภเนฯ นิฎฺฐุภนํ เขฬปาตนํฯ โอปติฯ โอสธํ สงฺขริตฺวา มุเข เขฬํ โอปิฯ

ลิปิ อุปเลเปฯ เลปติฯ ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาฯ

ขิปิ คติยํฯ ขิมฺปติฯ

ฑิป เขเปฯ เฑปติฯ

นิทปิ นิทมฺปเนฯ นิทมฺปนํ นาม สสฺสรุกฺขาทีสุ วีหิสีสํ วา วรกสีสํ วา อจฺฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกสาขํ วา อภญฺชิตฺวา ยถาฐิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว วา ปณฺณมตฺตสฺเสว วา คหณํฯ ปุริโส วีหิสีสํ นิทมฺปติ, รุกฺขปตฺตํ นิทมฺปติฯ นิทมฺปโก, นิทมฺปิตํ, นิทมฺปิตุํ, นิทมฺปิตฺวาฯ

ตป ทิตฺติยํฯ ทิตฺติ วิโรจนํฯ ทิวา ตปติอาทิจฺโจฯ

ตป อุพฺเพเคฯ อุพฺเพโค อุตฺราโส ภีรุตาฯ ตปติ, อุตฺตปติฯ โอตฺตปฺปํ, โอตฺตปฺปิยํ ธนํฯ

ตป ธูป สนฺตาเปฯ ตปติฯ ตโปธนํ, อาตาโปฯ อาตาปีฯ อาตปํฯ ธูปติ, สนฺธูปโน, กมฺเม ตาปิยติฯ ธูปิยติฯ ภาเว ตาปนํ, ตาโป, ปริตาโป, สนฺตาโปฯ ธูปนํฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตธาตุ

ปุปฺผ วิกสเนฯ อกมฺมโก จายํ สกมฺมโก จฯ ปุปฺผติฯ ปุปฺผํ, ปุปฺผนํ, ปุปฺผิโต, ปุปฺผิตุํ, ปุปฺผิตฺวาฯ ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมาฯ ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเทฯ มญฺชูสโก นาม รุกฺโข ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ปุปฺผติฯ

ตุผ หึสายํฯ โตผติฯ

ทผ ทผิ วปฺผ คติยํฯ ทผติฯ ทมฺผติฯ วปฺผติฯ

ทิผ กถนยุทฺธนินฺทาหึสาทาเนสุฯ เทผติฯ เทโผฯ

ตผ ติตฺติยํฯ ติตฺติ ตปฺปนํ, ตผติฯ

ทุผ อุปกฺกิเลเสฯ อุปกฺกิลิสฺสนํ อุปกฺกิเลโสฯ โทผติฯ

คุผ คนฺเถฯ คนฺโถ คนฺถิกรณํฯ โคผติฯ

ผการนฺตธาตุรูปานิฯ

พการนฺตธาตุ

ภพฺพ หึสายํฯ ภพฺพติฯ ภพฺโพฯ

ปพฺพ วพฺพ มพฺพ กพฺพ ขพฺพ คพฺพ สพฺพ จพฺพ คติยํฯ ปพฺพติฯ วพฺพติฯ มพฺพติฯ กพฺพติฯ ขพฺพติฯ คพฺพติฯ สพฺพติฯ จพฺพติฯ

อพฺพ สพฺพ หึสายญฺจฯ คตฺยาเปกฺขาย จกาโรฯ อพฺพติฯ สพฺพติฯ

กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุพฺพติฯ

ลุพิ ตุพิ อทฺทเนฯ ลุมฺพติฯ ตุมฺพติฯ ลุมฺพินีวนํฯ อุทกตุมฺโพฯ อโถปิ เทฺว จ ตุมฺพานิฯ

จุพิ วทนสํโยเคฯ ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพติฯ มุเข จุมฺพติฯ เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ วทนสํโยเค จุพิธาตุ วตฺตติ, กถํ อมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฎติ เอตฺถ อวทเน อวิญฺญาณเก ปพฺพตกูเฎ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺต’’นฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภวํ เจตสิ ฐเปตฺวา วุตฺตํ, ยถา อทสฺสนสมฺภเวปิ ทสฺสนสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา ‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา’’ติ อจกฺขุกานมฺปิ รุกฺขานํ ทสฺสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา อวทนานมฺปิ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺตํฯ สภาวโต ปน อวิญฺญาณกานํ ทสฺสนจุมฺพนาทีนิ จ นตฺถิ, สวิญฺญาณกานํเยว ตานิ โหนฺตีติฯ อยํ นโย กมุ ปทวิกฺเขเปติอาทีสุปิ เนตพฺโพฯ

อุพฺพิ ตุพฺพิ ถุพฺพิ ทุพฺพิ ธุพฺพิ หึสตฺถาฯ อุพฺพติฯ ตุพฺพติฯ ถุพฺพติฯ ทุพฺพติฯ ทุพฺพาฯ ธุพฺพติฯ เอตฺถ ทุพฺพาติ ทพฺพติณํ, ยํ ‘‘ติริยา นาม ติณชาตี’’ติ ปาฬิยํ อาคตํฯ เอตฺถ จ ทุพฺพาติ อิตฺถิลิงฺคํ, ทพฺพนฺติ นปุํสกลิงฺคนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มุพฺพิ พนฺธเนฯ มุพฺพติฯ

กุพฺพิ อุคฺคเมฯ กุพฺพติฯ

ปุพฺพ ปพฺพ สพฺพ ปูรเณฯ ปุพฺพติฯ ปพฺพติฯ สพฺพติฯ เอตฺต สิยา ‘‘นนุ โภ ปุพฺพสพฺพสทฺทา สพฺพนามานิ, กสฺมา ปเนเต ธาตุจินฺตายํ คหิตา’’ติ? วุจฺจเต – สพฺพนาเมสุ จ ตุมนฺ ตาทิวิรหิเตสุ จ นิปาเตสุ อุปสคฺเคสุ จ ธาตุจินฺตา นาม นตฺถิ, อิมานิ ปน สพฺพนามานิ น โหนฺติฯ เกวลํ สุติสามญฺเญน สพฺพนามานิ วิย อุปฎฺฐหนฺติ, เตน เต ตพฺภาวมุตฺตตฺตา ธาตุจินฺตายํ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตา ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ ปโยคทสฺสนโตติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา พุทฺธวจเน เอตานิ รูปานิ น สนฺตีติ? อนาคมนภาเวน น สนฺติ, น อวิชฺชมานภาเวนฯ กิญฺจาปิ พุทฺธวจเนสุ เอตานิ รูปานิ น สนฺติ, ตถาปิ โปราเณหิ อนุมตา ปุราณภาสาติ คเหตพฺพานิ, ยถา ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ ‘‘นาถตี’’ติ รูปํ พุทฺธวจเน อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพํ โหติ, เอวํ อิมานิปิฯ ตสฺมา โวหาเรสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย สาสเน อวิชฺชมานาปิ สาสนานุรูปา โลกิกปฺปโยคา คเหตพฺพาติ ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ รูปานิ คหิตานิฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ เวทิตพฺโพฯ

จมฺพ อทเนฯ จมฺพติฯ

กพฺพ ขพฺพ คพฺพ ทพฺเพฯ ทพฺโพ อหงฺกาโรฯ กพฺพติฯ ขพฺพติฯ คพฺพติฯ

อพิ ทพิ สทฺเทฯ อมฺพติฯ อมฺพา, อมฺพุฯ ทมฺพติฯ

ลพิ อวสํสเนฯ อวสํสนํ อวลมฺพนํฯ ลมฺพติ, วิลมฺพติ, พฺยาลมฺพติฯ นีเจ โจ’ลมฺพเต สูริโยฯ อาลมฺพติ ฯ อาลมฺพนํ, ตทาลมฺพนํ, ตทาลมฺพณํ, ตทาลมฺพํ วาฯ ลาพุฯ อลาพุ วา, อกาโร หิ ตพฺภาเวฯ

พการนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภา ทิตฺติยํฯ จนฺโท ภาติ, ปญฺหา มํ ปฎิภาติฯ รตฺติ วิภาติฯ ภาณุ, ปฎิภานํฯ วิภาตา รตฺติฯ

ภี ภเยฯ ภายติฯ ภยํ, ภยานโก, ภีโม, ภีมเสโน, ภีรุ, ภีรุโก, ภีรุกชาติโกฯ การิเต ‘‘ภาเยติ, ภายยติ, ภายาเปติ, ภายาปยตี’’ติ รูปานิฯ

สภุ สมฺภุ หึสายํฯ สภติฯ สมฺภติฯ

สุมฺภ ภาสเน จฯ จกาโร หึสาเปกฺขโกฯ สุมฺภติฯ สุมฺโภฯ กุสุมฺโภฯ

เอตฺถ สุมฺโภติ อาวาโฎฯ ‘‘สุมฺภํ นิกฺขนาหี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ กุสุมฺโภติ ขุทฺทกอาวาโฎ, ‘‘ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุสุมฺเภ ปริปูเรนฺตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อพฺภ วพฺภ มพฺภ คติยํฯ อพฺภติฯ อพฺโภฯ วพฺภติฯ มพฺภติฯ

เอตฺถ อพฺโภติ เมโฆฯ โส หิ อพฺภติ อเนกสตปฎโล หุตฺวา คจฺฉตีติ ‘‘อพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘วิชฺชุมาลี สตกฺกกู’’ติ วุตฺตํฯ สตกฺกกูติ จ อเนกสตปฎโลฯ เอตฺถ จ อพฺภสทฺโท ติลิงฺคิโก ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ อยํ ‘‘อพฺภุฎฺฐิโตว ส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ เอตฺถ ปุลฺลิงฺโคฯ ‘‘อพฺภา, มหิกา, ธูโม, รโช, ราหู’’ติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺโคฯ ‘‘อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺตี’’ติ เอตฺถ นปุํสกลิงฺโคฯ

อิมานิ ปน เมฆสฺส นามานิ –

เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ, ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน;

ธาราธโร อมฺพุธโร, ปชฺชุนฺโน หิมคพฺภโกฯ

ยภ เมถุเนฯ มิถุนสฺส ชนทฺวยสฺส อิทํ กมฺมํ เมถูนํ, ตสฺมึ เมถุเน ยภธาตุ วตฺตติฯ ยภติฯ ยาภสฺสํฯ

เอตฺถ จ ‘‘เมถุน’’นฺติ เอสา สพฺภิวาจา, ลชฺชาสมฺปนฺเนหิ ปุคฺคเลหิ วตฺตพฺพภาสาภาวโตฯ ตถา หิ ‘‘เมถุโน ธมฺโม น ปฎิเสวิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘น เม ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน’’ติ จ โสภเน วาจาวิสเย อยํ ภาสา อาคตาฯ ‘‘ยภตี’’ติอาทิกา ปน ภาสา ‘‘สิขรณี’’ติอาทิกา ภาสา วิย อสมฺภิวาจาฯ น หิ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน โลกิยชโนปิ อีทิสึ วาจํ ภาสติฯ เอวํ สนฺเตปิ อธิมตฺตุกฺกํสคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา มหากรุณาย สญฺโจทิตหทโย โลกานุกมฺปาย ปริสมชฺเฌ อภาสิฯ อโห ตถาคตสฺส มหากรุณาติฯ

อิมานิ ปน เมถุนธมฺมสฺส นามานิ –

สํเวสนํ นิทฺธุวนํ, เมถุนํ สูรตํ รตํ;

พฺยถโย คามธมฺโม จ, ยาภสฺสํ โมหนํ รติฯ

อสทฺธมฺโม จ วสล-ธมฺโม มีฬฺหสุขมฺปิ จ;

ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, ทฺวนฺโท คมฺโม’ทกนฺติโกฯ

สิภ วิภ กตฺถเนฯ สิภติฯ วิภติฯ

เทภ อภิ ทภิ สทฺเทฯ เทภติฯ อมฺภติฯ อมฺโภฯ ทมฺภติฯ

เอตฺถ จ อมฺโภ วุจฺจติ อุทกํฯ ตญฺหิ นิชฺชีวมฺปิ สมานํ โอฆกาลาทีสุ วิสฺสนฺทมานํ อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภติ วุจฺจติฯ

อิมานิสฺส นามานิ –

ปานียํ อุทกํ โตยํ, ชลํ ปาโต จ อมฺพุ จ;

ทกํ กํ สลิลํ วาริ, อาโป อมฺโภ ปปมฺปิ จฯ

นีรญฺจ เกปุกํ ปานิ, อมตํ เอลเมว จ,

อาโปนามานิ เอตานิ, อาคตานิ ตโต ตโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘วาลคฺเคสุ จ เกปุเกฯ ปิวิตญฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานี’’ติอาทโย ปโยคา ทสฺเสตพฺพาฯ

ถภิ ขภิ ปฎิพทฺเธ ถมฺภติ, วิตฺถมฺภติฯ ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติฯ ถมฺโภฯ ถทฺโธ, อุปตฺถมฺโภฯ อุปตฺถมฺภินีฯ วิกฺขมฺโภฯ วิกฺขมฺภิตกิเลโสฯ

ชภ ชภิ คตฺตวินาเมฯ ชภติฯ ชมฺภติ, วิชมฺภติฯ วิชมฺภนํ, วิชมฺภิตาฯ วิชมฺภนฺโต, วิชมฺภมาโน, วิชมฺภิโตฯ

สพฺภ กถเนฯ สพฺภติฯ

วพฺภ โภชเนฯ วพฺภติฯ

คพฺภ ธารเณฯ คพฺภติฯ คพฺโภฯ

เอตฺถ คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิปิ วุจฺจติ กุจฺฉิคตปุตฺโตปิฯ ตถา หิ ‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘คพฺโภ เม เทว ปติฎฺฐิโตฯ คพฺโภ จ ปติโต ฉมา’’ติ จ เอตฺถ ปน กุจฺฉิคตปุตฺโตฯ อปิจ คพฺโภติ อาวาสวิเสโสฯ ‘‘คพฺภํ ปวิฏฺโฐ’’ติอาทีสุ หิ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ

รภ ราภสฺเสฯ อาปุพฺโพ รภ หึสากรณวายมเนสุฯ ราภสฺสํ ราภสภาโวฯ ตํสมงฺคิโน ปน ปาฬิยํ ‘‘จณฺฑา รุทฺธา รภสา’’ติ เอวํ อาคตาฯ

ตตฺถ รภสาติ กรณุตฺตริยาฯ รภติ, อารภติ, สมารภติ, อารมฺภติฯ รภโสฯ อารมฺโภฯ สมารมฺโภ, อารภนฺโตฯ สมารภนฺโตฯ อารทฺธํ เม วีริยํฯ สารมฺภํฯ อนารมฺภํฯ สารมฺโภ เต น วิชฺชติฯ ปการณารมฺโภฯ วีริยารมฺโภฯ อารภิตุํฯ อารภิตฺวาฯ อารพฺภฯ

เอตฺถ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภฯ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กฺริยาย วีริเย หึสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโตฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภภิ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ

เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํฯ ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฎิสารี จ โหตี’’ติ เอตฺถ อาปตฺติฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลฺลา’’ติ เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกฺริยาฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ เอตฺถ วีริยํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ เอตฺถ หึสาฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฎิวิรโต โหตี’’ติ เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํฯ อิจฺเจวํ –

กมฺเม อาปตฺติยญฺเจว, วีริเย หึสากฺริยาสุ จ;

วิโกปเน จ อารมฺภ-สทฺโท โหตีติ นิทฺทิเส;

ลภ ลาเภฯ ลภติ, ลพฺภติฯ ลาโภ, ลทฺธํ, อลตฺถ, อลตฺถุํฯ

สุภ ทิตฺติยํฯ โสภติฯ โสภา, โสภนํ, โสภิโตฯ

ขุภ สญฺจลเนฯ โขภติ, สงฺโขภติฯ หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทาฯ โขภา, สงฺโขโภฯ

นภ ตุภ หึสายํฯ นภติฯ ตุภติฯ

สมฺภ วิสฺสาเสฯ สมฺภติฯ สมฺภตฺติ, สมฺภตฺโตฯ

ลุภ วิโมหเนฯ โลภติ, ปโลภติฯ ถุลฺลกุมารีปโลภนํฯ การิเต ปน ‘‘โลเภติ, ปโลเภติ, ปโลเภตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺวา คิทฺธิยตฺเถ ‘‘ลุพฺภตี’’ติ รูปํ ภวติฯ

ทภิ คนฺถเนฯ ทมฺภติฯ ทมฺภนํฯ

รุภิ นิวารเณฯ รุมฺภติ, สนฺนิรุมฺภติฯ สนฺนิรุมฺโภ, สนฺนิรุมฺภิตฺวาฯ

อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณฯ อุภติฯ อุพฺภติฯ อุมฺภติฯ อุภนาฯ อุพฺภนาฯ อุมฺภนาฯ โอโภฯ เกฎุภํฯ อุพฺภํฯ กุมฺโภฯ กุมฺภีฯ การิเต ‘‘โอเภติฯ อุพฺเภติฯ อุมฺเภตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ เกฎุภนฺติ กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการิยสตฺถํฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ กิเฎติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต เกเฎนฺโต คเมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฎุตํ กิฎอุภธาตุวเสนฯ อุพฺภติ อุพฺเภติ ปูเรตีติ อุพฺภํ, ปูรณนฺติ อตฺโถฯ จริยาปิฎเกปิ หิ อีทิสี สทฺทคติ ทิสฺสติ, ตํ ยถา? ‘‘มหาทานํ ปวตฺเตสิ, อจฺจุพฺภํ สาครูปม’’นฺติฯ ตตฺถ จ อจฺจุพฺภนฺติ อติวิย ยาจกานํ อชฺฌาสยํ ปูรณํฯ อกฺขุมฺภนฺติปิ ปาโฐฯ กุมฺโภติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน อุพฺเภตพฺโพติ กุมฺโภ, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน กุมฺภีฯ เอตฺถ จ ‘‘กุมฺภี โธวติ โอนโต’’ติ ปโยโคฯ

กุมฺภสทฺโท ฆเฎ หตฺถิ-สิโรปิณฺเฑ ทสมฺพเณ;

ปวตฺตตีติ วิญฺเญยฺโย, วิญฺญุนา นยทสฺสินาฯ

ภการนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

มา มาเน สทฺเท จฯ มาติฯ มาตาฯ เอตฺถ มาตาติ ชนิกา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วาฯ

มู พนฺธเนฯ มวติฯ กิยาทิคณสฺส ปนสฺส ‘‘มุนาตี’’ติ รูปํฯ

เม ปฎิทานอาทาเนสุฯ เมติ, มยติฯ เมธาฯ

เอตฺถ เมธาติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธาติ วุจฺจติฯ เอตฺถ ปน เมตีติ คณฺหาติฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ สงฺคมตฺถวาจกสฺส ปน เมธธาตุสฺส วเสน เมธติ สีลสมาธิอาทีหิ สทฺธมฺเมหิ สิริยา จ สงฺคจฺฉตีติ เมธาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ทฺวิธาตุเยกธาตุยา , ทฺวิรตฺถวติยาปิ จ;

เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, ชญฺญา สุคตสาสเน’’ติฯ

โอมา สามตฺถิเยฯ สามตฺถิยํ สมตฺถภาโวฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, โอมาติ, โอมนฺติฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘โอมาติ ภนฺเต ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติฯ ตตฺถ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติฯ

ติมุ อทฺทภาเวฯ อทฺทภาโว ตินฺตภาโวฯ เตมติฯ ตินฺโต, เตมิโยฯ เตมิตุกามา เตมึสุฯ

เอตฺถ เตมิโยติ เอวํนามโก กาสิรญฺโญ ปุตฺโต โพธิสตฺโตฯ โส หิ รญฺโญ เจว มหาชนสฺส จ หทยํ เตเมนฺโต อทฺทภาวํ ปาเปนฺโต สีตลภาวํ ชเนนฺโต ชาโตติ ‘‘เตมิโย’’ติ วุจฺจติฯ

นิตมิ กิลมเนฯ นิตมฺมติฯ หทยํ ทยฺหเต นิตมฺมามิฯ

จมุ ฉมุ ชปุ ฌมุ อุมุ ชิมุ อทเนฯ จมติฯ จมูฯ จมูติ เสนาฯ ฉมติฯ ชมติฯ ฌมติฯ อุมติฯ เชมติฯ

กมุ ปทวิกฺเขเปฯ ปทวิกฺเขโป ปทสา คมนํฯ อิทํ ปน โวหารสีสมตฺตํ วจนํ, ตสฺมา ‘‘นาสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตี’’ติอาทีสุ อปทวิกฺเขปตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ กมติฯ จงฺกมติ, อติกฺกมติฯ อภิกฺกมติฯ ปฎิกฺกมติฯ ปกฺกมติฯ ปรกฺกมติฯ วิกฺกมติฯ นิกฺกมติฯ สงฺกมติฯ สงฺกมนํฯ สงฺกนฺติฯ กมนํฯ จงฺกมนํฯ อติกฺกโมฯ อภิกฺกโมฯ ปฎิกฺกโมฯ ปกฺกโมฯ วิกฺกโมฯ นิกฺกโมฯ อติกฺกนฺโต ปุริโสฯ อภิกฺกนฺตา รตฺติฯ นิกฺขมติฯ อภินิกฺขมติฯ การิเต นิกฺขาเมติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ยสฺมา ปนายํ ธาตุ จุราทิคณํ ปตฺวา อิจฺฉากนฺติ ยตฺเถสุ วตฺตติ, ตสฺมา เตปิ อตฺเถ อุปสคฺควิเสสิเต กตฺวา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ จุราทิคเณเยว กเถสฺสามฯ

ยมุ อุปรเมฯ อุปรโม วิรมนํฯ ยมภิฯ ยโมฯ ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ยมามเสติ อุปรมาม, นสฺสาม, มรามาติ อตฺโถฯ

นม พหุตฺเต สทฺเทฯ พหุตฺโต สทฺโท นาม อุคฺคตสทฺโทฯ นมติฯ

อม ทม หมฺม มิม ฉม คติมฺหิฯ อมติฯ ทมติฯ หมฺมติฯ มิมติฯ ฉมติฯ ฉมาฯ

ฉมาติ ปถวีฯ ฉมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพ, ‘‘น ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ จ ‘‘ฉมายํ ปริวตฺตามิ วาริจโรว ฆมฺเม’’ติ จ ปโยคทสฺสนโตฯ โส จ โข สตฺตหิ อฎฺฐหิ วา วิภตฺตีหิ ทฺวีสุ จ วจเนสุ โยเชตพฺโพฯ ฉมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ฉมาฯ

ธม สทฺทคฺคิสํ โยเคสุฯ ธมธาตุ สทฺเท จ มุขวาเตน สทฺธึ อคฺคิสํโยเค จ วตฺตติฯ ตตฺถ ปฐมตฺเถ ‘‘สงฺขํ ธมติฯ สงฺขธมโกฯ เภริํ ธมติฯ เภริธมโกฯ ธเม ธเม นาติธเม’’ติ ปโยโคฯ ทุติยตฺเถ ‘‘อคฺคิํ ธมติฯ สมุฎฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติ ปโยโคฯ

ภาม โกเธฯ ภามติฯ

นมุ นมเนฯ นมติฯ นโมฯ นตํ, นมนํฯ นติฯ นมํฯ นมมาโนฯ นมนฺโตฯ นมิโตฯ นามํฯ นามิตํฯ นมิตุํฯ นตฺวา, นตฺวานฯ นมิตฺวา, นมิตฺวาน, นมิตุนฯ การิเต ‘‘นาเมติ, นามยติฯ นาเมตฺวาฯ นามยิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺร หิ ‘‘นมติ นมิตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปทานิ นมนตฺเถ วนฺทนายญฺจ ทฎฺฐพฺพานิ, ‘‘นโม นตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปน วนฺทนายเมวฯ อตฺรายมุปลกฺขณมตฺตา ปโยครจนา –

รุกฺโข ผลี ผลภารครุตาย นมิตฺวาน ภิชฺชติ;

วุทฺโธ ชราชชฺชรตาย นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;

สทฺโธ พุทฺธํ นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;

นโม พุทฺธสฺส สตฺถารํ นตฺวาน อคมาสีติ;

เอตฺถ นโมติ ปทํ นิปาเตสุปิ ลพฺภติฯ เตน หิ ปจฺจตฺโตปโยควจนานิ อภินฺนรูปานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุฯ นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติฯ อุปสคฺเคหิปิ อยํ โยเชตพฺพา ‘‘ปณมติ, ปณาโม, อุณฺณมติ, อุณฺณติ’’ อิจฺจาทินาฯ

ขมุ สหเนฯ ขมติฯ ขนฺติฯ ขโม, ขมนํ, เอวํ ภาเวฯ กตฺตริ ปน ‘‘ขนฺตาฯ ขมิตาฯ ขโม โหติ สีตสฺสปิ อุณฺหสฺสปี’’ติ ปโยคาฯ

สม อทสฺสเนฯ สมติ, วูปสมติ อคฺคิฯ

ยม ปริเวสเนฯ ยมติฯ ยโมฯ ยมราชาฯ

สม สทฺเทฯ สมติฯ

สม ถม เวลมฺเพฯ สมติฯ ถมติฯ

วายม อีหายํฯ วายมติฯ วายาโมฯ

คมุ คติยํฯ คจฺฉติฯ คมโกฯ คโตฯ คติฯ คมนํฯ การิเต ‘‘คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ

รมุ กีฬายํฯ รมติฯ วิรมติฯ ปฎิวิรมติฯ อุปรมติฯ อารติฯ วิรติฯ ปฎิวิรติฯ อุปรติฯ เวรมณิฯ วิรมณํฯ รติฯ รมณํฯ รโตฯ อารโต วิรโต ปฎิวิรโตฯ อุปรโต, อุปรโมฯ อาราโมฯ

วมุ อุคฺคิรเณฯ วมติฯ วมถุฯ วมฺมิโกฯ

ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;

วนฺตํ ปจฺจาวมิสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วรํฯ

ตตฺถ วมฺมิโกติ วมตีติ, วนฺตโกติ, วนฺตุสฺสโยติ, วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโกฯ โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกน อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฎิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรยติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฎฺฐึ คเหตฺวา ตสฺมึ มุฎฺฐินา ปีฬิยมาเน สิเนโหว นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโกฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ภควา, หิมวา’’ติอาทีนิ ปทานิ น เกวลํ วนฺตุปจฺจยวเสเนว นิปฺผาเทตพฺพานิ, อถ โข วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผาเทตพฺพานิ, เตนาห วิสุทฺธิมคฺคการโก ‘‘ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ, ตสฺมา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ, คมนสทฺทโต คการํ, วนฺตสทฺทโต วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ, ยถา โลเก ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ วตฺตพฺเพ เมขลา’’ติ วทตา นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทสฺสิตาฯ

เอตฺถ, สิยา ‘‘วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, เยน ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ เอตฺถ เมการขการลาการานํ กมโต คหณํ ทิสฺสติ, ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ เอตฺถ ปน ภการวการคกา รานํ กมโต คหณํ น ทิสฺสตี’’ติ? สจฺจํ, อิธ ปน ‘‘อคฺคาหิโต, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติอาทีสุ วิย คุณสทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ คมนวนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอวมวตฺวา สทฺทสตฺเถ เยภุยฺเยน คุณสทฺทานํ ปุพฺพนิปาตภฺวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สทฺทสตฺถวิทูนํ เกสญฺจ วิญฺญูนํ มนํ โตเสตุํ ‘‘ภควา’’ติ ปเท อกฺขรกฺกมํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺถมตฺตนิทสฺสนวเสน ‘‘อาหิตคฺคิ, สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ’’ติอาทีนิ วิย ปุพฺพนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วุตฺตํฯ อีทิสสฺมิญฺหิ ฐาเน ‘‘อาหิตคฺคี’’ติ วา ‘‘อคฺคาหิโต’’ติ วา ‘‘ฉินฺนหตฺโถ’’ติ วา ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน’’ติ วา ปเทสุ ยถา ตถา ฐิเตสุปิ อตฺถสฺส อยุตฺติ นาม นตฺถิ อญฺญมญฺญํ สมานตฺถตฺตา เตสํ สทฺทานํฯ

เวทชาโตติอาทีสุ ปน ฐาเนสุ อตฺเถวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, ตฎฺฎีกายมฺปิ จ ทสฺสิตา ‘‘ภเค วมีติ ภควาฯ ภาเค วมีติ ภควา’’ติฯ นิพฺพจนํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกา, วิเสสสนฺนิสฺสยโสภากปฺปฎฺฐิยภาวโตฯ เตปิ ภควา วมิ ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฎิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควาฯ

จกฺกวตฺติสิริํ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;

ปหาสิ โลกจิตฺตญฺจ, สุคโต ภควา ตโตฯ

ตถา ขนฺธายตนธาตาทิเภเท ธมฺมโกฎฺฐาเส สพฺพํ ปปญฺจ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตํ ธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาวมีติ ภควาฯ อถ วา สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฎิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคญาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหีติ ภควาฯ

ขนฺธายตนธาตาที, ธมฺมเภทา มเหสินา;

กณฺหสุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ พควา มโตฯ

ชาตกฎฺฐกถายํ ปน หิมวาติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ ตถา หิ สมฺภวชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺโตติ หิมวาฯ คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘หิมวา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุ วเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, อยํ นโย อีทิเสสุ ฐาเนสุปิ เนตพฺโพฯ ‘‘คุณวาคณวา’’ติอาทีสุ ปน น เนตพฺโพฯ ยทิ นเยยฺย, ‘‘คุณวา คณวา’’ติ ปทานํ ‘‘นิคฺคุโณ ปริหีนคุโณ’’ติ เอวมาทิอตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺมา อยํ นโย สพฺพตฺถปิ น เนตพฺโพฯ เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ‘‘ภควา’ติอาทิปทานํ วมุธาตุ วเสน นิปฺผตฺติ โหติ, กถํ ‘‘ภควนฺโต, ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺตี’’ติ? ยถา ‘‘ภควา’’ติ ปทํ นิรุตฺตินเยน สิชฺฌติ, ตถา ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติฯ อจินฺเตยฺโย หิ นิรุตฺตินโย เกวลํ อตฺถยุตฺติปฎิพนฺธมตฺโตว, อตฺถยุตฺติยํ สติ นิปฺผาเทตุมสกฺกุเณยฺยานิปิ รูปานิ อเนเนว สิชฺฌนฺติฯ เอตฺถ จ ยํ นิรุตฺติลกฺขณํ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ตํ อุปริ รูปนิปฺผาทนาธิกาเร อุทาหรเณหิ สทฺธึ ปกาเสสฺสามฯ

อิธ สารมเต มุนิราชมเต,

ปรมํ ปฎุตํ สุชโน ปิหยํ;

วิปุลตฺถธรํ ธนินีติมิมํ,

สตตํ ภชตํ มติสุทฺธกรํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญุนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สรวคฺคปญฺจกนฺติโก นาม ธาตุวิภาโค

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๖. ภูวาทิคณิกปริจฺเฉท

อิโต ปรํ อวคฺคนฺตา, มิสฺสกา เจว ธาตุโย;

วกฺขามิ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุคาฯ

ยการนฺตธาตุ

ยา คติปาปุเณสุฯ ยาติ, ยนฺติฯ ยาตุ, ยนฺตุฯ เยยฺย, เยยฺยุํ, อนุปริเยยฺยุํฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ยนฺโต ปุริโสฯ ยนฺตี อิตฺถีฯ ยนฺตํ กุลํฯ ยานํ, อุปยานํ, อุยฺยานํ อิจฺจาทีนิฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยายติ, ยายนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺร ยานนฺติอาทีสุ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ, รถสกฎาทิฯ อุปยนฺติ เอเตน อิสฺสรสฺส วา ปิยมนาปสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺตีติ อุปยานํ, ปณฺณาการํฯ ‘‘อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยิ คเต’’ติ เอตฺถ หิ ปณฺณาการานิ ‘‘อุปยานานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สมฺปนฺนทสฺสนียปุปฺผผลาทิตาย อุทฺธํ โอโลเกนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํฯ

พฺยา อุมฺมีสเนฯ พฺยาติ, พฺยนฺติฯ พฺยาสิ, พฺยาถฯ พฺยามิ, พฺยามฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘ยาว พฺยาติ นิมฺมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติฯ ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติ, ปุราณภาสา เอสา, อยญฺหิ ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิปริพฺพาชโก อโหสิ, ตสฺมึ กาเล มนุสฺสานํ โวหาโรฯ

ยุ มิสฺสเน คติยญฺจฯ โยติ, ยวติฯ อายุ, โยนิฯ

ตตฺถ ‘‘อายู’’ติ อาสทฺโท อุปสคฺโคฯ อายวนฺติ มิสฺสีภวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุฯ อถ วา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ ตสฺมึ สติ อรูปธมฺมาติ อายุฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อายวนฏฺเฐน อายุฯ ตสฺมิญฺหิ สติ อรูปธมฺมา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘อายุ, ชีวิตํ, ปาโณ’’ อิจฺเจเต ปริยายา โลกโวหารวเสนฯ อภิธมฺมวเสน ปน ‘‘ฐิติ ยปนา ยาปนา ชีวิตินฺทฺริยํ’’ อิจฺเจเตปิ เตเหว สทฺธึ ปริยายาฯ โยนีติ อณฺฑชาทีนํ อณฺฑชาทีหิ สทฺธึ ยาย มิสฺสีภาโว โหติ, สา โยนิฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ยวนฺติ เอตฺถ สตฺตา เอกชาติสมนฺวเยน อญฺญมญฺญํ มิสฺสกา โหนฺตีติ โยนิ’’ อิติฯ เอตฺถ จ โยนิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเตฯ โยนีติ ขนฺธโกฎฺฐาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํฯ ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโยฯ จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฎฺฐาโส โยนิ นามฯ ‘‘โยนิ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ เอตฺถ การณํฯ ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโคฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ขนฺธานญฺจาปิ โกฎฺฐาเส, มุตฺตมคฺเค จ การเณ;

อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, โยนิสทฺโท ปวตฺตติฯ

พฺเย สํวรเณฯ พฺยายติฯ

พฺเย ปวตฺติยํฯ พฺเยติ สหพฺโยฯ

เอตฺถ สหพฺโยติ สห พฺเยติ สห ปวตฺตตีติ สหพฺโย, สหาโย, เอกภวูปโค วาฯ ตถา หิ ‘‘ตาวติํสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทีสุ เอกภวูปโค ‘‘สหพฺโย’’ติ วุจฺจติฯ

หย คติยํฯ หยติฯ หโยฯ หโยติ อสฺโสฯ โส หิ หยติ สีฆํ คจฺฉตีติ หโยติ วุจฺจติฯ อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

อสฺโส ตุรงฺโค ตุรโค, วาชี วาโห หโยปิ จ;

ตพฺเภทา สินฺธโว เจว, โคโช อสฺสตโรปิ จฯ

การณาการณญฺญู ตุ, อาชานีโย หยุตฺตโม;

โฆฎโก ตุ ขฬุงฺกสฺโส, วฬโวติ จ วุจฺจติ;

อสฺสโปโต กิโสโรติ, ขฬุงฺโกติปิ วุจฺจติ;

หริย คติเคลญฺเญสุฯ หริยติฯ

อย วย ปย มย ตย จย รย คติยํฯ อยติฯ วยติฯ ปยติฯ มยติฯ ตยติฯ จยติฯ รยติฯ อโย, สมโย, วโย, ปโย, รโยฯ มยตยจยธาตูนํ นามิกปทานิ อุปปริกฺขิตพฺพานิฯ

ตตฺถ อโยติ กาฬโลหํ, อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโยฯ วโยติ ปฐมวยาทิอายุโกฎฺฐาโส, วยติ ปริหานึ คจฺฉตีติ วโยฯ ปโยติ ขีรสฺสปิ อุทกสฺสปิ นามํ, ปยติ ชเนน ปาตพฺพภาวํ คจฺฉตีติ ปโยฯ รโยติ เวโค, โย ‘‘ชโว’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา รยนํ ชวนํ รโยฯ เอตฺถ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต อห นิพฺพจเนนฯ สมยสทฺโท –

สมวาเย ขเณ กาเล, สมเย เหตุทิฎฺฐิสุ;

ปฎิลาเภ ปหาเน จ, ปฎิเวเธ จ ทิสฺสติฯ

ตถา หิ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถฯ ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ ขโณฯ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ กาโลฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ สมูโหฯ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฎิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ เหตุฯ ‘‘เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฎิวสตี’’ติอาทีสุ ทิฎฺฐิฯ

‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;

อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ

อาทีสุ ปฎิลาโภฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ ปหานํฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติอาทีสุ ปฎิเวโธฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท วุตฺโตฯ

ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ เอตฺถ ตทาธารปุคฺคโลติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหริยตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฎฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวสหาวฎฺฐานเมว หิ สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ, ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺธา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฎฺฐิฯ ทิฎฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฎิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํฯ ญาเณน อภิมุขํ สมฺมา เอตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ สมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว, อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ สมโยฯ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

นนุ จ อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเตฯ สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขมาเน เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ น สมฺภวติฯ น หิ โย กาลตฺโถ สมยสทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติฯ เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ อตฺถานํ สมย สทฺทวจนียตา สามญฺญมุปาทาย อเนกตฺถตา สมยสทฺทสฺส วุตฺตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

อิโต ยาโต อยโต จ, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเย;

วิญฺญู สมยสทฺทสฺส, สมวายาทิวาจิโนฯ

อิโต ยาโต อยโต จ, สมานตฺเถหิ ธาตุหิ;

เอวํ สมานรูปานิ, ภวนฺตีติ จ อีรเยฯ

นย รกฺขเณ จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ นยติฯ นโยฯ นโยติ นยนํ คมนนฺติ นโย, ปาฬิคติฯ นยนฺติ วา รกฺขนฺติ อตฺถํ เอเตนาติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ

ทย ทานคติหึสาทานรกฺขาสุฯ ทยติฯ ทยาฯ

ทยาติ เมตฺตาปิ วุจฺจติ กรุณาปิฯ ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ หิ เมตฺตา ‘‘ทยา’’ติ, เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ วุจฺจติฯ นิกฺกรุณตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ เอวํ ทยาสทฺทสฺส เมตฺตากรุณาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ วุตฺตํ ‘‘ทยาสทฺโท ยตฺถ ยตฺถ ปวตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพฯ ทยาสทฺโท หิ อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตี’’ติฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยาฯ ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา ปาปกลฺยาณชเนสุ สมํ วตฺตติ, สีเตน สมํ ผรนฺตํ รโชมลญฺจ ปวาเหนฺตํ อุทกมิวาติปิ ทยา, เมตฺตาฯ ทยติ วา หึสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺติํ น ปาปุณาติ, ตาวาติ ทยาฯ ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ สชฺชโน เอตายาติปิ ทยาฯ ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยาฯ ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย มหาโพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺตผลํ ฉเฑฺฑตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ, ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฎิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติปิ ทยา, กรุณาฯ กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณาฯ

อปโร นโย – ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทยติ, อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, เมตฺตา เจว กรุณา จฯ กิญฺจิ ปโยคเมตฺถ กถยาม ‘‘เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ อาทาย ทเยยฺยฯ ปุตฺเตสุ มทฺที ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จฯ ทยิตพฺโพ รเถสภ’’ฯ ตตฺถ ทเยยฺยาติ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺย, คตฺยตฺถวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ ทเยสีติ เมตฺตจิตฺตํ กเรยฺยาสิฯ ทยิตพฺโพติ ปิยายิตพฺโพฯ อุภยมฺเปตํ วิวรณํ รกฺขณตฺถํ อนฺโตคธํ กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อูยี ตนฺตสนฺตาเนฯ อูยติฯ อูโต, อูตวาฯ

ปูยี วิสรเณ ทุคฺคนฺเธ จฯ ปูยติฯ ปูโต, ปูตวาฯ ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติฯ

กนุยี สทฺเทฯ กนุยติฯ กนุโต, กนุตวาฯ

ขมาย วิธูนเนฯ ขมายติฯ ขมาโต, ขมาตวาฯ

ผายิ ปายิ วุทฺธิยํฯ ผายติฯ ผีโต, ผตวาฯ

ตตฺถ ตตวนฺตุปจฺจยา, ยการโลโป, ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส อิกา ราเทโส จ ทฎฺฐพฺโพฯ เอส นโย ‘‘ปูโต ปูตวา’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ ทฎฺฐพฺโพฯ ปายติฯ ปาโยฯ อปาโยฯ เอตฺถ จ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโยฯ อถ วา ปน อยโต สุขโต อเปโตติ อปาโยติปิ นิพฺพจนียํฯ อปาโยติ จ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ จตฺตาโร อปายาฯ

ตายุ สนฺตานปาลเนสุฯ ตายติฯ ตายนํฯ ทิวาทิคเณ ปน ตา ปาลเนติ ธาตุํ ปสฺสถ, ตสฺส ‘‘ตายติ ตาณ’’นฺติ รูปานิฯ อุภเยสํ กฺริยาปทํ สมํฯ อการยการปจฺจยมตฺเตเนว นานตฺตํ, นามิกปทานิ ปน วิสทิสานิ ‘‘ตายนํ, ตาณ’’นฺติฯ

จายุ ปูชานิสามเนสุฯ ปูชา ปูชนาฯ นิสามนํ โอโลกนํ สวนญฺจ วุจฺจติฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิฯ นิสามยถ สาธโว’’ติ จ อาทีสุ หิ โอโลกนสวนานิ นิสามนสทฺเทน วุตฺตานิฯ อปิจ ญาเณน อุปปริกฺขณมฺปิ นิสามนเมวาติ คเหตพฺพํฯ จายติ, อปจายติฯ อนคาเร ปพฺพชิเต, อปเจ พฺรหฺมจาริเยฯ เย วุทฺธมปจายนฺติฯ อปจิติํ ทสฺเสติฯ นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโนฯ

ยการนฺตธาตุรูปานิฯ

รการนฺตธาตุ

รา อาทาเนฯ ราติฯ

ริ สนฺตาเนฯ เรติฯ เรณุฯ เรณูติ รโชฯ

รุ คติยํ โรสเน จฯ รวติ, วิรวติฯ

รุ สทฺเทฯ โรติ, รวติฯ รโว, อุปรโวฯ รุตมนุญฺญํ รุจิยา จ ปิฎฺฐิฯ รุตนฺติ รวนํ รุตํ, สทฺโทฯ

เร สทฺเทฯ รายติฯ ราฯ รตฺติฯ เอตฺถ จ ราติ สทฺโทฯ รตฺตีติ นิสาสงฺขาโต สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลฯ รา ติยฺยติ อุจฺฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติฯ

พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํฯ อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติฯ

พฺรวีติ, พฺรุนฺติฯ พฺรูสิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูเต, พฺรุวนฺเตฯ พฺรูเส, พฺรุวฺเหฯ พฺรุเว, พฺรุมฺเหฯ

พฺรูตุ, พฺรุวิตุ, พฺรุวนฺตุฯ พฺรูหิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํฯ

เอตฺถ จ อมฺพฎฺฐสุตฺเต ‘‘ปุน ภวํ โคตโม พฺรุวิตู’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘พฺรุวิตู’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา นโย คเหตพฺโพฯ

พฺรุเวยฺย, พฺรุเว, พฺรุเวยฺยุํฯ พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถฯ พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยามฯ พฺรุเวถ, พฺรุเวรํฯ พฺรุเวโถ, พฺรุเวยฺยาวฺโหฯ พฺรุเวยฺยํฯ พฺรุเวยฺยามฺเหฯ

ปพฺรูติฯ อนุพฺรูติฯ ปพฺรูตุ, อนุพฺรูตุฯ ปพฺรุเวยฺย, อนุพฺรุเวยฺยฯ เอวํ สพฺพตฺถ ปอนุอุปสคฺเคหิปิ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อาห, อาหุฯ พฺรเว, พฺรวิตฺถ, พฺรวิเรฯ พฺรวิตฺโถ, พฺรวิวฺโหฯ พฺรวิํ, พฺรวิมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตานิฯ

อพฺรวา , อพฺรวูฯ อพฺรโว, อพฺรวตฺถฯ อพฺรวํ, อพฺรวมฺหาฯ อพฺรวตฺถ, อพฺรวตฺถุํฯ อพฺรวเส, อพฺรวฺหํฯ อพฺรวิํ, อพฺรวิมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตานิฯ

อพฺรวิ, อพฺรวุํฯ อพฺรโว, อพฺรวิตฺถฯ อพฺรวิํ, อพฺรวิมฺหาฯ อพฺรวา, อพฺรวูฯ อพฺรวเส, อพฺรวิวฺหํฯ อพฺรวํ, อพฺรวิมฺเหฯ อชฺชตนีวเสน วุตฺตานิฯ

พฺรุวิสฺสติ, พฺรุวิสฺสนฺติฯ อพฺรวิสฺสา, อพฺรวิสฺสํสุฯ เสสํ สพฺพํ เนตพฺพํฯ กมฺมปทํ อปฺปสิทฺธํฯ สเจ ปน สิยา, ‘‘พฺรูยตี’’ติ สิยา ‘‘ลุยติ, ลูยตี’’ติ ปทานิ วิยฯ

ชีร พฺรูหเนฯ พฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ชีรติฯ ชีรํฯ ชีรมาโนฯ ชีรณํฯ อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติฯ

ปูร ปูรเณฯ ปูรติฯ ปูรโตว มโหทธิฯ สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปาฯ ปูริตุํ, ปูริตฺวา, ปูรํ, ปูริตํฯ ปุณฺณํ, ปริปุณฺณํฯ สมฺปุณฺณํ, ปูรณํฯ ปูรโณ กสฺสโปฯ การิเต ‘‘ปารมิโย ปูเรติ, ปูรยติ, ปูราเปติ, ปูราปยติฯ ปูเรตฺวา, ปูรยิตฺวา, ปูราเปตฺวา, ปูราปยิตฺวา, ปริปูเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ

โฆร คติปฎิฆาเตฯ คติปฎิฆาตํ คติปฎิหนนํฯ โฆรติฯ

โธร คติจาตุริเยฯ คติจาตุริยํ คติเฉกภาโวฯ โธเรติฯ

สร คติยํฯ สรติ, วิสรติ, อุสฺสรติฯ อุสฺสารณาฯ สโรฯ สํสาโร อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ สโรติ รหโทฯ สํสาโรติ วฎฺฎํ, โย ‘‘ภโว’’ติปิ วุจฺจติฯ

จร จรเณฯ จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สญฺจรติฯ

จร คติภกฺขเนสุฯ จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สญฺจรติ, ปฎิจรติฯ จริยาฯ จริตาฯ จาโรฯ วิจาโรฯ อนุวิจาโรฯ อุปวิจาโรฯ จรณํฯ จารโกฯ โอจรโกฯ พฺรหฺมจริยํ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ จรตีติ คจฺฉติ, ภกฺขติ วาฯ ตถา หิ จรนฺติ ปทสฺส คจฺฉนฺโต ขาทนฺโต จาติ อตฺถํ วทนฺติ ครูฯ ปฎิจรตีติ ปฎิจฺฉาเทติฯ จารโกติ ตํปเวสิตานํ สตฺตานํ สุขํ จรติ ภกฺขตีติ จารโก, โรโธฯ โอจรโกติ อโธจารีฯ พฺรหฺมจริยนฺ ติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาโรปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลํ สาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วุจฺจติฯ

กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,

กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ

อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,

สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,

สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ

อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ

อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก สิกฺขาปทํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย…เป.… ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต พฺรหฺมวิหารา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘เอกสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺมึ, สหสฺสํ มจฺจุหายิโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ

มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตาห พฺรหฺมจริยํ จราม;

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ

มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ

หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทเวสุ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ

เอวํ นิมิชาตเก อวีติกฺกมวเสน กโต อุโปสโถ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘อิทํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฎฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มหาโควินฺทสุตฺตสฺมึเยว อริยมคฺโค ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;

วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ

เอตฺถ อชฺฌาสโย ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ อิจฺเจวํ –

ทานํ เวยฺยาวฎิยญฺจ, สิกฺขา พฺรหฺมวิหารกา;

ธมฺมกฺขานํ เมถุนตา-วิรติ จ อุโปสโถฯ

สทาเรสุ จ สนฺโตโส, อริยมคฺโค จ สาสนํ;

อชฺฌาสโย จิเม พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วุจฺจเรฯ

หุร โกฎิลฺเลฯ หุรติฯ

สร สทฺโทปตาเปสุฯ สรติฯ สโร, สรณํฯ

เอตฺถ จ สโรติ สทฺโทปิ วุจฺจติ อุสุปิฯ สรณนฺ ติ สรติ อุปตาเปติ หึสติ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ ทุคฺคติํ ปริกิเลสญฺจาติ สรณํ, พุทฺธาทิรตนตฺตยํฯ อถ วา สทฺธา ปสนฺนา มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ สรณมิท’’นฺติ สรนฺติ จินฺเตนฺติ, ตํ ตตฺถ จ วาจํ นิจฺฉรนฺติ คจฺฉนฺติ จาติปิ สรณํฯ

สร จินฺตายํฯ สรติ, สุสรติ อิจฺจปิ ปโยโคฯ อปฺปกฺขรานญฺหิ พหุภาโว อญฺญถาภาโว จ โหติ, ยถา ‘‘เทฺว, ทุเว, ตณฺหา ตสิณา, ปมฺหํ, ปขุม’’นฺติฯ อนุสฺสรติ, ปฎิสฺสรติฯ สรนฺติ เอตาย สตฺตา, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอตนฺติ สติฯ อนุสฺสติ, ปฎิสฺสติฯ สรตีติ สโตฯ ปุนปฺปุนํ สรตีติ ปฎิสฺสโตฯ

ทฺวร สํวรเณฯ สํวรณํ รกฺขณาฯ ทฺวรติฯ ทฺวารํฯ ทฺวิสทฺทูปปทอรธาตุวเสนปิ อิทํ รูปํ สิชฺฌติฯ ตตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ทฺวรนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ, อถ วา เทฺว กวาฎา อรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติปิ ทฺวารนฺติฯ เคหทฺวารมฺปิ กายทฺวาราทีนิปิ อุปาโยปิ ทฺวารนฺติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ ตุ ‘‘ทฺวารํ ทฺวารา’’ติ จ อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวารสทฺโท วุตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘ทฺวารมฺปิ สุรกฺขิตํ โหตี’’ติ จ ‘‘ทฺวาราเปสา’’ติ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา วุตฺตาฯ

คร ฆร เสจเนฯ ครติฯ ฆรติฯ ฆรํฯ

ธูร หุจฺฉเนฯ หุจฺฉน โกฎิลฺลํฯ ธูรติฯ

ตร ปฺลวนสรเณสุฯ ตรติฯ ตรณํฯ ติตฺถํฯ ติณฺโณฯ อุตฺติณฺโณฯ โอติณฺโณ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ ตรณํ วุจฺจติ นาวา, ตรติ อุทกปิฏฺเฐ ปฺลวติ, ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ วา นทึ เอเตนาติ อตฺเถนฯ

นาวา ปฺลโว ตรํ โปโต, ตรณํ อุตฺตรํ ตถา;

ชลยานนฺติ เอตานิ, นาวานามานิ โหนฺติ ตุฯ

ตร สมฺภเมฯ สมฺภโม อนวฎฺฐานํฯ ตรติฯ ตริโตฯ ตุรงฺโคฯ

เอตฺถ จ ‘‘โส มาสเขตฺตํ ตริโต อวาสริ’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ตริโตติ ตุริโต สมฺภมนฺโตฯ อวาสรินฺติ อุปคจฺฉึ อุปวิสึ วาฯ

ชร โรเคฯ เอตฺถ ชรโรโคเยว ‘‘โรโค’’ติ อธิปฺเปโต ปโยควเสนฯ ชรสทฺทสฺส หิ ชรโรเค ปวตฺตนิยมนตฺถํ ‘‘โรเค’’ติ วุตฺตํฯ เตน อญฺโญ โรโค อิธ โรคสทฺเทน น วุจฺจติฯ ชรติฯ ชโรฯ สชฺชโรฯ ปชฺชรโรโคฯ ชเรน ปีฬิตา มนุสฺสาฯ ยตฺถ ตุ อยํ วโยหานิวาจโก , ตตฺถ ปโยเค ‘‘ชีรติ, ชรา’’ติ จสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ

ทร ภเยฯ ทรติฯ ทรีฯ ‘‘พีลาสยา ทรีสยา’’ติ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ทรีติ ภายิตพฺพฏฺเฐน ทรีฯ

ทร อาทรานาทเรสุฯ ทรติ, อาทรติ, อนาทรติฯ อาทโร, อนาทโรฯ

เอตฺถ จ ทรตีติ ทรํ กโรตีติ จ อนาทรํ กโรตีติ จ อตฺโถฯ ยถา หิ อารกาสทฺโท ทูราสนฺนวาจโก, ตถายมฺปิ ทรธาตุ อาทรานาทรวาจโก ทฎฺฐพฺโพฯ ทรสทฺโท จ กายทรเถ จิตฺตทรเถ กิเลสทรเถ จ วตฺตติฯ อยญฺหิ –

อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจิ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทร’’นฺติ

เอตฺถ กายทรเถ จิตฺตทรเถ จ วตฺตติฯ ‘‘วีตทฺทโร วีตโสโก วีตสลฺโล, สยํ อภิญฺญาย อภาสิ พุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปน กิเลสทรเถ วตฺตติฯ วีตทฺทโรติ หิ อคฺคมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตกิเลสทรโถติ อตฺโถฯ

นร นยเนฯ นรติฯ นโร, นารีฯ

เอตฺถ นโรติ ปุริโสฯ โส หิ นรติ เนตีติ นโรฯ ยถา ปฐมปกติภูโต สตฺโต ทตราย ปกติยา เสฎฺฐฏฺเฐน ปุริ อุจฺจาฎฺฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเฐน นโรติ วุจฺจติฯ ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฎฺฐภคินีนํ เนตุฎฺฐาเน ติฎฺฐติ, ปเคว อิตโร อิตราสํฯ นารีติ นเรน โยคโต, นรสฺสายนฺติ วา นารีฯ อปรมฺเปตฺถ นรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ, นริยติ สเกน กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, สตฺโต มนุสฺโส วาฯ ‘‘กมฺเมน นิยฺยเตโอ โลโก’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นรสทฺทสฺส ตาว ปุริสวจเน ‘‘นรา จ อถ นาริโย’’ติ นิทสฺสนํฯ สตฺตมนุสฺสวจเน ปน ‘‘พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโมฯ อาโมทิตา นรมรู’’ติ จ นิทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘นโรติ ปุริโส, นโรติ สตฺโต, นโรติ มนุสฺโส’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพฯ

หร หรเณฯ หรณํ ปวตฺตนํฯ หรติฯ สาวตฺถิยํ วิหรติฯ วิหาสิฯ วิหํสุฯ วิหริสฺสติฯ อปฺปมตฺโต วิหิสฺสติฯ โวหรติฯ สํโวหรติ. สพฺโพ หรติ วาฯ รูปิยสํโวหาโร, รูปิยสพฺโพหาโร วาฯ ปาฎิหาริยํฯ ปีติปาโมชฺชหาโรฯ วิหาโรฯ โวหาโรฯ อภิหาโรฯ จิตฺตํ อภินีหรติฯ สาสเน วิหรํ, วิหรนฺโต, วิหรมาโนฯ วิหาตพฺพํ, วิหริตุํฯ วิหริตฺวาฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ปาฎิหาริยนฺติ สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฎิหาริยํฯ ปฎีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฎิปวิฎฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิยฯ วิหาโรติ ฐานนิสชฺชาทินา วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, ภิกฺขูนํ อาวาโสฯ วิหรณํ วา วิหาโร, วิหรณกฺริยาฯ โวหาโรติ พฺยวหาโรปิ ปณฺณตฺติปิ วจนมฺปิ เจตนาปิฯ ตตฺถ

โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฎฺฐ ชานาติ, วาณิโช โส นพฺราหฺมโณ’’ติฯ

อยํ พฺยวหารโวหาโร นามฯ ‘‘สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร’’ติ อยํ ปณฺณตฺติโวหาโร นามฯ ตถา ตถา โวหรนฺติ ปรามสนฺตีติ อยํ วจนโวหาโร นามฯ ‘‘อฎฺฐ อริยโวหารา, อฎฺฐ อนริยโวหารา’’ติ อยํ เจตนาโวหาโร นามฯ อิจฺเจวํ –

พฺยวหาเร วจเน จ, ปณฺณตฺติเจตนาสุ จ;

โวหารสทฺโท จตูสุ, อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติฯ

หร อปนยเนฯ อปนยนํ นีหรณํฯ โทสํ หรติฯ นีหรติฯ นีหาโร, ปริหรติฯ ปริหาโรฯ รโชหรณํฯ สพฺพโทสหโร ธมฺโมฯ ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฎิปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฎิหาริยํฯ มตฺตาวณฺณเภเทเนตฺถ ‘‘ปาฎิเหรํ ปาฎิหีรํ ปาฎิหาริย’’นฺติ ตีณิ ปทรูปานิ, ภวนฺติฯ

หร อาทาเนฯ อทินฺนํ หรติฯ หริสฺสติฯ หาหิติ อิจฺจปฯ ‘‘ขราชินํ ปร สุญฺจ, ขาริกาชญฺจ หาหิตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ อาหรติ, อวหรติ, สํหรติ, อปหรติ, อุปหรติ, ปหรติ, สมฺปหรติ, สมาหรติฯ มโนหโร ปาสาโทฯ ปรสฺสหรณํฯ อาหาโร, อวหาโร, สํหาโร, อุปหาโร, สมฺปหาโร, สมาหาโรฯ หริยฺยติ, อาหริยฺยติฯ อาหริยฺยนฺติฯ อาหฎํ, หริตุํ, อาหริตุํ, อาหริตฺวา, อาหริตฺวานฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

ธร ธรเณฯ ธรณํ วิชฺชมานตาฯ ธรติฯ ธรเต สตฺถุสาสนํฯ

ธร อวิทฺธํสเนฯ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธรติฯ

ขร ขเยฯ ขรติฯ ขรณํฯ นกฺขรนฺติ น ขิยฺยนฺตีติ อกฺขรานิฯ นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ โปราณาฯ

ชาครนิทฺทกฺขเย ชาครติฯ ชาคโร, ชาครณํ, ชาครํฯ ทีฆา ชาครโต รตฺติฯ ชาครมาโนฯ อยญฺจ ธาตุ ตนาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ชาคโรติ, ปฎิชาคโรตี’’ติ รูปานิ ชเนติฯ

อีร วจเน คติกมฺปเนสุ จฯ อีรติฯ อีริตํฯ เอริตํฯ สมีรโณฯ ชิเนริโต ธมฺโมฯ กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺสฯ

ตตฺถ สมีรโณติ วาโตฯ โส หิ สมีรติ วายติ, สมีเรติ จ รุกฺขสาขาปณฺณาทีนิ สุฎฺฐุ กมฺเปตีติ ‘‘สมีรโณ’’ติ วุจฺจติฯ

หเร ลชฺชายํฯ อลุตฺตนฺโตยเมการนฺโต ธาตุ, คิเล ปีติกฺขเยติ ธาตุ วิยฯ หรายติฯ หรายนํฯ อฎฺฎียามิ หรายามิฯ

เอตฺถ หรายตีติ ลชฺชติ, หิริํ กโรตีติ อตฺโถฯ

ปร ปาลนปูรเณสุฯ ‘‘ปรติ, ปรโม’’ติมสฺส รูปานิ, นร นยเนติ ธาตุสฺส ‘‘นรติ นโร’’ติ รูปานิ วิยฯ

ตตฺถ ปรตีติ ปาเลติ, ปูรติ วาฯ สุทฺธกตฺตุวเสนิทํ ปทํ วุตฺตํฯ เหตุกตฺตุวเสน หิ ‘‘ปาเรติ ปารยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ ปรโมติ ปาลโก ปูรโก วาฯ เอตฺถ จ ‘‘ปารมี’’ติ ปทํ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ ตถา หิ ปารมีติ ปรติ, ปาเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ มหาโพธิสตฺโตฯ ปรมสฺส อิทํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ ครูหิ ปน ‘‘ปูเรตีติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปูรโก ปาลโก จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วีมํสิตพํฯ

วร วรเณฯ วรติฯ วารโณ, วรุโณฯ

คิร นิคฺคิรโณฯ นิคฺคิรณํ ปคฺฆรณํฯ คิรติ, คิริฯ

เอตฺถ คิรีติ ปพฺพตา, โย ‘เสโล’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ กถิยติฯ โส หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ จิตตฺตา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตฯ หิมวมนาทิวเสน ชลสฺส สารภูตานํ เภสชฺชาทิวตฺถูนญฺจ คิรณโต คิรีติ วุจฺจติฯ

อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

ปพฺพโต อจโล เสโล, นโค คิริ มหีธโร;

อทฺทิ สิลุจฺจโย จาติ, คิริปณฺณตฺติโย อิมาฯ

สุร อิสฺสริยทิตฺตีสุฯ สุรติฯ สุโร, อสุโรฯ

ตตฺร สโรติ สุรติ อีสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุโรฯ สุนฺทรา รา วาจา อสฺสาติ วา สุโร, เทโวฯ เทวาภิธานานิ ทิวาทิคเณ ปกาเสสฺสามฯ อสุโรติ เทโว วิย น สุรติ น อีสติ น วิโรจติ จาติ อสุโรฯ สุรานํ วา ปฎิปกฺโข มิตฺตปฎิปกฺขา อมิตฺตา วิยาติ อสุโร, ทานโว, โย ‘‘ปุพฺพเทโว’’ติปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ กุมฺภชาตเก วุตฺตํ –

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,

ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;

ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,

ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติฯ

สคาถาวคฺคสํวณฺณนายํ ปน ‘‘น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’ติ อาหํสุ, ตโต ปฎฺฐาย อสุรา นาม ชาตา’’ติ วุตฺตํฯ

อิมานิ ตทภิธานานิ –

อสุโร ปุพฺพเทโว จ, ทานโว เทวตาริ ตุ;

นามานิ อสุรานนฺติ, อิมานิ นิทฺทิเส วิทูฯ

ปาโก อิติ ตุ ยํ นามํ, เอกสฺส อสุรสฺส ตุ;

ปณฺณตฺตีติปิ เอกจฺเจ, ครโว ปน อพฺรวุํฯ

กุร สทฺเท อกฺโกเส จฯ กุรติฯ กุรโร, กุรรีฯ กุมฺโม, กุมฺมีฯ

ขุร เฉทเน วิเลขเน จฯ ขุรติฯ ขุโรฯ

มุร สํเวฐเนฯ มุรติฯ มุโร, โมโรฯ

ฆุร อภิมตฺต สทฺเทสุฯ ฆุรติฯ โฆโรฯ

ปุร อคฺคคมเนฯ อคฺคคมนํ นาม ปธานคมนํ, ปฐมเมว คมนํ วาฯ ปุรติฯ ปุรํ, ปุรีฯ อวาปุรติฯ อวาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํฯ อวาปุรณํ อาทาย คจฺฉติฯ

ตตฺถ ปุรนฺติ ราชธานีฯ ตถา หิ ‘‘นครํ ปุรํ ปุรี ราชธานี’’ติ เอเต ปริยายาฯ ‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารี ปุรมนฺตเร’’ติอาทีสุ ปน เคหํ ‘‘ปุร’’นฺติ วุจฺจติฯ ปธานตาย ปุรโต ปุรโต คมเนน คนฺตพฺพนฺติ ปุรํ, ราชธานี เจว เคหญฺจฯ อวาปุรณนฺติ อวาปุรนฺติ วิวรนฺติ ทฺวารํ เอเตนาติ อวาปุรณํ, ยํ ‘‘กุญฺจิกา’’ติปิ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วุจฺจติฯ อวาปุรตีติอาทีสุ อว อาอิจฺจุโภ อุปสคฺคาติ ทฎฺฐพฺพาฯ

ผร ผรเณฯ ผรณํ นาม พฺยาปนํ คมนํ วาฯ สมํ ผรติ สีเตนฯ อาหารตฺถํ ผรติฯ ผรณํฯ

คร อุคฺคเมฯ ครติฯ ครุฯ

ครูติ มาตาปิตาทโย คารวยุตฺตปุคฺคลาฯ เต หิ ครนฺติ อุคฺคจฺฉนฺติ อุคฺคตา ปากฎา โหนฺตีติ ครูติ วุจฺจนฺติฯ อปิจ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเฐน ครูติ วุจฺจนฺติฯ ครุสทฺโท ‘‘อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวญฺหิ เม อญฺญตโร ครูน’’นฺติ เอตฺถ มาตาปิตูสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกาจริเย สพฺพญฺญุมฺหิฯ อปิจ ครุสทฺโท อญฺเญสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสติฯ สพฺพเมตํ เอกโต กตฺวา อตฺริทํ วุจฺจติ –

มาตาปิตาจริเยสุ, ทุชฺชเร อลหุมฺหิ จ;

มหนฺเต จุคฺคเต เจว, นิเฉกาทิกเรสุ จ;

ตถา วณฺณวิเสเสสุ, ครุสทฺโท ปวตฺตติฯ

เกจิ ปนาจริยา ‘‘ครุ ครู’’ติ จ ทฺวิธา คเหตฺวา ภาริยวาจกตฺเต ครุสทฺโท ฐิโตฯ อาจริยวาจกตฺเต ปน คุรุสทฺโทติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ปาฬิวิสเย หิ สพฺเพสมฺปิ ยถาวุตฺตานํ อตฺถานํ วาจกตฺเต ครุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อการสฺส อาการภาเว ‘‘คารว’’นฺติ สวุทฺธิกสฺส ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตฯ สกฺกฎภาสาวิสเย ปน คุรุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อุการสฺส วุทฺธิภาเว อญฺญถา ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตฯ

มร ปาณจาเคฯ มรติฯ มตฺตุํฯ มริตฺวาฯ เหตุกตฺตริ ‘‘ปุริโส ปุริสํ มาเรติ, มารยติฯ ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ มาราเปติ, มาราปยติฯ ปุริโส ปุริสํ มาเรตุํ มาเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิฯ มจฺโจฯ มรุฯ มรณํ, มจฺจุฯ มฎฺฎุฯ มาโรฯ

ตตฺถ มตฺตุนฺติ มริตุํฯ ตถา หิ อลีนสตฺตุชาตเก ‘‘โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ มจฺโจติ มริตพฺพสภาวตาย ‘‘มจฺโจ’’ติ ลทฺธนาโม สตฺโต ฯ มรูติ ทีฆายุโกปิ สมาโน มรณสีโลติ มรุ, เทโวฯ มรณนฺติ จุติฯ

มรณํ อนฺตโก มจฺจุ, หินฺทํ กาโล จ มฎฺฎุ จ;

นิกฺเขโป จุติ เจตานิ, นามานิ มรณสฺส เวฯ

มาโรติ สตฺตานํ กุสลํ มาเรตีติ มาโร, กามเทโวฯ

อิมานิสฺส นามานิ –

มาโร นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺติ ปชาปติ;

ปมตฺตพนฺธุ มทฺทโน, ปาปิมา ทพฺพโกปิ จ;

กนฺทปฺโป จ รติปติ, กาโม จ กุสุมายุโธฯ

อญฺเญ อญฺญานิปิ นามานิ วทนฺติ, ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาโรว นามานิ อาคตานิฯ

เอตฺถ จ มาโรติ เทวปุตฺตมาเรน สทฺธึ ปญฺจ มารา กิเลสมาโร ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโรติฯ

ธร อวตฺถาเนฯ ธรติฯ

ภร โปสเนฯ ภรติฯ ภริโต, ภตฺตาฯ

ถร สนฺถรเณฯ ถรติ, สนฺถรติฯ สนฺถรณํฯ

ทร วิทารเณฯ ภูมึ ทรติฯ กุทาโลฯ

ทร ทาเหฯ กาโย ทรติฯ ทโร, ทรโถฯ

ติร อโธคติยํฯ ติรติฯ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉา วาฯ

อร คติยํฯ อรติฯ อตฺถํ, อตฺโถ, อุตุฯ

เอตฺถ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุฯ

รการนฺตธาตุรูปานิฯ

ลการนฺตธาตุ

ลา อาทาเนฯ ลาติฯ ลานํ, ครุโฬ, สีหโฬ, ราหุโล, กุสลํ, พาโล, มหลฺลโก, มหลฺลิกาฯ

ตตฺร ครุโฬติ ครุํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ ครุโฬ, โย ‘‘สุปณฺโณ, ทิชาธิโป, นาคาริ, กโรฎี’’ติ จ วุจฺจติฯ สีหโฬติ สีหํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ, ปุพฺพปุริโสฯ ตพฺพํเส ชาตา เอตรหิ สพฺเพปิ สีหฬา นาม ชาตาฯ

ราหุโลติอาทีสุ ปน ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, โก โส? สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุลภทฺโท พุทฺธปุตฺโตฯ ตสฺส หิ ชาตทิวเส สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฎฺฐึ นิเวเทถา’’ติ อุยฺยาเน กีฬนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สาสนํ ปหิณิฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ปุตฺตสฺส หิ ชายนํ ราหุคฺคโห วิย โหติฯ ตณฺหากิลิสฺสนตาปาทนโต พาเฬฺหน จ สงฺขลิกาทิพนฺธเนน พนฺธํ วิย โหติ มุจฺจิตุํ อปฺปทานโตติ ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฎฺฐาย เม นตฺตา ‘ราหุโล’ เตฺวว โหตู’’ติ อาห, ตโต ปฎฺฐาย กุมาโร ราหุโล นาม ชาโตฯ

มหาปทานสุตฺตฎีกายญฺหิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘ราหุโล’’ติ วจนสฺสตฺถํ ปากฎํ กาตุํ อธิปฺปายตฺถวเสน วุตฺตํฯ น หิ เกวโล ‘‘ราหู’’ติ สทฺโท ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ อตฺถํ วทติ, อถ โข ชาตสทฺทสมฺพนฺธํ ลภิตฺวา วทติฯ ตถา หิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ โพธิสตฺเตน วุตฺตวจนสฺส ‘‘ราหุคฺคโห ชาโต’’ติ อตฺถौ ภวติ, ตสฺมา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘มม นตฺตา ราหุ วิย ลาตีติ ราหุโลติ วตฺตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราหุโลเตฺวว โหตู’’ติ อาหาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปน ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปฐนฺติ, กตฺถจิ โปตฺถเก จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อตฺถสฺส อยุตฺติโต ฎีกาย จ สทฺธึวิโรจโตฯ น หิ ‘‘ราหุโล’’ติ กุมารสฺส นามํ ปฐมํ อุปฺปนฺนํ, ปจฺฉาเยว ปน อุปฺปนฺนํ อยฺยเกน ทินฺนตฺตา, ตสฺมา ตทา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ ยถา หิ อนภิสิตฺเต อราชินิ ปุคฺคเล ‘‘มหาราชา’’ติ โวหาโร นปฺปวตฺตติฯ ฎีกายญฺจ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ อถาปิ เตสํ สิยา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปทสฺส วิชฺชมานตฺตา เอว ฎีกายํ ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ ภาววเสน ลาสทฺเทน สมานตฺโถ อาทานตฺโถ คหสทฺโท วุตฺโตติ เอวมฺปิ นุปปชฺชติ, ‘‘ราหุลานํ ชาตํ พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปาฐสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ราหุโลติ หิ อิทํ ปทํ ‘‘สีหโฬ’’ติ ปทํ วิย ทพฺพวาจกํ, น กทาจิปิ ภาววาจกํ, ตสฺมา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ เอตํ เอกจฺเจหิ ทุโรปิตํ ปาฐํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อยเมว ปาโฐ คเหตพฺโพ, สารโต จ ปจฺเจตพฺโพ สุปริสุทฺเธสุ อเนเกสุ โปตฺถเกสุ ทิฎฺฐตฺตา, โปราเณหิ จ คมฺภีรสุขุมญาเณหิ อาจริยปจาริเยหิ ปฐิตตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถปฺปกาสนา – ราหุ ชาโตติ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต ‘‘อิทานิ มม ราหุ ชาโต’’ติ วทติ, มุจฺจิตุํ อปฺปทานวเสน มม คหณตฺถํ ราหุ อุปฺปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ พนฺธนํ ชาตนฺติ อิมินา ‘‘มม พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วทติฯ ตถา หิ ฎีกายํ วุตฺตํ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติฯ ตตฺถ ราหุคฺคโหติ คณฺหาตีติ คโห, ราหุ เอว คโห ราหุคฺคโห, มม คาหโก ราหุ ชาโตติ อตฺโถฯ อถ วา คหณํ คโห, ราหุโน คโห ราหุคฺคโห, ราหุคฺคหณํ มม ชาตนฺติ อตฺโถฯ ปุตฺโต หิ ราหุสทิโสฯ ปิตา จนฺทสทิโส ปุตฺตราหุนา คหิตตฺตาฯ

เอกจฺเจ ปน ‘‘ราหุโลเตฺวว โหตู’’ติ อิมํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ วุตฺเต อิมินา น สเมติ, ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วุตฺเตเยว ปน สเมตีติ มญฺญมานา เอวํ ปาฐํ ปฐนฺติ ลิขนฺติ จ, ตสฺมา โส อนุปปริกฺขิตฺวา ปฐิโต ทุโรปิโต ปาโฐ น คเหตพฺโพ, ยถาวุตฺโต โปราณโก โปราณาจริเยหิ อภิมโต ปาโฐเยว อายสฺมนฺเตหิ คเหตพฺโพ อตฺถสฺส ยุตฺติโต, ฎีกาย จ สทฺธึ อวิโรธโตติฯ

ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ พาโลติ ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาเต เทฺว อนตฺเถ เทวทตฺตโกกาลิกาทโย วิย ลาติ อาททาตีติ พาโลฯ อิมานิ ปน ตํนามานิ –

พาโล อวิทฺวา อญฺโญ จ, อญฺญาณี อวิจกฺขโณ;

อปณฺฑิโต อกุสโล, ทุมฺเมโธ กุมติ ชโฬฯ

เอฬมูโค จ นิปฺปญฺโญ, ทุมฺเมธี อวิทู มโค;

อวิญฺญู อนฺธพาโล จ, ทุปฺปญฺโญ จ อวิทฺทสุฯ

มหลฺลโกติ มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชิณฺณปุริโสฯ อิมานิสฺส นามานิ –

ชิณฺโณ มหลฺลโก วุทฺโธ, พุทฺโธ วุโฑฺฒ จ กตฺตโร;

เถโร จาติ อิเม สทฺทา, ชิณฺณปญฺญตฺติโย สิยุํฯ

ตถา หิ –

‘‘ทุเร อปสฺสํ เถโรว, จกฺขุํ ยาจิตุมาคโต’’;

เอวมาทีสุ ทฎฺฐพฺโพ, เถรสทฺโท มหลฺลเกฯ

อิมานิ ปน นามานิ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺควเสน วตฺตพฺพานิ –

ชิณฺณา มหลฺลิกา วุทฺธี, พุทฺธี วุฑฺฒี จ กตฺตรา;

เถรี จาติ อิเม สทฺทา, นามํ ชิณฺณาย อิตฺถิยา;

ทล ผล วิสรเณฯ ทลติฯ ผลติฯ ทลิโต รุกฺโขฯ ผลิโต ภูมิภาโคฯ

อล ภูสเนฯ อลติฯ อลงฺกาโร, อลงฺกโต, อลงฺกตํฯ ‘‘สาลงฺกานนโยเคปิ, สาลงฺกานนวชฺชิตา’’ติ อิมิสฺสญฺหิ กวีนํ กพฺพรจนายํ อลงฺกสทฺโท ภูสนวิเสสํ วทติฯ เกจิ ปเนตฺถ อล ภูสนปริยาปนวารเนสูติ ธาตุํ ปฐนฺติ, ‘‘อลตี’’ติ จ รูปํ อิจฺฉนฺติฯ มยํ ปน อลธาตุสฺส ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจกตฺตํ น อิจฺฉาม ปโยคาทสฺสนโตฯ นิปาตภูโต ปน อลํสทฺโท ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจโก ทิสฺสติ ‘‘อลเมตํ สพฺพํฯ อลํ เม เตน รชฺเชนา’’ติอาทีสุฯ

มีล นิเมลเนฯ มีลติ, นิมีลติ, อุมฺมีลติฯ นิมีลนํฯ

พิล ปติตฺถมฺเภฯ พิลติฯ

นีล วณฺเณฯ นีลวตฺถํฯ

สีล สมาธิมฺหิฯ สีลติฯ สีลํ, สีลนํฯ

เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สีลนฺติ เกนฏฺเฐน สีลํ? สีลนฏฺเฐน สีลํ, กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฎฺฐานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘สิรฏฺโฐ สีลฏฺโฐ, สีตลฏฺโฐ สีลฏฺโฐ’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณ วิทู อนุชานนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สีล สมาธิมฺหิ สีล อุปธารเณ’’ติ ทฺวิคณิกสฺส สีลธาตุสฺส อตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิมสฺส หิ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อุปธารเณ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, อุปธาเรตีติปิ เตสํ อตฺโถฯ อิธ ปน ภูวาทิคณิกตฺ ตา สมาธานตฺเถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ ภวติ, สมาธิยตีติ ตสฺส อตฺโถฯ ปุนปิ เอตฺถ โสตูนํ สุขคฺคหณตฺถํ นิพฺพจนานิ วุจฺจนฺเตฯ สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํฯ อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํฯ อิมานิ ภูวาทิคณิกวเสน นิพฺพจนานิฯ จุราทิคณิกวเสน ปน สีเลติ กุสเล ธมฺเม อุปธาเรติ ปติฎฺฐาภาเวน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ ภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลนฺติ นิพฺพจนานิฯ

กิล พนฺเธฯ กิลติฯ กิลํฯ

กูล อาวรเณฯ กุลติฯ กูลํฯ วเห รุกฺเข ปกูลเชฯ กูลํ พนฺธติฯ นทีกูเล วสามหํฯ กูลติ อาวรติ อุทกํ พหิ นิกฺขมิตุํ น เทตีติ กูลํฯ

สูล รุชายํฯ สูลติฯ สูลํฯ กณฺณสูลํ น ชเนติฯ

ตูล นิกฺกรีเสฯ นิกฺกรีสํ นาม กรีสมตฺเตนปิ อมิเนตพฺพโต ลหุภาโวเยวฯ ตูลติฯ ตูลํ ภฎฺฐํว มาลุโตฯ

ปุล สงฺฆาเตฯ ปุลติฯ ปญฺจปุลิฯ

มูล ปติฎฺฐายํ มูลติฯ มูลํฯ มูลสทฺโท ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสฺสีรนาฬิมตฺตานิปี’’ติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติฯ ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิฯ ‘‘ยาวมชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติอาทีสุ สมีเปฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

มูลมูเล มูลสทฺโท, ปทิสฺสติ ตเถว จ;

อสาธารณเหตุมฺหิ, สมีปมฺหิ จ วตฺตติฯ

ผล นิพฺพตฺติยํฯ รุกฺโข ผลติฯ รุกฺขผลานิ ภุญฺชนฺตาฯ มหปฺผลํ มหานิสํสํฯ โสตาปตฺติผลํฯ ตตฺถ ผลนฺติ มหานิพฺพตฺติกํฯ

ผล เภเทฯ ผลติฯ มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาฯ ปาทา ผลึสุฯ ตตฺถ ผลตูติ ภชฺชิตุฯ

ผล อพฺยตฺตสทฺเทฯ อสนี ผลติฯ เทฺวเม ภิกฺขเว อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติฯ ผลนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยาฯ

จุลฺล หาวกรเณฯ หาวกรณํ วิลาสกรณํฯ จุลฺลติฯ

ผุลฺล วิกสนเภเทสุฯ ผุลฺลติฯ ผุลฺลํฯ ผุลฺลิโต กึสุโกฯ สุผุลฺลิตมรวินฺทวนํฯ

อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโตฯ

ขณฺฑผุลฺลปฎิสงฺขรณํฯ

จิลฺล เสฐิลฺเลฯ สิฐิลภาโว เสฐิลฺลํฯ จิลฺลติฯ

เวลุ เจลุ เกลุ เขลุ เปลุ เพลุ เสลุ สล ติล คติยํฯ เวลติฯ เจลติฯ เกลติฯ เขลติฯ เปลติฯ เพลติฯ เสลติฯ สลติฯ ติลติฯ เจลํ, เพลโกฯ เอตฺถ เจลนฺติ วตฺถํฯ เปลโกติ สโสฯ

ขล จลเนฯ ขลติฯ ขโลฯ ขโลติ ทุชฺชโน อสาธุ อสปฺปุริโส ปาปชโนฯ

ขล สญฺจินเนฯ ขลติฯ ขลํฯ ขลนฺ ติ วีหิฎฺฐปโนกาสภูตํ ภูมิมณฺฑลํฯ ตญฺหิ ขลนฺติ สญฺจินนฺติ ราสึ กโรนฺติ เอตฺถ ธญฺญานีติ ขลนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณ’’นฺติ ปโยโคฯ

คิล อชฺโฌหรเณฯ คิลติฯ คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติฯ

คล อทเนฯ คลติฯ คโลฯ คลนฺติ อทนฺติ อชฺโฌหรนฺติ เอเตนาติ คโลฯ คโลติ คีวา วุจฺจติฯ

สล สลฺล อาสุคติยํฯ อาสุคติ สีฆคมนํฯ สลติฯ สลฺลติฯ สลฺลํฯ เอตฺถ จ ‘‘สลฺลํ อุสุ สโร สลฺโล กณฺโฑ เตชโน’’ติ ปริยายา เอเตฯ

โขล คติปฎิฆาเตฯ โขลติฯ

คิเล ปีติกฺขเยฯ คิลายติฯ คิลาโน, เคลญฺญํฯ คิลาโนติ อกลฺลโกฯ วินเยปิ หิ วุตฺตํ ‘‘นาหํ อกลฺลโก’’ติฯ อฎฺฐกถายญฺจ ‘‘นาหํ อกลฺลโกติ นาหํ คิลาโน’’ติ วุตฺตํฯ

มิเล คตฺตวินาเมฯ มิลายติฯ มิลายโน, มิลายนฺโต, มิลายมาโนฯ

เกเล มมายเนฯ มมายนํ ตณฺหาทิฎฺฐิวเสน ‘‘มม อิท’’นฺติ คหณํฯ เกลายติฯ ตฺวํ กํ เกลายติฯ

สล จลเน สํวรเณ จ, วล วลฺล จลเน จฯ สํวรณาเปกฺขายํ จกาโรฯ สลติฯ กุสลํฯ วลติฯ วลฺลติฯ วลฺลูโรฯ

ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํฯ วลฺลนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ อิโต กากเสนาทโย สตฺเต อขาทนตฺถายาติ วลฺลูโรฯ

มล มลฺล ธารเณฯ มลติฯ มลํฯ มลฺลติฯ มลฺโลฯ

ภล ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุฯ ภลติฯ ภลฺลติฯ

กล สงฺขฺยาเนฯ กลติฯ กลา, กาโลฯ

เอตฺถ กลาติ โสฬสภาคาทิภาโคฯ กาโลติ ‘‘เอตฺตโก อตฺกฺกนฺโต’’ติอาทินา กลิตพฺโพ สงฺขาตพฺโพติ กาโล, ปุพฺพณฺหาทิสมโยฯ

กลฺล อสทฺเทฯ อสทฺโทฯ นิสฺสทฺโทฯ กลฺลติฯ

ชล ทิตฺติยํฯ ชลติฯ ชลํ, ชลนฺโต, ปชฺชลนฺโต, ชลมาโนฯ

โก เอติ สิริยา ชลํฯ ชลํว ยสสา อฎฺฐา, เทวทตฺโตติ เม สุตํฯ สทฺธมฺมปชฺโชโต ชลิโตฯ

หุล จลเนฯ หุลติฯ หโลฯ หโลติ ผาโล, โส หิ โหเลติ ภูมึ ภินฺทนฺโต มตฺติกขณฺฑํ จาเลตีติ ‘‘หโล’’ติ วุจฺจติ อุการสฺส อการํ กตฺวาฯ

จล กมฺปเนฯ จลติฯ จลิโต, อจโลฯ มหนฺโต ภูมิจาโลฯ จลนํ, จาโลฯ

ชล ธญฺเญฯ ชลติฯ ชลํฯ

ฎล ฎุล เวลมฺเพฯ ฎลติฯ ฎุลติฯ

ถล ฐาเนฯ ถลติฯ ถโลฯ ถโลติ นิรุทกปฺปเทโสฯ ปพฺพชฺชานิพฺพาเนสุปิ ตํสทิสตฺตา ตพฺโพหาโรฯ ยถา หิ โลเก อุทโกเฆน อโนตฺถรณฎฺฐานํ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลโสเฆน อโนตฺถรณียตฺตา ปพฺพชฺชา นิพฺพานญฺจ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ หิ วุตฺตํฯ

ผาล วิเลขเนฯ ผาลติ ภูมึ วิเลขติ ภินฺทตีติ ผาโลฯ

นล คนฺเถฯ นลติฯ

พล ปาณเนฯ อิห ปาณนํ ชีวนํ สสนญฺจฯ พลติฯ พลํ, พาโลฯ

เอตฺถ พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลโภคพลาทิกํ พลํฯ อถ วา พลนฺติ สมฺมาชีวนํ ชีวนฺติ เอเตนาติ พลํ, สทฺธาทิกํ พลํฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ทฬฺหฏฺเฐน พลนฺติ วตฺตพฺพานํ สทฺธาทีนํ อกมฺปนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ธาตูนํ อตฺถาติสยโยคโต อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวเนน สทฺธาทิพลานํ อภิภวนตฺโถปิ คเหตพฺโพ ‘‘อพลา นํ พลิยนฺตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ พาโลติ พลติ อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จาติ พาโล, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ, น เสฏฺเฐน ปญฺญาชีวิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘พลนฺตีติ พาลา, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวนฺติ, น ปญฺญาชีวิเตนาติ อตฺโถ’’ติฯ ปญฺญาชีวิโนเยว หิ ชีวิตํ เสฎฺฐํ นามฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฎฺฐ’’นฺติฯ

ปุล มหตฺเตฯ ปุลติฯ วิปุลํฯ

กุล สงฺขาเน พนฺธุมฺหิ จฯ โกลติฯ กุลํ, โกโลฯ

สล คมเนฯ สลติฯ

กิล ปีติย กีฬเนสุฯ ปีตสฺส ภาโว ปีติยํ ยถา ทกฺขิยํฯ กีฬนํ กีฬาเยวฯ กิลติฯ

อิล กมฺปเนฯ อิลติฯ เอลํ, เอลาฯ เอตฺถ เอลํ วุจฺจติ โทโสฯ เกนฏฺเฐน? กมฺปนฏฺเฐนฯ โทโสติ เจตฺถ อคุโณ เวทิตพฺโพ, น ปฎิโฆฯ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อปิจ เอลํ วุจฺจติ อุทกํฯ ตถา หิ ‘‘เอลมฺพุชํ กณฺฎกึ วาริชํ ยถา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘เอลํ วุจฺจติ อุทก’’นฺติ อาหฯ เอลาติ ลาลา วุจฺจติ ‘‘เอลมูโค’’ติ เอตฺถ วิยฯ อปิจ เอลาติ เขโฬ วุจฺจติ ‘‘สุตฺวา เนลปติํ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติ เอตฺถ วิยฯ เอตฺถ เนลปติํ วาจนฺติ เขฬพินฺทุนิปาตวิรหิตํ วจนนฺติ อตฺโถฯ ลาลาเขฬวาจกสฺส ตุ เอลาสทฺทสฺส อญฺญํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺตา หิ สทฺทาฯ กึ วา อญฺเญน ปวตฺตินิมิตฺเตน, อิล กมฺปเนติ เอวํ วุตฺตํ กมฺปนํ เอว ลาลาเขฬวาจกสฺส เอลาสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ตสฺมา อิลนฺติ ชิคุจฺฉิตพฺพภาเวน กมฺเปนฺติ หทยจลนํ ปาปุณนฺติ ชนา เอตฺถาติ เอลาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สมานปวตฺตินิมิตฺตาเยว หิ สทฺทา โลกสงฺเกตวเสน นานาปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? หิโนติ คจฺฉตีติ เหตุ, สปฺปติ คจฺฉตีติ สปฺโป, คจฺฉตีติ โคติฯ ตถา อสมานปฺปวตฺตินิมิตฺตาเยว สมานปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? รญฺจตีติ ราชา, ภูมึ ปาเลตีติ ภูมิปาโล, นเร อินฺทตีติ นรินฺโทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิ วิภาเวตพฺโพฯ

อิล คติยํฯ อิลติฯ

หิล หาวกรเณฯ เหลติฯ

สิล อุญฺเฉฯ สิลติฯ

ติล สิเนหเนฯ ติลติฯ ติลํ, เตลํ, ติโลฯ

จิล วสเนฯ จิลติฯ

วล วิลาสเนฯ วลติฯ

ปิล คหเณฯ ปิลติฯ

มิล สิเนหเนฯ มิลติฯ

ผุล สญฺจเล ผรเณ จฯ ผุลติฯ

ลการนฺตธาตุรูปานิฯ

วการนฺตธาตุ

วา คติคนฺธเนสุฯ วาติฯ วาโตฯ

วี ปชนกนฺติ อสนขาทน คตีสุฯ ปชนํ จลนํฯ กนฺติ อภิรุจิฯ อสนํ ภตฺตปริโภโคฯ ขาทนํ ปูวาทิภกฺขนํฯ คติ คมนํฯ เวติฯ

เว ตนฺตสนฺตาเนฯ วายติฯ ตนฺตวาโยฯ

เว โสสเนฯ วายติฯ

ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเนฯ เธวติฯ เขวติฯ

ถิวุ ทิตฺติยํฯ เถวติฯ มธุมธุกา เถวนฺติฯ

ชีว ปาณธารเณฯ ชีวติฯ ชีวิตํ, ชีโว, ชีวิกาฯ อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสาฯ ชีวิตํ กปฺเปติฯ

ปิว มิว ติว นิว ถูลิเยฯ ปิวติฯ ปิวโรฯ มิวติฯ ติวติฯ นิวติฯ

เอตฺถ จ ปิวโรติ กจฺฉโป, โย โกจิ วา ถูลสรีโรฯ ตถา หิ ‘‘ปิวโร กจฺฉเป ถูเล’’ติ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํฯ

อว ปาลเนฯ อวติฯ พุทฺโธ มม อวตํฯ

สว คติยํฯ สวติฯ

กว วณฺเณฯ กวติฯ

ขิวุ มเทฯ ขิวติฯ

โธวุ โธวเนฯ โธวติฯ

เทวุ เทว เทวเนฯ เทวติ อาเทวติ, ปริเทวติ, อาเทโว, ปริเทโว, อาเทวนา, ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ, ปริเทวิตตฺตํฯ

เสวุ เกวุ เขวุ เควุ คิเลวุ เมวุ มิเลวุ เสจเนฯ เสวติฯ เกวติฯ เขวติฯ เควติฯ คิเลวติฯ เมวติ มิเลวติฯ

เทวุ ปฺลุตคติยํฯ ปฺลุตคติ ปริปฺลุตคมนํฯ เทวติฯ

ธาวุ* คติสุทฺธิยํฯ ธาวติ, วิธาวติฯ อาธาวติ, ปริธาวติฯ ธาวโกฯ (*เดิมเป็น ธาตุ)

จิวุ อาทานสํวเรสุฯ จิวติฯ

เจวิ เจตนาตุลฺเยฯ เจวติฯ

วการนฺตธาตุรูปานิฯ

สการนฺตธาตุ

สา ปาเกฯ สาติฯ

สิ เสวายํฯ เสวติฯ เสวนา, เสวโก, เสวิโต, สิโว, สิวํฯ

นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี, 

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฎฺฐมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถ;

สิ คติพุทฺธีสุฯ เสติ, อติเสติฯ อติสิตุํ, อติสิตฺวา, เสตุฯ

สี สเยฯ สโย สุปนํฯ เสติฯ สยติฯ เสนํฯ สยนํฯ

สุ คติยํฯ สวติฯ ปสวติฯ ปสุโต, สุโตฯ

เอตฺถ สุโตติ ทูโต, ‘‘วิตฺติญฺหิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ ‘‘เทวสุโต จ มาตลี’’ติ จ อิมานิ ตตฺถ ปโยคานิฯ

สุ สวเนฯ สวนํ สนฺทนํฯ สวติฯ อาสโวฯ

สู ปสเวฯ ปสโว ชนนํฯ สวติ, ปสวติฯ สุตฺตํฯ

เอตฺถ ปน สุตฺตนฺติ อตฺเถ สวติ ชเนตีติ สุตฺตํ, เตปิฎกํ พุทฺธวจนํ, ตทญฺญมฺปิ วา หตฺถิสุตฺตาทิ สุตฺตํฯ

สู ปาณคพฺภวิโมจเนสุฯ สูติฯ ปสูติฯ ปสูโตฯ

สุ เปรเณฯ สุติฯ

เส ขเยฯ สียติฯ เอการสฺสียาเทโสฯ

เส ปาเกฯ เสติฯ

เส คติยํฯ เสติฯ เสตุฯ

หึส หึสายํฯ หึสติฯ หึสโก, หึสนา, หึสาฯ

อิสฺส อิสฺสายํฯ อิสฺสติฯ ปุริสปรกฺกมสฺส เทวา น อิสฺสนฺติฯ อิสฺสา, อิสฺสายนาฯ

นมสฺส วนฺทนานติยํฯ วนฺทนานติ นาม วนฺทนาสงฺขาตํ นมนํ, สกมฺมโกเยวายํ ธาตุ, น นมุธาตุ วิย สกมฺมโก เจว อกมฺมโก จฯ นมสฺสติฯ

ฆุส สทฺเทฯ ฆุสติ, โฆสติฯ ปฎิโฆโส, นิคฺโฆโส, วจีโฆโสฯ

จุส ปาเนฯ จุสติฯ

ปุส พุทฺธิยํฯ ปุสติฯ โปโสฯ สมฺปีเฬ มม โปสนํฯ โปสนนฺติ วฑฺฒนํฯ

มุส เถยฺเยฯ เถนนํ เถยฺยํ โจริกาฯ มุสติฯ ทุทฺทิกฺโข จกฺขุมุสโนฯ มุสโลฯ

ปุส ปสเวฯ ปุสติฯ

วาสิ ภูส อลงฺกาเรฯ วาสติฯ ภูสติ, วิภูสติฯ ภูสนํ, วิภูสนํฯ

อุส รุชายํฯ อุสติฯ

อิส อุจฺเฉฯ เอสติฯ อิสิฯ

เอตฺถ ปน สีลาทโย คุเณ เอสนฺตีติ อิสโย, พุทฺธาทโย อริยา ตาปสปพฺพชฺชาย จ ปพฺพชิตา นราฯ ‘‘อิสิ ตาปโส ชฎิโล ชฎี ชฎาธโร’’ติ เอเต ตาปสปริยายาฯ

กส วิเลขเนฯ กสติ, กสฺสติฯ กสฺสโก, อากาโสฯ

เอตฺถ กสฺสโกติ กสิการโกฯ อากาโสติ นภํฯ ตญฺหิ น กสฺสตีติ อากาโสฯ กสิตุํ วิเลขิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตทภิธานานิ –

อากาโส อมฺพรํ อพฺภํ, อนฺตลิกฺข’มฆํ นภํ;

เวหาโส คคนํ เทโว, ข’มาทิจฺจปโถปิ จฯ

ตาราปโถ จ นกฺขตฺต-ปโถ รวิปโถปิ จ;

เวหายสํ วายุปโถ, อปโถ อนิลญฺชสํฯ

กส สิส ชส ฌส วส มส ทิส ชุส ยุส หึสตฺถาฯ กสติฯ สิสติฯ ชสติฯ ฌสติฯ วสติฯ มสติฯ มสโกฯ โอมสติ, โอมสวาโทฯ ทิสติฯ ชุสติฯ ยูสติฯ

ตตฺถ โอมสตีติ วิชฺฌติฯ โอมสวาโทติ ปเรสํ สูจิยา วิย วิชฺฌนวาโทฯ มสโกติ มกโสฯ

ภสฺส ภสฺสเนฯ ภสฺสนฺติ กถนํ วุจฺจติ ‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํฯ ภสฺสการก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ภสฺสติฯ ภฎฺฐํฯ ภฎฺฐนฺติ ภาสิตํ, วจนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน –

‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;

นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเฐน, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติ

ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิชฺฌตฺโตติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชปญฺญาย ปญฺญตฺติคโต อมฺหิฯ สุภฏฺเฐนาติ สุภาสิเตนฯ

ชิสุ นิสุ วิสุ มิสุ วสฺส เสจเนฯ เชสติฯ เนสติฯ เวสติฯ เมสติฯ เทโว วสฺสติฯ

มริสุ สหเน จฯ จกาโร เสจนาเปกฺขโกฯ มริสติฯ

ปุส โปสเนฯ โปสติฯ โปโสฯ กมฺมจิตฺตอุตุอาหิอาเรหิ โปสิยตีติ โปโสฯ ‘‘อญฺเญปิ เทโว โปเสตี’’ติ ทสฺสนโต ปน จุราทิคเณปิ อิมํ ธาตุํ วกฺขามฯ

ปิสุ สิลิสุ ปุสุ ปลุสุ อุสุ อุปทาเหฯ เปสติฯ สิเลสติฯ สิเลโสฯ โปสติฯ ปโลสติฯ โอสติฯ อุสุฯ

ฆสุ สํหริเสฯ สํหริโส สงฺฆฎฺฎนํฯ ฆสฺสติฯ

หสุ อาลิงฺเคฯ อาลิงฺโค อุปคูหนํฯ หสฺสติฯ

หส หสเนฯ หสติฯ อสฺสา หสนฺติ, อาชานียา หสนฺติ, ปหสติ, อุหสติฯ การิเต ‘‘หาเสติ’’อิจฺจาทิ, อุหสิยมาโน, หาโส, ปหาโส, หสนํ, ปหสนํ, หสิตํฯ หการโลเปน มนฺทหสนํ ‘‘สิต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติอาทีสุฯ

ตตฺถ อุหสตีติ อวหสติฯ อุทสิยมาโนติ อวหสิยมาโนฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘อิธ ภิกฺขุํ อรญฺญคตํ วา รุกฺขมูลคตํ วา สุญฺญาคารคตํ วา มาตุคาโม อุปสงฺกมิตฺวา อุหสติ’’ อิติ จ ‘‘โส มาตุคาเมน อุหสิยมาโน’’ อิติ จฯ หาโสติ หสนํ วา โสมนสฺสํ วา ‘‘หาโส เม อุปปชฺชถา’’ติอาทีสุ วิยฯ

ตุส หส หิส รส สทฺเทฯ ตุสติ, หสติ, หิสติ, รสติ, รสิตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ ตา’’ อิติฯ

รส อสฺสาทเนฯ รสติฯ รโสฯ

รส อสฺสาทสิเนเหสุฯ รสติฯ รโสฯ

รส หานิยํฯ รสติฯ รสนํ, รโสฯ

อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘นเหว ฐิต นา’สีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;

ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติฯ

ตตฺถ รสติพฺพโยติ โส โส วโย รสติ ปริหายติ, น วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ

ลส สิเลสนกีฬเนสุฯ ลสติฯ ลาโสฯ ลสี จ เต นิปฺปลิตาฯ ลสิ วุจฺจติ มตฺถลุงฺคํฯ นิปฺปลิตาติ นิกฺขนฺตาฯ

นิส สมาธิมฺหิฯ สมาธิ สมาธานํ จิตฺเตกคฺคตาฯ เนสติฯ

มิส มส สทฺเท โรเส จฯ เมสติฯ มสติฯ เมโสฯ มสโกฯ

ปิสิ เปสุ คติยํฯ ปิสติฯ เปสติฯ

สสุ หึสายํฯ สสติฯ สตฺถํฯ สตฺถํ วุจฺจติ อสิฯ

สํส ถุติยญฺจฯ จกาโร หึสาเปกฺขายฯ สํสติ, ปสํสติฯ ปสํสา, ปสํสนาฯ ปสตฺโถ ภควาฯ ปสํสมาโน, ปสํสิโต, ปสํสโก, ปสํสิตพฺโพ, ปสํสนีโย, ปาสํโส, ปสํสิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

ทิส เปกฺขเนฯ เอติสฺสา ปน นานารูปานิ ภวนฺติ – ‘‘ทิสฺสติ ปทิสฺสติ’’ อิจฺจาทิ อกมฺมกํฯ ‘‘ปสฺสติ ทกฺขติ’’อิจฺจาทิ สกมฺมกํฯ

ทิสฺสตุ, ปสฺสตุ, ทกฺขตุฯ ทิสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺยฯ ทิสฺเส, ปสฺเส, ทกฺเขฯ ทิสฺส, ปสฺส, ทกฺขฯ อทิสฺสา, อปสฺสาฯ อทฺทา สีทนฺตเร นเคฯ อทฺทกฺขา, อทฺทกฺขุํ, อทสฺสุํฯ อทสฺสิ, อปสฺสิ, อทกฺขิฯ

ทสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสติ, ทกฺขิสฺสติฯ อทสฺสิสฺสา, อปสฺสิสฺสา, ทกฺขิสฺสาฯ เอวํ วตฺตมานปญฺจมิยาทิวเสน วิตฺถาเรตพฺพานิฯ การิเต ‘‘ทสฺเสติ ทสฺสยตี’’ติ รูปานิฯ กมฺเม ‘‘ปสฺสิยติ’’ อิจฺจาทีนิฯ

ทิสาฯ ปสฺโสฯ ปสฺสํฯ ปสฺสิตาฯ ทสฺเสตาฯ ทสฺสนํฯ วิปสฺสนา, ญาณทสฺสนนฺติ นามิกปทานิฯ ตทตฺเถ ปน ตุมตฺเถ จ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ รูปํฯ ‘‘อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ หิ ปาฬิฯ อิมสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตุมตฺเถ วา จตุตฺถิยา รูปํฯ ตถา หิ ทกฺขิตาเยติ อิมสฺส ทสฺสนตฺถายาติ วา ปสฺสิตุนฺติ วา อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ทิสาติอาทีสุ ปน ปุรตฺถิมาทิเภทาปิ ทิสาติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส,

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา อิมาโย;

กตมํ ทิสํ ติฎฺฐติ นาคราชา,

ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ

มาตาปิตาทโยปิฯ ยถาห –

‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;

ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา;

ทาสกมฺมกรา เหฎฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;

เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ;

ปจฺจยทายกาปิฯ ยถาห – ‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา นมฺปิ ทิสํ วทนฺตี’’ติฯ

นิพฺพานมฺปิฯ ยถาห –

‘‘เอตาทิสา ปรมา เสตเกตุ,

ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺตี’’ติ;

เอวํ ทิสาสทฺเทน วุจฺจมานํ อตฺถรูปํ ญตฺวา อิทานิสฺส นิพฺพจนเมวํ ทฎฺฐพฺพํฯ ทิสฺสติ จนฺทาวฎฺฎนาทิวเสน ‘‘อยํ ปุริมา อยํ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา นานปฺปการโต ปญฺญายตีติ ทิสา, ปุรตฺถิมทิสาทโยฯ ตถา ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุฎฺฐาน’นฺติอาทินา ปสฺสิตพฺพาติ ทิสา, มาตาปิตาทโยฯ ทิสฺสนฺติ สกาย ปุญฺญกฺริยาย อิเม ทายกาติ ปญฺญายนฺตีติ ทิสา, ปจฺจยทายกาฯ ทิสฺสติ อุปฺปาทวยาภาเวน นิจฺจธมฺมตฺตา สพฺพกาลมฺปิ วิชฺชตีติ ทิสา, นิพฺพานํฯ ปสฺโสติ การณาการณํ ปสฺสตีติ ปสฺโสฯ เอวํ ปสฺสตีติ ปสฺสํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปสฺสติ ปสฺโส ปสฺสนฺตํ, อปสฺสนฺตมฺปิ ปสฺสติ;

อปสฺสนฺโต อปสฺสนฺตํ, ปสฺสนฺตมฺปิ น ปสฺสตี’’ติฯ

ปสฺสตีติ ปสฺสิตาฯ ทสฺเสตีติ ทสฺสิตาฯ ทสฺสนนฺติ ทสฺสนกฺริยาฯ อปิจ ทสฺสนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ รูปารมฺมณํ ปสฺสตีติ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ ตถา ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วจนโต ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโคฯ กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโตฯ นนุ โคตฺรภู ปฐมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ, ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ สํโยชนานํ อปฺปหานโต, ตสฺมา ‘‘ปสฺสตี’’ติ น วตฺตพฺโพฯ ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฎฺฐตฺตา อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามีติ วทนฺโต คามวาสี นิทสฺสนํฯ

วิปสฺสนาติ อนิจฺจาทิวเสน ขนฺธานํ วิปสฺสนกํ ญาณํฯ ญาณทสฺสนนฺ ติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน ญาณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ เอตฺถ หิ ทิพฺพจกฺขุ ญาณทสฺสนํ นามฯ ‘‘ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘อภพฺพา เต ญาณทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายา’’ติ เอตฺถ มคฺโค, ‘‘อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ เอตฺถ ผลญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ เอตฺเถตํ ภวติ –

‘‘ทิพฺพจกฺขุปิ มคฺโคปิ, ผลญฺจาปิ วิปสฺสนา;

ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ, ญาณํ สพฺพญฺญุตาปิ จ;

ญาณทสฺสนสทฺเทน, อิเม อตฺถา ปวุจฺจเร’’ติฯ

ทํส ทํสเนฯ ทํสติ, วิทํสติฯ ทนฺโตฯ การิเต อาโลกํ วิทํเสติฯ

เอส พุทฺธิยํฯ เอสติฯ

สํส กถเนฯ สํสติฯ โย เม สํเส มหานาคํฯ

กิลิส พาธเนฯ กิลิสติฯ กิเลโสฯ

เอตฺถ พาธนฏฺเฐน ราคาทโยปิ ‘‘กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ ทุกฺขมฺปิฯ เอเตสุ ทุกฺขวเสน –

‘‘อิทญฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ กิเลสมตฺตโน;

อานนฺทิยํ วิจริํสุ, รมณีเย คิริพฺพเช’’ติ

ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘กิลิสฺสตี’’ติ รูปํฯ

วส สิเนหเนฯ วสติฯ วสาฯ

เอตฺถ จ วสา นาม วิลีนสิเนโหฯ สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณาฯ อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ

อีส หึสาคติทสฺสเนสุฯ อีสติฯ อีโสฯ

ภาส พฺยตฺตายํ วาจายํฯ ภาสติฯ ภาสา, ภาสิตํ, ภาตาฯ ปริภาสติฯ ปริภาสา, ปริภาสโกฯ

ตตฺร ภาสนฺติ อตฺถํ เอตายาติ ภาสา, มาคธภาสาทิฯ ภาสิตนฺติ วจนํฯ วจนตฺโถ หิ ภาสิตสทฺโท นิจฺจํ นปุํสกลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิต’’นฺติฯ วาจฺจลิงฺโค ปน ภาสิตสทฺโท ติลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตํ จตุสจฺจํ, ภาสิตา วาจา’’ติฯ ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, เชฎฺฐภาตาติ วุตฺตํ โหติฯ โส หิ ปุพฺเพ ชาตตฺตา เอวํ วตฺตุํลภติฯ กิญฺจาปิ ภาตุสทฺโท ‘‘ภาติกสตํ, สตฺตภาตโรฯ ภาตรํ เกน โทเสน, ทุชฺชาสิ ทกรกฺขิโน’’ติอาทีสุ เชฎฺฐกนิฎฺฐภาตูสุ วตฺตติ, ตถาปิ เยภุยฺเยน เชฎฺฐเก นิรูฏฺโฐ, ‘‘ภาตา’’ติ หิ วุตฺเต เชฎฺฐภาตาติ วิญฺญายติ, ตสฺมา กตฺถจิ ฐาเน ‘‘กนิฎฺฐภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ

นนุ จ โภ กตฺถจิ ‘‘เชฎฺฐภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน ภาตาสทฺทสฺส กนิฏฺเฐปิ วตฺตนโต ปากฎีกรณตฺถํ ‘‘เชฎฺฐภาตา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ หริเณสุ วตฺตมานสฺส มิคสทฺทสฺส กทาจิ อวเสสจตุปฺปเทสุปิ วตฺตนโต ‘‘หริณมิโค’’ติ วิเสเสตฺวา วาจํ ภาสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ยถา จ โคหตฺถิมหึสอจฺฉสูกรสสพิฬาราทีสุ สามญฺญวเสน มิคสทฺเท วตฺตมาเนปิ ‘‘มิคจมฺมํ มิคมํส’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน ‘‘หริณสฺสา’’ติ วิเสสนสทฺทํ วินาปิ ‘‘หริณมิคจมฺมํ หริณมิคมํส’’นฺติ วิเสสตฺถาธิคโม โหติ, เอตฺถ น โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมํ วา มํสํ วา วิญฺญายติฯ ตถา ‘‘มิคมํสํ ขาทนฺตี’’ติ วจนสฺส โคหตฺถิอาทีนํ มํสํ ขาทนฺตีติ อตฺโถ น สมฺภวติ, เอวเมว กตฺถจิ วินาปิ เชฎฺฐกอิติ วิเสสนสทฺทํ ‘‘ภาตา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘เชฎฺฐกภาตา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายตีติฯ นนุ จ โภ ‘‘มิคจมฺมํ, มิคมํส’’นฺติ เอตฺถ จมฺมมํสสทฺเทเหว วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ? น โหติ, มิคสทฺทสฺส อิว จมฺมมํสสทฺทานํ สามญฺญวเสน วตฺตนโต, เอวญฺจ สติ เกน วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ เจ? โลกสงฺเกตวเสน, ตถา หิ มิคสทฺเท จ จมฺมสทฺ ทาทีสุ จ สามญฺญวเสน วตฺตมาเนสุปิ โลกสงฺเกเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมาทีนิ น ญายนฺติ โลเกน, อถ โข หริณจมฺมาทีนิเยว ญายนฺติฯ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติ การณ’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

คิเลสุ อนฺวิจฺฉายํฯ ปุนปฺปุนํ อิจฺฉา อนฺวิจฺฉาฯ คิเลสติฯ

เยสุ ปยตเนฯ เยสติฯ

เชสุ เนสุ เอสุ เหสุ คติยํฯ เชสติฯ เนสติฯ เอสติฯ เหสติฯ ธาตฺวนฺตสฺส ปน สญฺโญควเสน ‘‘เชสฺสติ, เนสฺสตี’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิฯ เชสฺสมาโนฯ เชสฺสํ, เชสฺสนฺโตฯ เอตฺถ จ –

‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี;

เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จา’’ติ

ปาฬิ นิทสฺสนํฯ

เทสุ เหสุ อพฺยตฺตสทฺเทฯ เทสติฯ เหสติฯ

กาส สทฺทกุจฺฉายํฯ กาสติ, อุกฺกาสติฯ กาโสฯ กาสํ สาสํ ทรํ พลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติฯ

กาสุ ภาสุ ทิตฺติยํฯ ทิตฺตีติ ปากฎตา, วิราชนตา วาฯ กาสติ, ปกาสติฯ ปกาสติ เตโชฯ ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติฯ ภาสติฯ ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํฯ ปกาโสฯ กาสุ โอภาโสฯ

ตตฺร ปกาสตีติ ปกาโส, ปากโฎ โหตีติ อตฺโถฯ ตุจฺฉภาเวน ปุญฺชภาเวน วา กาสติ ปกาสติ ปากฎา โหตีติ กาสุฯ ‘‘กาสุ’’ อิติ อาวาโฎปิ วุจฺจติ ราสิปิฯ

‘‘กึนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขนสิ สารถิ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึกาสุยา กริสฺสสี’’ติ

เอตฺถ หิ อาวาโฎ กาสุ นามฯ ‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ เอตฺถ ราสิฯ การิเต – ปกาเสตีติ ปกาสโกฯ โอภาเสตีติ โอภาสโกฯ กมฺเม ปกาสิยตีติ ปกาสิโตฯ เอวํ ภาสิโตฯ ภาเว – กาสนาฯ สงฺกาสนาฯ ปกาสนาฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ปกาสิตุํ, ปกาเสตุํ, โอภาสิตุํ, โอภาเสตุํฯ ปกาสิตฺวา, ปกาเสตฺวา, โอภาสิตฺวา, โอภาเสตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตทฺธิเต ภาสุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโร, ปภสฺสโร โย โกจิฯ ภาสุโรติ วา เกสรสีโหฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ภาสุสทฺโท ‘‘ราช ทิตฺติย’’นฺติ เอตฺถ ราชสทฺโท วิย วิราชนวาจโก สิยา, ตสฺมา รูปสิริยา วิราชนสมฺปนฺนตาย ภาสุ วิราชนตา เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโรติ นิพฺพจนํ เญยฺยํฯ

นาสุ ราสุ สทฺเทฯ นาสติฯ ราสติฯ นาสา, นาสิกาฯ

ตตฺร นาสาติ หตฺถิโสณฺฑาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติอาทีสุ วิยฯ มนุสฺสาทีนํ นาสิกาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยี’’ติอาทีสุ วิยฯ นาสนฺติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺติ เอตายาติ นาสาฯ นาสา เอว นาสิกาฯ ยตฺถ นิพฺพจนํ น วทาม, ตตฺถ ตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา วา น วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, อวุตฺตมฺปิ ปโยควิจกฺขเณหิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพํฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

นาสา โสณฺฑา กโร หตฺโถ, หตฺถิทพฺเพ สมา มตา;

นาสา จ นาสิกา จ เทฺว, นราทีสุ สมา มตา’’ติฯ

นส โกฎิลฺเลฯ นสติฯ

ภิสิ ภเยฯ ภึสติฯ ภึสนโกฯ ตทาสิ ยํ ภึสนกํฯ เภสฺมากาโยฯ

อาสิสิ อิจฺฉายํฯ อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายํ วตฺตติฯ อาสิสติฯ อาสิสเตว ปุริโสฯ อาสิสนาฯ อาสิสตฺตํฯ อาสิสนฺโต, อาสิสมาโน, อาสมาโนฯ ‘‘สุคฺคติมาสมานา’’ติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

คสุ อทเนฯ คสติฯ

ฆุสี กนฺติกรเณฯ อีการนฺโตยํ, เตน อิโต น นิคฺคหีตาคโมฯ ฆุสติฯ

ปํสุ ภํสุ อวสํสเนฯ ปํสติฯ ภํสติฯ

ธํสุ คติยํฯ ธํสติฯ รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํฯ

ปส วิตฺถาเรฯ ปสติฯ ปสุฯ

กุส อวฺหาเน โรทเน จฯ โกสติ, ปกฺโกสติฯ ปกฺโกสโก, ปกฺโกสิโต, ปกฺโกสนํฯ

กสฺส คติยํฯ กสฺสติ, ปริกสฺสติฯ ปฎิกสฺสติฯ มูลาย ปฎิกสฺเสยฺยฯ ปฎิกสฺเสยฺยาติ อากเฑฺฒยฺย, มูลาปตฺติยํเยว ปติฎฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถฯ

อส ทิตฺยาทาเนสุ จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ อสติฯ

ทิส อาทานสํวรเณสุฯ ทิสฺสติ ปุริโสฯ

ทาสุ ทาเนฯ ทาสติฯ

โรส ภเยฯ โรสติฯ โรสโกฯ

เภสุ จลเนฯ เภสติฯ

ปส พาธนผสฺสเนสุฯ ปสติฯ ปาโส, นาคปาโส, หตฺถปาโสฯ

ลส กนฺติยํฯ ลสติ, อภิลสติ, วิลสติฯ ลาโส, วิลาโส, วิลสนํฯ

จส ภกฺขเณฯ จสติฯ

กส หึสายํฯ กสติฯ

ติส ติตฺติยํฯ ติตฺติ ตปฺปนํ ปริปุณฺณตา สุหิตตาฯ ติสติฯ ติตฺติฯ

วส นิวาเสฯ วสติ, วสิยติ, วจฺฉติฯ วตฺถุ, วตฺถํ, ปริวาโส, นิวาโส, อาวาโส, อุปวาโส, อุโปสโถ, วิปฺปวาโส, จิรปฺปวาสี, จิรปฺปวุตฺโถ, วสิตฺวา, วตฺตุํ, วสิตุํ อิจฺจาทีนิฯ

อตฺร อุปวาโสติ อนฺเนน วชฺชิโต วาโส อุปวาโสฯ อุโปสโถติ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถฯ ‘‘เอวํ อฎฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ สีลํฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ อุปวาโสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโสติฯ

วส กนฺติยํฯ วจฺฉติฯ ชินวจฺฉโยฯ

สส สุสเนฯ สสติฯ สโสฯ

สส ปาณเนฯ สสติฯ สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติฯ สโส, สสนํฯ อสฺสาโส ปสฺสาโส อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโตฯ

อส ภุวิฯ อตฺถิฯ อสฯ

เอตฺถ อตฺถีติ อาขฺยาตปทํฯ น อตฺถิ ขีรา พฺราหฺมณีฯ อตฺถิตา, อตฺถิภาโว, ‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถี’’ติอาทีสุ วิย นิปาตปทํฯ ตสฺมา อตฺถีติ ปทํ อาขฺยาตนิปาตวเสน ทุวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสอิติ อวิภตฺติกํ นามิกปทํฯ เอตฺถ จ ‘‘อสสฺมีติ โหตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อตฺถีติ อส, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมินา สสฺสตทิฎฺฐิ วุตฺตาฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘อตฺถิ, สนฺติฯ อสิ, อตฺถฯ อสฺมิ, อสฺม, อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิฯ ‘‘อตฺถุ, สนฺตุฯ อาหิ, อตฺถฯ อสฺมิ, อสฺม อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ จ, ‘‘สิยา, อสฺส, สิยุํ, อสฺสุ, สิยํสุฯ อสฺส, อสฺสถฯ สิยํ, อสฺส, อสฺสาม’’ อิจฺเจตานิ จ ปสิทฺธานิฯ

เอตฺถ ปน ‘‘เตสญฺจ โข ภิกฺขเว สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ…เป.… สิยํสุ เทฺว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ ฯ ตตฺถ สิยํสูติ ภเวยฺยุํฯ อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเฐ ธมฺเมฯ

อิทานิ สิยาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ปเภโท จ วุจฺจเตฯ สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จ ‘‘ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา พาหิรา’’ติ เอกํเสฯ ‘‘สิยา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติวีติกฺกโม’’ติ วิกปฺปเนฯ

สิยาติ เอกมารขฺยาตปทํ, เอกมพฺยยปทํฯ อาขฺยาตตฺเต เอกวจนนฺตํ, อพฺยยตฺเต ยถาปาวจนํฯ ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถี’’ติ เอตฺถ อตฺถีติ อพฺยยปทมิว เอกวจนนฺตมฺปิ พหุวจนนฺตมฺปิ ภวติฯ ตสฺสาขฺยาตตฺเต ปโยโควิทิโตวฯ อพฺยยตฺเต ปน ‘‘สุขํ น สุขสหคตํ, สิยา ปีติสหคต’’นฺติ ‘‘อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ เอกวจนพหุวจนปฺปโยคา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปโรกฺขายํ ‘‘อิติห อส อิติห อสา’’ติ ทสฺสนโต อส อิติ ปทํ คเหตพฺพํฯ หิยฺยตฺตนีรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ อชฺชตนิยา ปน ‘‘อาสิ, อาสึสุ, อาสุํฯ อาสิ, อาสิตฺถฯ อาสึ, อาสิมฺหา’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิฯ ภวิสฺสนฺติยา ‘‘ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิฯ กาลาติปตฺติยา ‘‘อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ

สาส อนุสิฎฺฐิยํฯ สาสติ, อนุสาสติฯ กมฺมนฺตํ โว สาสติ, สาสนํ, อนุสาสนํ, อนุสาสนี, อนุสิฎฺฐิ, สตฺถา, สตฺถํ, อนุสาสโก, อนุสาสิกาฯ

ตตฺร สาสนนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหิตสาสนํ, ปริยตฺติปฎิปตฺติปฎิเวธสงฺขาตํ วา สาสนํฯ ตญฺหิ สาสติ เอเตน, เอตฺถ วาติ ‘‘สาสน’’นฺติ ปวุจฺจติฯ อปิจ สาสนนฺติ ‘‘รญฺโญ สาสนํ เปเสตี’’ติอาทีสุ วิย ปาเปตพฺพวจนํฯ ตถา สาสนนฺติ โอวาโท, โย ‘‘อนุสาสนี’’ติ จ, ‘‘อนุสิฎฺฐี’’ติ จ วุจฺจติฯ สตฺถาติ ติวิธยานมุเขน สเทวกํ โลกํ สาสตีติ สตฺถา, ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ อตฺโถฯ สตฺถนฺติ สทฺเท จ อตฺเถ จ สาสติ อาจิกฺขติ เอเตนาติ สตฺถํฯ กึตํ? พฺยากรณํฯ

อีส อิสฺสริเยฯ อิสฺสริยํ อิสฺสรภาโวฯ อีสติฯ วงฺคีโส, ชนปเทโส, มนุเชโสฯ

ตตฺร วงฺคีโสติ วาจาย อีโส อิสฺสโรติ วงฺคีโสฯ โก โส? อายสฺมา วงฺคีโส อรหาฯ อาห จ สยเมว –

‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ จ;

‘วงฺคีโส’ อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมต’’นฺติ;

อาส อุปเวสเนฯ อุปเวสนํ นิสีทนํ ‘‘อาสเน อุปวิฏฺโฐ สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ วิยฯ อาสติฯ อจฺฉติฯ อาสีโนฯ อาสนํฯ อุปาสติฯ อุปาสโกฯ

ตตฺถ อาสนนฺติ อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยํ กิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ มญฺจปีฐาทิฯ

กสี คติโสสเนสุฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนิโต น นิคฺคหีตาคโมฯ กสติฯ

นิสี จุมฺพเนฯ นิสติฯ

ทิสี อปฺปีติยํฯ ธมฺมํ เทสฺสติฯ ทิโสฯ ทิฏฺโฐฯ เทสฺสีฯ เทสฺโสฯ เทสฺสิโยฯ

ตตฺร ทิโสติ จ ทิฏฺโฐติ จ ปจฺจามิตฺตสฺสาธิวจนเมตํฯ โส หิ ปเร เทสฺสติ นปฺปิยายติ, ปเรหิ วา เทสฺสิยติ ปิโย น กริยตีติ ‘‘ทิโส’’ติ จ ‘‘ทิฏฺโฐ’’ติ จ วุจฺจติฯ อถ วา ทิโสติ โจโร วาปจฺจามิตฺโต วาฯ ทิฏฺโฐติ ปจฺจามิตฺโตเยวฯ อตฺริเม ปโยคา –

‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;

มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติ จฯ

‘‘ทิสา หิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตู’’ติ จ, ‘‘ทิสา หิ เม เต มนุสฺเส ภชนฺตุ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต’’ติ จ,

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฎฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติ จฯ

เทสฺสีติ เทสฺสนสีโล อปฺปิยายนสีโลติ เทสฺสีฯ ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตฺถ ปโยคนิทสฺสนํฯ เทสฺโสติ อปฺปิโย, ตถา เทสฺสิโยติฯ เอตฺถ จ –

‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทีเทวี น เทสฺสิยา;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ จ,

‘‘น เม สา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชตี’’ติ จ,

‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เทสฺสํ มหายสํ;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฎฺฐหิ’’นฺติ จ

ปโยคาฯ สพฺพตฺถ เมติ จ มยฺหนฺติ จ สามิวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิมานิ ปน ปจฺจามิตฺตสฺส นามานิ –

‘‘ปจฺจมิตฺโต ริปุ ทิฏฺโฐ, ทิโส เวรี จ สตฺว’ริ;

อมิตฺโต จ สปตฺโต จ, เอวํ ปณฺณตฺติการิสู’’ติฯ

เอสุ คติยํฯ เอสติฯ

ภสฺส ภสฺสนทิตฺตีสุฯ ภสฺสนํ วจนํฯ ทิตฺติ โสภาฯ ภสฺสติฯ ภสฺสํ, ปภสฺสรํฯ

ธิส สทฺเทฯ ธิสติฯ

ทิส อติสชฺชเนฯ ทิสติ, อุปทิสติ, สนฺทิสติ, นิทฺทิสติ, ปจฺจาทิสติ, ปฎิสนฺทิสติ, อุทฺทิสติฯ เทโส, อุทฺเทโส อิจฺจาทีนิฯ

ปิสุ อวยเวฯ ปิสติฯ

อิสิ คติยํฯ อิสติฯ

ผุส สมฺผสฺเสฯ ผุสติฯ ผสฺโส, ผุสนา, สมฺผุสนา, สมฺผุสิตตฺตํฯ เอวรูโป กายสมฺผสฺโส อโหสิฯ โผฎฺฐพฺพํ, ผุสิตํฯ เทโว จ เอกเมกํ ผุสายติฯ ผุฎฺฐุํ, ผุสิตุํ, ผุสิตฺวา, ผุสิตฺวาน, ผุสิย, ผุสิยานฯ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺติํ กโรติฯ

ตตฺร ผสฺโสติ อารมฺมณํ ผุสนฺติ เอเตน, สยํ วา ผุสติ, ผุสนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ผสฺโส, อารมฺมเณ ผุสนลกฺขโณ ธมฺโมฯ

รุส ริส หึสายํฯ โรสติฯ ริสติฯ ปุริโสฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ริสตีติ ปุริโส’’ติ อาจริยา วทนฺติฯ

ริส คติยํฯ เรสติฯ

วิส ปเวสเนฯ วิสติ, ปวิสติฯ ปเวโส, ปเวสนํ, นิเวสนํ, ปวิสํฯ เอตฺถ นิเวสนํ วุจฺจติ เคหํฯ

มส อามสเนฯ มสติ, อามสติ, ปรามสติฯ ปรามาโส, ปรามสนํฯ

เอตฺถ ปรามาโสติ ปรโต อามสตีติ ปรามาโส, อนิจฺจาทิธมฺเม นิจฺจาทิวเสน คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปรามาโส มิจฺฉาทิฎฺฐิ กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ’’ติอาทีนิ พหูนิ เววจนปทานิ อภิธมฺมโต คเหตพฺพานิฯ

อิสุ อิจฺฉายํฯ อิจฺฉติ, สมฺปฎิจฺฉติฯ สมฺปฎิจฺฉนํ, อิจฺฉา, อภิจฺฉา, อิจฺฉํ, อิจฺฉมาโนฯ

เวสุ ทาเนฯ เวจฺฉติ, ปเวจฺฉติ, ปเวจฺเฉติฯ ปเวจฺฉํ, ปเวจฺฉนฺโตฯ

นิส พทฺธายํฯ พทฺธาติ วินิพทฺโธ, อหงฺการสฺเสตํ อธิวจนํฯ นิสติฯ

ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ โชสติฯ

อิส ปริเยสเนฯ เอสติฯ อิสิ, อิฎฺฐํ, อนิฎฺฐํ, เอสํ, เอสมาโนฯ

สํกเส อจฺฉเนฯ อจฺฉนํ นิสีทนํฯ สงฺกสายติฯ

สการนฺตธาตุรูปานิฯ

หการนฺตธาตุ

หา จาเคฯ ชหติ, วิชหติฯ วิชหนํ, ชหิตุํ, ชหาตเว, ชหิตฺวา, ชหายฯ

มฺหี อีสํหสเนฯ มฺหยเต, อุมฺหยเต วิมฺหยเตฯ

ตตฺถ มฺหยเตติ สิตํ กโรติฯ อุมฺหยเตติ ปหฎฺฐาการํ ทสฺเสติฯ วิมฺหยเตติ วิมฺหยนํ กโรติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาฯ เปกฺขิเตน มฺหิเตน จฯ มฺหิตปุพฺพํว ภาสติฯ ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติฯ อุมฺหาเปยฺย ปภาวตีฯ ปมฺหาเปยฺย ปภาวตี’’ติฯ

ตตฺถ อุมฺหยมานาติ ปหฎฺฐาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานาฯ อุมฺหาเปยฺยาติ สิตวเสน ปหํเสยฺยฯ ปมฺหาเปยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺยฯ

หุ ทาเนฯ หวติฯ หุติฯ

หุ ปสชฺชกรเณฯ ปสชฺชกรณํ ปกาเรน สชฺชนกฺริยาฯ หวติฯ หุโต, หุตวา, หุตาวี, อาหุติฯ

หู สตฺตายํฯ โหติ, โหนฺติฯ โหสิ, โหถฯ โหมิ, โหมฯ ปโหติ, ปโหนฺติฯ ปหูตํ, ปหูตา, กุโต ปหูตา กลหา วิวาทาฯ โหนฺโต, โหนฺตา, โหนฺตํ, ปโหนฺโตฯ ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํฯ โหตุํ โหตุเย, ปโหตุํ, หุตฺวานฯ วตฺตมานาวิภตฺติรูปาทีนิฯ เอตฺถ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิฯ

โหตุ, โหนฺตุฯ โหสิ, โหถฯ โหมิ, โหมฯ ปญฺจมีวิภตฺติรูปานิฯ เอตฺถาปิ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิฯ

หุเวยฺย, หุเวยฺยุํฯ หุเวยฺยาสิ, หุเวยฺยาถฯ หุเวยฺยามิ, หุเวยฺยามฯ หุเวถ, หุเวรํฯ หุเวโถ, หุเวยฺยาวฺโหฯ หุเวยฺยํ, หุเวยฺยามฺเหฯ สตฺตมิยา รูปานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘อุปโก อาชีวโก ‘หุเวยฺย ปาวุโส’ติ วตฺวา สีสํ โอกมฺเปตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกมี’’ติ ปาฬิยํ หุเวยฺยาติ ปทสฺส ทสฺสนโต นยวเสน ‘หุเวยฺย, หุเวยฺยุ’’นฺติอาทีนิ วุตฺตานิฯ หุเปยฺยาติปิ ปาโฐ ทิสฺสติ, ยถา ปจฺจเปกฺขณาฯ ตพฺพเสน ‘‘หุเปยฺย, หุเปยฺยุํ ฯ หุเปยฺยาสี’’ติอาทินา วการสฺส ปการาเทสภูตานิ รูปานิปิ คเหตพฺพานิฯ

อปโร นโย – เหยฺย, เหยฺยุํฯ เหยฺยาสิ, เหยฺยาถฯ เหยฺยามิ, เหยฺยามฯ เหถ, เหรํฯ เหโถ, เหยฺยาวฺโหฯ เหยฺยํ, เหยฺยามฺเหฯ อิมานิ อฎฺฐกถานเยน คหิตรูปานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘น จ อุปฺปาโท โหติฯ สเจ เหยฺย, อุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปาโท ปาปุเณยฺยา’’ติ อิทมฺปิ นิทสฺสนํ ทฎฺฐพฺพํฯ

หุว, หุวุฯ หุเว, หุวิตฺถฯ หุวํ, หุวิมฺหฯ หุวิตฺถ, โหถ อิจฺจปิ สญฺโญคตการโลเปน อโหสีติ อตฺโถฯ ตถาหิ ‘‘กสิรา ชีวิกา โหถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ ‘‘ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ หุวิเรฯ หุวิตฺโถ, หุวิวฺโทฯ หุวิํ, หุวิมฺเหฯ ปโรกฺขาย รูปานิฯ

อหุวา, อหุวูฯ อหุโว, อหุวตฺถฯ อหุวํ, อหุวมฺหฯ อหุวตฺถ, อหุวตฺถุํฯ อหุวเส, อหุววฺหํฯ อหุวิํ, อหุวมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีรูปานิฯ

เอตฺถ อหุวมฺหเสติ มยํ ภวมฺหเสติ อตฺโถฯ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติ ปาฬิยํ ปน ‘‘อหุว อมฺหเส’’ อิติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ ‘‘อหุ อมฺหเส’’ติ วาฯ ปจฺฉิมนเย วการาคโม ‘‘อหุวา’’ติ จ ‘‘อหู’’ติ จ ทฺวินฺนมฺปิ อโหสีติ อตฺโถฯ อมฺหนฺติ อมฺหากํฯ เสติ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺหากํ ยํ พลํ อโหสิ, มยํ เตน พเลน ตว กิจฺจํ อกรมฺหาติฯ

อโหสิ, อหุํ, อเหสุํฯ อหุโว, อหุวิตฺถฯ อโหสิตฺถอิจฺจปิฯ อโหสึ, อหุวาสึ อิจฺจปิ, อโหสิมฺหา, อหุมฺหา ฯ อหุวา, อหุวุ, อหุวเส, อหุวิวฺหํฯ อหุวํ, อหุํ อิจฺจปิฯ อหุวิมฺเหฯ อชฺชตนิยา รูปานิฯ

เอตฺถ ‘‘อหํ เกวฎฺฎคามสฺมึ, อหุํ เกวฎฺฎทารโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุ’’นฺติ วุตฺตํ, อโหสินฺติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ ภทนฺเต อหุวาสึ ปุพฺเพ สุเมธนามสฺส ชินสฺส สาวโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุวาสิ’’นฺติ อิจฺเจวตฺโถฯ ตถา หิ อเนกวณฺณวิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ อหุวาสินฺติ อโหสินฺติ อตฺโถ ปกาสิโตฯ

‘‘เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, เหหิติ, โหหิตี’’ติ อิมานิ จตฺตาริ ภวิสฺสนฺติยา มาติกาปทานิ เวทิตพฺพานิฯ

อิทานิ ตานิ วิภชิสฺสามิ – เหสฺสาติ, เหสฺสนฺติฯ เหสฺสสิ, เหสฺสถฯ เหสฺสามิ, เหสฺสามฯ เหสฺสเต, เหสฺสนฺเตฯ เหสฺสเส, เหสฺสวฺเหฯ เหสฺสํ, เหสฺสามฺเหฯ อิมานิ ‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติ ทสฺสนโต วุตฺตานิฯ

เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติฯ เหหิสฺสสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติฯ โหหิสฺสสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

เหหิติ, เหหินฺติฯ เหหิสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

โหหิติ, โหหินฺติฯ โหหิสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ภวิสฺสนฺติยา รูปานิฯ

อหุวิสฺสา, อหุวิสฺสํสุฯ อหุวิสฺสเส, อหุวิสฺสถฯ อหุวิสฺสํ, อหุวิสฺสมฺหาฯ อหุวิสฺสถ, อหุวิสฺสิสุฯ อหุวิสฺสเส , อหุวิสฺสวฺเหฯ อหุวิสฺสึ, อหุวิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติรูปานิฯ

วฺเห อวฺหายเน พทฺธายํ สทฺเท จฯ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ พทฺธาติ อหงฺกาโร, ฆฎฺฎนํ วา สารมฺภกรณํ วาฯ สทฺโท รโวฯ วฺเหติ, วฺหายติ, อวฺเหติ, อวฺหายติ, อวฺหาสิ อิจฺจปิฯ กจฺจายโน มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติฯ อาสทฺโท อุปสคฺโคว, โส สญฺโญคปรตฺตา รสฺโส ชาโตฯ อวฺหิโตฯ อนวฺหิโต ตโต อาคาฯ อวฺหา, อวฺหายนาฯ วารณวฺหยนา รุกฺขาฯ กามวฺเห วิสเยฯ กุมาโร จนฺทสวฺหโยฯ

‘‘สตฺตตนฺติํ สุมธุรํ, รามเณยฺยํ อวาจยึ;

โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ, สรณํ เม โหหิ โกสิยา’’ติฯ

เอตฺถ อวฺเหตีติ สารมฺภวเสน อตฺตโน วิสยํ ทสฺเสตุํ สงฺฆฎฺฎตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมาคเต เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน’’ติ เอตฺถาปิ สารมฺภวเสน ฆฎฺฎนํ อวฺหายนํ นามฯ

‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหายนฺติ วราวรํ;

อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติ

เอตฺถ ปน อวฺหายนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจญฺจ คีตญฺจ กโรนฺติโย สารมฺภํ กโรนฺตีติ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ

ปญฺห ปุจฺฉายํฯ ภิกฺขุ ครุํ ปญฺหํ ปญฺหติฯ ปญฺโหฯ อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ อิทํ ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติฯ ปญฺหสทฺโท ปุลฺลิงฺควเสน คเหตพฺโพฯ ‘‘ปญฺโห มํ ปฎิภาติ, ตํ สุณา’’ติ เยภุยฺเยน ปุลฺลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโตฯ กตฺถจิ ปน อิตฺถิลิงฺโคปิ ภวติ นปุํสกลิงฺโคปิฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตาฯ โกณฺฑญฺญ ปญฺหานิ วิยากโรหี’’ติ ตทฺทีปิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา ตตฺถ ทฎฺฐพฺโพฯ

ปญฺห อิจฺฉายํฯ ปญฺหติฯ ปญฺโหฯ เอตฺถ จ ปญฺโหติ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ปญฺหิยติ ญาตุํ อิจฺฉิยติ โสติ ปญฺโหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติ อิมิสฺสา เนตฺติปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตน ‘‘ปญฺเหติ ญาตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ’’ติฯ

มิห เสจเนฯ มิหติ, อุมฺมิหติฯ เมโฆ, เมหนํฯ

ตตฺถ อุมฺมิหตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ เมโฆติ มิหติ สิญฺจติ โลกํ วสฺสธาราหีติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโนฯ เมหนนฺติ อิตฺถีนํ คุยฺหฎฺฐานํฯ

ทห ภสฺมีกรเณ ธารเณ จฯ อาคารานิ อคฺคิ ทหติฯ อยํ ปุริโส อิมํ อิตฺถิํ อยฺยิกํ ทหติ, มม อยฺยิกาติ ธาเรตีติ อตฺโถฯ อิมสฺส ปุริสสฺส อยํ อิตฺถี อยฺยิกา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘สกฺยา โข อมฺพฎฺฐ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติฯ อคฺคินา ทฑฺฒํ เคหํ, ทยฺหติ, ทยฺหมานํฯ ทสฺส ฑาเทเส ‘‘ฑหตี’’ติ รูปํฯ ‘‘ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมาฉนฺโนว ปาวโก’’ติอาทโย ปโยคา เอตฺถ นิทสฺสนานิ ภวนฺติฯ

จห ปริสกฺกเนฯ จหติฯ

รห จาเคฯ รหติฯ รโห, รหิโตฯ

รหิ คติยํฯ รหติฯ รโห, รหํฯ

ทหิ พหิ วุทฺธิยํฯ ทหติฯ พหติฯ

พหิ สทฺเธ จฯ จกาโร วุทฺธาเปกฺโขฯ พหติฯ

ตุหิ ทุหิ อทฺทเนฯ ตุหติฯ ทุหติฯ

อรห มห ปูชายํฯ อรหติฯ อรหํ, อรหาฯ มหติฯ มหนํ, มโหฯ วิหารมโหฯ เจติยมโหฯ

ตตฺร นิกฺกิเลสตฺตา เอกนฺตทกฺขิเณยฺยภาเวน อตฺตโน กตปูชาสกฺการาทีนํ มหปฺผลภาวกรเณน อรหณีโย ปูชนีโยติ อรหา, ขีณาสโวฯ

อีห เจตายํฯ อีหติฯ อีหาฯ อีหา วุจฺจติ วีริยํฯ

วห มห พุทฺธิยํฯ วหติ, มหติฯ

อหิ ปิลหิ คติยํฯ อหติฯ ปิลหติ, อหิฯ

เอตฺถ จ อหีติ นิปฺปาโทปิ สมาโน อหติ คจฺฉติ คนฺตุํ สกฺโกตีติ อหิฯ

ครห กลห กุจฺฉเนฯ ครหติฯ ครหา, กลหติ, กลโหฯ

วรห วลห ปธานิเย ปริภาสนหึสาทาเนสุ จฯ วรหติฯ วลหติฯ วราโหฯ

เอตฺถ จ วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘เอเนยฺยา จ วราหา จฯ มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ’’ติอาทีสุ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติฯ ‘‘มหาวราหสฺส นทีสุ ชคฺคโต, ภิสํ ฆสมานสฺสา’’ติอาทีสุ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติฯ มหาวราหสฺสาติ หิ มหาหตฺถิโนติ อตฺโถฯ

เวหุ เชหุ วาหุ ปยตเนฯ เวหติ, เชหติฯ วาหติฯ วาหโนฯ

วาหโน วุจฺจติ อสฺโสฯ โส หิ วาหนฺติ สงฺคามาทีสุ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ปยตนฺติ วีริยํ กโรนฺติ, เอเตนาติ วาหโนติ วุจฺจติฯ

ทาหุ นิทฺทกฺขเยฯ ทาหติฯ

อูห วิตกฺเกฯ อูหติ, อายูหติ, วิยูหติ, พฺยูหติ อโปหติฯ อูหนํ, อายูหนํ, พฺยูโห, อโปโหฯ

ตตฺถ อูหตีติ วิตกฺเกติ, อายูหตีติ วายมติ, วิยูหตีติ ปํสุํ อุทฺธรติฯ เอวํ พฺยูหตีติ เอตฺถาปิฯ อโปหตีติ ฉเฑฺฑติ, อถ วา วิเวเจติฯ

คาหุ วิโลฬเนฯ คาหติฯ คาโห, จนฺทคฺคาโห, สูริยคฺคาโห, นกฺขตฺตคฺคาโหฯ

คห คหเณฯ คหติ, ปคฺคหติฯ อาหุติํปคฺคหิสฺสามิฯ ปคฺคโห, ปคฺคาโหฯ

ปคฺคโหติ ปตฺโตฯ ปคฺคาโหติ วีริยํฯ

สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ ขนฺติฯ สหติฯ สโห, อสโห, อสยฺโหฯ

รุห จมฺมนิ ปาตุภาเวฯ รุหติฯ รุกฺโขฯ

มาหุ มาเนฯ มาหติฯ

คุหู สํวรเณฯ คุหติ นิคฺคุหติฯ คุโห, คุยฺหโกฯ

วห ปาปุเณฯ วหติฯ วาริวโหฯ

ทุห ปปูรเณฯ ทุหติ, โทหติฯ ทุยฺหมานา คาวีฯ

ทิห อุปจเยฯ เทหติฯ เทโหฯ เทโหติ สรีรํฯ

ลิห อสฺสาทเนฯ เลหติ, ปเลหติฯ เลหนียํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘สุนขา หิมสฺส ปลิหึสุ ปาเท’’ติฯ อยํ ปนตฺโถ – สุนขา อิมสฺส กุมารสฺส ปาทตเล อตฺตโน ชิวฺหาย ปลิหึสูติฯ

โอห จาเคฯ โอหติฯ สพฺพมนตฺถํ อโปหติฯ อโปโหฯ

พฺรหฺม อุคฺคเมฯ พฺรหติฯ พฺรหาฯ

ทห ถห หึสตฺถาฯ ทหติฯ ถหติฯ

พฺรูห วฑฺฒเนฯ อุปรูปริ พฺรูหตีติ พฺรหฺมาฯ การิเต ‘‘วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฎฺฎตี’’ติ ปโยโคฯ

พฺรหฺมาติ เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหิ พฺรูหิโตติ พฺรหฺมาฯ พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาปิ วุจฺจติ ตถาคโตปิ พฺราหฺมโณปิ มาตาปิตโรปิ เสฎฺฐมฺปิฯ ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ หิ มหาพฺรหฺมา ‘‘พฺรหฺมา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอตฺถ ตถาคโตฯ

‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ,

โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน,

สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติ

เอตฺถ พฺราหฺมโณฯ ‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร’’ติ เอตฺถ มาตาปิตโรฯ ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติ เอตฺถ เสฎฺฐํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘มหาพฺรหฺมนิ วิปฺเป จ, อโถ มาตาปิตูสุ จ;

ตถาคเต จ เสฏฺเฐ จ, พฺรหฺมสทฺโท ปวตฺตตี’’ติฯ

อปโร นโย – พฺรหฺมาติ ติวิธา พฺรหฺมาโน สมฺมุติพฺรหฺมาโน อุปปตฺติพฺรหฺมาโน วิสุทฺธิพฺรหฺมาโนติฯ

‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;

ปฎิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเห,

ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม, ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโน’’ติ จ

เอวมาทีสุ หิ พฺรหฺมสทฺเทน สมฺมุติพฺรหฺมาโน วุตฺตาฯ

‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา,

เย โสตวนฺโต ปมุญฺจนฺตุ สทฺธํ;

วิหึสสญฺญี ปคุณํ น ภาสึ,

ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม,

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปตี’’ติ จ เอวมาทีสุ พฺรหฺมสทฺเทน อุปปตฺติพฺรหฺมาฯ ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทิวจนโต พฺรหฺมนฺ ติ อริยธมฺโม วุจฺจติฯ ตโต นิพฺพตฺตา อวิเสเสน สพฺเพปิ อริยา วิสุทฺธิพฺรหฺมาโน นาม ปรมตฺถพฺรหฺมตายฯ วิเสสโต ปน ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุตฺตมพฺรหฺมา นาม สเทวเก โลเก พฺรหฺมภูเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติโตฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘สมฺมุติยุปปตฺตีนํ, วิสุทฺธีนํ วเสน จ;

พฺรหฺมาโน ติวิธา โหนฺติ, อุตฺตเมน จตุพฺพิธา’’ติฯ

ธิมฺห นิฎฺฐุภเนฯ ธิมฺเหติฯ ‘‘ปฎิวามคตํ สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ โลหิต’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ

ตตฺถ ธิมฺหามีติ นิฎฺฐุภามีติ อตฺโถฯ

หการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฬการนฺตธาตุ

พิฬ อกฺโกเสฯ เพฬติฯ พิฬาโรฯ

กีฬ วิหาเรฯ กีฬติฯ กีฬาฯ

อฬ อุคฺคเมฯ อฬติฯ วาโฬฯ

ลฬ วิลาเสฯ ลฬติฯ ลฬิโต อสฺโสฯ

กฬ มเท กกฺกสฺเส จฯ กกฺกสฺสํ กสฺสสิยํ ผรุสภาโวฯ กฬติฯ

ตุฬ โตฬเนฯ โตฬติฯ

หุฬ โหฬ คติยํฯ หุฬติฯ โหฬติฯ

โรฬ อนาทเรฯ โรฬติฯ

โลฬ อุมฺมาเทฯ โลยติฯ

เหฬ โหฬ อนาทเรฯ เหฬติฯ โหฬติฯ

วาฬ อาลเปฯ วาฬติฯ

ทาฬ ธาฬ วิสรเณฯ ทาฬติฯ ธาฬติฯ

หฬ สิลาฆายํฯ หฬติฯ

หีฬ อนาทเรฯ หีฬติฯ หีฬา, หีฬิโก, หีฬิโตฯ

กฬ เสจเนฯ กฬติฯ กฬนํฯ

เหฬ เวฐเนฯ เหฬติฯ

อีฬ ถุติยํฯ อีฬติฯ

ชุฬ คติยํฯ ชุฬติ, โชฬติฯ

ปุฬ มุฬ สุขเนฯ ปุฬติฯ มุฬติฯ

คุฬ รกฺขายํฯ คุฬติฯ คุโฬฯ

ชุฬ พนฺธเนฯ ชุฬติฯ

กุฬ ฆสเนฯ กุฬติฯ

ขุฬ พาลฺเย จฯ จกาโร ฆสนาเปกฺขโกฯ ขุฬติฯ

สุฬ พุฬ สํวรเณฯ สุฬติฯ พุฬติฯ

ปุฬ สงฺฆาเตฯ ปุฬติฯ ปุฬินํฯ

สฬ อพฺยตฺตสทฺเทฯ สฬติฯ สาฬิโก, สาฬิกาฯ

‘‘อุสโภว มหี นทติ, มิคราชาว กูชติ;

สุสุมาโรว สฬติ, กึ วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ นิทสฺสนํ;

อิมานิ ฬการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทิคเณ อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ สมตฺตานิฯ เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ภูวาทิคเณ ธาตุโย ปกาสิตาฯ

อิทานิ ภูวาทิคณิกธาตูนํเยว กาจิ อสมานสุติกา, กาจิ อสมานนฺติกาฯ ตาสุ กาจิ สมานตฺถวเสน สโมธาเนตฺวา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา, ตาเยว ธาตุโย เอกเทเสน รูปวิภาวนาทีหิ สทฺธึ ปกาสยิสฺสามฯ ตํ ยถา?

หู ภู สตฺตายํ โหติ, ภวติฯ ปโหติ, ปภวติฯ หุเวยฺย ปาวุโสฯ สเจ อุปฺปาโท เหยฺยฯ อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฎฺฐํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พหูวฯ อมฺพา’ยํ อหุวา ปุเรฯ อหุ ราชา วิเทหานํฯ ปหูตํ เม ธนํ สกฺกฯ ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญํฯ ปหูตวิตฺโต ปุริโสฯ ปหูตชิวฺโห ภควาฯ ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทาฯ ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํฯ ภวิตพฺพํฯ โหตุํ, เหตุเย, ภวิตุํฯ หุตฺวา, หุตฺวานฯ ภวิตฺวา, ภวิตฺวานฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นเหตุเยติ อภวิตุํฯ หูธาตุโต ตุํปจฺจยสฺส ตเวปจฺจยสฺส วา ตุเย อาเทโส, อูการสฺส จ เอการาเทโส กโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา เหตุภาวาย น น สกฺกาติปิ อตฺโถฯ อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต โหติสฺส ธาตุโน ปโยคภาวาย อุทาหริตปทสฺสตฺถภาวโตฯ ตตฺถ ปโหตีติ อิทํ วตฺถํ วิปุลภาเวน จีวรํ กาตุํ ปโหติ, โน นปฺปโหติฯ ปโหตีติ วา ปุริโส อรโย เชตุํ สกฺโกติฯ อถ วา ปโหตีติ โหติฯ ปภวตีติ สนฺทติฯ ปหูตนฺติ วิปุลํ, มหนฺตนฺติ อตฺโถฯ ปหูตวิตฺโตติ วิปุลวิตฺโต มหทฺธโนฯ ปหูตชิวฺโหติ สุปุถุลสุทีฆสุมุทุกชิวฺโห, ปิยปฺปภูตาติ ปิยโต นิพฺพตฺตาฯ

คมุ สปฺป คติยํฯ คจฺฉติ, คมติ, ฆมฺมติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, อติคจฺฉติ, ปฎิคจฺฉติ, อวคจฺฉติ, อธิคจฺฉติ, อนุคจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อปคจฺฉติ, วิคจฺฉติ, นิคจฺฉติ, นิคฺคจฺฉติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘สมุคฺคจฺฉตี’’ติอาทินา อุปสคฺคทฺวยวเสนปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ สปฺปติ, สํสปฺปติ, ปริสปฺปติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ คมตีติ คจฺฉติฯ การิเต ‘‘เทวทตฺตํ คเมติ คมยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘อปายํ คเมตีติ อปายคมนีย’’นฺติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อาปุพฺพสฺส อิมสฺส ‘‘อาคเมติ, อาคมยติ, อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ อาคเมตีติ มุหุตฺตํ อธิวาเสตีติ อตฺโถฯ ฆมฺมตีติ คจฺฉติฯ อาคจฺฉตีติ อายาติฯ อุคฺคจฺฉตีติ อุยฺยาติ อุทฺธํ คจฺฉติฯ อติคจฺฉตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉติฯ ปฎิคจฺฉตีติ ปุน คจฺฉติฯ อวคจฺฉตีติ ชานาติฯ อธิคจฺฉตีติ ลภติ ชานาติ วาฯ อนุคจฺฉตีติ ปจฺฉโต คจฺฉติฯ อุปคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติฯ อปคจฺฉตีติ อเปติฯ วิคจฺฉตีติ วิคมติฯ นิคจฺฉตีติ ลภติฯ ‘‘ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ นิคฺคจฺฉตีติ นิกฺขมติฯ สปฺปตีติ คจฺฉติฯ สํสปฺปตีติ สํสรนฺโต คจฺฉติฯ ปริสปฺปตีติ สมนฺตโต คจฺฉติฯ

อิทานิ ปน วิญฺญูนํ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สปฺปโยคํ ปทมาลํ กถยามฯ เสยฺยถิทํ? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, คจฺฉเรฯ ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเตฯ ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเหฯ อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเหฯ วตฺตมานาย รูปานิฯ

โส คจฺฉตุ, เต คจฺฉนฺตุฯ ตฺวํ คจฺฉาหิ, คจฺฉ, คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ โส คจฺฉตํ, เต คจฺฉนฺตํฯ ตฺวํ คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉวฺโหฯ อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามเสฯ ปญฺจมิยา รูปานิฯ

โส คจฺเฉยฺย, คจฺเฉ, เต คจฺเฉยฺยุํฯ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถฯ อหํ คจฺเฉยฺยามิ, มยํ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉมุฯ โส คจฺเฉถ, เต คจฺเฉรํฯ ตฺวํ คจฺเฉโถ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาวฺโหฯ อหํ คจฺเฉยฺยํ, มยํ คจฺเฉยฺยามฺเหฯ สตฺตมิยา รูปานิฯ

โส คจฺฉ, เต คจฺฉุฯ ตฺวํ คจฺเฉ, ตุมฺเห คจฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถฯ อหํ คจฺฉํ, มยํ คจฺฉิมฺห, คญฺฉิมฺหฯ โส คจฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ, เต คจฺฉิเรฯ ตฺวํ คจฺฉิตฺโถ, ตุมฺเห คจฺฉิวฺโหฯ อหํ คจฺฉึ, คญฺฉึ, มยํ คจฺฉิมฺเหฯ ปโรกฺขาย รูปานิฯ

โส อคจฺฉา, เต อคจฺฉูฯ ตฺวํ อคจฺเฉ, ตุมฺเห อคจฺฉถฯ อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉมฺหาฯ โส อคจฺฉถ, เต อคจฺฉตฺถุํฯ ตฺวํ อคจฺฉเส, ตุมฺเห อคจฺฉิวฺหํฯ อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉิมฺเหฯ อชฺชตนิยา รูปานิฯ

โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถฯ อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสามฯ โส คจฺฉิสฺสเต, เต คจฺฉิสฺสนฺเตฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสวฺเหฯ อหํ คจฺฉิสฺสํ, มยํ คจฺฉิสฺสามฺเหฯ ภวิสฺสนฺติยา รูปานิฯ

โส อคจฺฉิสฺสา, เต อคจฺฉิสฺสํสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสถฯ อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหาฯ โส อคจฺฉิสฺสถ, เต อคจฺฉิสฺสิสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสวฺเหฯ อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติยา รูปานิฯ

ตตฺถ อชฺชตนิยา กาลาติปตฺติยา จ อการาคมํ สพฺเพสุ ปุริเสสุ สพฺเพสุ วจเนสุ ลพฺภมานมฺปิ สาสเน อนิยตํ หุตฺวา ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา’’ติอาทินา เทฺว เทฺว รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ คมติ, คมนฺติฯ คมตุ, คมนฺตุฯ คเมยฺยฯ คเมยฺยุํฯ เสสํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อิทานิ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ วิเสโส วุจฺจเต – โส ปุริโส มคฺคํ ค, สา อิตฺถี ฆร’มาคฯ เต มคฺคํ คุ, ตา ฆร’มาคุฯ เอการสฺส อกา ราเทสํ ตฺวํ มคฺคํ ค, ตฺวํ ฆร’’มาคฯ ตุมฺเห มคฺคํ คุตฺถ, ตุมฺเห ฆร’มาคุตฺถฯ อหํ มคฺคํ คํ, อหํ ฆร’มาคํฯ อหํ ตํ ปุริสํ อนฺวคํ, มยํ มคฺคํ คุมฺห, มยํ ฆรํ อาคุมฺห, มยํ ตํ ปุริสํ อนฺวคุมฺหฯ อยํ ตาว ปโรกฺขาย วิเสโสฯ

‘‘โส มคฺคํ อคมา, เต มคฺคํ อคมู’’ อิจฺจาทิ หิยฺยตฺตนิยา รูปํฯ ‘‘โส อคมิ, เต อคมุํ, เต คุํ’’ อิจฺจาทิ อชฺชตนิยา รูปํฯ

อิทานิ เตสํ ปทรูปานิ ปากฎีกรณตฺถํ กิญฺจิ สุตฺตํ กถยาม – ‘‘โสปาคา สมิติํ วนํฯ อเถตฺถ ปญฺจโม อาคาฯ อาคุํ เทวา ยสสฺสิโนฯ มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ อคมา ราชคหํ พุทฺโธฯ วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํฯ พฺราหฺมณา อุปคจฺฉุ ม’’นฺติ เอวมาทีนิ ภวนฺติฯ

ค คุ ค คุตฺถ คํ คุมฺห, อคุ อคมุ อคมุํ;

อคมา’คมิ คจฺฉนฺติ, อาทิเภทํ มเน กเรฯ

อิทานิ นามิกปทานิ วุจฺจนฺเต – คโต, คนฺตา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตํ กุลํ, สหคตํ, คติ, คมนํ, คโม, อาคโม, อวคโม, คนฺตพฺพํ, คมนียํ, คมฺมํ, คมฺมมานํ, คมิยมานํ, โค, มาตุคาโม, หิงฺคุ, ชคุ, อินฺทคู, เมธโค อิจฺจาทีนิ, การิเต – คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ, คจฺเฉติ, คจฺฉยติ, คมฺเมติฯ กมฺเม – คมฺมติ, คมิยติ, อธิคมฺมติ, อธิคมิยติฯ ตุมนฺ ตาทิตฺเต ‘‘คนฺตุํ, คมิตุํ, คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิย, คมิยาน, คมฺม, อาคมฺม, อาคนฺตฺวา, อธิคมฺม, อธิคนฺตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ฯ สปฺปธาตุสฺส ปน ‘‘สปฺโป, สปฺปินี, ปีฐสปฺปี, สปฺปิ’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเฐติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถฯ ‘‘ยายํ ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อฎฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ นิสฺสเย เวทิตพฺโพ, อฎฺฐิกสญฺญํ นิสฺสาย อฎฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฎิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา’’ติ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ สํสฏฺเฐ, อิมิสฺสา ปีติยา สํสฎฺฐนฺติ อตฺโถฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ตพฺภาเว เจว โวกิณฺเณ, นิสฺสยารมฺมเณสุ จ;

สํสฏฺเฐ จ สหคต-สทฺโท ทิสฺสติ ปญฺจสุ;

คตีติ คติคติ นิพฺพตฺติคติ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคติ ญาณคตีติ พหุวิธา คติ นามฯ

ตตฺถ ‘‘ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ จ อยํ คติคติ นามฯ ‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คติํวา อคติํวา’’ติ อยํ นิพฺพตฺติคติ นามฯ ‘‘เอวํ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติญฺจ ชานามิ ชุติญฺจ ชานามี’’ติ อยํ อชฺฌาสยคติ นามฯ ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ อยํ วิภวคติ นามฯ ‘‘เทฺว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา’’ติ อยํ นิปฺผตฺติคติ นามฯ ‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิภิมา’’ติ จ ‘‘สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต’’ติ จ อยํ ญาณคติ นามฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

คติคตฺยญฺจ นิพฺพตฺยํ, วิภวชฺฌาสเยสุ จ;

นิปฺผตฺติยญฺจ ญาเณ จ, คติสทฺโท ปวตฺตติฯ

คจฺฉตีติ โคฯ มาตุยา สมภาวํ มิสฺสีภาวญฺจ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มาตุคาโมฯ โรคํ หึสนฺตํ คจฺฉตีติ หิงฺคุฯ

อิมานิ ตสฺส นามานิ

หิงฺคุ หิงฺคุชตุจฺเจว, ตถา หิงฺคุสิปาฎิกา;

หิงฺคุชาตีติ กถิตา, วินยฎฺฐกถาย หิฯ

ชคูติ จุติโต ชาติํ คจฺฉตีติ ชคุฯ อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคูฯ อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุฯ ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิฯ ตตฺถ หินฺทนฺติ มรณํฯ ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคูฯ สพฺพเมตํ สตฺตาธิวจนํ, ลิงฺคโต ปุลฺลิงฺคํฯ เมธโคติ อตฺตโน นิสฺสยญฺจ ปรญฺจ เมธมาโน หึสมาโน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เมธโค, กลโหฯ ‘‘ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติ เอตฺถ หิ กลโห เมธคสทฺเทน ภควตา วุตฺโตฯ คมิตฺวาติ เอตฺถ –

‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน, วินิตฺวา ปญฺจวคฺคิเย;

ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหึ ตหิ’’นฺติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ สปฺโปติ สปฺปตีติ สปฺโป, สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโร’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา นิทฺเทเส ‘‘สปฺโป วุจฺจติ อหิฯ เกนฏฺเฐน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโปฯ ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโคฯ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโคฯ ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโคฯ สรีเรน สปฺปตีติ สรีสโปฯ พิเล สยตีติ พิลาสโยฯ ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ทาฐาวุโธฯ วิสํ ตสฺสโฆรนฺติ โฆรวิโสฯ ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทุชิวฺโหฯ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสญฺญู’’ติฯ สปฺปินีติ อุรคีฯ ปีฐสปฺปีติ ปีเฐน สปฺปติ คจฺฉตีติ ปีฐสปฺปี, ปงฺคุโฬฯ สปฺปีติ โย น ปริภุญฺชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สปฺปติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ, ฆตํฯ

สกฺก เฎก ลงฺฆ คตฺยตฺตาฯ สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติฯ นิสกฺโก, ปริสกฺกนํฯ เฎกติฯ ฎีกาฯ ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ, โอลงฺฆติ, ลงฺฆโก, อุลฺลงฺฆิกา ปีติฯ

เก เร เค สทฺเทฯ กายติฯ รายติฯ คายติฯ ชาตกํฯ ราฯ คีตํฯ กายิตุํฯ รายิตุํ, คายิตุํฯ กายิตฺวาฯ รายิตฺวาฯ คายิตฺวาฯ

ตตฺถ ชาตกนฺติ ชาตํ ภูตํ อตีตํ อตฺตโน จริตํ กายติ กเถติ ภควา เอเตนาติ ชาตกํฯ ชาตกปาฬิ หิ อิธ ชาตกนฺติ วุตฺตํฯ อญฺญตฺร ปน ชาตํ เอวํ ชาตกนฺติ คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ชาตกสทฺโท ปริยตฺติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ, ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุฯ รา วุจฺจติ สทฺโทฯ คีตนฺติ คายนํฯ

เข เช เส ขเยฯ ขายติฯ ชายติฯ สายติฯ ขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน สิยา ‘‘นนุ จ โภ ขายตีติ ปทสฺส ขาทตีติ วา ปญฺญายตีติ วา อตฺโถ ภวติ, ตถา ชายตีติ ปทสฺส นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ, สายตีติ ปทสฺส รสํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถ, เอวํ สนฺเต โภ กสฺมา อิธ เอวํ อตฺโถ ตุมฺเหหิ กถิยตี’’ติ? สจฺจํ, ธาตูนนฺตุ อเนกตฺถตฺตา เอวํ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรตี’’ติ เอตฺถ ชีรตีติ อยํ สทฺโท ชรํ ปาปุณาตีติ อตฺถํ อวตฺวา วฑฺฒตีติ อตฺถเมว วทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฎฺฐพฺพํฯ

คุ ฆุ กุ อุ สทฺเทฯ ควติฯ ฆวติฯ กวติฯ อวติฯ

ขุ รุ กุ สทฺเทฯ โขติฯ โรติฯ โกติฯ

จุ ชุ ปุ ปฺลุ คา เส คติยํฯ จวติฯ ชวติฯ ปวติฯ ปฺลวติฯ คาติฯ เสติฯ จวนํ, จุติฯ ชวนํ, ชโวฯ ปวนํ, ปฺลวนํฯ คานํฯ เสตุฯ โปโตฯ ปฺลโวฯ

เอตฺถ คานนฺติ คมนํฯ โปโตติ ปวติ คจฺฉติ อุทเก เอเตนาติ โปโต, นาวาฯ ตถา ปฺลวติ น สีทตีติ ปฺลโว, นาวา เอวฯ ‘‘ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌ’’ติ หิ ชาตกปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘นาวา, โปโต, ปฺลโว, ชลยานํ, ตรณ’’นฺติ นาวาภิธานานิฯ

เธ เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ธายติฯ ถายติฯ ภาเว – ธิยติ, ถิยติฯ อิตฺถีฯ ถีฯ

เท เต ปาลเนฯ ทายติฯ ทยาฯ ตาณํฯ

รา ลา อาทาเนฯ ราติฯ ลาติฯ

อติ อทิ พนฺธเนฯ อนฺตติฯ อนฺทติฯ อนฺตํฯ อนฺทุฯ

ชุต สุภ รุจ ทิตฺติยํฯ โชตติฯ โสภติฯ โรจติ, วิโรจติฯ

อก อค กุฎิลายํ คติยํฯ อกติฯ อคติฯ

นาถ นาธ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุฯ นาถติฯ นาธติฯ

สล หุล จล กมฺปเนฯ สลติฯ หุลติฯ จลติฯ กุสลํฯ

เอตฺถ จ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยตีติ กุสลํ, เหตุกตฺตุวเสนิทํ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ ‘‘กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อิทํ สลธาตุวเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํฯ อญฺเญสมฺปิ ธาตูนํ วเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ ภวติฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ อญฺญานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ? ‘‘กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต อกุสลธมฺมสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพาติ กุสลา, คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถฯ ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติปิ กุสลา’’ติฯ เอวํ อญฺญานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺร ‘‘ธมฺมา’’ อิติ ปทาเปกฺขํ กตฺวา ตทนุรูปลิงฺควจนวเสน ‘‘กุสลา’’ติ นิทฺเทโส กโต, อิธ ปน สามญฺญนิทฺเทสวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ นปุํสเกกวจนนิทฺเทโส อมฺเหหิ กโตฯ ปุญฺญวาจโก หิ กุสลสทฺโท อาโรคฺยวาจโก จ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโค, อิตรตฺถวาจโก ปน ติลิงฺคิโก, ยถา กุสโล ผสฺโส, กุสลา เวทนาฯ กุสลํ จิตฺตนฺติฯ กุสลสทฺโท อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ ลาธาตุสลธาตุวเสน นิปฺผตฺติํ คโตติ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภูวาทิคเณ สโมธานคตธาตุโย สมตฺตาฯ

อิจฺเจวํ –

วิตฺถารโต จ สงฺเขปา, ภูวาทีนํ คโณ มยา;

โย วิภตฺโต สอุทฺเทโส, สนิทฺเทโส ยถารหํฯ

อุปสคฺคนิปาเตหิ, นานาอตฺถยุเตหิ จ;

โยเชตฺวาน ปทาเนตฺถ, ทสฺสิตานิ วิสุํ วิสุํฯ

ปาฬินิทสฺสนาทีหิ, ทสฺสิตานิ สเหว ตุ;

ตฺยาทฺยนฺตานิ จ รูปานิ, สฺยานฺยนฺตานิ จ สพฺพโสฯ

ปทานํ สทิสตฺตญฺจ, ตถา วิสทิสตฺตนํ;

โจทนาปริหาเรหิ, สหิโต จตฺถนิจฺฉโยฯ

อตฺถุทฺธาโร’ภิธานญฺจ, ลิงฺคตฺตยวิมิสฺสนํ;

อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสปทานิ จฯ

นานาปทพหุปฺปท-สโมธานญฺจ ทสฺสิตํ;

รูฬฺหีสทฺทาทโย เจว, สุวิภตฺตา อนากุลาฯ

สพฺพนามํ สพฺพนาม-สทิสานิ ปทานิ จ;

นานาปเทหิ โยเชตุํ, ทสฺสิตานิ ยถารหํฯ

ตุมนฺตานิ จ รูปานิ, ตฺวาทฺยนฺตานิ จ วิญฺญูนํ;

ปิฎเก ปาฎวตฺถาย, สพฺพเมตํ ปกาสิตํฯ

เย สทฺทนีติมฺหิ อิมํ วิภาคํ,

ชานนฺติ สมฺมา มุนิสาสเน เต;

อตฺเถสุ สพฺเพสุปิ วีตกงฺขา,

อจฺฉมฺภิโน สีหสมา ภวนฺติฯ

วิภูตภุตคฺคสยมฺภุจกฺเก ,

สุภูตภูริํ วทตา นรานํ;

โย สทฺทนีติมฺหิ ภุวาทิกณฺโฑ,

วุตฺโต มยา ตํ ภชถตฺถกาโมฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ปนฺนรสหิ ปริจฺเฉเทหิ มณฺฑิโต ภูวาทิคโณ นาม

โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๗. รุธาทิฉกฺก

รุธาทิคณิก

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;

สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํฯ

รุธิ อาวรเณฯ รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติฯ เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฎฺฎติฯ รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติฯ กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติฯ โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฎิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฎิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธฯ รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํฯ รุนฺธิตฺวาฯ ปริรุนฺธิตฺวาฯ

ตตฺร โรโธติ จารโกฯ โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติฯ โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธฯ วิโรโธติ อนนุกูลตาฯ ปฎิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตาฯ วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปฎิวิรุทฺโธติ ปฎิสตฺตุภาเวน วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปริรุทฺโธติ คหณตฺถาย สมฺปริวาริโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ’’ติฯ อวรุทฺโธติ ปพฺพาชิโตฯ

มุจ โมจเนฯ มิคํ พนฺธนา มุญฺจติฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ ทุกฺขปฺปโมจนํ, โมโจฯ

โมโจติ เจตฺถ อฎฺฐิกกทลีรุกฺโขฯ มุญฺจิตุํฯ มุญฺจิตฺวาฯ การิเต ‘‘โมเจติ, โมเจตุํ, โมเจตฺวา’’ติอาทีนิฯ

ริจ วิเรจเนฯ ริญฺจติฯ ริญฺจนํ, วิเรจนํ, วิเรโก, วิเรจโกฯ ริญฺจิตุํฯ ริญฺจิตฺวาฯ

สิจ ปคฺฆรเณฯ อุทเกน ภูมึ สิญฺจติฯ ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ อภิเสโกฯ มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโยฯ สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติฯ สิตฺตฎฺฐานํฯ สิญฺจิตุํฯ สิญฺจิตฺวาฯ

ยุช โยเคฯ ยุญฺชติ, อนุยุญฺชติฯ กมฺมนิ ‘‘ยุญฺชิยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ‘‘ยุญฺชเต’’ติ อิจฺฉนฺติฯ ยุญฺชนํ, สํโยโค, อนุโยโค, ภาวนานุยุตฺโต, สญฺโญโค, สญฺโญชนํ, อตฺถโยชนาฯ ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํฯ ยุญฺชิตุํ, อนุยุญฺชิตุํฯ อนุยุญฺชิตฺวาฯ โยเชติฯ ตตฺถ สํโยชนนฺติ พนฺธนํ กามราคาทิฯ โยชนนฺติ –

วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลฺโย, ตทฺวยํ รตนํ มตํ;

สตฺตรตนิกา ยฎฺฐิ, อุสภํ วีสยฎฺฐิกํ;

คาวุตํ อุสภาสีติ, โยชนํ จตุคาวุตํฯ

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ พฺยวหรณํ อชฺโฌหรณํฯ ภุญฺชติ, ปริภุญฺชติ, สํภุญฺชติฯ ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ การิเต ‘‘โภเชติ โภชยตี’’ติอาทีนิ รูปานิฯ โภชนํ, สมฺโภโค, มหิภุโช, คามโภชโก , อุปโภโค, ปริโภโคฯ ภุตฺโต โอทโน ภวตาฯ สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํฯ โอทนํ ภุตฺโต ภุตฺตวา ภุตฺตาวีฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ภุญฺชิตุํ, ปริภุญฺชิตุํ, โภเชตุํ, โภชยิตุํ, ภุญฺชิตฺวา, ภุญฺชิตฺวาน, ภุญฺชิย, ภุญฺชิยาน, โภเชตฺวา, โภเชตฺวาน, โภชยิตฺวา, โภชยิตฺวาน’’ อิจฺจาทีนิ ปริสทฺทาทีหิ วิเสสิตพฺพานิฯ

ตตฺร ภุญฺชตีติ ภตฺตํ ภุญฺชติ, โภชนียํ ภุญฺชติฯ ตถา หิ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภุญฺชติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ กทาจิ ขาทนีเยปิ ‘‘ภุญฺชตี’’ติ โวหาโร ทิสฺสติฯ ‘‘ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช ราช วราวร’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปริภุญฺชตีติ จีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภุญฺชติ, ปฎิเสวตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนว จ ปฎิเสวตีติ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถ สํวณฺณิยติฯ อปิจ ‘‘กาเม ภุญฺชตี’’ติ จ ‘‘ปญฺจกามคุเณ ปริภุญฺชตี’’ติ จ ทสฺสนโต ปน ภุญฺชนปริภุญฺชนสทฺทา ปฎิเสวนตฺเถน กตฺถจิ สมานตฺถาปิ โหนฺตีติ อวคนฺตพฺพาฯ สํภุญฺชตีติ สมฺโภคํ กโรติ, เอกโต วาสํ กโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อตฺร ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ วุตฺโต, โส กถํ เอตฺตเกสุปิ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ? วตฺตเตว, อเนกตฺถา หิ ธาตโว, เต อุปสคฺคสหาเย ลภิตฺวาปิ อเนกตฺถตราว โหนฺติฯ อิโต ปฎฺฐาย ตุมนฺตาทีนิ รูปานิ น วกฺขามฯ ยตฺถ ปน วิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามฯ

กติ เฉทเนฯ กนฺตติ, วิกนฺตติฯ สลฺลกตฺโตฯ

ภิทิ วิทารเณฯ ภินฺทติฯ อนาคตตฺเถ วตฺตพฺเพ ‘‘เภชฺชิสฺสติ, ภินฺทิสฺสตี’’ติ ทฺวิธา ภวนฺติ รูปานิฯ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ เตนาห –

‘‘น เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;

วิสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตาฯ

โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, พาหิตฺวา พฺรหฺมจริยํ;

สงฺขาย โลเก จรติ, สเว ‘ภิกฺขู’ติ วุจฺจตี’’ติฯ

อิทญฺจ ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสกฺขปุถุชฺชนสมณาปิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพตํ ปาปุณนฺติเยวฯ สงฺฆํ ภินฺทตีติ สงฺฆเภทโกฯ เทวทตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน,ฯ ภินฺทิยตีติ ภินฺโนติ หิ นิพฺพจนํฯ น เต กฎฺฐานิ ภินฺนานิฯ ภินฺทตีติ เภตฺตาฯ

ฉิทิ เทฺวธากรเณฯ ฉินฺทตีติ เฉทโก, เอวํ เฉตฺตาฯ เกเส เฉตฺตุํ วฎฺฎติฯ ฉินฺทิยตีติ ฉินฺโนฯ ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติฯ อิทํ ปน ภิทิฉิทิทฺวยํ ทิวาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ รูปทฺวยํ ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ภิชฺชตีติ ภินฺโน’’ติอาทินา สุทฺธกตฺตุวเสนปิ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ

ตทิ หึสานาทเรสุฯ ตนฺทติฯ ตนฺที, ตทฺทุฯ ตทฺทติ กจฺฉุฯ

อุทิ ปสวกิเลทเนสุฯ ปสวนํ สนฺทนํฯ กิเลทนํ ตินฺทตาฯ อุนฺทติฯ อุนฺทูโร, สมุทฺโทฯ

วิท ลาเภฯ วินฺทติฯ โควินฺโท, วิตฺติฯ เอตฺถ วิตฺตีติ อนุภวนํ, เวทนา วาฯ

วิท ตุฎฺฐิยํฯ วินฺทติ, นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทนํฯ วิรชฺชติฯ นิพฺพินฺโท กามรติยาฯ วิตฺติ, วิตฺตํ, เวโทฯ ลภติ อตฺถเวทํ ธมฺมเวทํฯ

เอตฺถ วิตฺตีติ โสมนสฺสํฯ ‘‘วิตฺติ หิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ วิตฺตนฺติ วิตฺติชนนตฺตา วิตฺตสงฺขาตํ ธนํฯ เวโทติ คนฺโถปิ ญาณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘พฺราหฺมณํ เวทคุมภิชญฺญา อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ ญาณํฯ ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํฯ

เวทคนฺเถ จ ญาเณ จ, โสมนสฺเส จ วตฺตติ;

เวทสทฺโท อิมํ นานา-ธาตุโต สมุทีรเยฯ

ลิป ลิมฺปเนฯ ลิมฺปติ, ลิมฺปโกฯ อวเลโปฯ อวเลโปติ อหงฺกาโรฯ

ลุป อจฺเฉทเนฯ ลุมฺปติฯ วิลุมฺปโก, วิลุตฺโต วิโลโปฯ

วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;

ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติฯ

ปิส จุณฺณเนฯ ปึสติฯ ปิสโกฯ ปิสุณา วาจาฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ ยาย วาจาย ภาสติ, สา ปิสุณา วาจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิรุตฺติลกฺขเณน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

หิสิ วิหึสายํฯ หึสติ, วิหึสติฯ หึสโกฯ

อหึสโกติ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;

อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กิญฺจนํฯ

หึสิตพฺพํ กึสตีติ สีโหฯ อาทิอนฺตกฺขรวิปลฺลาสวเสน สทฺทสิทฺธิ, ยถา ‘‘กนฺตนฏฺเฐน ตกฺก’’นฺติฯ วิเหสโก, วิเหสนํฯ

สุมฺภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติฯ ปริสุมฺภติฯ สุมฺโภติฯ อตฺริเม ปาฬิโต ปโยคา –

‘‘สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’ติ จ,

‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;

ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปก’’นฺติ จ,

‘‘ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา’’ติ จฯ

อญฺญตฺถ ปน อญฺญาปิ วุตฺตาฯ ตา อิธ อนุปปตฺติโต น วุตฺตาฯ เกเจตฺถ มญฺเญยฺยุํ, ยถา ภูวาทิคเณ ‘‘สกิ สงฺกายํ ขชิ คติเวกลฺเล’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฎิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘สงฺกติ ขญฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, ตถา อิมสฺมึ รุธาทิคเณ ‘‘มุจ โมจเน กติ เฉทเน’’ติ อาทีนํ ธาตูนํ ปฎิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘มุญฺจติ กนฺตตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต โก อิเมสํ เตสญฺจ วิเสโสติ? เอตฺถ วุจฺจเต – เย ภูวาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตญฺจ นามิกตฺตญฺจ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เตสํ วินา นิคฺคหีตาคเมน รูปปฺปวตฺติ ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? สงฺกติ, สงฺกา, ขญฺชติ, ขญฺโช อิจฺจาทิฯ อยํ อเนกสฺสรานํ อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐานํ ภูวาทิคณิกานํ วิเสโสฯ

เย จ รุธาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตฺวา อการนฺตวเสน วา อุการนฺตวเสน วา นิทฺทิฎฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุวิสเยเยว เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น เหตุกตฺตุวิสเยฯ นามิกตฺตํ ปน สหนิคฺคหีตาคเมน วินา จ นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติฯ ยตฺถ วินา นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา, ตตฺถ สสํโยครูปาเยว ภวนฺติฯ ตํ ยถา? มุญฺจติ, มุญฺจาเปติ, โมเจติ, โมจาเปติฯ ฉินฺทาเปติฯ เฉเทติ, เฉทาเปติฯ ฉินฺทนํ, เฉโทฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ กนฺตติ, กนฺตนํ, สลฺลกตฺโตฯ ปิฎฺฐิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต อาขฺยาตนามิกภาวํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต ปฎิลทฺธนิคฺคหีตาคเมหิ สกิ ขชิ อาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ, น ปน มุจฉิทิอาทีหีติ? ตนฺน, มุจฉิทิอาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ รุจธาตุ ยา สมานคติกตฺตา, ตถา หิ ยถา ‘‘รุนฺธิสฺส, รุนฺธยติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธนํ, โรโธ, วิโรโธ’’ติอาทีสุ นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา มุจฉิทิอาทีนมฺปีติฯ

นนุ กจฺจายเน นิคฺคหีตาคมสฺส นิจฺจวิธานตฺถํ ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน กฺริยาปทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ จ นามิกปทตฺตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘วิโรโธ’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ, เตน ญายติ กฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต สกิขชิอาทีนํ นิจฺจํ สนิคฺคหีตาคมกฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ? น สกฺกา, สกิขชิอาทีนํ รุธธาตุ ยา อสมานคติกตฺตา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการสฺส อสมฺภวโตฯ ตถา หิ เยสํ ยา นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สา เอว เตสํ รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํฯ ตญฺจ สกิขชิอาทีนํ นตฺถิฯ ‘‘สงฺกา ขญฺโช’’ติอาทินา หิ นามตฺเต เอโกเยว ปกาโร ทิสฺสติ สนิคฺคหีตาคโม, ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’อิจฺ จาทีนํ ปน ‘‘กโม, กมนํ, จงฺกโม, จงฺกมน’’นฺติอาทินา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการวนฺตตาสมฺภเวปิ นิคฺคหีตาคมสฺส อพฺภาสวิสเย ปวตฺตตฺตา สา ทฺวิปฺปการวนฺตตา รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ น โหติ, ตสฺมา อพฺภาสวิสเย ปวตฺตํ นิคฺคหีตาคมํ วชฺเชตฺวา ยา ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สาเยว รุธาทิคณิกภาวสฺส ลกฺขณนฺติ สนฺนิฎฺฐานํ กาตพฺพํฯ อยํ นโย อตีว สุขุโม สมฺมา มนสิ กาตพฺโพฯ

รุธาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ

รุธาทิคโณยํฯ

ทิวาทิคณิก

ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคติสตฺตีสุฯ เอตฺถ จ กีฬาติ ลฬนา, วิหาโร วาฯ ลฬนาติ จ ลฬิตานุภวนวเสน รมณํฯ วิหาโร อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนํฯ วิชิคิสาติ วิชยิจฺฉาฯ พฺยวหาโรติ โวหาโรฯ ชุตีติ โสภาฯ ถุตีติ โถมนาฯ กนฺตีติ กมนียตาฯ คตีติ คมนํฯ สตฺตีติ สามตฺถิยํฯ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิวุธาตุ วตฺตติฯ ทิพฺพติฯ เทโวฯ เทวีฯ เทวตาฯ

เอตฺถ เทโวติ ติวิธา เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฎฺฐาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นามฯ เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นามฯ ขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมาราฯ อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา’’ติฯ

อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กามคุณฌานาภิญฺญาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวาฯ ทิพฺพนฺติ ยถาภิลาสิตํ วิสยํ อปฺปฎิฆาเตน คจฺฉนฺตีติ เทวาฯ ทิพฺพนฺติ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ เทวาฯ อถ วา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ เทวนียา อภิตฺถวนียาติ เทวาฯ โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวาฯ

เอตฺถ จ ถุติกนฺติ อตฺถา กมฺมสาธนวเสน ทฎฺฐพฺพา, กีฬาทโย ฉ อตฺถา กตฺตุสาธนวเสนฯ เกจิ ปน ‘‘ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติคตีสู’’ติ ปฐนฺติฯ เกจิ ‘‘คตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติถุตีสู’’ติ ปฐนฺติฯ เกจิ ‘‘ถุตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติคตีสู’’ติ ปฐนฺติ, เกจิ ปน ทิวุธาตุํ ‘‘สตฺติถุติก’’นฺติอตฺเถปิ อิจฺฉนฺติฯ เตนาห อภิธมฺมสฺส อนุฎีกากาโร ‘‘เทวสทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโต’’ติอาทิฯ

อิทํ ปน ยถาวุตฺเตสุ สมฺมุติเทวาทีสุ ปจฺเจกํ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ อตฺตโน วิสเย อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ เทวา, ราชาโนฯ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ, ปฎิปกฺเข วา วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, โวหรนฺติ จ โลกสฺส ยุตฺตายุตฺตํ, โชตนฺติ ปรมาย สรีรชุติยา, โถมิยนฺติ ตพฺภาวตฺถิเกหิ, กามิยนฺติ ทฎฺฐุํ โสตุญฺจ โสภาวิเสสโยเคน, คจฺฉนฺติ จ ยถิจฺฉิตฎฺฐานํ อปฺปฎิหตคมเนน, สกฺโกนฺติ จ อานุภาวสมฺปตฺติยา ตํตํกิจฺจํ นิปฺผาเทตุนฺติ เทวา, จาตุมหาราชิกาทโยฯ กีฬนฺติ ปรมาย ฌานกีฬาย, วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ ปฎิปกฺขํ, ปรมสุขุมญาณวิเสสวิสยํ อตฺถญฺจ โวหรนฺติ, โชตนฺติ สพฺพกิเลสโทสกลุสาภาวา ปรมวิสุทฺธาย ญาณชุติยา, โถมิยนฺติ จ วิญฺญาตสภาเวหิ ปรมนิมฺมลคุณวิเสสโยคโต, กามิยนฺติ จ อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตตาย ทฎฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ, คจฺฉนฺติ จ อมตมหานิพฺพานํ อปจฺจาคมนียาย คติยา, สกฺโกนฺติ จ จิตฺตาจารํ ญตฺวา เต เต สตฺเต หิเต นิโยเชตุํ อมตมหานิพฺพานสุเข จ ปติฎฺฐาเปตุนฺติ เทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ

เทวสทฺท ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว’’ติอาทีสุ อชฎากาเส อาคโตฯ ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติอาทีสุ เมเฆฯ ‘‘อยญฺหิ เทว กุมาโร’’ติอาทีสุ ขตฺติเยฯ ‘‘อหํ เทว สกลชมฺพุทีเป อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติเก กิญฺจิ ภยํ น ปสฺสามี’’ติอาทีสุ อิสฺสรปุคฺคเลฯ ‘‘ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ เทโว มญฺเญ’’ติอาทีสุ อุปปตฺติเทเวฯ ‘‘เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถิ’’นฺติอาทีสุ วิสุทฺธิเทเว อาคโตฯ

เทวีติ ราชภริยาปิ เทวธีตาปิ ‘‘เทวี’’ติ วุจฺจติฯ เทวสฺส ภริยาติ หิ เทวี, สาปิ อตฺถโต ‘‘ทิพฺพตีติ เทวี’’ติ วตฺตพฺพา, ยถา ‘‘ภิกฺขตีติ ภิกฺขุนี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ วิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘ทิพฺพติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา กีฬตีติ เทวี’’ติฯ

เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิฯ ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รุตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติ กตฺวา, ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโนฯ

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฎฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ-

อาทีสุ เทวธีตาฯ

อิมานิ อุปปตฺติเทวานํ นามานิ –

เทโว สุโร จ วิพุโธ, นิชฺชโร อมโร มรุ;

สุธาสี ติทโส สคฺค-วาสี อนิมิโสปิ จ;

ทิโวโก’มตปายี จ, สคฺคฏฺโฐ เทวตานิ จฯ

ขิ ขเยฯ ขิยติฯ ขโยฯ ขิยนํฯ ราคกฺขโยฯ

ขิ นิวาเส โกธหึสาสุ จฯ ขิยติฯ น คจฺฉสิ ยมกฺขยํฯ นาคทาเนน ขิยนฺติฯ

ตตฺถ ขิยตีติ นิวสติฯ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํฯ ขิยนฺตีติ กุชฺฌนฺติ หึสนฺติ วาฯ

ฆา คนฺโธปาทาเนฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตุํ ฆายิตฺวาฯ

รุจ โรจเนฯ โรจนํ รุจิฯ ภตฺตํ เม รุจฺจติฯ ภตฺตมฺปิตสฺส น รุจฺจติฯ ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติฯ รุจฺจิตุํ, รุจฺจิตฺวาฯ เกจิ ปน อิมสฺมึ ทิวาทิคเณ ‘‘รุจ ทิตฺติมฺหี’’ติ ปฐนฺติฯ ตํ น ยุตฺตํ กตฺถจิปิ ทิตฺติสงฺขาตโสภนตฺถวาจกสฺส รุจธาตุโน ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปาภาวโตฯ ตสฺมา เอวํ สลฺลกฺเขตพฺพํ, ทิตฺติรุจีนํ วาจโก รุจธาตุ ภุวาทิคณิโกฯ ตสฺส หิ ‘‘โรจติ, วิโรจติฯ เอกตฺตมุปโรจิต’’นฺติ รูปานิเยว ภวนฺติ, น ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํฯ รุจิยาเยว วาจโก ปน ทิวาทิคณิโกปิ โหติ จุราทิคณิโกปิฯ ตสฺส หิ ทิวาทิคณิกกาเล ‘‘คมนํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ รูปํฯ จุราทิคณิกกาเล ‘‘กึ นุ ชาติํ น โรเจสี’’ติ รูปํฯ อาปุพฺโพ เจ อาจิกฺขเน วตฺตติ, ‘‘อาโรเจติ, อาโรจยตี’’ติ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

มุจ โมกฺเขฯ ทุกฺขโต มุจฺจติฯ สทฺธาย อธิมุจฺจติฯ มุตฺติ, วิมุตฺติ, อธิมุตฺติ, มุจฺจมาโนฯ

อุจ สมวาเยฯ อุจฺจติฯ โอโก, อูกา, อุกฺกาฯ

โอโกติ อุทกมฺปิ อาวาโสปิฯ ‘‘โอกปุณฺเณหิ จีวเรหี’’ติ จ, ‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตมุพฺภโต’’ติ เจตฺถ ปโยโคฯ อูกาติ สีเส นิพฺพตฺตกิมิวิเสโสฯ

อุกฺกาติ ทีปิกาทโย วุจฺจนฺติฯ ‘‘อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู’’ติ หิ อาคตฎฺฐาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ อาคตฎฺฐาเน องฺคารกปลฺลํฯ ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ อาคตฎฺฐาเน กมฺมารุทฺธนํฯ ‘‘เอวํ วิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อาคตฎฺฐาเน วาตเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อิจฺเจวํ –

ทีปิกาวาตเวเคสุ, กมฺมารานญฺจ อุทฺธเน;

มูสายมฺปิ จ องฺคาร-กปลฺเล จาติ ปญฺจสุ;

วิสเยสุ ปเนเตสุ, อุกฺกาสทฺโท ปวตฺตติ;

เฉ เฉทเนฯ ฉิยติ, ฉิยนฺติฯ อวจฺฉิตํ, อวจฺฉาตํฯ เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํฯ

สช สงฺเคฯ สงฺโค ลคนํฯ สชฺชติฯ สชฺชนํ, สชฺชิโต, สตฺโตฯ

ยุช สมาธิมฺหิฯ สมาธานํ สมาธิ, กายกมฺมาทีนํ สมฺมาปโยควเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ ยุชฺชติฯ โยโค, โยคีฯ

เอตฺถ โยโคติ วีริยํฯ ตญฺหิ –

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โว’ห’มตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ’’นฺติ

วจนโต อวสฺสํ กาตุํ ยุชฺชติ อุปปชฺชตีติ โยโคติ วุจฺจติฯ

รนฺช ราเคฯ รชฺชติฯ วิรชฺชติฯ รชฺชมาโน, รชฺชํ, รชฺชนฺโต, ราโค, วิราโค, รชฺชนํ, วิรชฺชนํ, รชนียํฯ อุปสคฺควเสน อญฺโญ อตฺโถ ภวติฯ สมฺหา รฎฺฐา นิรชฺชติ, อตฺตโน รฎฺฐา นิคฺคจฺฉตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ วิราโคติ วิรชฺชนฺติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺมาติ วิราโค, นิพฺพานํ มคฺโค จฯ

วิชี ภยจลเนสุฯ วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ สํเวโค, สํเวชนียํฯ อุพฺพิชฺชติฯ อุพฺเพโค, อุพฺพิคฺคหทโยฯ

ลุช วินาเสฯ ลุชฺชตีติ โลโกฯ โลโป, ลุตฺติ, ลุชฺชนํ, ลุตฺโตฯ

ฐา คตินิวตฺติยํฯ ฐายติฯ ฐายี, ฐิติ, ฐานํ, ฐิโต, ตตฺรฏฺโฐ, ติฎฺฐํ, กปฺปฎฺฐายี, อาสภฎฺฐานฎฺฐายีฯ

‘‘สุขํ สยามิ ฐายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;

อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปโก’’ติ

ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ลาปํ โคจรฎฺฐายินนฺติ จฯ ตตฺถ ฐายามีติ ติฎฺฐามิฯ

ฑิ คติยํฯ ฑิยติฯ เฑมาโนฯ ฑิโน วาฯ ‘‘อุจฺเจ สกุณ เฑมาน, ปตฺตยาน วิหงฺคมฯ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรุ’’นฺติ นิทสฺสนํฯ

เอตฺถ ฑิยตีติ เฑมาโนติ นิพฺพจนํ คเหตพฺพํฯ

ตา ปาลเนฯ ตายติฯ อฆสฺส ตาตาฯ โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุชฺชติ อสฺสเมฯ ตาณํ, ปริตฺตํ, โคตฺตํฯ ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ กตภีรุตฺตาโณฯ

ตตฺร ปริตฺตนฺติ มหาเตชวนฺตตาย สมนฺตโต สตฺตานํ ภยํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคญฺจ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ

นต คตฺตวินาเมฯ คตฺตวินาโม คตฺตวิกฺเขโปฯ นจฺจติฯ นจฺจํฯ นิคณฺโฐ นาฎปุตฺโตฯ

ทา โสธเนฯ ทายติฯ ทานํฯ อนุโยคทาปนตฺถํฯ อนุโยคํ ทตฺวาฯ ทานํ ทตฺวาฯ

ทา สุปเนฯ ทายติฯ นิทฺทายติฯ นิทฺทายนํ, นิทฺทายมาโน, นิทฺทายนฺโตฯ

ทา ทาเนฯ ปุริโส ทานํ ทายติฯ อาปุ พฺโพ คหเณฯ อทินฺนํ อาทิยติฯ สีลํ สมาทิยติฯ กมฺเม – ปุริเสน ทานํ ทียติ, อทินฺนํ อาทิยติฯ การิเต – อาทเปติ, สมาทเปติ, อาทปยติ, สมาทปยติ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ

ทา อวขณฺฑเนฯ ทิยติ, ทิยนฺติฯ ปริตฺตํฯ

เอตฺถ จ ปริตฺตนฺติ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํฯ อปฺปมตฺตกญฺหิ โคมยปิณฺฑํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ปริตฺตนฺติ อปฺปกสฺส นามํ กามาวจรสฺส จ ธมฺมสฺส อปฺเปสกฺขตฺตาฯ

ทา สุทฺธิยํฯ ทายติฯ โวทายติฯ โวทานํฯ อกมฺมโกยํ ธาตุฯ ตถา หิ ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนา’’ติ เนตฺติสํวณฺณนายํ วุตฺตํฯ

ที ขเยฯ ทียเตฯ ทีโน, อาทีนโวฯ

ตตฺร ทีโนติ ปริกฺขีณญาติธนาทิภาเวน ทุกฺขิโตฯ อาทีนโวติอาทีนํ ทุกฺขํ วาติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติอาทีนโว, โทโสฯ

ทุ ปริตาเปฯ ทุยเตฯ ทุโน, ทูโตฯ

ภิทิ ภิชฺชเนฯ ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติฯ ภิชฺชตีติ ภินฺโนฯ ภิชฺชนํ เภโทฯ

ฉิทิ ฉิชฺชเนฯ สุตฺตํ ฉิชฺชติฯ ฉิชฺชตีติ ฉินฺโนฯ เอวํ ฉิทฺทํฯ ฉิชฺชนํ เฉโทฯ

ขิทิ ทีนิเยฯ ทีนภาโว ทีนิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ ขิชฺชติ, ขินฺโน, อขินฺนมติ, เขโท, เขทงฺคโต โลกหิตาย นาโถฯ

เอตฺถ เขทงฺคโตติ กายิกทุกฺขสงฺขาตํ ปริสฺสมํ ปตฺโต, ทุกฺขมนุภวีติ อตฺโถฯ

ปท คติยํฯ ปชฺชติฯ มคฺคํ ปฎิปชฺชติฯ ปฎิปตฺติํ ปฎิปชฺชติฯ อทฺธานมคฺคปฺปฎิปนฺโน โหติ, ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ อกมฺมกมฺปิ ภวติ, เตสํ อธมฺโม อาปชฺชติ, ปชฺโช, พฺยคฺฆปชฺโช, สมฺปทาโยฯ

เอตฺถ จ ปชฺโชติ มคฺโคฯ พฺยคฺฆปชฺเช สทฺทุลปเถ ชาโตติ พฺยคฺฆปชฺโช, เอวํนามโก กุลปุตฺโตฯ สมฺปทิยติ ญาปิยติ ธมฺโม เอเตนาติ สมฺปทาโย, อกฺขาตาฯ

วิท สตฺตายํฯ สตฺตา วิชฺชมานากาโรฯ วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ ชาตเวโท, วิชฺชา, อวิชฺชา, วิทิโตฯ

ตตฺถ ชาตเวโทติ อคฺคิฯ โส หิ ชาโตว เวทยติ ธูมชาลุฎฺฐาเนน ปญฺญายติ, ตสฺมา ชาตเวโทติ วุจฺจติฯ วิชฺชาติ ธมฺมานํ สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา, ญาณํฯ อวิชฺชาติ ขนฺธานํ ราสฎฺฐํ, อายตนานํ อายตนฎฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฎฺฐํ, สจฺจานํ ตถฎฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฎฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, โมโหฯ

มท อุมฺมาเทฯ อุมฺมาโท นาม มุยฺห นํ วา สติวิปฺปวาโส วา จิตฺตวิกฺเขโป วาฯ มชฺชติ, ปมชฺชติฯ มตฺโต, สุรามทมตฺโตฯ มตฺโต อหํ มหาราชฯ ปุตฺตมํสานิ ขาทยึฯ มตฺตหตฺถี, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโตฯ

อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;

อปฺปมตฺตา น มิยฺยนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตาฯ

มิท สิเนหเนฯ เมชฺชติฯ เมตฺตา, เมตฺติ, มิตฺตํ, มิตฺโตฯ

อนฺตรธา อทสฺสเนฯ อนฺตรปุพฺโพ ธาธาตุ วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน อทสฺสเน วตฺตติฯ อนฺตรธายติฯ อนฺตรธานํ, อนฺตรธายนฺโตฯ สา เทวตา อนฺตรหิตาฯ อนฺตราปิธายติฯ

พุธ อวคมเนฯ อวคมนํ ชานนํฯ พุชฺฌติ, พุทฺโธ, พุทฺธิ, พุทฺธํ, โพโธ, โพธิฯ พุชฺฌิตา สจฺจานิฯ สกลํ พุทฺโธ, พุทฺธวา, วิโพเธติ, โพเธตา, พุทฺโธ, วิพุทฺโธ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺร พุทฺโธติ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธฯ อถ วา ปารมิตาปริภาวิตาย ปญฺญาย สพฺพมฺปิ เญยฺยํ อพุชฺฌีติ พุทฺโธฯ เกจิ ปน กมฺเมนปิ พุทฺธสทฺทสฺส สิทฺธํ อิจฺฉนฺตา เอวํ นิพฺพจนํ กโรนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตคุณวิเสเสหิ ขีณาสเวหิ พุชฺฌิตพฺโพติ พุทฺโธ’’ติฯ วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส วุตฺตนเยน คเหตพฺโพฯ พุทฺธีติ พุชฺฌตีติ พุทฺธิฯ เอวํ พุทฺธํ โพโธ โพธิ จฯ อถ วา พุชฺฌนํ พุทฺธิฯ เอวํ โพโธ โพธิ จ, สพฺพเมตํ ปญฺญายาธิวจนํฯ

อิทานิ โพธิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ โพธีติ หิ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลปิ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ จ, ‘‘อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คย’’นฺติ จ อาคตฎฺฐาเน รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติฯ ‘‘จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน มคฺโคฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ สุเมธโส’’ติ อาคตฎฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ‘‘ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน นิพฺพานํฯ ‘‘โพธิ ภนฺเต ราชกุมาโร ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ ‘‘อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจตี’’ติ จ อาคตฎฺฐาเน เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลฯ

อตฺริทํ วุจฺจติ –

รุกฺเข มคฺเค จ นิพฺพาเน, ญาเณ สพฺพญฺญุตาย จ;

ตถา ปณฺณตฺติยญฺเจว, โพธิสทฺโท ปวตฺตติฯ

พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา, โพเธตีติ โพเธตาฯ

เอตฺถ จ โกจิ ปโยโค ตุมนฺตา ทีนิ จ รูปานิ วุจฺจนฺเต – ‘‘คุยฺหมตฺถมสมฺพุทฺธํ, สมฺโพธยติ โย นโรฯ ปรํ สมฺพุทฺธุมรหติฯ พุชฺฌิตุํ, พุทฺธุํ, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุทฺธิย, พุทฺธิยาน, พุทฺธา, พุทฺธาน’’ อิติ ภวนฺติฯ

ตตฺร อสมฺพุทฺธนฺติ ปเรหิ อญฺญาตํ, ‘‘อสมฺโพธ’’นฺติปิ ปาโฐ, ปเรสํ โพเธตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สมฺพุทฺธุนฺติ สํพุชฺฌิตุํฯ พุทฺธาติ พุชฺฌิตฺวา, เอวํ พุทฺธานาติ เอตฺถาปิฯ

เกจิ ปน ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท ‘โพธิมคฺเคน พุธฺวา’ติ จ, ‘‘พุธฺวา โพธิตเล ยมาห สุคโต’ติ จ ธการวการสญฺโญควโต ปทสฺส ทสฺสนโต ตฺวาปจฺจยนฺตภาวโต จ ธการวกา รสํโยควเสน ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทสิทฺธิ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ ตาทิสสฺส ปทรูปสฺส พุทฺธวจเน อทสฺสนโต จ, พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตาย จ, ปริสุทฺเธ จ โปราณโปตฺถเก วการสํโยค วิคตสฺส ‘‘โพธิมคฺเคน พุทฺธา’’ติจ, ‘‘พุทฺธา โพธิตเล’’ติ จ ปทสฺส ทสฺสนโต น คเหตพฺพํฯ ตถา หิ น ตาทิโส ปาโฐ พุทฺธวจนสฺส อนุกูโล โหตีติฯ น หิ พุทฺธวจเน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริเยสนฺตา ตาทิสํ วการธกา รสญฺโญคปทํ ปสฺสิสฺสนฺติฯ เอวํ ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทรูปสฺส พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตา ทฎฺฐพฺพาฯ ตญฺหิ สกฺกฎคนฺเถ กตปริจยภาเวน วญฺจิเตหิ วิทูหิ อิจฺฉิตํ, น สทฺธมฺมนีติวิทูหิฯ เอตฺถ อิมานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ –

โก มํ วิทฺธา นิลียติฯ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติฯ ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉฯ

อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฎฺฐา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลํ;

น สุปามิ ทิวารตฺติํ, สหสฺสํว ปราชิโต’’ติ;

ตตฺถ วิทฺธาติ วิชฺฌิตฺวาฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ ลทฺธานาติ ลภิตฺวานฯ ทิฎฺฐาติ ทิสฺวาฯ อิติ ‘‘วิทฺธา ลทฺธา ลทฺธาน ทิฎฺฐา’’ติ ปทานิ ตฺวาปจฺจเยน สทฺธึ คตานิปิ สญฺโญควเสน วการปฎิพทฺธานิ น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘พุทฺธา พุทฺธาน’’ อิจฺเจตานิปิ ‘‘ลทฺธา ลทฺธาน’’ อิจฺจาทีนิ วิย ปริหีนวการสญฺโญคานิ เอว คเหตพฺพานิฯ เย ‘‘พุธฺวา’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ ปฐนฺติ จ, มญฺเญ เต ตฺวาปจฺจ โย วญฺเจติ, เตน เต วญฺจนํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ตาทิสํ รูปํ อคฺคเหตฺวา โย สทฺทนีติยํ สทฺทวินิจฺฉโย วุตฺโต, โสเยว อายสฺมนฺเตหิ สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ

พุธ โพธเนฯ สกมฺมกากมฺมโกยํ ธาตุฯ ตถา หิ โพธนสทฺทุจฺจารเณน ชานนํ วิกสนํ นิทฺทกฺขโย จ คหิโต, ตสฺมา ‘‘พุธ ญาเณ, พุธ วิกสเน, พุธ นิทฺทกฺขเย’’ติ วุตฺตํ โหติฯ พุชฺฌติ ภควา, ธมฺเม พุชฺฌติ, ปพุชฺฌติ, ปทุมํ พุชฺฌติฯ ปุริโส พุทฺโธ, ปพุทฺโธ, โพธติ, ปโพธติ อิจฺจาทีนิฯ

สํธา สนฺธิมฺหิฯ สํปุพฺโพ ธาธาตุ สนฺธิมฺหิ วตฺตติฯ เนวสฺส มทฺที ภากุฎิ, น สนฺธิยติ น โรทติฯ น สนฺธิยตีติ อิทํ อญฺเญหิ ปกรเณหิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ

ธนุ ยาจเนฯ มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธรสฺส หทยํ ธนิยฺยติฯ อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ

ธี อนาทเรฯ ธียเตฯ ธีโนฯ

ยุธ สมฺปหาเรฯ ยุชฺฌติฯ โยโธ, ยุทฺธํ, จรณายุโธ, ยการสฺส วการภาเว ‘‘อาวุธ’’นฺติ รูปํฯ ตตฺร จรณายุโธติ กุกฺกุโฎฯ

กุธ โกเปฯ กุชฺฌติฯ โกโธ, กุชฺฌนา, กุชฺฌิตตฺตํฯ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติฯ

สุธ โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ สุชฺฌติฯ สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, สุชฺฌนํ, สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธฯ การิเต ‘‘โสเธติ, โสธโก’’ อิจฺจาทีนิฯ

สิธุ สํราธเนฯ สิชฺฌติฯ สิทฺธิฯ

รธ หึสายํฯ รชฺฌติ, วิรชฺฌติ, อปรชฺฌติฯ อปราโธฯ

ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธยติ, สาธยติฯ อาราธนํ, สาธนํฯ สปรหิตํ สาเธตีติ สาธุ, สปฺปุริโสฯ อจฺจนฺตํ สาเธตพฺพนฺติ สาธุ, ลทฺธกํ สุนฺทรํ ทานสีลาทิฯ

วิธ วิชฺฌเนฯ วิชฺฌติฯ ปฎิวิชฺฌติฯ ขณ วิทฺธ, วิธุ, วิชฺฌนโก, วิทฺโธ, ปฎิวิทฺโธ, วิชฺฌนํ, เวโธ, ปฎิเวโธ, วิชฺฌิตฺวา, วิทฺธา, วิทฺธานฯ โก มํ วิทฺธา นิลียติฯ

อิธ วุทฺธิยํฯ อิชฺฌติ, สมิชฺฌติฯ อิทฺธิ, อิชฺฌนํ, สมิชฺฌนํ, อิทฺโธฯ ตตฺถ อิทฺธีติ อิชฺฌนํ อิทฺธิฯ อิชฺฌนฺติ วา สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิฯ

คิธุ อภิกงฺขายํฯ คิชฺฌติ, คิชฺโฌฯ คทฺโธฯ คทฺธพาธิปุพฺโพฯ กามคิทฺโธ น ชานาสิฯ เคโธฯ

รุธิ อาวรเณฯ รุชฺฌติ, วิรุชฺฌติ, ปฎิวิรุชฺฌติฯ วิโรธโก, วิรุทฺโธฯ โรโธ, วิโรโธ, ปฎิวิโรโธ, อนุวิโรโธฯ

อนุวิธา อนุกรเณฯ อนุวิปุพฺโพ ธาธาตุ อนุกฺริยายํ วตฺตติฯ ปุริโส อญฺญสฺส ปุริสสฺส กฺริยํ อนุวิธียติ ตตฺรายํ ปาฬิ –

ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;

โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธียตี’’ติฯ

อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ

อนุรุธ กาเมฯ กาโม อิจฺฉาฯ อนุปุพฺโพ รุธธาตุ อิจฺฉายํ วตฺตติฯ อนุรุทฺโธ, อนุโรโธฯ อนุสฺมาติ กึ วิโรโธฯ

ตตฺถ อนุรุทฺโธติ อนุรุชฺฌติ ปณีตํ ปณีตํ วตฺถุํ กาเมตีติ อนุรุทฺโธฯ อนุโรโธติ อนุกูลตาฯ อยํ ปาฬิ ‘‘โส อุปฺปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ, อลาเภ ปฎิวิรุชฺฌตี’’ติฯ

พฺยธ ตาฬเนฯ พฺยชฺฌติฯ พฺยาโธฯ พฺยาโธติ ลุทฺโธฯ ตํ ตํ มิคํ พฺยชฺฌติ ตาเฬติ หึสตีติ พฺยาโธฯ

คุธ ปริเวฐเนฯ คุชฺฌติฯ โคธาฯ

มน ญาเณฯ มญฺญติ, อวมญฺญติ, อติมญฺญติฯ เสยฺยาทิวเสน มญฺญตีติ มาโนฯ ‘‘มญฺญนา, มญฺญิตตฺตํ, มาโน, อหงฺกาโร, อุนฺนติ, เกตุ, ปคฺคโห, อวเลโป’’ติ ปริยายาฯ

ชน ชนเนฯ สกมฺมโกยํ ธาตุฯ ‘‘ชญฺญตี’’ติมสฺส รูปํ, กโรตีติ อตฺโถฯ การิเต – ชเนสิ ผุสฺสตี มมํฯ ชนยติ, สุขํ ชเนติ, ชนยตีติ ชนโก, ปิตา, โย โกจิ วา นิพฺพตฺเตตาฯ ปุถุ กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโนฯ ตตฺถ ‘‘ชเนติ ชนยตี’’ติ รูปานิ จุราทิคณํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ กโรตีติ หิ เตสํ อตฺโถฯ เหตุกตฺตุวเสนปิ ตทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติฯ

ชนี ปาตุภาเวฯ อีการนฺโตยํ อกมฺมโก ธาตุ, วิปุพฺโพ เจ, สกมฺมโกฯ ปุตฺโต ชายติ, ชาโตฯ ปุถุ กิเลสา ชายนฺติ เอตฺถาติ ปุถุชฺชโนฯ ชนนํ ชาติ, ‘‘สญฺชาติ, นิพฺพตฺติ, อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว’’ติ ปริยายาฯ อิตฺถี ปุตฺตํ วิชายติ, อิตฺถี ปุตฺตํ วิชาตาฯ โส ปุริโส วิชาตมาตุยาปิ อมนาโปฯ อุปวิชญฺญา อิตฺถีฯ การิเต ‘‘ชาเปติ, ชาปยติฯ อตฺถชาปิกา ปญฺญา’’ติ รูปานิฯ

หน หึสายํฯ อิธ หึสาวจเนน ฆฎฺฎนํ คเหตพฺพํฯ สทฺโท โสตมฺหิ หญฺญติฯ ปฎิหญฺญติฯ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเล โสเต ปฎิหญฺญติฯ อิมานิ กตฺตุปทานิฯ ภูวาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘โลเหน เว หญฺญติ ชาตรูปํ, น ชาตรูเปน หนนฺติ โลห’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘หญฺญตี’’ติ ปทํ กมฺมปทํ, ชาตรูปํ โลเหน กมฺมาเรหิ หญฺญตีติ อตฺโถฯ ‘‘หนนฺตี’’ติ ปทํ กตฺตุปทํ, โลหํ ชาตรูเปน กมฺมารา หนนฺตีติ หิ อตฺโถฯ เอตฺถ หนนํ ปหรณนฺติ คเหตพฺพํฯ

รูป รุปฺปเนฯ รุปฺปนํ กุปฺปนํ ฆฎฺฎนํ ปีฬนํฯ รุปฺปติฯ รูปํ, รุปฺปนํฯ อิมสฺส ปน ‘‘รูป รูปกฺริยาย’’นฺติ จุราทิคเณ ฐิตสฺส ‘‘รูเปติ รูปยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ รูปนฺ ติ เกนฏฺเฐน รูปํ? รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ? รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รุป’นฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฎฺฎิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ, วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปปฺปวตฺติเยวฯ เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธึ ทสฺเสติ, ฆฎฺฎิยติ ปีฬิยตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถฯ โกปาทิกฺริยาเยว หิ รุปฺปนกฺริยาติ, โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ

อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตาฯ วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติ วุจฺจติ, เตเนว ภิชฺชตีติ อตฺโถติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชตีติ สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ยทา กมฺมตฺเถ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ, ตทา ‘‘สีเตนา’’ติอาทิ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํฯ ยทา ปน ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ กตฺตุอตฺเถ กมฺมกตฺตุอตฺเถ วา, ตทา เหตุมฺหิ กรณวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ

รูปสทฺโท ขนฺธ ภว นิมิตฺต ปจฺจย สรีร วณฺณสณฺฐานาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ อยญฺหิ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ วตฺตติฯ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ รูปภเวฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธารูปานิ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ กสิณนิมิตฺเตฯ ‘‘สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, โน อรูปา’’ติ เอตฺถ ปจฺจเยฯ ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สรีเรฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺเณฯ ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ เอตฺถ สณฺฐาเนฯ อิจฺเจวํ –

ขนฺเธ ภเว นิมิตฺเต จ, สรีเร ปจฺจเยปิ จ;

วณฺเณ สณฺฐานอาทิมฺหิ, รูปสทฺโท ปวตฺตติฯ

กุป โกเปฯ กุปฺปติฯ กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺสฯ โกโป, ปโกโปฯ วจีปโกปํ รกฺเขยฺยฯ

ตป สนฺตาเปฯ ตปฺปติ, สนฺตปฺปติฯ สนฺตาโปฯ

ตป ปีณเนฯ ตปฺปติฯ ตปฺปนํฯ

ทป หาเสฯ ทปฺปติฯ

ทีป ทิตฺติยํฯ ทิปฺปติฯ ทีโปฯ

ลุป อทสฺสเนฯ ลุปฺปนํ, โลโป, ลุตฺติฯ

ขิป เปรเณฯ ขิปฺปติฯ ขิปฺปํฯ

ลุภ คิทฺธิยํฯ ลุพฺภติฯ อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ โอลุพฺภ ติฎฺฐติฯ ลุพฺภนํ, โลโภ, ลุพฺภิตฺวา, ลุพฺภิตฺวาน, ลุพฺภิย, ลุพฺภิยาน, โอลุพฺภิตฺวา, โอลุพฺภิตฺวาน, โอลุพฺภิย, โอลุพฺภิยาน, ลุพฺภิตุํ, โอลุพฺภิตุํฯ

ตตฺถ โลโภติ ลุพฺภนฺติ เตน สตฺตา, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ เอตฺถ ปน ‘‘โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ ราโค ตณฺหา ตสิณา มุจฺฉา เอชา วนํ วนโถ’’ อิจฺจาทีนิ โลภสฺส พหุนามานิ เวทิตพฺพานิฯ

ขุภ สญฺจลเนฯ ขุพฺภติ, สํขุพฺภติฯ ขุพฺภิตฺถนครํฯ สงฺโขโภฯ การิเต – โขเภติ, โขภยติฯ

สมุ อุปสเมฯ จิตฺตํ สมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, สมโณ, สนฺติ, สนฺโตฯ

เอตฺถ สมโณติ สมฺมติ สนฺตจิตฺโต ภวตีติ สมโณฯ การิตวเสน ปน กิเลเส สเมติ อุปสเมตีติ สมโณติ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘ยํ สเมตีติ อิทํ อริยํฯ สมยตีติธ สตฺตาน’’นฺติ เทฺว การิตรูปานิฯ

สมุ เขเท นิโรเธ จฯ เขโทฯ กิลมนํฯ นิโรโธ อภาวคมนํฯ อทฺธานมคฺคปฺปฎิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติฯ อคฺคิ สมฺมติฯ สนฺโตฯ

สนฺตสทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ กิลนฺตภาเว อาคโตฯ ‘‘อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ นิรุทฺธภาเวฯ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ สนฺตญาณโคจรตายํฯ ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติอาทีสุ กิเลสวูปสเมฯ ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ สาธูสุฯ ‘‘ปญฺจิเม ภิกฺขเว มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ อตฺถิภาเวฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘กิลนฺตตฺเต นิรุทฺธตฺเต, สนฺตธีโคจรตฺตเน;

กิเลสูปสเม เจว, อตฺถิภาเว จ สาธุสุ;

อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ, สนฺตสทฺโท ปนาคโต’’ติฯ

ทมุ ทมเนฯ ทมฺมติฯ ทนฺโต, ทโม, ทมนํฯ การิเต ‘‘จิตฺตํ ทเมติ, ทมยตี’’ติ รูปานิฯ

ตตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํฯ ‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโตฯ เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติ เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ ปญฺญา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทมุปสเมนา’’ติ เอตฺถ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตาฯ อิจฺเจวํ –

‘‘อินฺทฺริยสํวโร ปญฺญา, ขนฺติ จาปิ อุโปสโถ;

อิเม อตฺถา ปวุจฺจนฺติ, ทมสทฺเทน สาสเน’’ติฯ

ยา คติปาปุเณสุฯ ยายติ, ยายนฺติฯ ปริยาโยฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเคฯ ยายนฺโตฯ ยายนฺตมนุยายติฯ ยาตานุยายีฯ ยายิตุํ, ยายิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

เอตฺถ ปริยายสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, ปริยายสทฺโท วารเทสนาการเณสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฎฺฐาเน จ สทิเส จ วตฺตติฯ ‘‘กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ หิ วาเร วตฺตติฯ ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตินํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ เทสนายํฯ ‘‘อิมินาปิ โข เต ราชญฺญ ปริยาเยน เอวํ โหตู’’ติอาทีสุ การเณฯ ‘‘ปริยายปโถ’’ติอาทีสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฎฺฐาเนฯ ‘‘โกปสทฺโท โขภปริยาโย’’ติอาทีสุ สทิเส วตฺตติฯ อิจฺเจวํ –

ปริยายรโว วาร-เทสนาการเณสุ จ;

สมนฺตโตว คนฺตพฺพ-ฎฺฐาเน จ สทิเส สิยาฯ

ริ วสเนฯ ริยติฯ

วิลี วิลีนภาเวฯ สปฺปิ วิลียติฯ การิเต วิลาปยติฯ

วา คติคนฺธเนสุฯ วายติฯ วาโย, วาโตฯ

สิวุ ตนฺตสนฺตาเนฯ สิพฺพติ, สํสิพฺพติฯ สิพฺพํ, สิพฺพนฺโตฯ การิเต – สิพฺเพติ, สิพฺพยติ, สิพฺพาเปติ, สิพฺพาปยติฯ

สิวุ คติโสสเนสุฯ สิพฺพติฯ

ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเนฯ ธิพฺพติฯ ขิพฺพติฯ

สา ตนุกรเณฯ สิยติ, สิยนฺติฯ

สา อนฺตกมฺมนิฯ สิยติ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสนฺติ หิ วุตฺตํฯ

สา อสฺสาทเนฯ รสํ สายติฯ สายิตํ, สายนํฯ

สิ ปาณิปฺปสเวฯ สูยติ, ปสูยติฯ ปสูตา คาวีฯ

กุสุ หรณทิตฺตีสุฯ กุสยติฯ

สิลิส อาลิงฺคเนฯ สิลิสฺสติฯ สิเลโสฯ

กิลิส อุปตาเปฯ กิลิสฺสติ, สํกิลิสฺสติฯ กิเลโส, สํกิเลโสฯ อิการโลเป กฺลิสฺสติ กฺเลโส อิจฺจาทีนิฯ อปิจ มลีนตาปิ กิลิสสทฺเทน วุจฺจติ, กิลิฎฺฐวตฺถํ ปริทหติฯ ‘‘จิตฺเตน สํกิลิฏฺเฐน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ ธาตูนํ อเนกตฺถตายฯ

มส อปฺปีภาเว ขมายญฺจฯ มสฺสติฯ

ลีส อปฺปีภาเวฯ ลิสฺสติฯ เลโสฯ ‘‘ลิส เลสเน’’ติปิ ปฐนฺติ อาจริยาฯ

ตส ปิปาสายํฯ ตสฺสติ, ปริตสฺสติฯ ปริตสฺสนา, ตสิณา, ตสิโตฯ

ทุส โทสเนฯ ทุสฺสติฯ โทโส, โทสนํ, โทสิโตฯ

ทุส อปฺปีติยํฯ ทุสฺสติ, ปทุสฺสติฯ โทโส, ปโทโส, ทุฏฺโฐ, ปทุฏฺโฐ, ทูสโก, ทูสิโต, ทูสนาฯ

อสุ เขเปฯ เขโป ขิปนํฯ อสฺสติฯ นิรสฺสติอาทิยติ จ ธมฺมํฯ อิสฺสาโสฯ

เอตฺถ จ นิรสฺสตีติ ฉเฑฺฑติ สตฺถารํ ตถา ธมฺมกฺขานาทีนิฯ อิสฺสาโสติ อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโหฯ

ยสุ ปยตเนฯ ยสฺสติฯ นิยสกมฺมํฯ

เอตฺถ จ เยน วินยกมฺเมน ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสิยติ ภชาปิยตีติ นิยโส พาลํ, ตํ นิยสกมฺมํ นามฯ ‘‘กโรหิ เม ยกฺข นิยสกมฺม’’นฺติ เอตฺถ ปน นิคฺคหกมฺมํ นิยสกมฺมํ นามฯ

ภสฺส ภสฺสเนฯ ภสฺสติฯ ภสฺสํ, ภสฺสการโกฯ

วส สทฺเทฯ สกุโณ วสฺสติฯ อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติฯ มณฺฑูโก วสฺสติฯ

นส อทสฺสเนฯ นสฺสนธมฺมํ นสฺสติฯ ปนสฺสติฯ วินสฺสติฯ นสฺส วสลิ, จร ปิเร วินสฺสฯ นฏฺโฐ, วินฏฺโฐฯ การิเต – นาเสติ, นาสยติฯ

สุส โสสเนฯ ปณฺณํ สุสฺสติฯ การิเต – วาโต ปณฺณํ โสเสติ, โสสยติฯ กมฺเม – วาเตน ปณฺณํ โสสิยติฯ ภาเว กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํฯ โสโส, สุกฺขํ กฎฺฐํฯ สุสฺสํ, สุสฺสนฺโตฯ สุสฺสมาโน ทหโทฯ

ตุส ตุฎฺฐิยํฯ ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติฯ สนฺตุฎฺฐิ, สนฺโตโส, โตสนํ, ตุฎฺฐพฺพํ, ตุสฺสิตพฺพํ, ตุสิตาฯ การิเต ‘‘โตเสติ’’ อิจฺจาทีนิฯ

หา ปริหานิยํฯ หายติ, ปริหายติฯ หายนฺติ ตตฺถ วฬวาฯ ภาเว ‘‘ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา, โส ปหียิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ จ รูปํฯ กมฺเม กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํฯ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ อิทํ ปน ‘‘หา จาเค’’ติ วุตฺตสฺส ภูวาทิคณิกธาตุสฺส รูปํ ‘‘ราคํ ปชหตี’’ติ กตฺตุปทสฺส ทสฺสนโตฯ

นห พนฺธเนฯ นยฺหติฯ อุปนยฺหติฯ สนฺนยฺหติฯ สนฺนาโหฯ สนฺนทฺโธฯ

มุห เวจิตฺเตฯ มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, ปมุยฺหติฯ โมโห, ปโมโหฯ มูโฬฺหฯ โมมูโห ปุริโสฯ โมมูหํ จิตฺตํฯ การิเต – โมเหติฯ ปโมหโกฯ เอตฺถ จ โมมูโหติ อวิสทตาย โมมูโห, มหามูโฬฺหติ อตฺโถฯ

สห สุห สตฺติยํฯ สยฺหติฯ สุยฺหติฯ

นฺหา โสเจยฺเยฯ นฺหายติ, อปฺปกฺขรานํ พหุภาเว นหายติฯ นหายิตฺวา, นฺหายิตฺวาฯ นหานํ, นฺหานํฯ สีสํ นฺหาโตฯ เอตฺถ จ สีสํ นฺหาโตติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ โปราเณหิ อนุมตตฺตาฯ

สินิห ปีติยํฯ สินิยฺหติฯ สิเนหโก, สิเนหิโต, สินิทฺโธฯ ปุตฺเต สิเนโห อชายถฯ อิการโลเปน สฺเนโหฯ ตถา หิ ‘‘นิสฺเนหมภิกงฺขามี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

วิริฬ ลชฺชายํ โจทเน จฯ วิริฬิโตฯ ลชฺชาวเสน อตฺโถ ปสิทฺโธ, น โจทนาวเสนฯ ตถา หิ ‘‘วิริฬิโตติ ลชฺชิโต’’ติ อตฺถสํวณฺณกา ครู วทนฺติ ‘‘ลชฺชนาการปฺปตฺโต’’ติ จฯ

ทิวาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ

ทิวาทิคโณยํฯ

สฺวาทิคณิก

สุ สวเนฯ ‘‘สุโณติ, สุณาติฯ สุณึสุฯ ปฎิสฺสุณิ, ปฎิสฺสุณึสุฯ อสฺโสสิ, อสฺโสสุํฯ ปจฺจสฺโสสิ, ปจฺจสฺโสสุํ’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘สุณิสฺสติ, โสสฺสติ’’ อิจฺจาทีนิ จ ภวนฺติฯ อพฺภาสวิสเย ‘‘สุสฺสูสติ, สุสฺสูสา’’ อิจฺจาทีนิฯ อนพฺภาสวิสเย – สาวโก, โสโต, สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สุยฺยมาโน, สวนํ, สุตํฯ อสุยิตฺถาติ วา สุตํฯ สุตวา, โสตํ, โสโณ, สุณิตุํ, โสตุํฯ สุณิตฺวา, สุณิย, สุณิยาน, สุตฺวา, สุตฺวานฯ การิเต – สาเวติ, สาวยติฯ กมฺเม – สทฺโท สุยฺยติ, สูยติ จฯ ภาเว ปทรูปมปฺปสิทฺธํฯ

ตตฺถ สาวโกติ อนฺเตวาสิโก, โส ทุวิโธ อาคตปฺผโล อนาคตปฺผโล จ, ตตฺถ อาคตปฺผโล สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาโตติ ‘‘สาวโก’’ติ วุจฺจติ, อิตโร ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ ‘‘สาวโก’’ติฯ สาวโก, อนฺเตวาสิโก, สิสฺโสติ ปริยายาฯ

เอตฺถ สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม สทฺธึ โสตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรนฯ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ อนุปปเทน, สุตสทฺโท จ –

คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต, นิโยโค’ปจิเตปิ จ;

สทฺเท จ โสตทฺวารานุ-สารญาเตสุ ทิสฺสติฯ

ตถา หิ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ ตินฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ อนุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฎฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาต’’นฺติอาทีสุ สทฺโทติ อตฺโถฯ ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธมฺมธโรติ อตฺโถฯ

โสตสทฺโทปิ อเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส –

มํสวิญฺญาณญาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;

ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จฯ

‘‘โสตายตนํ , โสตธาตุ, โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ, ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ โสตวิญฺญาเณฯ ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ ญาณโสเตฯ ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ, ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฎฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ตณฺหาโสโต ทิฎฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ อุทกธารายํฯ ‘‘อริยสฺเสตํ อาวุโส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเคฯ ‘‘ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธโลเก ปติฎฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฎฺฐิตญฺจา’’ติอาทีสุ จิตฺตสนฺตติยนฺติฯ

โสโณติ สุนโขฯ โส หิ สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณติ วุจฺจติฯ

อิมานิ ตทภิธานานิ –

สุนโข สารเมยฺโย จ, สุโณ สูโน จ กุกฺกุโร;

โสโณ สฺวาโน สุวาโน จ, สาฬุโร มิคทํสโนฯ

สา สุนิธาติ’เม สทฺทา, ปุมาเนสุ ปวตฺตเร;

สุนขี กุกฺกุรี สี’ติ, อิเม อิตฺถีสุ วตฺตเรฯ

สุนขา สารเมยฺยาติ, อาทิ พหุวโจ ปน;

ปวตฺตติ ปุมิตฺถีสุ, อญฺญตฺราปิ อยํ นโย;

กุกฺกุโรติ อยํ ตตฺถ, พาลกาเล รเวน เว;

มหลฺลเกปิ สุนเข, รูฬฺหิยา สมฺปวตฺตติฯ

ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา กุกฺกุรชาตเก ‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วฑฺฒา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา’’ติอิมสฺมึ ปเทเส เอวมตฺถํ วณฺณยึสุ ‘‘เย กุกฺกุราติ เย สุนขาฯ ยถา หิ ตรุโณปิ ปสฺสาโว ปูติมุตฺตนฺติ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’ติ, โกมลาปิ คฬาจีลตา ‘ปูติลตา’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘ปูติกาโย’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘กุกฺกุโร’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา มหลฺลกา กายูปปนฺนาปิ เต ‘กุกฺกุรา’เตฺวว วุตฺตา’’ติฯ

กิ หึสายํฯ กิโณติ, กิณาติ, กิณนฺติฯ

สก สามตฺถิเยฯ สมตฺถภาโว สามตฺถิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติฯ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสติฯ สกฺโกฯ สกฺกีฯ

เอตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ ปรหิตํ สกหิตญฺจ กาตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ อปิจ สกฺยกุลชาโต โย โกจิปิฯ ตถา หิ ‘‘อถ โข มหานาโม สกฺโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ภควนฺตญฺจ ปิงฺคิโย มํ สกฺก สมุทฺธราหีติ อาลปิฯ สกฺยา วต โภ กุมารา ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’’ติ วจนมุปาทาย สพฺเพปิ สกฺยกุเล ชาตา ‘‘สกฺยา’’ติ จ ‘‘สากิยา’’ติ จ ‘‘สกฺกา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ สฺวาทิตฺเตปิ อเนกสฺสรธาตุโต เอโกว อุณาปจฺจโย โหติ, น ณุ ณาปจฺจยาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ขี ขเยฯ ขีโณติฯ ขีณาติฯ ขีณา ชาติฯ ขีโณฯ อโยคา ภูริสงฺขโยฯ

เค สทฺเทฯ คิโณติ, คิณาติฯ

จิ จเยฯ ณการสฺส นการตฺตํฯ ปาการํ จิโนติฯ จิตํ กุสลํฯ เจโต ปุคฺคโลฯ

รุ อุปตาเปฯ รุโณติ, รุณาติฯ

ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธุณาติฯ สาธุณาติฯ ราธนํฯ อาราธนํฯ สาธนํฯ

ปี ปีติยํฯ ปีโณติ, ปีณาติฯ ปีติ, ปิโยฯ

อป ปาปุเณ สมฺภุ จฯ ปาปุโณติ, ปาปุณาติฯ ปตฺโตฯ สพฺพญฺญุตํ สตฺถา ปตฺโตฯ สมฺปตฺโต ยมสาธนํฯ สมฺภุณาติ, น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติฯ สมฺภุณนฺโต, อภิสมฺภุณมาโนฯ

ตตฺถ ปตฺโตติ ปสทฺโท อุปสคฺโค ‘‘ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท วิยฯ ตถา หิ ‘‘ปตฺโต’’ติ เอตฺถ ปาปุณีติ อตฺเถ ปปุพฺพสฺส อปธาตุสฺส ปกาเร ลุตฺเต ตปจฺจยสฺส ทฺวิภาโว ภวติฯ ตตฺถ น อภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาปุณาติ, น สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ขิป เขเปฯ ขิปุณาติฯ ขิปฺปํฯ ขิปฺปนฺติ มจฺฉปญฺชโรฯ

อาป พฺยาปเนฯ อาปุณาติฯ อาโปฯ

มิ ปกฺเขปเนฯ มิโนติฯ มิตฺโตฯ

เอตฺถ จ สพฺพคุยฺเหสุ นิมิยติ ปกฺขิปิยตีติ มิตฺโตฯ ‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตี’’ติ วจนํ ปน โวหารวเสน วุตฺตํ, น อตฺถวเสนฯ วุจฺเจยฺย เจ, โย โกจิ อวิสฺสาสิโก อตฺตโน ปฎิวิรุทฺโธปิ จ มิตฺโต นาม ภเวยฺย, น เจวํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ ปน ทฎฺฐพฺพํ ‘‘สตฺตปทวีติหารมตฺเตนปิ สห คจฺฉนฺโต สห คจฺฉนฺตสฺส ปิยวาจานิจฺฉารเณน อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปกรณมตฺเตน มิตฺโต นาม โหตีติ วตฺตพฺพํฯ กึการณา? ทฬฺหวิสฺสาโส มิตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ มิตฺตสฺส คุณปสํสาวเสน เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ

วุ สํวรเณฯ วุโณติ, วุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติฯ ปณฺฑิโต สีลสํวุโตฯ

สุ อภิสเวฯ อภิสโว นาม ปีฬนํ มนฺถนํ สนฺธานํ สินฺหานํ วาฯ สุโณติ, สุณาติฯ

สิ พนฺธเนฯ สิโนติฯ

สิ นิสาเนฯ สิโณติ, สิณาติฯ นิสิตสตฺถํฯ

น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;

สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ;

เอตฺถ ภณนฺติ ภณนฺตีฯ

วุส ปาคพฺพิเยฯ ปาคพฺพิยํ นาม กายวาจามเนหิ ปคพฺพภาโวฯ วุสุณาติฯ

อสุ พฺยาปเนฯ อสุณาติฯ อสฺสุฯ

หิ คติพุทฺธีสุ อุปตาเป จฯ หิโนติฯ

เอตฺถ ปน อสมานนฺตตฺเตปิ สมานตฺถานํ สโมธานํ วุจฺจติฯ

ติก ติค สฆ ทิกฺข กิวิ จิริ ชิริ ทาส ทุ หึสายํฯ ติกุณาติฯ ติคุณาติฯ สฆุณาติฯ ทิกฺขุณาติฯ กิวุณาติ ฯ จิรุณาติฯ ชิรุณาติฯ ทาสุณาติฯ ทุโณติ, ทุณาตีติ รูปานิ หึสาวาจกานิ ภวนฺติฯ

สุวาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

สฺวาทิคโณยํฯ

กิยาทิคณิก

กี ทพฺพวินิมเยฯ ทพฺพวินิมโย กยวิกฺกยวเสน ภณฺฑสฺส ปริวตฺตนํฯ กิณาติ, กิณนฺติฯ วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติฯ เกตุํ, กิณิตุํฯ วิกฺเกตุํ, วิกฺกิณิตุํฯ กิณิตฺวา, วิกฺกิณิตฺวาฯ กีตํ ภณฺฑํฯ กโย, วิกฺกโยฯ วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วาฯ

ขิ คติยํฯ ขิณาติฯ อติขิโณ สโรฯ ขํ, ขานิฯ นการสฺส ณการตฺตํฯ

ตตฺถ ขิณาตีติ คจฺฉติฯ อติขิโนติ อติคโตฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เสนฺติ จาปาติขิณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติฯ ตตฺถ จาปาติขิณา’ติ จาปโต อติขิณา อติคตาฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘จาปาติขิณาติ จาปโต อติขิณา จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถ’’ติ ปทตฺถวิวรณํ กตํ, ตมฺปิ คตตฺถญฺเญว สนฺธาย อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตตฺร ขนฺติ สคฺโคฯ โส หิ กตปุญฺเญหิ คนฺตพฺพตฺตา ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ ขานีติ สคฺคาฯ

จิ จเยฯ ปุญฺญํ จินาติฯ ปาการํ จินาติฯ ปารมิโย วิจินาติ, วิจินติ จฯ ปุปฺผํ โอจินาติ, โอจินติ วาฯ ปจินาติฯ ปจินิตฺวาฯ จิตํ กุสลํฯ จโย สญฺจโยฯ จิโต ปากาโรฯ จินาตีติ เจโต, อิฎฺฐกวฑฺฒกีฯ โย สตฺโต ปุญฺญสญฺจโย ฯ ‘‘สญฺจโย ราสิ สมูโห ปิณฺโฑ คโณ สงฺโฆ กทมฺโพ วคฺโค กโร ฆฎา’’อิจฺเจวมาทโย ปริยายาฯ

ชิ ชเยฯ ชินาติ, วิชินาติ, ชินิยติฯ เชตา, ชิโนฯ ชิโต มาโรฯ มารํ ชิโตฯ ชิตวา, ชิตาวี, ชิตพฺโพ, เชยฺโย, ชยนํ, ชิตํ, วิชิตํ, ชโย, ปราชยนํ, ปราชโยฯ ยสฺส ชิตํ นาวชียติฯ ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเกฯ ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโยฯ

ตตฺถ เชตาติ ชินาตีติ เชตา, โย โกจิ ปุคฺคโลฯ อชินีติ ชิโน, สพฺพญฺญู ธมฺมราชาฯ กึ โส อชินิ? ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทิอรโย จฯ อิติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทโย จ อรโย อชินีติ ชิโนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;

ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ,

‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต’’ติ จฯ

ชินสทฺโท หิ เกวโล สพฺพญฺญุมฺหิ ปวตฺตติ, โสปปโท ปน ปจฺเจกพุทฺธาทีสุ ตมฺหิ จ ยถารหํ ปวตฺตติฯ ‘‘ปจฺเจกชิโน, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, วิปากชิโน, อวิปากชิโน’’ติ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ

ชิ ชานิยํฯ ชินาติ, น ชินาติ น ชาปเย, ชิโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชิโนฯ ชิโน ธนญฺจ ทาเส จฯ

ญา อวโพธเนฯ ชานาติ, ญายติ, นายติฯ อนิมิตฺตา น นายเรฯ ชญฺญา โส ยทิ หาปเยฯ มา มํ ชญฺญูติ อิจฺฉติฯ ‘‘อิเม อมฺหาก’’นฺติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาติ, ญาตโกฯ ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จฯ ญาตโก โน นิสินฺโนติฯ ญาตพฺพํ เญยฺยํ, สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปญฺญตฺติธมฺมาฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เญยฺยสทฺโท เอกนฺเตน นปุํสโก, วาจฺจลิงฺคตฺเต สพฺพลิงฺคิโก, ยถา? เญยฺโย ผสฺโสฯ เญยฺยา เวทนาฯ เญยฺยํ จิตฺตํฯ เญยฺโย ปุริโส, เญยฺยา อิตฺถี, เญยฺยํ ธนนฺติ จฯ

ถุ อภิตฺถเวฯ ถุนาติฯ อภิตฺถุนาติฯ ถุติ, อภิตฺถุติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุโต, อภิตฺถุโตฯ

ถุ นิตฺถุนเนฯ ถุนาติฯ

อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปธมฺเม,

อปารุตทฺวาเร อทานสีเล;

เนสฺสาม ตํ ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตา,

สมปฺปิตา เนรยิกา ทุกฺเขน;

ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ จ ปโยโคฯ

ทุ หึสายํฯ ทุนาติฯ มิตฺตทฺทุฯ ทุโมฯ

เอตฺถ มิตฺตทฺทูติ มิตฺตํ ทุนาติ หึสติ ทุพฺภตีติ มิตฺตทฺทุฯ อตฺร ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ตสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ทุโมติ ทุนิยติ เคหสมฺภาราทิอตฺถาย หึสิยติ ฉินฺทิยติ, ปณฺณปุปฺผาทิอตฺถิเกหิ วา ปณฺณปุปฺผาทิหรเณน ปีฬิยตีติ ทุโมฯ

ธู กมฺปเนฯ ธุนาติฯ ธูโม, โธนา, โธโน, ธุโตฯ ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทาฯ

ตตฺถ ธูโมติ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโมฯ ธูมสทฺโท โกเธ ตณฺหาย วิตกฺเก ปญฺจสุ กามคุเณสุ ธมฺมเทสนายํ ปกติธูเมติ อิเมสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ ‘‘โกโธ ธูโม ภสฺมานิ โมสวชฺช’’นฺติ เอตฺถ หิ โกเธ วตฺตติฯ ‘‘อิจฺฉา ธูมายิโต สทา’’ติ เอตฺถ ตณฺหายํฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควโต อวิทูเร ธูมายนฺโต นิสินฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ วิตกฺเกฯ

‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา,

ภยญฺจ เมตํ ติมุลํ ปวุตฺตํ;

รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิโต,

หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ

เอตฺถ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ ‘‘ธูมํ กตฺตา โหตี’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนายํฯ ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาโน, ธูโม ปญฺญานมคฺคิโน’’ติ เอตฺถ ปกติธูเมฯ อิจฺเจวํ –

โกธตณฺหาวิตกฺเกสุ, ปญฺจกามคุเณสุ จ;

เทสนายญฺจ ปกติ-ธูเม ธูโม ปวตฺตติฯ

โธนาติ ปญฺญาฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทเส ‘‘โธนา วุจฺจติ ปญฺญา, ยา ปญฺญา ปชานนา สมฺมาทิฎฺฐิ, กึการณา โธนาติ วุจฺจติ ปญฺญา? ยํ ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐึ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา’’ติฯ ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสู’’ติ อยเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ ฯ อตฺร โธนา อสฺส อตฺถีติ โธโน, ตสฺส โธนสฺสาติ นิพฺพจนํฯ ธาตูนมเนกตฺถตาย ธูธาตุ กมฺปนตฺเถปิ โธวนตฺเถปิ วตฺตติฯ

มุน ญาเณฯ มุนาติฯ โมนํ, มุนิฯ อิมสฺมึ ฐาเน ธาตุยา อาขฺยาตตฺเต เอกนฺเตน อนฺตโลโป ภวติฯ โสภิตตฺเถรคาถายํ ปน อนาคตวจเน อุการสฺส วุทฺธิวเสน ‘‘อหํ โมเนน โมนิสฺส’’นฺติ รูปนฺตรญฺจ ทิสฺสติฯ ตตฺถ โมนิสฺสนฺ ติ ชานิสฺสํฯ นามตฺเต อนฺตโลโป น โหติฯ ตตฺถ โมนนฺติ กิญฺจาปิ ‘‘น โมเนน มุนิ โหตี’’ติ เอตฺถ ตุณฺหีภาโว ‘‘โมน’’นฺติ วุจฺจติ, ตถาปิ อิธ ‘‘ญาเณ’’ติ วจนโต น โส อธิปฺเปโต, ญาณเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา โมเนยฺยปฎิปทาสงฺขาตํ มคฺคญาณโมนมฺปิ คเหตพฺพํฯ มุนีติ มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิฯ อถ วา ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาตีติ มุนิฯ เตนาห ภควา –

‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;

โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ

ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;

โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติฯ

อปราเปตฺถ ภวติ อตฺถวิภาวนาฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อญฺญตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ อนคาริยมุนิ เสกฺขมุนิ อเสกฺขมุนิ ปจฺเจกมุนิ มุนิมุนีติ อเนกวิโธ ฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขาฯ อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตถา หิ อายสฺมาปิ สาริปุตฺโต อาห ‘‘มุนีติ วุจฺจติ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ

ปู ปวเนฯ ปวนํ โสธนํฯ ปุนาติฯ ปุญฺญํ, ปุตฺโต, ทนฺตโปณํฯ

เอตฺถ จ ปุญฺญนฺติ อตฺตโน การกํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ อถ วา ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ ตํสนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ ปุญฺญํฯ กินฺตํ? สุจริตํ กุสลกมฺมํฯ สกมฺมิกตฺตา ธาตุสฺส การิตวเสน อตฺถวิวรณํ ลพฺภติฯ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุตฺโตฯ เอวญฺจ สติ หีนชจฺจานํ จณฺฑาลาทีนํ ปุตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ น วตฺตพฺพํ สทฺทานมตฺถกถนสฺส นานปฺปกาเรน ปวตฺติโต, ตสฺมา อตฺตโน ปิตุ หทยํ ปูเรตีติ ปุตฺโตติ เอวมาทินาปิ นิพฺพจนํ คเหตพฺพเมวฯ นานาธาตุวเสนปิ หิ ปทานิ สิทฺธึ สมุปคจฺฉนฺติฯ

ปุตฺโต จ นาม อตฺรโช เขตฺรโช อนฺเตวาสิโก ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ อตฺตานํ ปฎิจฺจ ชาโต อตฺรโช นามฯ สยนปีเฐ ปลฺลงฺเก อุเรติ เอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺรโช นามฯ สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นามฯ โปสาปนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม ทนฺตโปณนฺติ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปณํ, ทนฺตกฎฺฐํฯ

ปี ตปฺปนกนฺตีสุฯ ปิณาตีติ ปีติฯ เอตฺถ จ ปีตีติ ปีณนํ ปีติ, ตปฺปนํ กนฺตีติ จ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ภาววเสน นิพฺพจนํฯ อิทํ ปน เหตุกตฺตุวเสน ปิณยตีติ ปีติ, ตปฺเปตีติ อตฺโถฯ

สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพคาปีติ ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติฯ ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติฯ ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติฯ โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติฯ อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติฯ ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฎํ โหติ, เอวํ ปญฺจวิธา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณตฺตา ‘‘ปิณาตี’’ติ ปีตีติ สุทฺธกตฺตุวเสนปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ เอตฺถ ‘‘ปิยายติ, ปิตา, ปิโย, เปโม’’ติอาทีนิ ปีธาตุยา เอว รูปานิฯ ตตฺถ ‘‘ปุตฺตํ ปิยายตีติ ปิตา’’ติ วทนฺติฯ ปิยายิตพฺโพติ ปิโยฯ เปมนํ เปโมฯ

มา ปริมาเณฯ มินาติฯ มานํ, ปริมาณํ, มตฺตํ, มตฺตา, มโน, วิมานํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ, ฉายา เมตพฺพาฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ อนียปจฺจโย น ลพฺภติฯ

เอตฺถ มโนติ เอกาย นาฬิยา เอกาย จ ตุลาย มินมาโน วิย อารมฺมณํ มินาติ ปริจฺฉินฺทตีติ มโนฯ วิเสสโต มินิยเต ปริจฺฉินฺทิยเตติ วิมานํ, เทวานํ ปุญฺญพเลน นิพฺพตฺตพฺยมฺหํ เทวนิเกตํฯ ยํ วิมานํ อุปโสภิตํ, ปภาสติมิทํ พฺยมฺหนฺติ จ อาทินา โถมิยติฯ

มี หึสายํฯ มินาติฯ มีโน, กุมีนํฯ

เอตฺถ มีโนติ มจฺโฉฯ มจฺฉสฺส หิ ‘‘มีโน มจฺโฉ อมฺพุโช วาริโช วาริจโร’’ติ อเนกานิ นามานิฯ วิเสสนามานิ ปน ‘‘อมโร ขลิโส จนฺทกุโล กนฺทผลิ อินฺทผลิ อินฺทวโล กุลิโส วามิ กุงฺกุตโล กณฺฑิโก สกุโล มงฺคุโร สิงฺคี สตวงฺโก โรหิโต ปาฐีโน กาโณ สวงฺโก ปาวุโส’’ อิจฺเจวมาทีนิ, ‘‘ติมิ ติมิงฺคโล’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ภวนฺติฯ กุมีนนฺติ กุจฺฉิเตนากาเรน มจฺเฉ มินนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ กุมีนํ, มจฺฉพนฺธนปญฺชโรฯ โส ปน ปาฬิยํ กุมีนสทฺเทน วุจฺจติฯ ตถา หิ –

‘‘วาริชสฺเสว เม สโต, พนฺธสฺส กุมินามุเข;

อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติ

ปาฬิ ทิสฺสติฯ

มู พนฺธเนฯ มุนาติฯ มุนิฯ

เอตฺถ มุนีติ อตฺตโน จิตฺตํ มุนาติ มวติ พนฺธติ ราคโทสาทิวสํ คนฺตุํ น เทตีติ มุนิฯ

ริ คติเทสเนสุฯ ริกาติฯ เรณุฯ นการสฺส ณตฺตํฯ

ลี สิเลเสฯ ลินาติ, นิลินาติฯ ลีนํ, สลฺลีนํ, ปฎิสลฺลานํฯ

วี ตนฺตสนฺตาเนฯ วตฺถํ วินาติฯ อิมินา สุตฺเตน จีวรํ วินาหิฯ กมฺเม – อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติฯ วีตํฯ สุวีตํฯ อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํฯ การิเต ‘‘วายาเปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปสฺสามา’ติ จีวรํ วายาเปสุํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติฯ

วี หึสายํฯ วินาติฯ เวณุฯ เวณูติ วํโสฯ

ลู เฉทเนฯ ลุนาติฯ โลณํ, กุสลํ, พาโล, ลูโตฯ

เอตฺถ จ โลณนฺติ ลุนาติ วีตรสภาวํ วินาเสติ สรสภาวํ กโรตีติ โลณํ, ลวณํฯ กุโส วิย หตฺถปฺปเทสํ อกุสลธมฺเม ลุนาตีติ กุสลํ, อนวชฺชอิฎฺฐวิปากลกฺขโณ ธมฺโมฯ ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเก เทฺว อตฺเถ ลุนาตีติ พาโล, อวิทฺวาฯ ลูโตติ มกฺกฎโก วุจฺจติฯ ตสฺส หิ สุตฺตํ ‘‘ลูตสุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ยูสํ ปาตุํ ปฎงฺคมกฺขิกาทีนํ ชีวิตํ ลุนาตีติ ลูโตฯ

สิ พนฺธเนฯ สินาติฯ สีมา, สีสํฯ

เอตฺถ สีมาติ สินียเต สมคฺเคน สงฺเฆน กมฺมวาจาย พนฺธิยเตติ สีมาฯ สา ทุวิธา พทฺธสีมา อพทฺธสีมาติฯ ตาสุ อพทฺธสีมา มริยาทกรณวเสน ‘‘สีมา’’ติ เวทิตพฺพาฯ สินาติ พนฺธติ เกเส โมฬิกรณวเสน เอตฺถาติ สีสํฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

สา ปาเกฯ สินาติฯ*

สุ หึสายํฯ สุณาติฯ ปรสุฯ ปรํ สุณนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ปรสุฯ

อส โภชเนฯ วุตฺตานํ ผลมสฺนาติฯ อสนํฯ

เอตฺถ อสนนฺติ อาหาโรฯ โส หิ อสิยติ ภุญฺชิยตีติ ‘‘อสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อสฺนาถ ขาทถ ปิวถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

กิลิส วิพาธเนฯ กิลิสฺนาติฯ กิเลโสฯ

เอตฺถ จ กิเลโสติ ราคาทโยปิ ทุกฺขมฺปิ วุจฺจติฯ

อุทฺธส อุญฺเฉฯ อุญฺโฉ ปริเยสนํฯ อุทฺธสฺนาติฯ

อิส อภิกฺขเณฯ อิสฺนาติฯ

วิส วิปฺปโยเคฯ วิสฺนาติฯ วิสํฯ

ปุส สิเนหสวนปูรเณสุฯ ปุสฺนาติฯ

ปุส โปสเนฯ ปุสฺนาติฯ

มุส เถยฺเยฯ มุสฺนาติฯ มุสโลฯ

กิยาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

สาสนา โลกโต เจเต, ทสฺสิตา เตสุ โลกโต;

สาสนสฺโสปการาย, วุตฺตา ตทนุรูปกาฯ

กิยาทิคโณยํฯ

คหาทิคณิก

อิทานิ คหาทิคโณ วุจฺจเตฯ เอตฺเถเก เอวํ มญฺญนฺติฯ

คหาทีนํ คโณ นาม, ปจฺเจกํ นุปลพฺภติ;

อถเมโก คหธาตุ, คหาทีนํ คโณ สิยาฯ

ยโต ปฺปณฺหา ปรา เหยฺยุํ, ธาตุโต ชินสาสเน;

เตปิ อญฺเญ น วิชฺชนฺติ, อญฺญตฺร คหธาตุยาฯ

อิติ จินฺตาย เอกจฺเจ, คหธาตุํ กิยาทินํ;

ปกฺขิปึสุ คเณ เอวํ, น วทึสุ คหาทิกํฯ

น เตสํ คหณํ ธีโร, คณฺเหยฺย สุวิจกฺขโณ;

ยโต กจฺจายเน วุตฺโต, คหาทีนํ คโณ วิสุํฯ

‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ อิติ, ลกฺขณํ วทตา หิ โส;

กจฺจายเนน ครุนา, ทสฺสิโต นนุ สาสเนฯ

สเจ วิสุํ คหาทีนํ, คโณ นาม น ลพฺภติ;

คหาทิทีปเก สุตฺเต, หิตฺวาน พาหิรํ อิทํฯ

‘‘คหโต ปฺปณฺหา’’ อิจฺเจว, วตฺตพฺพํ อถ วา ปน;

‘‘กิยาทิโต นาปฺปณฺหา’’ติ, กาตพฺพํ เอกลกฺขณํฯ

ยสฺมา ตถา น วุตฺตญฺจ, น กตญฺเจกลกฺขณํ;

ตสฺมา อยํ วิสุํเยว, คโณ อิจฺเจว ญายติฯ

‘‘สรา สเร โลป’’มิติ-อาทีนิ ลกฺขณานิว;

คมฺภีรํ ลกฺขณํ เอตํ, ทุชฺชานํ ตกฺกคาหินาฯ

อุสาทโยปิ สนฺธาย, อาทิคฺคโห กโต ตหึ;

ตถา หิ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ, อาทิรูปานิ ทิสฺสเรฯ

อิทานิ ปากฎํ กตฺวา, อาทิสทฺทผลํ อหํ;

สปฺปโยคํ คหาทีนํ, คณํ วกฺขามิ เม สุณฯ

คห อุปาทาเนฯ อุปาทานํ คหณํ, น กิเลสุปาทานํฯ อุปสทฺโท เหตฺถ น กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ วทติฯ อถ วา กาเยน จิตฺเตน วา อุปคนฺตฺวา อาทานํ คหณํ อุปาทานนฺติ สมีปตฺโถ อุปสทฺโทฯ กตฺถจิ หิ อุปสทฺโท อาทานสทฺทสหิโต ทฬฺหคฺคหเณ วตฺตติ ‘‘กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุฯ อิธ ปน ทฬฺหคฺคหณํ วา โหตุ สิถิลคฺคหณํ วา, ยํ กิญฺจิ คหณํ อุปาทานเมว, ตสฺมา คหธาตุ คหเณ วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เฆปฺปติ, คณฺหาติ วาฯ ปริคฺคณฺหาติ, ปฎิคฺคณฺหาติ, อธิคณฺหาติ, ปคฺคณฺหาติ, นิคฺคณฺหาติฯ ปธานคณฺหนโกฯ คณฺหิตุํ, อุคฺคณฺหิตุํฯ คณฺหิตฺวา, อุคฺคณฺหิตฺวาฯ อญฺญถาปิ รูปานิ ภวนฺติฯ อหํ ชาลึ คเหสฺสามิฯ คเหตุํฯ คเหตฺวาฯ อุคฺคาหโก, สงฺคาหโก, อชฺโฌคาโฬฺหฯ การิเต ‘‘คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ, อญฺญตรํ สติปฎฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ, สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวาฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา ฯ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปสฺสติฯ คาหาปยนฺติ สพฺภาวํฯ คาหโก, คาเหตฺวา’’ อิจฺจาทีนิฯ กมฺมนิ – คยฺหติ, สงฺคยฺหติ, คณฺหิยติ วาฯ ตถา หิ ‘‘คณฺหิยนฺติ อุคฺคณฺหิยนฺตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘เคหํ, คาโห, ปริคฺคโห, สงฺคาหโก, สงฺคเหตา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺร อการานนฺตรตฺยนฺตป ทานํ ‘‘เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติฯ เฆปฺปสี’’ติ จ ‘‘คณฺหติ, คณฺหนฺติฯ คณฺหสี’’ติ จ อาทินา นเยน สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพถา ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อากาเรการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘คณฺหาติ คณฺหาเปตี’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา วชฺเชตพฺพฎฺฐานํ วชฺเชตฺวาฯ

อิมานิ ปน ปสิทฺธานิ กานิจิ อชฺชตนีรูปานิ ‘‘อคฺคหี มตฺติกาปตฺตํฯ อคฺคหุํ, อคฺคหึสุ, อคฺคเหสุ’’นฺติฯ ภวิสฺสนฺตีอาทีสุ คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ อคฺคหิสฺสา, อคฺคหิสฺสํสุฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ

อุส ทาเหฯ ทาโห อุณฺหํฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺหํฯ อุณฺหสทฺโท ‘‘อุณฺหํ ภตฺตํ ภุญฺชตี’’ติอาทีสุ ทพฺพมเปกฺขติ, ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฎิหนตี’’ติอาทีสุ ปน คุณํ อุณฺหภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ อุณฺหภาโว หิ สีตภาโว จ คุโณฯ

ตส วิปาสายํฯ ตณฺหาฯ เกนฏฺเฐน ตณฺหา? ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ อตฺเถนฯ

ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ ชุณฺโห สมโยฯ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโตฯ

ตตฺถ ชุณฺโหติ โชเสติ โลกสฺส ปีติํโสมนสฺสญฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโหฯ

ชุต ทิตฺติยํฯ ชุณฺหา รตฺติฯ โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารกปฺปภาเสนปิ ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหาฯ

สา ตนุกรเณฯ สณฺหวาจาฯ สิยติ ตนุกริยติ, น ผรุสภาเวน กกฺกสา กริยตีติ สณฺหาฯ

โส อนฺตกมฺมนิฯ สณฺหํ, ญาณํฯ สิยติ สยํ สุขุมภาเวน อติสุขุมมฺปิ อตฺถํ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺติํ ปาเปตีติ สณฺหํฯ

ติช นิสาเนฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ติณฺโห ปรสุฯ ติติกฺขตีติ ติณฺโหฯ

สิ เสวายํฯ อตฺตโน หิตมาสีสนฺเตหิ เสวิยเตติ สิปฺปํ, ยํ กิญฺจิ ชีวิตเหตุ สิกฺขิตพฺพํ สิปฺปายตนํฯ อปิจ สิปฺปนฺ ติ อฎฺฐารส มหาสิปฺปานิ – สุติ สูรมติ พฺยากรณํ ฉนฺโทวิจิติ นิรุตฺติ โชติสตฺถํ สิกฺขา โมกฺขญาณํ กฺริยาวิธิ ธนุพฺเพโท หตฺถิสิกฺขา กามตนฺตํ อสฺสลกฺขณํ ปุราณํ อิติหาโส นีติ ตกฺโก เวชฺชกญฺจาติฯ

กุ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉา ครหาฯ กณฺหา ธมฺมาฯ กณฺโห ปุริโสฯ

ตตฺถ กณฺหาติ อปภสฺสรภาวกรณตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตพฺพา ครหิตพฺพาติ กณฺหา, อกุสลธมฺมาฯ กาฬวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณาทิกํ อุปนิธาย กุจฺฉิตพฺโพ นินฺทิตพฺโพติ กณฺโห, กาฬวณฺโณฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กณฺโห วตายํ ปุริโส, กณฺหํ ภุญฺชติ โภชนํ;

กณฺเห ภูมิปฺปเทสสฺมึ, น มยฺหํ มนโส ปิโย’’ติ จ,

‘‘น กณฺโห ตจสา โหติ, อนฺโตสาโร หิ พฺราหฺมโณ;

ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ, ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ จฯ

อิจฺเจวํ –

คหาทิเก ธาตุคเณ, สนฺธาย ตสิอาทโย;

อาทิคฺคโห กโต ปฺปณฺหา, คหาทีสุ ยถารหํฯ

คหโต ธาตุโต หิ ปฺโป,อาขฺยาตตฺเตวทิสฺสติ;

อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต, ณฺหาสทฺโท อุสโต ตถาฯ

อุสคเหหิ อญฺญสฺมา, นามตฺเตว ทุเว มตา;

เอวํ วิเสสโต เญยฺโย, คหาทิคณนิจฺฉโยฯ

เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ สาสเน ‘‘ตณฺหายตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ‘‘ปพฺพตายติ, เมตฺตายตี’’ติอาทีนิ วิย นามสฺมา วิหิตสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘ตณฺหายตี’’ติ หิ อิทํ ณฺหาปจฺจยวตา ตสธาตุโต นิปฺผนฺนตณฺหาสทฺทสฺมา ปรสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนํฯ ตถา กิญฺจาปิ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนายํ ‘‘วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ณฺหาปจฺจยวตา อุสธาตุโต นิปฺผนฺนอุณฺหาสทฺทโต วิหิตสฺส การิตสญฺญสฺส ณาเปปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตปฺปการอุณฺหาสทฺทโต ณาเปปจฺจยวเสน นิปฺผนฺนํ, เอตสฺมึ ทิฏฺเฐ ‘‘อุณฺหาปยตี’’ติ ปทมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย วินยฎฺฐกถายํ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ การิตปทสฺส ทิฎฺฐตฺตาเยว ‘‘อุณฺหตี’’ติ กตฺตุปทมฺปิ นยโต ทิฎฺฐเมว โหติ กตฺตุการิตปทานํ เอกธาตุมฺหิ อุปลพฺภมานตฺตา, ยถา? คณฺหติ, คณฺหาเปติ, คจฺฉติ, คจฺฉาเปตีติ, ตสฺมา ‘‘อุส ทาเห’’ติ ธาตุสฺส ‘‘อุณฺหตี’’ติ รูปํ อุปลพฺภตีติ มนฺตฺวา ‘‘อุณฺหตีติ อุณฺห’’นฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ อิติ ปฺปปจฺจโย คหโต จ อญฺญโต จ เอกธา ลพฺภติ, ณฺหาปจฺจโย ปน คหโต อุสโต จ ทฺวิธา อญฺญโต เอกธา ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน อญฺญานิปิ เอเกกสฺส ธาตุสฺส นามิกปทานิ เทฺว เทฺว กฺริยาปทานิ วิจินิตพฺพานิฯ เยน ปน พุทฺธวจนานุรูเปน นเยน คหาทิคเณ อาทิสทฺเทน ตสธา ตาทโย อมฺเหหิ คหิตา, อิมสฺมา นยา อญฺโญ นโย ปสตฺถตโร นตฺถิ, อยเมว ปสตฺถตโร, ตสฺมา อยํ นีติ สาสนฎฺฐิติยา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ ธาเรตพฺพา วาเจตพฺพา จฯ

คหาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

คหาทิคโณยํฯ

ตนาทิคณิก

ตนุ วิตฺถาเรฯ ตโนติฯ อายตนํ, ตนุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ วิตนิยฺยตี’’ติ รูปานิฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยถา หิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยตี’’ติฯ ครู ปน ‘‘ปตายเต, ปตญฺญตี’’ติ รูปานิ วทนฺติฯ ตนิตุํ, ตนิตฺวานฯ ตุมนฺตาทิรูปานิฯ

ตตฺถ อายตนนฺติ อายภูเต ธมฺเม ตโนติ วิตฺถาเรตีติ อายตนํฯ ตนูติ สรีรํฯ ตญฺหิ กลลโต ปฎฺฐาย กมฺมาทีหิ ยถาสมฺภวํ ตนิยฺยติ วิตฺถาริยติ มหตฺตํ ปาปิยตีติ ‘‘ตนู’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ตนุ วปุ สรีรํ ปุํ กาโย เทโห’’ติอาทโย สรีรวาจกา สทฺทาฯ สรีรํ ขนฺธปญฺจกํฯ ยญฺหิ มหาชโน สรีรนฺติ วทติ, ตํ ปรมตฺถโต ขนฺธปญฺจกมตฺตเมว, น ตโต อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา อุปลพฺภติฯ ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน ตนุสทฺโท อปฺปตฺถวาจโก, อปฺปตฺถวาจกสฺส จ ตสฺส กฺริยาปทํ น ปสฺสาม, ตสฺมา นิปาตปเทน เตน ภวิตพฺพํฯ ตนุสทฺโท นิปาตปทนฺติ วุตฺตฎฺฐานมฺปิ น ปสฺสาม, นิจฺฉเยน ปน อนิปฺผนฺนปาฎิปทิโกติ คเหตพฺโพฯ

ตโนติ, ตโนนฺติฯ ตโนสิ, ตโนถฯ ตโนมิ, ตโนมฯ ตนุเต, ตนุนฺเตฯ ตนุเส, ตนุเส, ตนุวฺเหฯ ตเน, ตนุมฺเหฯ เสสํ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตโนตุ, ตโนนฺตุฯ ตเนยฺย, ตเน, ตเนยฺยุํฯ วิตน, วิตนุฯ อตนา, อตนุฯ อมฺมาย ปตนุ เกสาฯ อตนิ, อตนึสุฯ ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติฯ อตนิสฺสา, อตนิสฺสํสุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ ตนิยฺยสี’’ติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สก สตฺติยํฯ สตฺติ สมตฺถภาโวฯ สกฺโกติ สกฺโกฯ วิญฺญาเปตุํ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสสิฯ สกฺขติฯ ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสิฯ สกฺกเต ชราย ปฎิกมฺมํ กาตุนฺติ ปาฬิฯ

ตตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ อตฺถานํ สหสฺสมฺปิ มุหุตฺเตน จินฺตนสมตฺถตาย สปรหิตํ กาตุํ สกฺโกตีติ ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญตฺร ปน ธาตูนํ อวิสเย ตทฺธิตวเสน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสีติ สกฺโกติ เอวมฺปิ อตฺถํ คเหตฺวา สกฺกสทฺโท นิรุตฺตินเยน สาเธตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘สกฺโก’ติ วุจฺจตี’’ติฯ สกฺโกนฺโตฯ สกฺโกนฺตีฯ สกฺโกนฺตํ กุลํฯ

ขุณุ ขิณุ หึสายํฯ ขุโณติฯ ขิโณติฯ

อิณุ คติยํฯ อิโณติฯ อิณํ อิณายิโกฯ

ติณุ อทเนฯ ติโณติฯ ติณํฯ เอตฺถ ติณนฺติ ยวสํฯ ตญฺหิ ติณิยเต ติณภกฺเขหิ โคณาทีหิ อทิยเต ขาทิยเตติ ติณํฯ

ฆิณุ ทิตฺติยํฯ ฆิโณติฯ

หนุ อปนยเนฯ อปนยนํ อนาลาปกรณํ นิพฺพจนตากรณํฯ หโนติฯ หนุเตฯ

ปนุ ทาเนฯ ปโนติฯ ปนุเตฯ

มนุ โพธเนฯ มโนติฯ มนุเตฯ มโนฯ มนํฯ มานสํฯ มนุสฺโสฯ มานโวฯ มาณโวฯ

เอตฺถ มโนติ มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, เอวํ มนํฯ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ มนสทฺทานํ ‘‘ยสฺมึ มโน นิวิสติฯ สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติอาทีสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคตา ทฎฺฐพฺพาฯ มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ เอตฺถ หิ ราโค มานสํฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติ เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุโต’’ติ เอตฺถ อรหตฺตํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ราโค จิตฺตํ อรหตฺตญฺจ, ‘‘มานส’’นฺติ สมีริตํ;

สตฺถุโน สาสเน ปาป-สาสเน’ขิลสาสเนฯ

ตตฺถ สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ ราโค มานโสฯ มโน เอว มานสนฺติ กตฺวา จิตฺตํ มานสํฯ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํฯ ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฎฺฐพฺพาฯ มนูติ สตฺโตฯ ‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มนู’’ติ สตฺโต วุตฺโตฯ อถ วา มนูติ ปฐมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิภุฎฺฐาเน ฐิโต มนุนามโก ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโตฯ โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ กาตุํ มนุเต ชานาตีติ ‘‘มนู’’ติ วุจฺจติฯ ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มนสฺส วา อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺโสฯ อถ วา วุตฺตปฺปการสฺส มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโสฯ เอวํ มานโว มาณโว จ, นการสฺส หิ ณกาเร กเต ‘‘มาณโว’’ติ รูปํ สิชฺฌติฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ทนฺตชนการสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธชณการสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติ, ตํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตญฺเจ, คเหตพฺพํ, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวจเน อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตี’’ติ อนฺตรสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนฺตรอนฺตริกาสทฺทานมฺปิ อาหรณสฺส ทสฺสนโตฯ

ตตฺร ปนายํ วีมํสนา – จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตสฺมิญฺหิ ‘‘สุโภ มาณโวโตเทยฺยปุตฺโต’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย ‘สุโภ’เตฺวว นามํ อกํสุฯ ‘มาณโว’ติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหริํสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยตี’’ติ เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต, ตฎฺฎีกายมฺปิ ครูหิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มุทฺธํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มุทฺธธาตุกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘ตรุณกาเล โวหริํสู’’ติ, เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโตฯ อิทานิ มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ, มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติฯ ‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ หิ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ โจโรฯ ‘‘อมฺพฏฺโฐ มาณโว’’ติอาทีสุ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโตฯ

อปฺป ปาปุเณฯ อปฺโปติฯ อาโปฯ

เอตฺถ อาโปติ อปฺโปติ ตํ ตํ ฐานํ วิสฺสรตีติ อาโปฯ

มา ปริมาเณฯ มิโนติฯ อุปมา, อุปมานํ, วิมานํฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

เอตฺถ จ ยา อจฺจนฺตํ น มิโนติ น วิจฺฉินฺทติ, สา มานสฺส สมีเป วตฺตตีติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโช’’ติฯ อุปมานนฺติ อุปมา เอวฯ ตถา หิ ‘‘วีโตปมานมปฺปมาณมนาถนาถ’’นฺติฯ เอตฺถ วีโตปมานนฺติ อิมสฺส วีโตปมํ, นิรุปมนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุปมานนฺ ติ อุปเมตพฺพากาโร ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติฯ เอตฺถ หิ สีโห อุปมา, ภควา อุปเมยฺโย เตโชปรกฺกมาทีหิ อุปเมตพฺพตฺตา, เตโชปรกฺกมาทโย อุปเมตพฺพากาโรฯ เอตฺถ ปน สาติสยตฺตา กิญฺจาปิ สีหสฺส เตชาทีหิ ภควโต เตชาทิอุปเมตพฺพากาโร นตฺถิ, ตถาปิ หีนูปมาวเสน ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ วิมานนฺติ อุตุสมุฎฺฐานตฺเตปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฎฺฐานตฺตา กมฺเมน วิเสสโต มินิยติ ปริจฺฉินฺทิยตีติ วิมานํฯ

กร กรเณฯ ‘‘กโรติ, กยิรติ, กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, ปกโรติ, อุปกโรติ, อปกโรติ, ปฎิกโรติ, นิรากโรติ, ปฎิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กตฺตริ ภวนฺติฯ กมฺเม ปาฬินยวเสน อิการาคมฎฺฐาเน ยการสฺส เทฺวภาโวฯ ตสฺมึเยวฐาเน รยการานํ วิปริยาเย สติ น เทฺวภาโวฯ ตถา อีกา ราคมฎฺฐาเน ‘‘กริยฺยติ, กยิรติ, กรียติ, กยฺยติ, ปกรียติ, ปกริยฺยติ, ปฎิสงฺขริยฺยติ, อภิสงฺขริยฺยติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กมฺมนิ ภวนฺติฯ

เอตฺถ จ กยิรตีติ ปทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติ กตฺตริ กมฺเม จฯ เตส กตฺตุวเสน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กยิรตี’’ติ โยเชตพฺพํ, กมฺมวเสน ปน อยํ ปาฬิ ‘‘กุฎิ เม กยิรติ อเทสิตวตฺถุกา’’ติฯ ตตฺถ จ กตฺตุวเสน วุตฺตํ กตฺตุปทํ ยิรปจฺจเยน สิทฺธํฯ กมฺมวเสน ปน วุตฺตํ กมฺมปทํ อิการาคมสฺส อาทิอนฺตภูตานํ รยกา รานํ วิปริยาเยนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติ จตฺตาริ การิตรูปานิ, ยานิ ‘‘เหตุกตฺตุรูปานี’’ติ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ

อิทานิ ปน ปทมาลา วตฺตพฺพา, ตตฺร ปฐมํ ‘‘กุพฺพตี’’ติ ปทสฺเสว ปทมาลํ โยเชสฺสาม สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน โยเชตพฺพตฺตาฯ ‘‘กโรตี’’ติ โอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส ปน ‘‘กาเรตี’’ติ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ปทมาลํ ยถาสมฺภวํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม เอกากาเรน อโยเชตพฺพตฺตาฯ

ตตฺร กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสิ, กุพฺพถฯ กุพฺพามิ, กุพฺพามฯ กุพฺพเต, กุพฺพนฺเตฯ กุพฺพเส, กุพฺพวฺเหฯ กุพฺเพ, กุพฺพมฺเหฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ

ปญฺจมิยาทีนํ วเสน ปน กุพฺพตุ, กุพฺพนฺตุฯ กุพฺเพยฺย, กุพฺเพยฺยุํฯ เสสํ ‘‘ภวติ, ภวนฺตี’’ติ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

‘‘กริยตี’’ติอาทีนิปิ อ การานนฺตรตฺยนฺตป ทานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติอาทินา วุตฺตา อยํ ปทมาลา ปาฬินยทสฺสนโต เอทิสี วุตฺตาฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน สาสนิกา สทฺทสตฺเถเยว อาทรํ กตฺวา ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติ เอวํปการานิ รูปานิ ปาฬิยํ นตฺถีติ มญฺญนฺตา น อิจฺฉนฺติฯ เตหิ สทฺทสตฺเถ วิย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อสนฺโต นานุกุพฺพนฺตี’’ติอาทีสุ โอการปจฺจยสฺสาเทสภูโต อุกาโร สเรเยว ปเร วการํ ปปฺโปตีติ มญฺญมานา ‘‘กุพฺพนฺติ, กุพฺพนฺเต’’ติอาทีนิเยว รูปานิ อิจฺฉนฺติ, ปรสรสฺสาภาวโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติอาทีนิ ปาฬิยํ นตฺถีติ น อิจฺฉนฺติฯ มยํ ปน ปาฬินยทสฺสนโต ตานิ รูปานิ อิจฺฉามฯ อตฺร โสตารานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ กิญฺจิ ปาฬินยํ วทาม – ‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน’’ติ จฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ อการาคโม กาตพฺโพ ฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย, เยภุยฺเยน สทฺทสตฺถนยวิทูโร จฯ ตถา หิ ยถา ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาวฯ

ยถา จ ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘สนฺโต สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตีติ ปเวทยนฺตี’’ติ อฎฺฐกถาคติทสฺสนโต จ ‘‘สพฺภิ, สพฺภี, สพฺภโยฯ สพฺภึ, สพฺภี, สพฺภโยฯ สพฺภินา’’ติ ปทมาลา โยเชตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาวฯ ตถา ‘‘กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติฯ กฺรุพฺพสี’’ติอาทิ สพฺพํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ

อิทานิ ยถาปฎิญฺญาตา ปทมาลา อนุปฺปตฺตาฯ กโรติ, กโรนฺติฯ กโรสิ, กโรถฯ กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺมฯ กุรุเต, กุพฺพนฺเตฯ กุรุเส, กุรุวฺเหฯ กเร, กรุมฺเหฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ

กโรตุ, กุรุตุ, กโรนฺตุฯ กโรหิ, กโรถฯ กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺมฯ กุรุตํ, กุพฺพนฺตํฯ กรสฺสุ, กุรุสฺสุ, กุรุวฺโหฯ กเร, กุพฺพามเสฯ ปญฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

เอตฺถ ปน โกจิ วเทยฺย –

‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;

ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ

ปาฬิทสฺสนโต ‘‘กโรมเส’’ติ ปทํ กสฺมา อิธ น วุตฺตํ, นนุ กรธาตุโต ปรํ โอการํ ปฎิจฺจ อามเสวจนสฺสาวยวภูโต อากาโร โลปํ ปปฺโปตีติ? ตนฺน, ‘‘กโรมเส’’ติ เอตฺถ ‘‘อามเส’’ติ วจนสฺส อภาวโต มวจนสฺส สพฺภาวโตฯ เอตฺถ หิ เสกาโร อาคโม, ตสฺมา ‘‘กโรมา’’ติ วตฺตมานาวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ปญฺจมีวจนวเสนฯ เอวํภูโต จ เสกาโร กตฺถจิ นามิกปทโต ปโร โหติ ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเสฯ ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติอาทีสุฯ กตฺถจิ ปนาขฺยาติกปทโต สาเทสนิราเทสวเสน –

‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ; โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ;

สุตํ เนตํ อภิณฺหโส, ตสฺมา เอวํ วเทมเส’’ติ

อาทีสุฯ

กเรยฺย, กเรยฺยุํฯ กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถฯ กเรยฺยามิ, กเรยฺยามฯ กุพฺเพถ, กุพฺเพรํฯ กุพฺเพโถ, กุพฺเพยฺยวฺโหฯ กเรยฺยํ, กเร, กเรยฺยามฺเหฯ สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

กร, กรุฯ กเร, กริตฺถฯ กรํ, กริมฺหฯ กริตฺถ, กริเรฯ กริตฺโถ, กริวฺโหฯ กริํ, กริมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตรูปานิฯ

เอตฺถ กราติ ปุริโส กมฺมํ กรีติ ปฐมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํฯ ‘‘อาคุํ กร มหาราช, อกรํ กมฺมทุกฺกฎ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘มหาราช ภวํ อาคุํ กรี’’ติ ปฐมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อยํ ปโยโค ‘‘มญฺเญ ภวํ ปตฺถยติ, รญฺโญ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทโย วิย ปฐมปุริสปฺปโยโค ภวติฯ

ชาตกฎฺฐกถายํ ปน มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค วุตฺโต ‘‘อาคุํ กราติ มหาราช ตฺวํ มหาปราธํ มหาปาปํ กริฯ ทุกฺกฎนฺติ ยํ กตํ ทุกฺกฎํ โหติ,ตํ ลามกํ กมฺมํ อกร’’นฺติ, ตสฺมา ชาตกฎฺฐกถาวเสนาปิ กทาจิ กรอิติ จ กรีติ จ อกรนฺ ติ จ มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เยภุยฺยวเสน ปน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กร, ปุริโส กมฺมํ กริ, อหํ กมฺมํ อกร’’นฺติ ปฐมุตฺตมปุริสปฺปโยโค ทฎฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ กรอิติ ยถาวุตฺตวิภตฺติวเสน, กรีติ อชฺชตนีวเสน, อกรนฺ ติ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘กริตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘อญฺญํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติ เอตฺถ ‘‘กิสิตฺโถ’’ติ ปเทน สมํ ปโรกฺขายตฺตโนปทมชฺฌิมปุริเสกวจนวเสน, เอทิโส ปน นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ

อกา, อกรา, อกร อิติ รสฺสปาโฐปิฯ อกรุฯ เอตฺถ ‘‘สพฺพาริวิชยํ อกา’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ อกราติ ปุริโส กมฺมํ อกาสีติ อตีตกฺริยาวาจโก ปฐมปุริสปฺปโยโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา อาลเย พหู’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘มา เมตํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหรี’’ติ เอตฺถ ปน สนฺเตปิ อตีตวาจกปฎฺฐมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย ปญฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา กโรสิ, มา อาหรสี’’ติ มชฺฌิมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ อลพฺภเนยฺยํ ฐาน’’นฺติอาทีสุปิ สนฺเตปิ อตีตวาจกปฐมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต อชฺชตนีวิภตฺติปญฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘มา ชีรตู’’ติอาทินา ปฐมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ ยํ มยฺหํ ชราสภาวํ, ตํ มา ชีริตุฯ เอส นโย เสเสสุปี’’ติฯ ยํ ปนมฺเหหิ ‘‘อกร อิติ รสฺสปาโฐปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วเสน อตฺถิตา เวทิตพฺพาฯ ตสฺสายมตฺโถ ‘‘อาจริย ภวํ อติกฺกนฺตกรณํ อกรา’’ติ ปฐมปุริสวเสน คเหตพฺโพฯ อปิจ ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ‘‘ตฺว’’นฺติ วจนํ วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปายวเสน ‘‘อาจริย ตฺวํ อติกฺกนฺตกรณํ กโรสี’’ติ โยชนาปิ กาตพฺพาวฯ

อกโร, อกตฺถ, อกโรถฯ อกรํ, อกํ, อกรมฺห, อกมฺหฯ เอตฺถ ‘‘สํวฑฺฒยิตฺวา ปุฬินํ, อกํ ปุฬินเจติย’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ อกตฺถ, อกตฺถุํฯ อกุรุเส, อกรวฺหํฯ อกริํ, อกรํ, อกรมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

เอตฺถ จ ปญฺจวิโธ เสกาโร อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพฯ ตถา หิ ปญฺจวิโธ เสกาโร ปทาวยว อปทาวยวอเนกนฺตปทาวยว โสสทฺทตฺถ อาเทสวเสนฯ ตตฺถ ปทาวยโว เสกา โร ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กุรุเส, ตฺวํ อตฺถกุสโล อภวเส’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ อปทาวยโว ปน ‘‘ตสฺมา เอวํ วเทมเสฯ มูลา อกุสลา สมูหตาเส’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ อเนกนฺตปทาวยโว ‘‘อโรคา จ ภวามเสฯ มณึ ตาต คณฺหามเส’’อาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ เอตฺถ หิ เสกาโร ยทิ ปญฺจมีวิภตฺติยํ อามเสว จนสฺสาวยโว, ตทา ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวามเส, คณฺหามเส’’ติ ปทานํ อวยโว โหติฯ ยทิ ปน อาคโม, ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวาม, คณฺหามา’’ติ ปทานํ อวยโว น โหติ, เอวํ ‘‘ภวามเส’’ติอาทีสุ เสการสฺส อเนกนฺตปทาวยวตฺตํ เวทิตพฺพํฯ โสสทฺทตฺโถ ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ’’ติ เอตฺถ ทฎฺฐพฺโพฯ เอเสเสติ อิมสฺส หิ ‘‘เอโสโส เอโก เอกฏฺโฐ’’ติ อตฺโถฯ อาเทโส ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ, ‘‘โอกฺกนฺตามสิ ภูตานี’’ติ เจตฺถ ทฎฺฐพฺโพ เอการสฺส อการิการาเทสกรณวเสนฯ ตตฺถ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘อกรมฺหเส เต กิจฺจ’’นฺติ อตฺโถฯ ‘‘อกรมฺหเส’’ติ เจตฺถ สเจ เสกาโร อาคโม, ตทา ‘‘กรมฺหา’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํฯ สเจ ปน มฺหเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ‘‘อกรมฺหเส’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีอตฺตโนปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํฯ เอวํ ปญฺจวิโธ เสกาโร ภวตีติ อวคนฺตพฺพํฯ

อกริ, กริ, อกาสิ, อกรุํ, อกริํสุ, อกํสุ, อกํสุํฯ อกโร, อกริตฺถ, อกาสิตฺถฯ

เอตฺถ จ อกโรติ ตฺวํ อกโรติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อกโร’’ อิติ หิ ปทํ ‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺกา’’ติ เอตฺถ มชฺฌิมปุริเสกวจนตฺถํ ‘‘อโท’’ติ ปทมิว ทฎฺฐพฺพํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานตฺเตปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตาฯ ครู ปน ‘‘อกโร’’ติ วุตฺตฎฺฐาเน ‘‘อกาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ อิจฺฉนฺติฯ ตาทิสญฺหิ ปทํ เยภุยฺเยน ปฐมปุริสวจนเมว โหติฯ ตถา หิ ‘‘อทาสิ เม, อกาสิ เม’’ติ ปฐมปุริสปาฬิโย พหู สนฺทิสฺสนฺติฯ ‘‘มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติอาทีสุ ปน มาสทฺทโยคโต ‘‘ตฺวํ ปาปํ มา อกาสิ, มา สูกรมุโข อโหสี’’ติ ปทโยชนา กาตพฺพา โหตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อกริํ , กริํ, อกาสึ, อกริมฺห, กริมฺห, อกาสิมฺหฯ อกรา, อกรูฯ อกรุเส, อกริวฺหํฯ อกรํ, อกริมฺเหฯ อชฺชตนีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

กริสฺสติ, กริสฺสนฺติฯ กริสฺสสิ, กริสฺสถฯ กริสฺสามิ, กริสฺสามฯ กริสฺสเต, กริสฺสนฺเตฯ กริสฺสเส, กริสฺสวฺเหฯ กริสฺสํ, กสฺสํ อิจฺจปิฯ ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘กสฺสํ ปุริสการิย’’นฺติฯ กริสฺสมฺเหฯ ตถา กาหติ, กาหนฺติฯ กาหสิ, กาหถฯ กาหามิ, กาหามฯ กาหิติ, กาหินฺติฯ กาหิสิ อิจฺเจวมาทินา ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ ภวิสฺสนฺตีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

อกริสฺสา, อกริสฺส, อกริสฺสํสูติ เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ กาลาติปตฺติวเสน วุตฺตรูปานิฯ

กยิรติ, กยิรนฺติฯ กยิรสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ กยิรเตฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ

กยิรตุ, กยิรนฺตุฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ ปญฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

กยิรา, กุยิราฯ กยิรุํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กุมฺภิมฺหิป’ญฺชลึ กุยิรา, จาตญฺจาปิ ปทกฺขิณ’’นฺติฯ ตตฺถ กุมฺภิมฺหิปิ อญฺชลินฺติ เฉโทฯ กยิราสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ กยิเรถ, กยิเรรํฯ กยิเรโถ, กยิราวฺโหฯ กยิรํ, กยิรามฺเหฯ สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ

ตตฺถ กยิราติ อิทํ ‘‘ปุญฺญญฺเจ ปุริโส กยิรา’’ติ ทสฺสนโต ปฐมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สารถิ ภวํ อธมฺมํ กเรยฺยา’’ติ ปฐมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, น มชฺฌิมปุริสวเสนฯ อถ วา ‘‘กยิราสี’’ติ วตฺตพฺเพ สิการโลปํ กตฺวา ‘‘กยิรา’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

เอตฺถ ปน สิยา – ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘ลเภถา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถว’’นฺติอาทีสุ ‘‘สมาเสถา’’ติอาทีนํ วิย ปฐมปุริสวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ อุตฺตมปุริสวเสนตฺโถ อฎฺฐกถาจริเยหิ คหิโต, ตถา ตุมฺเหหิปิ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ‘‘กยิรา’’ติ ปทสฺส ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวเสนตฺโถ วตฺตพฺโพ, อฎฺฐกถาจริเยหิปิ ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ ตทตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฎฺฐกถาจริเยหิ โวหารตฺเถสุ ปรมโกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ตฺว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ภวํสทฺโท ปวตฺตติ, ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ตฺวํสทฺโท ปวตฺตตีติ จินฺเตตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, น ปุริสวิปลฺลาสวเสนฯ ตถา หิ ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ อิมสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘ลเภถา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ ปุริสวิปลฺลาสวเสน วิวรณํ กตํฯ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ อิมสฺส ปน อฎฺฐกถายํ ‘‘กยิรา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ วิวรณํ กตํ, ตสฺมา ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ปุริสวิปลฺลาโส น จินฺเตตพฺโพฯ อถ วา ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘กาเย รโช น ลิมฺเปถา’’ติอาทีสุ เอถวจนํ คหิตํ, เอวํ เอถวจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ลเภ อถา’’ติ ปทจฺเฉโท กรณีโยฯ เอวญฺหิ สติ ปุริสวิปลฺลาเสน กิจฺจํ นตฺถิฯ ตตฺถ ลเภติ สตฺตมิยา อุตฺตมปุริสวจนํ ‘‘วชฺฌญฺจาปิ ปโมจเย’’ติ ปทมิวฯ อถาติ อธิการนฺตเร นิปาโต ปทปูรเณ วาฯ เอตฺถ จ อธิการนฺตรวเสน อปรมฺปิ วรํ ปุตฺตํ ลเภยฺยนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ทฺวินฺนมตฺถานํ อุปฺปตฺติ ทิสฺสติ, ยสฺมา เจเตสุ ทฺวีสุ ทุชฺชาโน ภควโต อธิปฺปาโย, ตสฺมา เทฺวปิ อตฺถา คเหตพฺพาวฯ

เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส กาลวิปลฺลาโส ปุริสวิปลฺลาโส อกฺขรวิปลฺลาโสติ ฉพฺพิโธ วิปลฺลาโส อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ, ตถาปิ โส อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ น ทสฺสิโตฯ ตตฺร กยิราถาติ ปทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน อตฺตโนปทวเสน จ ทฺวิธา ภิชฺชติ, ตถา มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน ปฐมปุริเสกวจนวเสน จฯ ตถา หิ ‘‘ยถา ปุญฺญานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปร’’นฺติ เอตฺถ ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน จ วุตฺตํฯ ยถานุรูปํ ปุญฺญานิ กเรยฺยาถเยวาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘กยิราถ ธีโร ปุญฺญานี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา อตฺตโนปทวเสน ปฐมปุริเสกวจนวเสน จ วุตฺตํฯ กเรยฺยาติ หิ อตฺโถฯ อิธ ปโรกฺขาทิวเสน ยิรปจฺจยสหิตานิ รูปานิ เยภุยฺเยน สาสเน อปฺปสิทฺธานีติ น ทสฺสิตานิฯ

อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํฯ กโรตีติ กตฺตา, เอวํ การโก การกํ วาฯ เอตฺถ หิ การกสทฺโท ยตฺถ กตฺตุการกกมฺมการกาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโคปิ โหติ, เยภุยฺเยน นปุํสกลิงฺโคปิฯ ยตฺถ ปน รชตการกมฺมการโลหการาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโค เอวฯ การาเปตีติ การาปโกฯ กรํ, กุพฺพํ, กฺรุพฺพํ, กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพาโน, กุรุมาโน, ปกฺรุํพฺพมาโน ฯ การิกา, การาปิกาฯ กโรนฺตี, กุพฺพนฺตีฯ การกํ กุลํฯ การาปกํ, กโรนฺตํ, กุพฺพนฺตํ, กุรุมานํฯ สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปริกฺขโต, ปุรกฺขโต, กรณํ, กฺริยาฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘กฺริยา’’ อิจฺจปิ ปทมิจฺฉนฺติฯ เอตฺถ กฺริยาสทฺโท กิญฺจาปิ ‘‘อผลา โหติ อกฺรุพฺพโต’’ติอาทีสุ กการรการสํโยควนฺตานิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ กฺเลสสทฺโท วิย ปาฬิยํ น ทิสฺสติ, อทิสฺสมาโนปิ โส อฎฺฐกถาจริยาทีหิ ครูหิ คหิตตฺตา คเหตพฺโพวฯ ตถา หิ ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก’’ติอาทิกา สทฺทรจนา ทิสฺสติฯ

กาตุํ, กตฺตุํฯ กาตเว, กาเรตุํฯ กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กริตฺวา, กริตฺวาน, กจฺจ, อธิกจฺจ, กริย, กริยาน, ปุรกฺขิตฺวา, กาเรตฺวาฯ อญฺญานิปิ ตุมนฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺร กจฺจาติ กตฺวาฯ อธิกจฺจาติ อธิกํ กตฺวาฯ อกฺขรจินฺตกา ปน สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย ‘‘อธิกิจฺจ’’ อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, มยํ ปเนตาทิสํ รูปํ ปาฬิยา อนุกูลํ น โหตีติ น อิจฺฉามฯ ตถา หิ เถริกาคาถายํ โคตมิยา ปรินิพฺพานวจเน ‘‘ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ ปทกฺขิณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ กจฺจาติ ปทสฺส ทสฺสเนน อธิกจฺจาติ ปทมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ กโรติสฺส ธาตุสฺส อปฺปมตฺตกํ อตฺถาติสยโยคํ กถยาม – ตณฺหงฺกโรฯ การณาฯ ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโนฯ สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติฯ

ตตฺร ตณฺหงฺกโรติ เวเนยฺยานํ ตณฺหํ โลภํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโรฯ อถ วา รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สกลโลกสฺส ตณฺหํ สิเนหํ กโรติ ชเนตีติ ตณฺหงฺกโรฯ การณาติ หึสนาฯ ปกฺรุพฺพมาโนติ หึสมาโนฯ สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺ ติ สปฺปุริเส อตฺตโน ปิเย อิฏฺเฐ กนฺเต มนาเป น กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา ปิยํ ปิยายมาโน ตุสฺสมาโน โมทมาโน สนฺเต น กุรุเต น เสวตีติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘ราชานํ เสวตี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ราชานํ ปิยํ กุรุเตติ สทฺทสตฺถวิทู มนฺเตนฺติ, ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

เอตฺถ จ ปริกฺขารสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต, ‘‘ปริกฺขาโรติ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทีสุ ปริวาโร วุจฺจติฯ ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ อลงฺกาโรฯ ‘‘เย จิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติอาทีสุ สมฺภาโรฯ เอตฺเถตญฺหิ วุจฺจติ –

สาสนญฺญูหิ วิญฺญูหิ, ปริกฺขาโรติ สาสเน;

ปริวาโร อลงฺกาโร, สมฺภาโร จ ปวุจฺจติฯ

ชาคร นิทฺทกฺขเยฯ ชาคโรติฯ ชาครํฯ ทีฆา ชาครโต รตฺติฯ

ตนาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ

ตนาทิคโณยํฯ

รุธาทิฉกฺกํ วิวิธตฺถสารํ,

มติงฺกรํ วิญฺญุชนาธิรามํ;

อุฬารฉนฺเทหิ สุเสวนียํ,

สุวณฺณหํเสหิ สุจึว ฐานํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ รุธาทิฉกฺกํ นาม

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๘. จุราทิคณปริทีปน

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปจุรตฺถหิตกฺกรํ;

จุราทิกคณนามํ, นามโต อฎฺฐมํ คณํฯ

จุร เถยฺเยฯ เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมึ เถยฺเย จุรธฺตุ วตฺตติฯ โจเรติ, โจรยติ, โจโร, โจรี, โจริกา, โจเรตุ, โจรยิตุํ, โจเรตฺวา, โจรยิตฺวาฯ กตฺตุตฺเถสุ เณณยตา จุราทิคณลกฺขณํฯ การิเต – โจราเปติ, โจราปยติ, โจราเปตุํ, โจราปยิตุํ, โจราเปตฺวา, โจราปยิตฺวาฯ กมฺเมธนํ โจเรหิ โจริยติ, โจริตํ ธนํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

กการนฺตธาตุ

โลก ทสฺสเนฯ โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยติ, อุลฺโลเกติ, อุลฺโลกยติ, อปโลเกติ, อปโลกยติ, อาโลเกติ, อาโลกยติ, วิโลเกติ, วิโลกยติฯ โลโก, อาโลโก, โลกนํ, โอโลกนํ, อุลฺโลกนํ, อาโลกนํ, วิโลกนํ, อปโลกนํ, อวโลกนํฯ โอโลเกตุํ, โอโลกยิตุํ, โอโลเกตฺวา, โอโลกยิตฺวาฯ การิเต ปน ‘‘โอโลกาเปติ, โอโลกาปยติ, โอโลกาเปตุํ, โอโลกาปยิตุํ, โอโลกาเปตฺวา , โอโลกาปยิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิฯ

ตตฺถ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สตฺตโลโกฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,

ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก,

เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ

อาคตฎฺฐาเน โอกาสโลโกฯ

อถ วา โลโกติ ติวิโธ โลโก กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโกฯ ฌานาภิญฺญาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโกฯ อาเนญฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโกฯ อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโกฯ ตทญฺเญ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโกฯ ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํฯ

ชาตกฎฺฐกถายํ ปน –

‘‘สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโก ขนฺธโลโก อายตนโลโก ธาตุโลโกติ อเนกวิโธ โลโกฯ เอตฺถ ‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา…เป.… อฎฺฐารส โลกา อฎฺฐารส ธาตุโย’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโตฯ ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยวฯ ‘อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก’ติอาทีสุ ปน สตฺตโลโก วุตฺโตฯ ‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานาฯ ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เตวตฺตเต วโส’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ

อตฺถโต ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโก, รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกิยติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปานํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา ถาวรา จ, เตสญฺจ โอกาสภูโตติ, ตทาธารณตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ ทุวิโธปิ เจส รูปาทิธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา อุปาทาปญฺญตฺติภูโต อปรมตฺถสภาโว สปฺปจฺจเย ปน รูปารูปธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา ตทุภยสฺสาปิ อุปาทานานํ วเสน ปริยายโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา อุปจริตพฺพา, ตทุภเย ขนฺธา สงฺขารโลโก, ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ สติปิ ลุชฺชนปลุชฺชนตฺเต เตภูมิกธมฺมานํเยว ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา นตฺถิ โลกตาปชฺชนํฯ ตถา หิ เต ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตาฯ

อาโลโกติ รสฺมิ, อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิญฺญาณํ วาติ อาโลโกฯ โอโลกนนฺติ เหฎฺฐา เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ อุทฺธํ เปกฺขนํฯ อาโลกนนฺติ ปุรโต เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ, วิวิธา วา เปกฺขนํฯ อปโลกนนฺติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ชานาปนํฯ อวโลกนนฺ ติ ‘‘นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํฯ ‘‘อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถาปิ ภาววเสน อาโลกนํ อาโลกิตํ วิโลกนํ วิโลกิตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ถก ปฎิฆาเตฯ ถเกติ, ถกยติ ทฺวารํ ปุริโสฯ

ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ, วิตกฺกยติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก, วิตกฺกิตาฯ

ตตฺถ ตกฺกนํ ตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ วิตกฺโกฯ อถ วา วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิตกฺโกฯ ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก, อปฺปนา, พฺยปฺปนา, เจตโส อภินิโรปนา’’ติ อภิธมฺเม ปริยายสทฺทา วุตฺตาฯ วิตกฺเกตีติ วิตกฺกิตา, ปุคฺคโลฯ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิฯ

อกิ ลกฺขเณฯ ลกฺขณํ สญฺญาณํ, สญฺชานนการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺริทํ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ เย อิมสฺมึ จุราทิคเณ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิกา รานุพนฺธวเสน นิทฺทิฎฺฐา ธาตโว, เต เอวํวุตฺเตหิ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา อาขฺยาตตฺตํ นามิกตฺตญฺจ ปาปุณนฺตา เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปาเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ วิคตนิคฺคหีตาคมรูปานิ ภวนฺติฯ องฺเกติ, องฺกยติฯ องฺกนํ, องฺโก ฯ สมาเส ปน ‘‘สสงฺโก, จกฺกงฺกิตจรโณ’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

สกฺก วกฺก ภาสเนฯ สกฺเกติ, สกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

นกฺก วกฺก นาสเนฯ นกฺเกติ, นกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

จกฺก จุกฺก พฺยถเนฯ จกฺเกติ, จกฺกยติฯ จุกฺเกติ, จุกฺกยติฯ จกฺกํฯ จกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน จกฺกํ? จกฺเกติ พฺยถติ หึสตีติ อตฺเถน จกฺกํฯ จกฺกสทฺโท –

สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;

ทาเน รตฺนธมฺมขุร-จกฺกาทีสุ ปทิสฺสติฯ

‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘ทท ภุญฺช จ มา จปฺปมาโท, จกฺกํ วตฺตสฺสุ ปาณิน’’นฺติ เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลติฯ

ตกิ พนฺธเนฯ ตงฺเกติ, ตงฺกยติฯ

อกฺก ถวเนฯ ถวนํ ถุติฯ อกฺเกติ, อกฺกยติฯ อกฺโกฯ อกฺโกติ สูริโยฯ โส หิ มหาชุติตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโกฯ ตถา หิ ตสฺส ‘‘นตฺถิ สูริยสมา อาภาฯ อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติอาทินา อภิกฺขุติ ทิสฺสติฯ

หิกฺก หึสายํฯ หิกฺเกติ, หิกฺกยติฯ

นิกฺก ปริมาเณฯ นิกฺเกติ, นิกฺกยติฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ เอตฺถ สุนขภสฺสนํ ภสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, น วาจาสงฺขาตํ ภสฺสนํฯ พุกฺเกติ, พุกฺกยติฯ เอตฺถ จ ‘‘พุกฺกยติ สา โจเร’’ อิติ โลกิยปฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พุกฺกติ สา’’ติ รูปํ ภวติฯ อญฺโญ ตุ ‘‘พุกฺก ปริภาสเน’’ อิติ ปฐติ, เอวํ ปฐนฺเตปิ สุนขภสฺสนเมวาธิปฺเปตํฯ

ทก ลก อสฺสาทเนฯ ทเกติ, ทกยติฯ ลเกติ, ลกยติฯ

ตกฺก โลก ภาสายํฯ ตกฺเกติ, ตกฺกยติฯ โลเกติ, โลกยติฯ

จิก สิก อามสเนฯ จิเกติ, จิกยติฯ สิเกติ, สิกยติฯ

กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ ทสฺสนํ ปสฺสนํฯ องฺโก ลญฺชนํฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ สลฺลกฺเขติ, สลฺลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา, ลกฺขํ กโรติฯ

คงฺคาย วาลุกา ขีเย, อุทกํ ขีเย มหณฺณเว;

มหิยา มตฺติกา ขีเย, ลกฺเข น มม พุทฺธิยาฯ

กปฺปลกฺขณํฯ โคลกฺขณํฯ อิตฺถิลกฺขณํฯ ธมฺมานํ ลกฺขณํฯ สลฺลกฺขนาฯ อุปลกฺขนาฯ ปจฺจุปลกฺขนาฯ ลกฺขธาตุยา ยุปจฺจยนฺตาย สมาทิปุพฺพานํ รูปานํ นกาโร ทนฺตโชฯ

ภกฺข อทเนฯ ภกฺเขติ, ภกฺขยติฯ ภกฺโข โน ลทฺโธฯ ภกฺขยนฺติ มิคาธมาฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภกฺขตี’’ติ รูปํฯ

นกฺข สมฺพนฺเธฯ นกฺเขติ, นกฺขยติฯ

มกฺข มกฺขเนฯ มกฺเขติ, มกฺขยติฯ มกฺโข, มกฺขีฯ ตตฺถ มกฺโขติ ปเรหิ กตคุณํ มกฺเขติ ปิสตีติ มกฺโข, คุณธํสนาฯ ‘‘มกฺขํ อสหมาโน’’ติ เอตฺถ ปน อตฺตนิ ปเรหิ กตํ อวมญฺญนํ มกฺโขติ วุจฺจติฯ

ยกฺข ปูชายํฯ ยกฺเขติ, ยกฺขยติฯ ยกฺโขฯ ยกฺโขติ มหานุภาโว สตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหายกฺข, สพฺพภูตานมิสฺสรา’’ติ เอตฺถ สกฺโก เทวราชา ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ อถ วา ยกฺโขติ ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตสตฺโตฯ สพฺเพปิ วา สตฺตา ‘‘ยกฺขา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘ปรมยกฺขวิสุทฺธึ ปญฺญาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ หิ ยกฺขสทฺโท สตฺเต วตฺตติฯ ตถา หิ ยกฺโขปิ สตฺโตปิ เทโวปิ สกฺโกปิ ขีณาสโวปิ ยกฺโขเยว นาม, มหานุภาวตาย ยกฺขิยติ สรณคเตหิ ชเนหิ นานาปจฺจเยหิ นานาพลีหิ จ ปูชิยตีติ ยกฺโขฯ

สตฺเต เทเว จ สกฺเก จ, ขีณาสเว จ รกฺขเส;

ปญฺจสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, ยกฺขสทฺโท ปวตฺตติฯ

ลกฺข อาโลจเนฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนาฯ

โมกฺข อาสเนฯ โมกฺเขติ, โมกฺขยติฯ

รุกฺข ผารุสฺเสฯ ผารุสฺสํ ผรุสภาโวฯ รุกฺเขติ, รุกฺขยติฯ สมาเส ‘‘รุกฺขเกโส, อติรุกฺขวจโน’’ติ รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘สมโณ อยํ ปาโป อติรุกฺขวาโจ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อติรุกฺขวาโจติ อติผรุสวจโนติ อตฺโถฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

ลิงฺค จิตฺตีกรเณฯ จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํฯ ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํฯ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺฐานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติฯ ตญฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺฐานวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยญฺชเน ปุริสพฺยญฺชเน สญฺญาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติฯ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเตฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยญฺชเนฯ ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยญฺชเนฯ ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สญฺญาเณ ฯ ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติฯ

สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฎโกฎจิกาย จ;

ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติฯ

มค อนฺเวสเนฯ มเคติ, มคยติฯ มิโค, มโค, มโค, มคยมาโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติฯ เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโคฯ เอวํ มโคฯ เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นามฯ สามญฺญโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสญฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติฯ อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรญฺญชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโคฯ ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถฯ

มคฺค คเวสเนฯ มคฺเคติ, มคฺคยติฯ มคฺโค, มคฺคนํฯ

เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฎิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํฯ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺร ปฎิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺโค ปน มคฺคมูเฬฺหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺคมูเฬฺหหิ จ ปฎิปทาสงฺขาตาริยมคฺคมูฬฺหา เอว พหโว สนฺติฯ ปกติมคฺโค หิ กทาจิ เอว อทฺธิกานํ มุยฺหติ, ‘‘เอส มคฺโค’’ติ นายกา น ทุลฺลภาฯ อริยมคฺโค ปน สพฺพทาเยว สพฺพโลกสฺส มุยฺหติ, นายกา ปรมทุลฺลภาฯ ตสฺมา โส เอว อวิชฺชาสมฺมูเฬฺหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ อญฺเญสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ ครู ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติฯ ตํ ตํ กิจฺจํ หิตํ วา นิปฺผาเทตุกาเมหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ มคฺโค, อุปาโยฯ มคฺคสทฺโท หิ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ เอตฺถ อุปาเยปิ วตฺตติฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ ‘‘มคฺโคติ อุปาโย, ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนญฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส สจฺจปฺปฎิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต, ปพนฺโธ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ อภิธมฺมกถามคฺโคติ วุตฺโตฯ อิทานิ ปกติปฎิปทามคฺคานํ นามานิ กถยามฯ เตสุ ปกติมคฺคสฺส –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺฌสํ วฎุมา’ยนํ;

อทฺธาน’มทฺธา ปทวี, วตฺตนิ เจว สนฺตตี’’ติ

อิมานิ นามานิฯ ปฎิปทามคฺคสฺส ปน –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฎุมา’ยนํ;

นาว อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ

อเนกานิ นามานิฯ เอตฺถ ปน เกจิ ‘‘นาวาติอาทีนิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ปกติมคฺคสฺส กิสฺมิญฺจิปิ ปาฬิปฺปเทเส ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุตฺตฎฺฐานาภาวโต, อภิธานสตฺเถสุ จ ‘‘นาวา’’ อิจฺจาทิกานํ ตทภิธานานํ อนาคตตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – นาวาวิยาติ นาวา, อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตรํ, นาวาเยว อุตฺตรนฺติฯ อยญฺหิ นาวาปริยาโย ‘‘ตรํ, ตรณํ, โปโต, ปฺลโว’’ติฯ อิเมปิ ตํปริยายาเยวฯ อุตฺตรํ วิยาติ อุตฺตรํฯ เสตุ วิยาติ เสตุฯ กุลฺโล วิยาติ กุลฺโลฯ ภิสิ วิยาติ ภิสิฯ สงฺกโม วิย, สงฺกมนฺติ วา เอเตนาติ สงฺกโม, สพฺพเมตํ อริยมคฺคสฺเสว นามํ, น ปกติมคฺคสฺสฯ ตถา หิ ‘‘ธมฺมนาวํ สมารูยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ จ, ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภ’’ติ จ, ‘‘กุลฺโล’ติ โข ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ จ เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถ ภควตา อริยมคฺโค ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ วุตฺโตฯ อฎฺฐกถาจริเยหิปิ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘พทฺธา ภิสิ สุสงฺขตา ภควา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส เอวํ อตฺถสํวณฺณนา กตา ‘‘ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธา ‘กุลฺลา’ติ วุจฺจติ โลเก, อริยสฺส วินเย ปน อริยมคฺโค’ติฯ

‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อญฺชสํ วฎุมา’ยนํ;

นาวา อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม;

อทฺธานํ ปภโว’จฺเจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ติฯ

เอวํ อาจริเยหิ กตาย อตฺถสํวณฺณนาย ทสฺสนโต จ ‘‘นาวาติอาทีนิปิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วจนํ น คเหตพฺพํ, ยถาวุตฺตเมว วจนํ คเหตพฺพํฯ

โกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺย ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา’ติ เอตฺถ ‘ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุ’นฺติ วจนโต ธมฺมสทฺโท มคฺเค วตฺตติ, น เสตุสทฺโท’’ติฯ ตนฺน, ธมฺมสทฺโท วิย เสตุสทฺโทปิ มคฺเค วตฺตตีติ เสตุ วิยาติ เสตุ, ธมฺโม เอว เสตุ ธมฺมเสตูติ อตฺถวเสน, เอส นโย อญฺญตฺราปิฯ อปรมฺปิ วเทยฺย ‘‘นนุ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตฎฺฐกถายํ ‘ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค ฐิโต’ติ อิมสฺมึ ฐาเน ทกฺขิณุตฺตรสทฺเทน ทกฺขิโณ มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ น, อเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อฎฺฐกถาปเทเสสุ จ อภิธานสตฺเถสุ จ มคฺควาจกสฺส อุตฺตรสทฺทสฺส อนาคตตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ เอวมตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ ‘‘ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโรติ วุจฺจติ, เอวํภูเตน ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑปวิสนํ สนฺธาย ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติฯ อถ วา ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน, เอตฺถ อาทิอวสานคฺคหเณน มชฺฌสฺสปิ คหณํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ คหณํเยว หิ ยํ ชาตกนิทาเน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารูยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฎฺฐาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฎฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ, โพธิสตฺโต อิทํ สมฺโพธิปาปุณฎฺฐานํ น ภวติ มญฺเญติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฎฺฐาสี’’ติอาทิ, เตน สเมติฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘ยทิ อุตฺตรสทฺโท ทิสาวาจโก, เอวญฺจ สติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ เอนโยคํ อวตฺวา ‘‘ทกฺขิณุตฺตรายา’’ติ อายโยโค วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตนฺน, ทิสาวาจกสฺสปิ สทฺทสฺส ‘‘อุตฺตเรน นที สีตา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติ เอนโยควเสน วจนโตฯ อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ วจนํ วุตฺตํฯ ทิสาภาโค หิ ทิสา เอวาติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ลิฆิ ภาสเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ เอตานิ พุทฺธวจเน อปฺปสิทฺธานิปิ โลกิกปฺปโยคทสฺสนวเสน อาคตานิฯ สาสนสฺมิญฺหิ ภูวาทิคณจุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกอุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ธาตุสฺส รูปํ อตีว ปสิทฺธํฯ

ลงฺฆ ลงฺฆเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ

‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;

จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปญฺจมิยมฺปิ อาวุโต’’ติ

อิมสฺมึ สตฺติลงฺฆนชาตเก จุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกสฺส อุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ลงฺฆธาตุ สฺส ‘‘ลงฺฆยิตฺวา, ลงฺฆยิตฺวานา’’ติ รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘ลงฺเฆติ, ลงฺฆยตี’’ติ รูปานิ ทิฎฺฐานิ เอว โหนฺติฯ ภาสตฺถวาจกสฺส ปน ตถารูปานิ รูปานิ น ทิฎฺฐานิ, เอวํ สนฺเตปิ ปุพฺพาจริเยหิ ทีฆทสฺสีหิ อภิมตตฺตา ภาสตฺถวาจิกาปิ ลงฺฆธาตุ อตฺถีติ คเหตพฺพา, เอวํ สพฺเพสุปิ ภูวาทิคณาทีสุ สาสเน อปฺปสิทฺธานมฺปิ รูปานํ สาสนานุกูลานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, อนนุกูลานญฺจ อปฺปสิทฺธานํ ฉฑฺฑนํฯ

อฆ ปาปกรเณฯ อเฆติ, อฆยติฯ อฆํ, อโฆ, อนโฆฯ

ตตฺถ อฆนฺติ ทุกฺขํฯ ‘‘อฆนฺตํ ปฎิเสวิสฺสํฯ วเน วาฬมิคากิณฺเณฯ ขคฺคทีปินิเสวิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ อโฆติ กิเลโสฯ เตน อเฆน อรหา อนโฆฯ ตตฺถ อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆํ, กินฺตํ? ทุกฺขํ, เอวํ อโฆฯ นนุ จ สปฺปุริสา ทุกฺขเหตุปิ กิเลสเหตุปิ จ อตฺตโน สุขตฺถาย ปาปํ น กโรนฺติฯ ตถา หิ –

‘‘น ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ,

ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;

ทุกฺเขน ผุฎฺฐา ขลิตาปิ สนฺตา,

ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ

วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติ ธาตุ จ ‘‘อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆ’’นฺ ติอาทิวจนญฺจ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, เยภุยฺเยน ปน สตฺตา ทุกฺขาทิเหตุ ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสุ สปฺปุริสา เอว น กโรนฺติ, อิตเร กโรนฺติฯ เอวํ ปาปกรณสฺส หิ ทุกฺขํ กิเลโส จ เหตุฯ ตถา หิ –

สุขีปิ เหเก น กโรนฺติ ปาปํ,

อวณฺณสํสคฺคภยา ปุเนเก;

ปหู สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี,

กึการณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติ

วุตฺตํฯ อยญฺหิ คาถา ทุกฺขเหตุปิ สตฺตา ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, กุทฺโธ หนฺติ สมาตร’’นฺติ อยํ ปน กิเลสเหตุปิ ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา อมฺเหหิ ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ

ฆการนฺตธาตุรูปานิฯ

จการนฺตธาตุ

โลจ ทสฺสเนฯ โลเจติ, โลจยติฯ โลจนํฯ รูปารมฺมณํ โลจยติ ปสฺสตีติ โลจนํ, จกฺขุฯ

กิจิ มทฺทเนฯ กิญฺเจติ, กิญฺจยติฯ กิญฺจนํ, อกิญฺจโนฯ

ตตฺถ กิญฺจนนฺติ ปลิโพโธฯ กิญฺเจติ สตฺเต มทฺทตีติ กิญฺจนํฯ กิญฺจนสทฺโท มทฺทนตฺเถ วตฺตติฯ มนุสฺสา หิ วีหึ มทฺทนฺตา โคณํ ‘‘กิญฺเจหิ กาปิล, กิญฺเจหิ กาปิลา’’ติ วทนฺติฯ

ปจิ วิตฺถาเรฯ ปญฺเจติ, ปญฺจยติฯ ปปญฺเจติ, ปปญฺจยติฯ ปปญฺจาฯ

เอตฺถ ปปญฺจาติ ตณฺหามานทิฎฺฐิโยฯ เอตา หิ อตฺตนิสฺสิตานํ สตฺตานํ สํสารํ ปปญฺเจนฺติ วิตฺถินฺนํ กโรนฺตีติ ปปญฺจาติ วุจฺจนฺติฯ อถ วา ปปญฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา ตํสนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจาฯ โลกิยา ปน ‘‘อมฺหากํ ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถนฺตานํ ปปญฺโจ โหตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา กาลสฺส จิรภาวํ ปปญฺโจติ วทนฺติ, สาสเน ปน ทฺวยมฺปิ ลพฺภติฯ

สิจฺจ กุฑฺฑเนฯ สิจฺเจติ, สิจฺจยติฯ

วญฺจุ ปลมฺภเนฯ ปลมฺภนํ อุปลาปนํฯ วญฺเจติ, วญฺจยติฯ วญฺจโก, วญฺจนํฯ ภูวาทิคเณ ปน วญฺจธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติฯ ‘‘สนฺติ ปาทา อวญฺจนา’’ติ หิ ปาฬิ

จจฺจ อชฺฌยเนฯ จจฺเจติ, จจฺจยติฯ

จุ จวเนฯ จาเวติ, จาวยติฯ อญฺโญ ‘‘จุ สหเน’’ อิติ พฺรุเตฯ จาเวติ, จาวยติ, สหตีติ อตฺโถฯ

อญฺจุ วิเสสเนฯ อญฺเจติ, อญฺจยติฯ

โลจ ภาสายํฯ โลเจติ, โลจยติฯ โลจนํ, โลจยติ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ภวตีติ โลจนํ, จกฺขุฯ

รจ ปติยตเนฯ รเจติ, รจยติฯ รจนา, วิรจิตํ, เกสรจนา, คาถารจนาฯ

สูจ เปสุญฺเญฯ ปิสุณภาโว เปสุญฺญํฯ สูเจติ, สูจยติฯ สูจโกฯ

ปจฺจ สํยมเนฯ ปจฺเจติ, ปจฺจยติฯ

ริจ วิโยชนสมฺปชฺชเนสุฯ เรเจติ, เรจยติฯ เสฎฺฐิปุตฺตํ วิเรเจยฺยฯ วิเรเจติ, วิเรจยติฯ วิเรจโก, วิเรจนํฯ

วจ ภาสเนฯ วเจติ, วจยติฯ ภูวาทิคเณปิ อยํ วตฺตติฯ ตทา ตสฺสา ‘‘วตฺติ, วจติ, อโวจ, อโวจุ’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ การิเต ปน ‘‘อนฺเตวาสิกํ ธมฺมํ วาเจติ, วาจยตี’’ติ รูปานิฯ วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วุตฺตํ, วุจฺจติฯ

อจฺจ ปูชายํฯ อจฺเจติ, อจฺจยติฯ พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตฯ

สูจ คนฺธเนฯ สุเจติ, สูจยติฯ สูจโก, สุตฺตํฯ

เอตฺถ จ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจตีติ สุตฺตํฯ เตปิฎกํ พุทฺธวจนํฯ

กจ ทิตฺติยํฯ กจฺเจติ, กจฺจยติฯ กจฺโจฯ

เอตฺถ กจฺโจติ รูปสมฺปตฺติยา กจฺเจติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ กจฺโจ, เอวํนามโก อาทิปุริโส, ตพฺพํเส ชาตา ปุริสา ‘‘กจฺจานา’’ติปิ ‘‘กจฺจายนา’’ติปิ ‘‘กาติยานา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตฺถิโย ปน ‘‘กจฺจานี’’ติปิ ‘‘กจฺจายนี’’ติปิ ‘‘กาติยานี’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ

จการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฉการนฺตธาตุ

มิเลฉ อพฺยตฺตายํ วาจายํฯ มิเลจฺเฉติ, มิเลจฺฉยติฯ มิลกฺขุฯ

เอตฺถ มิลกฺขูติ มิเลจฺเฉติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสตีติ มิลกฺขุฯ

กุจฺฉ อวกฺเขเปฯ อวกฺเขโป อโธขิปนํฯ กุจฺเฉติ, กุจฺฉยติฯ

วิจฺฉ ภาสายํฯ วิจฺเฉติ, วิจฺฉยติฯ

ฉการนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

วชฺช วชฺชเนฯ วชฺเชติ, วชฺชยติฯ ปริวชฺชนโกฯ วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติฯ

ตุชฺช พลปาลเนสุฯ ตุชฺเชติ, ตุชฺชยติฯ

ตุชิ ปิชิ หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ตุญฺเชติ, ตุญฺชยติฯ ปิญฺเชติฯ ปิญฺชยติฯ

ขชิ กิจฺฉชีวเนฯ ขญฺเชติ, ขญฺชยติฯ ขญฺโชฯ

ขชิ รกฺขเณฯ ตาทิสานิเยว รูปานิฯ ภูวาทิคเณ ‘‘ขชิ คติเวกลฺเลติ อิมิสฺสา ‘‘ขญฺชตี’’ติ รูปํฯ

ปูช ปูชายํฯ ปูเชติ, ปูชยติฯ ปูชาฯ เอสาว ปูชนา เสยฺโยฯ ปูชโก, ปูชิโต, ปูชนีโย, ปูชเนยฺโย, ปูเชตพฺโพ, ปุชฺโชฯ

คช มทฺทนสทฺเทสุฯ คเชติ, คชยติฯ คโชฯ

ติช นิสาเนฯ เตเชติ, เตชยติฯ

วช มคฺคนสงฺขาเรสุฯ วเชติ, วชยติฯ

ตชฺช สนฺตชฺชเนฯ ตชฺเชติ, ตชฺชยติฯ สนฺตชฺเชติ, สนฺตชฺชยติฯ สนฺตชฺชิโตฯ

อชฺช ปฎิสชฺชเนฯ อชฺเชติ, อชฺชยติฯ

สชฺช สชฺชเนฯ สชฺเชติ, สชฺชยติ ทานํฯ คมนสชฺโช หุตฺวาฯ

ภช วิสฺสาเสฯ ภเชติ, ภชยติฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภชตี’’ติ รูปํ, ภตฺติ, สมฺภตฺติฯ

ตุชิ ปิชิ ลุชิ ภชิ ภาสายํฯ ตุญฺเชติ, ตุญฺชยติฯ ปิญฺเชติ, ปิญฺชยติฯ ลุญฺเชติ, ลุญฺชยติฯ ภญฺเชติ, ภญฺชยติฯ กเถตีติ อตฺโถฯ

รุช หึสายํฯ โรเชติ, โรชยติฯ โรโคฯ

ภาช ปุถกมฺมนิฯ ปุถกมฺมํ ปุถกฺกรณํ, วิสุํ กฺริยาติ อตฺโถฯ ภาเชติ, ภาชยติฯ วิภาเชติ, วิภาชยติฯ วิภตฺติฯ

สภาช สีติเสวเนสุฯ สภาเชติ, สภาชยติฯ

ลช ปกาสเนฯ ลเชติ, ลชยติฯ ลาชาฯ

ยุช สํยมเนฯ สํปุพฺโพ พนฺธเนฯ โยเชติ, โยชยติฯ สํโยเชติ, สํโยชยติฯ สํโยชนํฯ

มชฺช โสเจยฺยาลงฺกาเรสุฯ มชฺเชติ, มชฺชยติฯ สมฺมชฺเชติ, สมฺมชฺชยติฯ สมฺมชฺชาฯ

ภาช ภาชนทาเนสุฯ ภาเชติ, ภาชยติฯ กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สญฺจยฯ

ชการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฌญนฺตา อปฺปสิทฺธาฯ สทฺทสตฺเถ ปน ‘‘ญา นิโยชเน’’ติ ปฐนฺติ, รูปํ ปน พุทฺธวจนานุกูลํ น ภวติ, ตสฺมา น ทสฺสิตํ อมฺเหหิฯ

ฎการนฺตธาตุ

ฆฎฺฎ ฆฎฺฎเนฯ ฆฎฺฎนํ วายามกรณํฯ ฆฏฺเฎติ, ฆฎฺฎยติฯ เอตฺถ ตุ ‘‘ฆฏฺเฎสิ, ฆฏฺเฎสิ, กึการณา ฆฏฺเฎสิ, อหํ ตํ ชานามี’’ติ นิทสฺสนํฯ

ฆฎ สงฺฆาเตฯ ปุพฺเพ วิย กฺริยาปทานิ, นามิกตฺเต ‘‘ฆโฎ, ฆฎา’’ติ รูปานิฯ เอตฺถ คโฎติ ปานียฆโฎฯ ฆฎาติ สมูโห ‘‘มจฺฉฆฎา’’ติอาทีสุ วิยฯ

ฆฎฺฎ จลเนฯ ฆฏฺเฎติ, ฆฎฺฎยติฯ

นฎ อวสนฺทเนฯ อวสนฺทนํ คตฺตวิกฺเขโปฯ นเฎติ, นฎยติฯ

จุฎ ฉุฎ กุฎฺฎ เฉทเนฯ จุเฎติ, จุฎยติฯ ฉุเฎติ, ฉุฎยติฯ กุฏฺเฎติ, กุฎฺฎยติฯ

ปุฎฺฎ จฎฺฎ อปฺปภาเวฯ ปุฏฺเฎติ, ปุฎฺฎยติฯ จุฏฺเฎติ, จุฎฺฎยติ, อปฺปํ ภวตีติ อตฺโถฯ

มุฎ สญฺจุณฺณเนฯ โมเฎติ, โมฎยติฯ

อฎฺฎ สุฎฺฎ อนาทเรฯ อฏฺเฎติ, อฎฺฎยติฯ สุฏฺเฎติ, สุฎฺฎยติฯ

ขฎฺฎ สํวรเณ ขฏฺเฎติ, ขฎฺฎยติฯ

สฎฺฎ หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ สฏฺเฎติ, สฎฺฎยติฯ

ตุวฎฺฎ นิปชฺชายํฯ ตุวฏฺเฎติ, ตุวฎฺฎยติฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เอกมญฺเจ ตุวฏฺเฎนฺติฯ

ฉฎฺฎ ฉฎฺฎเนฯ ฉฏฺเฎติ, ฉฎฺฎยติฯ อตฺรายํ ปาฬิ – สเจ โส ฉฏฺเฎติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โนเจ ฉฏฺเฎติ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฎฺฎโก สมฺมนฺนิตพฺโพฯ

ปุฎ หึสายํฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ

กีฎ พนฺเธฯ พนฺโธ พนฺธนํฯ กีเฎติ, กีฎยติฯ กีโฎฯ

จุฎิ เฉทเนฯ จุณฺเฎติ, จุณฺฎยติฯ

ลุฎิ เถยฺเยฯ ลุณฺเฎติ, ลุณฺฎยติฯ

กูฎ อปฺปสาเทฯ กูเฎติ, กูฎยติฯ กูฎํ รชตํฯ กูฎา คาวีฯ กุฎตาปโสฯ

จุฎ ปุฎ ผุฎ วิเภเทฯ จุเฎติ, จุฎยติฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ โผเฎติ, โผฎยติฯ องฺคุลิโย โผเฎสุํฯ

ฆฎ สงฺฆาเฎ หนฺตฺยตฺเถ จฯ ฆเฎติ, ฆฎยติฯ

ปฎ ปุฎ ลุฎ ฆฎ ฆฎิ ภาสายํฯ ปาเฎติ, ปาฎยติฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ โลเฎติ, โลฎยติฯ ฆาเฎติ, ฆาฎยติฯ ฆณฺเฎติ, ฆณฺฎยติฯ

ปฎ วฎ คนฺเถฯ ปเฎติ, ปฎยติฯ วเฎติ, วฎยติฯ

เขฎ ภกฺขเณฯ เขเฎติ, เขฎยติฯ

โขฎ เขเปฯ โขเฎติ, โขฎยติฯ

กุฎิ ทาเหฯ กุเฎติ, กุฎยติฯ

ยุฎ สํสคฺเคฯ โยเฎติ, โยฎยติฯ

วฎ วิภชเนฯ วเฎติ, วฎยติฯ

ฎการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฐการนฺตธาตุ

สฐ สงฺขารคตีสุฯ สเฐติ, สฐยติฯ

สุฐ อาลสิเยฯ โสเฐติ, โสฐยติฯ

สุฐิ โสสเนฯ สุณฺเฐติ, สุณฺฐยติฯ

สฐ สิลาฆายํฯ สเฐติ, สฐยติฯ

สฐ อสมฺมาภาสเนฯ สเฐติฯ สฐยติ, สโฐฯ

เอตฺถ สโฐติ เกราฎิโกฯ สฐยตีติ สโฐ, น สมฺมา ภาสตีติ อตฺโถฯ

สฐ เกตเวฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ

‘‘สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ…เป.…

อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวาสโฐ’’ติฯ

เอตฺถ สากุณิโก ‘‘กิตวา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อิทํ เกตวํ, ตสฺมึ เกตเว อยํ ธาตุ วตฺตตีติ อตฺโถฯ

กฐิ โสเกฯ กณฺเฐติ, กณฺฐยติฯ

ฐการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฑการนฺตธาตุ

ปฑิ ปริหาเสฯ ปณฺเฑติ, ปณฺฑยติฯ อุปฺปณฺเฑติ, อุปฺปณฺฑยติฯ มนุสฺสานํ นํ ภิกฺขุนึ อุปฺปณฺฑึสุฯ

ลฑิ อุกฺเขเปฯ ลณฺเฑติ, ลณฺฑยติฯ

ขฑิ กฑิ เฉเทฯ ขณฺเฑติ, ขณฺฑยติฯ กณฺเฑติ, กณฺฑยติฯ ขณฺโฑ, กณฺโฑฯ

ปิฑิ สงฺฆาเตฯ ปิณฺเฑติ, ปิณฺฑยติฯ ปิณฺโฑฯ

เอตฺถ จ ปิณฺโฑติ สมูหสงฺขาโต กลาโปปิ ‘‘โจฬํ ปิณฺโฑ รติ ขิฑฺฑา’’ติ เอตฺถ วุตฺโต อาหารสงฺขาโต ปิณฺโฑปิ ปิณฺโฑเยวฯ

กุฑิ เวธเนฯ กุณฺเฑติ, กุณฺฑยติฯ กุณฺฑลํฯ

มฑิ ภูสายํ หสเน จฯ มณฺเฑติ, มณฺฑยติฯ มณฺโฑ, มณฺฑนํ, มณฺฑิโตฯ

ภฑิ กลฺยาเณฯ กลฺยาณํ กลฺยาณตาฯ ภณฺเฑติ, ภณฺฑยติฯ ภณฺโฑฯ

เอตฺถ จ ภณฺโฑติ ธนํ, อลงฺกาโร วาฯ ‘‘ภณฺฑํ คณฺหาติฯ สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑนา’’ติ จ อาทีสุ วิยฯ

ทณฺฑ ทณฺฑวินิปาเตฯ ทณฺเฑติ, ทณฺฑยติฯ ทณฺโฑฯ

ฉฑฺฑ ฉฑฺฑเนฯ ฉเฑฺฑติ, ฉฑฺฑยติฯ ฉฑฺฑนโกฯ ฉฑฺฑิยติ, ฉฑฺฑิโตฯ ฉฑฺฑิตุํ, ฉฑฺฑยิตุํ, ฉเฑฺฑตฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาฯ

ฑการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฒการนฺตธาตุ

วฑฺฒ อากิรเณฯ กํสปาติยา ปายาสํ วเฑฺฒติ, วฑฺฒยติฯ ภตฺตํ วเฑฺฒตฺวา อทาสิฯ

อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิฯ

ณการนฺตธาตุ

วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุฯ วณฺโณ ปสํสาฯ กฺริยา กรณํฯ วิตฺถาโร วิตฺถินฺนตาฯ คุโณ สีลาทิธมฺโมฯ วจนํ วาจาฯ วณฺเณติ, วณฺณยติฯ วณฺโณ, วณฺณํ, สุวณฺณํ, สํวณฺณนาฯ

วณฺณสทฺโท ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติเอวมาทีสุ กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติเอวมาทีสุ สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนติฯ

ตตฺถ ฉวิยนฺติ ฉวิคตา วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ วณฺณนํ กิตฺติยา อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติฯ วณฺณิยติ อสงฺกรโต ววตฺถปิยตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโคฯ วณฺณิยติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวิยตีติ วณฺโณ, การณํ, วณฺณํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺฐหนนฺติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณิยติ อฑฺฒมหนฺตาทิวเสน ปมิยตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อปรมฺปิ วณฺณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ วณฺณสทฺโท สณฺฐานชาติ รูปายตนการณปมาณคุณปสํสาชาตรูปปุฬินกฺขราทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺฐาเน ทิสฺสติ, ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ’’ติอาทีสุ ชาติยํฯ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ รูปายตเนฯ

‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ

อาทีสุ การเณฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘วณฺณํ อญฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคมฺหิ วนิมฺหเส’’ติ เอตฺถ ชาตรูเปฯ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา’’ติ เอตฺถ ปุฬิเนฯ ‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย’’ติอาทีสุ อกฺขเร ทิสฺสติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –

ฉวิยํ ถุติยํ เหเม, กุลวคฺเค จ การเณ;

สณฺฐาเน จ ปมาเณ จ, รูปายตนชาติสุ;

คุณกฺขเรสุ ปุฬิเน, วณฺณสทฺโท ปวตฺตติ;

สุวณฺณสทฺโท ฉวิสมฺปตฺติครุฬชาตรูเปสุ อาคโตฯ อยญฺหิ ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต’’ติ, ‘‘สุวณฺณตา สุสฺสรตา’’ติ จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโตฯ ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ ครุเฬฯ ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ ชาตรูเปติฯ

ปุณ สงฺฆาเตฯ ปุเณติ, ปุณยติฯ

จุณ สงฺโกจเนฯ จุเณติ, จุณยติฯ

จุณฺณ เปรเณฯ จุณฺเณติ, จุณฺณยติฯ จุณฺณํฯ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติฯ

สณ ทาเนฯ สเณติ, สณยติฯ

กุณ สงฺโกจเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ กุโณฯ กุณหตฺโถฯ หตฺเถน กุณีฯ

ตูณ ปูรเณฯ ตูเณติ, ตูณยติฯ ตูณีฯ

เอตฺถ ตูณีติ สรกลาโปฯ สา หิ ตูเณนฺติ ปูเรนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูณีฯ

ภูณ ภาสายํฯ ภูเณติ, ภูณยติฯ

กณ นิมีลเนฯ กาเณติ, กาณยติฯ กาโณฯ

เอตฺถ กาโณติ เอเกน วา ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ ปริหีนกฺขิฯ อฎฺฐกถาจริยา ปน ‘‘กาโณ นาม เอกกฺขินา กาโณ, อนฺโธ นาม อุภยกฺขิกาโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ กาณนฺธสทฺทานํ เอกตฺถสนฺนิปาเต ยุชฺชติฯ อิตรถา กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺโต กจฺฉโป เอกสฺมึ กาโณ สิยา, เอกกฺขิกาโณ จ ปน ปุริโส ‘‘อนฺโธ’’ติ น วตฺตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เตสมยุคฬตฺเต เอเกกสฺส ยถาสมฺภวํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมาการานํ วาจกตา ทฎฺฐพฺพาฯ ตถา หิ โกสลสํยุตฺตฎฺฐกถายํ ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ วา อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺยา’’ติ เอตฺถ โอวาทานุสาสนานํ วิย สวิเสสตา อวิเสสตา จ ทฎฺฐพฺพาฯ

คณ สงฺขฺยาเนฯ คเณติ, คณยติฯ คณนา, คโณฯ

เอตฺถ คณนาติ สงฺขฺยาฯ คโณติ ภิกฺขุสมูโหฯ เยสํ วา เกสญฺจิ สมูโหฯ สมูหสฺส จ อเนกานิ นามานิฯ เสยฺยถิทํ –

สงฺโฆ คโณ สมูโห จ, ขนฺโธ สนฺนิจโย จโย;

สมุจฺจโย จ นิจโย, วคฺโค ปูโค จ ราสิ จฯ

กาโย นิกาโย นิกโร, กทมฺโพ วิสโร ฆฎา;

สมุทาโย จ สนฺเทโห, สงฺฆาโต สมโย กโรฯ

โอโฆ ปุญฺโช กลาโป จ, ปิณฺโฑ ชาลญฺจ มณฺฑลํ;

สณฺโฑ ปวาโห อิจฺเจเต, สมูหตฺถาภิธายกาติฯ

กิญฺจาปิ เอเต สงฺฆคณสมูหาทโย สทฺทา สมูหตฺถวาจกา, ตถาปิ สงฺฆคณสทฺทาเยว วินาปิ วิเสสกปเทน ภิกฺขุสมูเห วตฺตนฺติ, นาญฺเญ, อญฺเญ ปน สงฺฆคณส ทฺเทหิ สทฺธึ อญฺญมญฺญญฺจ กทาจิ สมานตฺถวิสยา โหนฺติ, กทาจิ อสมานตฺถวิสยา, ตสฺมา ยถาปาวจนํ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพาฯ ‘‘เอโก, เทฺว’’ติอาทินา คเณตพฺโพติ คโณฯ

กณฺณ สวเนฯ กณฺเณติ, กณฺณยติฯ กณฺโณฯ กณฺณยนฺติ สทฺทํ สุณนฺติ เอเตนาติ กณฺโณ, โย โลเก ‘‘สวนํ, โสต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ

กุณ คุณ อามนฺตเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ คุเณติ, คุณยติฯ คุโณฯ โคโณฯ

เอตฺถ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเฐน เต คุณาฯ โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฎฺฐิโต ปุคฺคโล ทฎฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ สีลาทิธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุอามนฺตนํ นิมนฺตนญฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํฯ ตถา หิ –

‘‘ยถาปิ เขตฺตสมฺปนฺเน, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;

สมฺมา ธารํ ปวสฺสนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ

เอตฺถ กสฺสกสฺส ตุฎฺฐิอุปฺปตฺติการณตฺตา เหตุวเสน นิจฺเจตนสฺสปิ ผลสฺส โตสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ อามนฺตาปนการณตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน ‘‘คุญฺชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํ น ปสฺสาม, ‘‘คุณ อามนฺตเน’’ อิจฺเจว ปสฺสาม, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

วณ คตฺตวิจุณฺณเนฯ วเณติ, วณยติฯ วโณฯ

เอตฺถ วโณติ อรุฯ สา หิ สรีรํ วณยติ วิจุณฺเณติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติฯ

ปณฺณ หริเตฯ ปณฺเณติ, ปณฺณยติฯ ตาลปณฺณํฯ สูเปยฺยปณฺณํฯ

เอตฺถ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมึ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถาฯ

ปณ พฺยวหาเรฯ ปเณติ, ปณยติฯ ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

ตการนฺตธาตุ

จินฺต จินฺตายํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติฯ จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโกฯ การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวาฯ น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปญฺญสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สญฺญาปญฺญากิจฺเจหิ วิสิฎฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺสฯ ยญฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สญฺญาปญฺญากิจฺจาวิสิฎฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ อญฺญคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ ยํ กิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพสฺส ตสฺส จิตฺเตเนว กรณโต จิตฺเตติ วิจิตฺเตติ วิจิตฺตํ กริยติ เอเตนาติ จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อิทํ จิตฺตธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ จิตฺตตาย จิตฺตํ, อิทํ ปาฎิปทิกวเสน นิพฺพจนํฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

เอตฺถ หิ จิตฺตสฺส สราคสโทสาทิเภทภินฺนตฺตา สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพาฯ กิญฺจาปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส เอวํ วิจิตฺตตา นตฺถิ, ตถาปิ วิจิตฺตานํ อนฺโตคธตฺตา สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเฐสุ ปพฺพตาทโย ทิฎฺฐาติ วุจฺจนฺติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กามญฺเจตฺถ เอกเมว เอวํ จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย ‘จิตฺต’นฺติ วตฺตุํ วฎฺฎตี’’ติฯ

เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการานมตฺถานํ วินิจฺฉโย พวติฯ กถํ? ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพฯ ตสฺมา ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยญฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ เตน การเณน จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกฺริยทฺวยํ อนฺติมชวนญฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หสิตุปฺปาโท ปน อญฺญชวนคติโกเยวาติฯ

อิมานิ จิตฺตสฺส นามานิ –

จิตฺตํ มโน มานสญฺจ, วิญฺญาณํ หทยํ มนํ;

นามาเนตานิ โวหาร-ปเถ วตฺตนฺติ ปายโตฯ

จิตฺตสทฺโท ปญฺญตฺติยํ วิญฺญาเณ วิจิตฺเต จิตฺตกมฺเม อจฺฉริเยติ เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘จิตฺโต คหปติฯ จิตฺตมาโส’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุ วิญฺญาเณฯ ‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา’’ติอาทีสุ วิจิตฺเตฯ ‘‘ทิฎฺฐํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺเมฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสตี’’ติอาทีสุ อจฺฉริเยติฯ

จิต สญฺเจตเนฯ เจเตติ, เจตยติฯ รตฺโต โข พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติฯ อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธรฯ เจตนา, สญฺเจตนาฯ เจตยิตํ, เจเตตฺวา, เจตยิตฺวาฯ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปติฯ

ตตฺถ เจตนาติ เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สญฺเจตนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ เจตยิตนฺติ เจตนากาโรฯ สญฺจิจฺจาติ สยํ ญตฺวา, เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ อตฺโถฯ อิมานิ เจตนาย นามานิ –

สญฺเจตนา เจตยิตํ, เจตนา กมฺมเมว จ;

กมฺมญฺหิ ‘‘เจตนา’’ เตฺวว, ชิเนนาหจฺจ ภาสิตํฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติฯ

มนฺต คุตฺตภาสเนฯ มนฺเตติ, มนฺตยติ, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ, อามนฺเตติ, อามนฺตยติฯ ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ, มนฺตยึสุ รโหคตาฯ นิมนฺตยิตฺถ ราชานํฯ อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท, วิสุกมฺมํ มหิทฺธิกํฯ มนฺตา, มนฺโตฯ การิเต ‘‘มนฺตาเปติ, มนฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

เอตฺถ มนฺตาติ ปญฺญา, ‘‘คเวสนสญฺญา’’ติปิ วทนฺติฯ มนฺโตติ คุตฺตภาสนํฯ ‘‘อุปสฺสุติกาปิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา หิ มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติ เอตฺถ หิ คุตฺตภาสนํ ‘‘มนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ มนฺโตติ ฉฬงฺคมนฺโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติต’’นฺติฯ เอตฺถ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺป พฺยากรณ โชติสตฺถ ฉนฺโทวิจิติวเสน มนฺโต ‘‘ฉฬงฺโค’’ติ เวทิตพฺโพฯ เอตานิ เอว ฉ ‘‘เวทงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เวโท เอว หิ ‘‘มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุตฺโตฯ อถ วา มนฺโตติ เวทาทิวิชฺชาฯ

ยนฺต สงฺโกจเนฯ ยนฺเตติ, ยนฺตยติฯ ยนฺตํ, เตลยนฺตํ ยถาจกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนีฯ

สตฺต คติยํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ

สนฺต อามปฺปโยเคฯ อามปฺปโยโค นาม อุสฺสนฺนกฺริยาฯ สนฺเตติ, สนฺตยติฯ

กิตฺต สํสนฺทเนฯ กิตฺเตติ, กิตฺตยติฯ ‘‘เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโสฯ กิตฺตนา ปริกิตฺตนา’’ติอาทีสุ ปน กตฺถนา ‘‘กิตฺตนา’’ติ วุจฺจติฯ

ตนฺต กุฎุมฺพธารเณฯ ตนฺเตติ, ตนฺตยติฯ สตนฺโต, สปฺปธาโนติ อตฺโถฯ

ยต นิกาโรปกาเรสุฯ ยเตติ, ยตยติฯ นีโต จ ปฎิทาเน, ยตธาตุ นิอุปสคฺคโต ปโร ปฎิทาเน วตฺตติ, นิยฺยาเตติ, นิยฺยาตยติฯ ตการสฺส ปน ทการตฺเต กเต ‘‘นิยฺยาเทติ, นิยฺยาทยติฯ รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อณโณ เอหิ สารถี’’ติ รูปานิฯ

วตุ ภาสายํฯ วตฺเตติ, วตฺตยติฯ

ปต คติยํฯ ปเตติ, ปตยติฯ

วาต คติสุขเสวเนสุฯ คติ สุขํ เสวนนฺติ ตโย อตฺถาฯ ตตฺถ สุขนํ สุขํฯ วาเตติ, วาตยติฯ วาโต, วาตปุปฺผํฯ จีวรสฺส อนุวาโตฯ

เกต อามนฺตเนฯ เกเตติ, เกตยติฯ เกตโกฯ

สตฺต สนฺตานกฺริยายํฯ สนฺตานกฺริยา นาม ปพนฺธกฺริยา อวิจฺเฉทกรณํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ สตฺโตฯ

‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;

ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ

ปาฬิยํ ปน ‘‘คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ ปาฐสฺส ‘‘วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณ’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํฯ อิมินา สตฺตสทฺทสฺส ชีวิตวจนํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ปคฺคหสทฺทสฺส ปตฺตกถนํ วิยฯ สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ

สุตฺต อวโมจเนฯ สุตฺเตติ, สุตฺตยติฯ

มุตฺต ปสวเนฯ มุตฺเตติ, มุตฺตยติฯ โอมุตฺเตติ, โอมุตฺตยติฯ มุตฺตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ การิเต ‘‘มุตฺตาเปติ, มุตฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

กตฺตร เสถิลฺเลฯ กตฺตเรติ, กตฺตรยติฯ กตฺตโรฯ กตฺตรทณฺโฑ, กตฺตรสุปฺปํฯ

ตตฺถ กตฺตโรติ ชิณฺโณฯ มหลฺลโกติ วุตฺตํ โหติฯ เกนฏฺเฐน? กตฺตรยติ องฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล ภวตีติ อตฺเถนฯ กตฺตรทณฺโฑติ กตฺตเรหิ ชิณฺณมนุสฺเสหิ เอกนฺตโต คเหตพฺพตาย กตฺตรานํ ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กตฺตรทณฺโฑติ ชิณฺณกาเล คเหตพฺพทณฺโฑ’’ติฯ กตฺตรสุปฺปนฺติ ชิณฺณสุปฺปํฯ กตฺตรญฺจ ตํ สุปฺปญฺจาติ กตฺตรสุปฺปนฺติ สมาโสฯ

จิตฺต จิตฺตกรเณ, กทาจิ ทสฺสเนปิฯ จิตฺตกรณํ วิจิตฺตภาวกรณํฯ จิตฺเตติ, จิตฺตยติฯ จิตฺตํฯ

ตการนฺตธาตุรูปานิฯ

ถการนฺตธาตุ

กถ กถเนฯ กเถติ, กถยติฯ ธมฺมํ สากจฺฉติฯ สากจฺฉา, กถา, ปริกถา, อฎฺฐกถาฯ

ตตฺถ สากจฺฉตีติ สห กถยติฯ อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อฎฺฐกถา, ตฺถการสฺส ฎฺฐการตฺตํฯ

ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยญฺชนตฺถปทานุคํ;

นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฎฺฐกถา มตาฯ

‘‘อฎฺฐกถา’’ติ จ ‘‘อตฺถสํวณฺณนา’’ติ จ นินฺนานากรณํฯ

ปถิ คติยํฯ ปนฺเถนฺติ, ปนฺถยนฺติฯ ปนฺโถฯ ภูวาทิคเณ ‘‘ปถ คติย’’นฺติ อการนฺตวเสน กถิตสฺส ‘‘ปถติ, ปโถ’’ติ นิคฺคหีตาคมวชฺชิตานิ รูปานิ ภวนฺติ, อิธ ปน อิการนฺตวเสน กถิตสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ นิจฺจํ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ปุตฺถ อาทรานาทเรสุฯ ปุตฺเถติ, ปุตฺถยติฯ

มุตฺถ สงฺฆาเตฯ มุตฺเถติ, มุตฺถยติฯ

วตฺถ อทฺทเนฯ วตฺเถติ, วตฺถยติฯ

ปุถ ภาสายํฯ โปเถติ, โปถยติฯ กเถตีติ อตฺโถฯ

ปุถ ปหาเรฯ โปเถติ, โปถยติฯ กุมาเร โปเถตฺวา อคมาสิฯ

กถ วากฺยปพนฺเธฯ กเถติ, กถยติฯ กถาฯ

สถ ทุพฺพลฺเยฯ สเถติ, สถยติฯ

อตฺถ ปตฺถ ยาจนายํฯ อตฺเถติ, อตฺถยติฯ อตฺโถฯ ปตฺเถติ, ปตฺถยติฯ ปตฺถนาฯ ปฎิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกาฯ

โถม สิลาฆายํฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมนาฯ

กาถ หึสายํฯ กาเถติ, กาถยติฯ

สถ พนฺธเนฯ สเถติ, สถยติฯ

สนฺถ คนฺถ สนฺถมฺเภฯ สนฺเถติ, สนฺถยติฯ คนฺเถติ, คนฺถยติฯ คนฺโถฯ

ถการนฺตธาตุรูปานิฯ

ทการนฺตธาตุ

หท กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค กรีสสฺส อุสฺสคฺโค วิสฺสชฺชนํฯ หเทติ, หทยติฯ โอหเทติ, โอหทยติฯ

วิท ลาเภฯ อิมสฺมึ ฐาเน ลาโภ นาม อนุภวนํ, ตสฺมา วิทธาตุ อนุภวเน วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สุขํ เวทนํ เวเทติฯ ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติฯ เวทยติฯ เวทนา, วิตฺติฯ เวทยิตํฯ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนฯ

กุทิ อนตภาสเนฯ กุนฺเทติ, กุนฺทยติฯ

มิท สิเนหเนฯ อตฺร สิเนโห นาม ปีติฯ เมเทติ, เมทยติฯ

ฉท สํวรเณฯ เคหํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ โทสํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ปฎิจฺฉาเทติ, ปฎิจฺฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ฉนฺนา กุฎิฯ

ตตฺร ฉตฺตนฺติ อาตปตฺตํฯ อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํฯ ปฎิจฺฉาทิยเตติ ฉนฺนาฯ

จุท สญฺโจทเน อาณตฺติยญฺจฯ โจเทติ, โจทยติฯ โจทโก, จุทิตโก, โจทนาฯ อานนฺโท พุทฺธโจทิโตฯ

ตตฺร โจทนาติ จาลนาฯ จาลนาติ โทสาโรปนาติ อตฺโถฯ

ฉทฺท วมเนฯ ฉทฺเทติ, ฉทฺทยติฯ

มท วิตฺติโยเคฯ มเทติ, มทยติฯ

วิท เจหนาขฺยานนิวาเสสุฯ เจหนา สญฺญาณํฯ อาขฺยานํ กถนํฯ นิวาโส นิวสนํฯ เวเทติ, เวทยติฯ ปฎิเวเทติ, ปฎิเวทยติฯ ปฎิเวทยามิ เต มหาราชฯ

สทฺท สทฺทเนฯ สทฺเทติ, สทฺทยติฯ วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติฯ สทฺโท, สทฺทิโตฯ ทีฆตฺเต ‘‘สทฺทายตี’’ติ รูปํฯ

เอตฺถ จ ‘‘มํ สทฺทายตีติ สญฺญาย เวเคน อุทเก ปตี’’ติ อฎฺฐกถาปาโฐ นิทสฺสนํ, อิทํ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติ รูปํ วิย ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํเยวาติ คเหตพฺพํฯ สทฺโทติ สทฺทิยตีติ สทฺโท, ยถาวุจฺจตีติ วจนํฯ อถ วา สทฺทิยติ อตฺโถ อเนนาติ สทฺโทฯ ครโว ปน ‘‘สปฺปตีติ สทฺโทฯ อุทีริยติ อภิลปิยตีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ

สูท อาเสจเนฯ สูเทติ, สูทยติฯ สูโทฯ

สูโทติ ภตฺตการโก, โย ‘‘รสโก’’ติปิ วุจฺจติฯ

กนฺท สาตจฺเจฯ สาตจฺจํ สตตภาโว นิรนฺตรภาโวฯ กนฺเทติ, กนฺทยติฯ

มุท สํสคฺเคฯ เอกโตกรณํ สํสคฺโคฯ โมเทติ, โมทยติ สตฺตูนิ สปฺปินาฯ

นท ภาสายํฯ นาเทติ, นาทยติฯ เหตุกตฺตุรูปานีติ น วตฺตพฺพานิ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยี’’ติฯ อญฺญตฺราปิ สํสโย น กาตพฺโพฯ อิมสฺมึ จุราทิคเณ เหตุกตฺตุรูปสทิสานมฺปิ สุทฺธกตฺตุรูปานํ สนฺทิสฺสนโตฯ

สท อสฺสาทเนฯ สาเทติ, สาทยติฯ อสฺสาเทติ, อสฺสาทยติฯ เอตฺถ อาอุปสคฺโค รสฺสวเสน ฐิโตฯ

คท เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท วุจฺจติ เมฆสทฺโทฯ คเทติ, คทยติฯ

ปท คติยํฯ ปเทติ, ปทยติฯ ปทํฯ อิมิสฺสา ทิวาทิคเณ ‘‘ปชฺชตี’’ติ รูปํ ภวติ, อิธ ปน อีทิสานิฯ

ฉิทฺท กณฺณเภเทฯ ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติฯ ฉิทฺทํฯ

ฉิท เทฺวธากรเณฯ นนุ โภ โย จตุธา วา ปญฺจธา วา อเนกสตธา วา ฉินฺทติ, ตสฺส ตํ เฉทนํ เทฺวธากรณํ นาม น โหติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา สามญฺเญน อวตฺวา ‘‘เทฺวธากรเณ’’ติ ทฺวิธา คหณํ กตนฺติ? ทฺวิธากรณํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อเนกสตธา เฉทนมฺปิ ทฺวิธากรณํเยวฯ อปรสฺส หิ อปรสฺส ฉินฺนโกฎฺฐาสสฺส ปุพฺเพน เอเกน โกฎฺฐาเสน สทฺธึ อเปกฺขนวเสน ทฺวิธากรณํ โหติเยวฯ เฉเทติ, เฉทยติฯ

โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;

ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฎฺฐํ วินสฺส อิทํ;

โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;

จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสาติฯ

ฉท อปวารเณฯ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยติฯ

อีที สนฺทีปเนฯ อีเทติ, อีทยติฯ อีการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐตฺตา สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ

อทฺท หึสายํฯ อทฺเทติ, อทฺทยติฯ

วท ภาสายํฯ วาเทติ, วาทยติฯ วาโทฯ

ตตฺถ ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ อิเมสํ ‘‘วทตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสเนว อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, น เหตุกตฺตุวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทติฯ โอวเทยฺยานุสาเสยฺยฯ อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ อวิสํวาทโก โลกสฺสา’’ติ สุทฺธกตฺตุทีปกปาฬินยา ทิสฺสนฺติ , สทฺทสตฺเถ จ ‘‘วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ ทิสฺสติฯ ตตฺถ วิสํวาเทตีติ มุสา วเทติ, อถ วา วิปฺปลมฺเภติ, วาโทติ วจนํฯ ‘‘วาโท ชปฺโป วิตณฺฑา’’ติ เอวํวิธาสุ ตีสุ กถาสุ วาทสงฺขาตา กถาฯ ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ เทฺวเยว เหตุกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ

ฉที อิจฺฉายํฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, ตสฺมา สนิคฺคหีตาคมานิสฺส รูปานิ น ภวนฺติฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาเทติ, ฉาทยติ, รุจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยมานํ ติฎฺฐติ ฉาเทนฺตํ วาฯ

วที อภิวาทนถุตีสุฯ อยมฺปิ อีการนฺโต ธาตุ, ตสฺมา อิมสฺสปิ สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ วาเทติ, วาทยติ, วนฺทติ, โถเมติ วาติ อตฺโถฯ อิมานิ อนุปสคฺคานิ รูปานิฯ สทฺทสตฺเถปิ จ ‘‘วาทยตี’’ติ อนุปสคฺควนฺทนถุติอตฺถํ ปทํ วุตฺตํ, สาสเน ปน ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ, อภิวาทนํ, ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีนิ โสปสคฺคานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา, โถเมตฺวา วา, อยมสฺมากํ รุจิฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโต, อมฺเหหิ ปน วนฺทนสทฺทํ สทฺทสตฺถนยมคฺคเหตฺวา สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อภิวาทนญฺหิ วนฺทนํเยว, น วทาปนํ อภิสทฺเทน สมฺพนฺธิตตฺตา ‘‘อภิวาทนสีลิสฺสา’’ติ เอตฺถ วิยฯ อิทญฺหิ ‘‘อภิวาทาปนสีลิสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ ยทิ จ สทฺทสตฺเถ วทาปนมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘วที วทาปนถุตีสู’’ติ นิสฺสนฺเทหวจนํ วตฺตพฺพํ สิยา , เอวญฺจ น วุตฺตํ, เอวํ ปน วุตฺตํ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ, เตน วทาปนมนธิปฺเปตนฺติ ญายติฯ

อถาปิ สิยา ‘‘กสฺสจิ วุทฺเธน วิสิฎฺฐํ วทาปนํ อภิวาทน’’นฺติ, เอวมฺปิ นุปปชฺชติ การิตวเสน ธาตุอตฺถสฺส อกเถตพฺพโตฯ ตถา หิ ‘‘ปจ ปาเก, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ’’ติอาทินา ภาววเสน อตฺถปฺปกาสนมตฺเตเยว ‘‘ปจติ, ปจฺจติ, ปาเจติฯ ฉินฺทติ, ฉิชฺชติ, เฉทาเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เจว อกมฺมกานิ จ สการิตานิ จ รูปานิ นิปฺผชฺชนฺติ, น จ ตทตฺถาย วิสุํ วิสุํ ธาตุนิทฺเทโส กริยติฯ ตสฺมา ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตฺถ การิตวเสน ธาตุอตฺโถ กถิโตติปิ วตฺตุํ น สกฺกา กฺริยาสภาวตฺตา ธาตูนํฯ ยถา ปน ‘‘ตกฺเกติ, วิตกฺเกติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, ตถา ‘‘วาเทติ, อภิวาเทตี’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิฯ อโต สทฺทสตฺเถปิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘ตกฺก วิตกฺเก, วที อภิวาทนถุตีสู’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ‘‘ตกฺกยติ, วาทยตี’’ติอาทีนิ อนุปสคฺคานิเยว รูปานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ จ โข สุทฺธกตฺตุปทานิเยว, น เหตุกตฺตุปทานิ, ตสฺมา ‘‘อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตสฺส ‘‘วทาปนถุตีสู’’ติ อตฺโถ นุปปชฺชติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติฯ อภิวาเทตฺวา, อภิวาทยิตฺวา’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, เณณยม ตฺเตน หิ สวิเสสานิฯ ยทิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ อตฺโถ สิยา, ‘‘สิรสา อภิวาทยิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สิรสา’’ติ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา วทาปเนน อสมฺพนฺธตฺตาฯ ยสฺมา วุตฺตํ ตํ ปทํ, เตน ญายติ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีสุ วทาปนตฺโถ น อิจฺฉิตพฺโพ, วนฺทนตฺโถ อิจฺฉิตพฺโพ โถมนตฺโถ จฯ ยสฺมา ภูวาทิคเณ ‘‘วนฺท อภิวาทานถุตีสู’’ติ อิมสฺส ธาตุสฺส ‘‘วนฺทตี’’ติ ปทรูปสฺส ‘‘อภิวนฺทติ, โถเมติ จา’’ติ อตฺโถเยว อิจฺฉิตพฺโพ, น วทาปนตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺต’’นฺติ ปทานมตฺถํ วทนฺเตน ฎีกาจริเยนปิ ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ, โถเมมิ จา’’ติ วนฺทนโถมนตฺโถเยว ทสฺสิโต, น อภิวาทนสทฺทตฺถํ ปฎิจฺจ วทาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ วนฺทนโถมนตฺถาเยว อิจฺฉิตพฺพา, น วทาปนตฺโถฯ

อถาปิ สิยา ‘‘วนฺเท’ติ ปเท การิตปจฺจโย นตฺถิ, ‘อภิวาเทตฺวา’ติ อิมสฺมึ ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วทาปนตฺโถ น ลพฺภติ, อิธ ปน ลพฺภตี’’ติฯ ตนฺน, ‘‘กโรตี’’ติสุทฺธกตฺตุปทสฺสปิ ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ เหตุกตฺตุปทวเสน วิวรณสฺส วิย ‘‘วนฺเท’’ติ ปทสฺสปิ ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ วิวรณสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิทญฺจ ‘‘วนฺเท’’ติ ปทมิว การิตปจฺจยนฺตํ น โหติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘จินฺเตติ, จินฺตยติฯ มนฺเตติ, มนฺตยตี’’ติอาทีนํ จุราทิคณิกานํ สุทฺธกตฺตุปทานํ ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติอาทีนิเยว เหตุกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยทิ เหตุกตฺตุปทํ อธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘อภิวาทาเปตฺวา’’ติ วา ‘‘อภิวาทาปยิตฺวา’’ติ วา วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปเนวํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ การิตปจฺจยนฺตํ น โหตีติ สิทฺธํฯ

อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน สาฎฺฐกถํ วิธุรชาตกปฺปเทสํ วทามฯ

‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ

อยํ ตาว ชาตกปาฬิฯ อยํ ปน อฎฺฐกถาปาโฐ ‘‘ยญฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เวฯ ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชตี’’ติฯ ตตฺถ ปาฬิยํ อภิวาเทยฺยาติ สุทฺธกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ อภิวาทาปเยถ เวติ เหตุกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ เอวํ วิภาคํ ปน ญตฺวา ปาฬิยา อฎฺฎกถาย จ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ ‘‘นโร ยํ ปุคฺคลํ หนฺตุํ อิจฺเฉยฺย, โส หนฺตา ตํ วชฺฌํ ปุคฺคลํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, โส วา หนฺตา, เตน วชฺเฌน มํ วนฺทาหีติ อตฺตานํ กถํ วนฺทาเปยฺยา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติอาทีสุ วิย กรณวเสน ‘‘เตน วชฺเฌนา’’ติ ปทํ โยชิตํ, อตฺโถ ปน ‘‘ตํ วชฺฌ’’นฺติ อุปโยควจนวเสน ทฎฺฐพฺโพ ทฺวิกมฺมกตฺตา สการิตปจฺจยสฺส สกมฺมกธาตุยาติฯ นนุ เอวํ สนฺเต ‘‘อฎฺฐกถาจริยา ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสนฺติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺทนฺตี’’ติ เตสํ โทโส โหตีติ? น โหติ, สุณาถ อสฺมากํ โสธนํ, ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ ธาตุยา อตฺถมคฺคเหตฺวา โวหารวิสเย โกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา สณฺหสุขุมมตฺถํ โสตูนํ โพเธตุํ ‘‘วท วิยตฺติยํ วาจาย’’นฺติ ธาตุเยวตฺถํ คเหตฺวา การิตปจฺจยปริกปฺปเนน การิตตฺถมาทาย ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺท ตฺโถ วุตฺโตติ น โกจิ เตสํ โทโสฯ ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, อิทมฺปิ ฐานํ สุขุมํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํฯ เอวญฺหิ กโรโต ปญฺญา วฑฺฒตีติฯ

ทการนฺตธาตุรูปานิฯ

ธการนฺตธาตุ

รนฺธ ปาเกฯ สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหิฯ รนฺธโกฯ สูเทน โอทโน รนฺธิยติฯ รนฺธิโตฯ รนฺธนํฯ ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติฯ รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํฯ รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิฯ

ธู กมฺปเนฯ ธาเวติ, ธาวยติฯ

คนฺธ สูจเน อทฺทเน จฯ สูจนํฯ ปกาสนํฯ อทฺทนํ ปริปฺลุตาฯ คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธฯ

เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธฯ ปฎิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธฯ คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติฯ คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺโพฯ

วธ สํยเมฯ วเธติ, วธยติฯ

พุธิ หึสายํฯ พุนฺเธติ, พุนฺธยติฯ ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติฯ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อญฺญถา ชาโตฯ ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิฯ อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฎฺฐิตฺตยญฺจฯ

วทฺธ เฉทนปูรเณสุฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ วทฺธกีฯ วทฺธกีติ คหการโกฯ

คทฺธ อภิกงฺขายํฯ คทฺเธติ, คทฺธยติฯ คทฺโธฯ คทฺโธติ คิชฺโฌฯ ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

สธุ ปหํสเนฯ สเธติ, สธยติฯ

วทฺธ ภาสายํฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ

อนฺธ ทิฎฺฐูปสํหาเรฯ ทิฎฺฐูปสํหาโร นาม จกฺขุสญฺญิตาย ทิฎฺฐิยา อุปสํหาโร อปนยนํ วินาโส วาฯ จกฺขุ หิ ปสฺสนฺติ เอตายาติ ทิฎฺฐีติ วุจฺจติฯ ยํ สนฺธาย อฎฺฐกถาสุ ‘‘สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขํ ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฎฺฐิมณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ ฎีกายมฺปิ จ ‘‘ทิฎฺฐิมณฺฑเลติ อภิมุขฎฺฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต จกฺขุสญฺญิตาย ทิฎฺฐิยา มณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ เอวํภูตาย ทิฎฺฐิยา อุปสํหาเร อนฺธธาตุ วตฺตติฯ อนฺเธติ, อนฺธยติฯ จกฺขูนิ อนฺธยึสุ, อนฺโธฯ อนฺโธติ อนฺเธตีติ อนฺโธฯ ทฺวินฺนํ จกฺขูนํ เอกสฺส วา วเสน นฎฺฐนยโน, เอวมิธ อนฺธธาตุ วุตฺโตฯ กจฺจายเน ปน ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ วจเนน อมธาตุสฺส อนฺธาเทสกรณวเสน รูปนิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ

พธ พนฺธเนฯ มิคํ พาเธติ, พาธยติฯ พทฺโธ มิโค, พทฺโธสิ มารปาเสนฯ

ตตฺถ พาเธตีติ พนฺธตีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ พาธยตีติ เอตฺถาปิฯ ตถา หิ ‘‘วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺติมิจฺฉสี’’ติ เอตฺถ พาเธสีติ พนฺธสีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พาธ พทฺธาย’’นฺติ พาธธาตุสฺส วเสน ‘‘พาธตี’’ติ กตฺตุปทํ ‘‘พาเธติ, พาธยตี’’ติ เหตุกตฺตุปทํ ภวติฯ พทฺโธติ พาธิยเต พนฺธิยเต โสติ พทฺโธฯ

ธการนฺตธาตุรูปานิฯ

นการนฺตธาตุ

มาน ปูชายํ เปมเน วีมํสายํฯ มาเนติ, มานยติฯ มาตาฯ วิมาเนติ, วิมานยติ, ปฎิมาเนติ, ปฎิมานยติฯ มานนา, สมฺมานนา, วิมานนา, วิมานํ, วิมานนํ, มานิโตฯ

อมานนา ยตฺถ สนฺโต, สนฺตานํ วา วิมานนา;

หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วสติํ วเสฯ

วีมํสติ, วีมํสา, วีมํสิยตีติ วีมํสิยมาโนฯ วีมํสนฺโตฯ

ตตฺถ มาเนตีติ ปูเชติ, อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาเนนฺตี’’ติ เอตสฺมึ ฐาเน อยมตฺโถ ทสฺสิโต ‘‘มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติฯ ปูเชนฺตีติ ปจฺจเยหิ ปูเชนฺตี’’ติฯ โส เววจนตฺถปฺปกาสนวเสน วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ มานนปูชนสทฺทา หิ ปริยายสทฺทตฺตา เววจนสทฺทา เอวฯ วิมาเนตีติ อวมญฺญติฯ วิมานนฺติ โสภาวิเสสโยคโต วิสิฎฺฐมานิยตาย วิมานํ, วิเสสโต มาเนตพฺพนฺติ หิ วิมานํ, เทวานํ วสนฎฺฐานภูตํ พฺยมฺหํฯ

มน ถมฺเภฯ ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตาฯ มาเนติ, มานยติฯ มาโนฯ

ถน เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท เมฆสทฺโท, ถเนติ, ถนยติฯ

ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุฯ

ถลํ นินฺนญฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํฯ

ยถา ปาวุสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโกฯ

อูน ปริหานิยํฯ อูเนติ, อูนยติฯ อูโน โลโกฯ

ธน สทฺเทฯ ธเนติ, ธนยติ, ธนิยฺยติฯ ธนิ, ธนํฯ

ตตฺถ ธนีติ สทฺโทฯ ธนนฺ ติ สนฺตกํ, ตญฺหิ มม อิทนฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺทายิตพฺพนฺติ ธนนฺติฯ อยํ ปน ธาตุ อิจฺฉายมฺปิ วตฺตติฯ ‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธูรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติฯ

เถน โจริเยฯ โจรสฺส ภาโว โจริยํฯ ยถา สูริยํ, ยถา จ ทกฺขิยํฯ เถเนติ, เถนยติฯ เถโน, เถเนตฺวาฯ

ตนุ สทฺโทปตาเปสุฯ ตาเนติ, ตานยติฯ อิธายํ สวุทฺธิกาฯ ตนาทิคเณ วิตฺถารตฺถวเสน ‘‘ตโนติ, ตนุเต’’ติ อวุทฺธิกาฯ

ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ

ปการนฺตธาตุ

ญป โตสนนิสาเนสุฯ ญาเปติ, ญาปยติ, ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติ, ปญฺญตฺติฯ

เอตฺถ จ นิทฺเทเส ‘‘ปญฺญาเปตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานญฺจ กโรตีติ อตฺโถฯ ปปุพฺโพ นิกฺขิปเนฯ อาสนํ ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติฯ ‘‘อาสนํ ปญฺญเปตี’’ติ รสฺสตฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อมตสฺส ทฺวารํ ปญฺญเปติ, ปญฺญาฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน อาสนํ ปญฺญปาเปตี’’ติ เอกเมว ปทํฯ ตานิ ‘‘ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยตี’’ติ รูปานิ ยทา ‘‘ญา อวโพธเน’’ติ อิมิสฺสา รูปานิ สิยุํ, ตทา เหตุกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ ปน สุทฺธกตฺตุรูปานิ ตพฺพาจกตฺตาฯ

ลป วิยตฺติยํ วาจายํฯ ลเปติ, ลปยติฯ ลาโป, ลปนํ, อาลาโป, สลฺลาโป, กถาสลฺลาโป, ลปิตํฯ

พฺยป ทาเหฯ ฌาเปติ, ฌาปยติฯ ฌตฺโต, ฌานํฯ (?)

ตตฺถ ฌตฺโตติ ขุทฺทาปเรโต ปาจนคฺคินา ฌาปิโตติ ฌตฺโต, ‘‘ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา’’ติ จ ปาฬิฯ ฌานนฺติ นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ, สวุทฺธิกํฯ การิเต ปน – ฌาปาเปติ, ฌาปาปยติฯ

รูป รูปกฺริยายํฯ รูปกฺริยา นาม ปกาสนกฺริยาฯ รูเปติ, รูปยติฯ รูปํฯ

ตตฺถ รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ทิวาทิคเณ ปนายํ ‘‘รูปํ รุปฺปเน’’ติ ภิชฺชนาทิอตฺถํ คเหตฺวา ฐิตาฯ

กปฺป วิธิมฺหิฯ วิธิ กฺริยาฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ กปฺปยติฯ โมโร วาสมกปฺปยิฯ สีหเสยฺยํ ปกปฺเปนฺตํ, พุทฺธํ วนฺทามิ โคตมํฯ

กปฺป วิตกฺเก วิธิมฺหิ เฉทเน จฯ กปฺเปติ, กปฺปยติ, โมโร วาสมกปฺปยิฯ กปฺปิตมสฺสุฯ ปกปฺเปติ, ปกปฺปยติฯ สงฺกปฺเปติ, สงฺกปฺปยติฯ กปฺโป, สงฺกปฺโป, วิกปฺโปฯ กปฺปสมโณ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ กปฺโปติ ปริจฺเฉทวเสน กปฺปิยตีติ กปฺโปฯ สงฺกปฺโปติ สงฺกปฺปนํฯ วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, อตฺถสฺส อเนกนฺติกภาโวฯ อิธ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติฯ

กปฺปสทฺโท อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ กาโลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ สมนฺตภาโวฯ

อถ วา กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฎิภาคปญฺญตฺติกาลปรมายุโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน เฉทน วินิโยค วินย กฺริยา เลสนฺตร กปฺปตณฺหาทิฎฺฐิอสงฺเขฺยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก อาคโตฯ ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ ปฎิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ กาเลฯ ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วาติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ ปรมายุมฺหิฯ อายุกปฺโป หิ อิธ ‘‘กปฺโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ สมณโวหาเรฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเวฯ ‘‘สทฺธาสทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ เฉทเนฯ ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ วินิโยเคฯ ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ วินยกฺริยายํฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเสฯ ‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโฐ สงฺฆเภทโก, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเปฯ

‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุรกฺขโรนฺติ,

ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเส;

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย,

ปารงฺคโต น จ ปจฺเจติ ตาที’’ติ

อาทีสุ ตณฺหาทิฎฺฐีสุฯ ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฎฺฐิกปฺโป’’ติฯ ‘‘อเนเกปิ สํวฎฺฎกปฺเป อเนเกปิ วิวฎฺฎกปฺเป’’ติอาทีสุ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป ฯ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ มหากปฺเปฯ อิจฺเจวํ –

วิตกฺเก จ วิธาเน จ, ปฎิภาเค ตเถว จ;

ปญฺญตฺติยํ ตถา กาเล, ปรมายุมฺหิ จ เฉทเนฯ

สมนฺตภาเว โวหาเร, อภิสทฺทหเนปิ จ;

วินิโยเค จ วินย-กฺริยายํ เลสเกปิ จฯ

วิกปฺปนฺตรกปฺเปสุ, ตณฺหาทิฎฺฐิสฺวสงฺขเย;

กปฺเป จ เอวมาทีสุ, กปฺปสทฺโท ปวตฺตติฯ

กปิ คติยํฯ กมฺเปติ, กมฺปยติ, คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อิมานิ จลนตฺเถ ปวตฺตเหตุกตฺตุรูปสทิสานิ ภวนฺติฯ จลนตฺเถ หิ ‘‘กมฺป กมฺปเน’’ติ ธาตุยา ‘‘กมฺปตี’’ติ อกมฺมกสุทฺธกตฺตุรูปํฯ ‘‘กมฺเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เหตุกตฺตุรูปานิ ‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมา’’ติ อกมฺมกาย ธาตุยา สกมฺมกรูปทสฺสนโตฯ

ขปิ ขนฺติยํฯ ขมฺเปติ, ขมฺปยติฯ

ถูป สมุสฺสเยฯ สมุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธฯ ถูเปติ, ถูปยติฯ ถูโป, ถูปิกาฯ

ตป ขเยฯ ตเปติ, ตปยติฯ

อุป ปชฺชเนฯ อุเปติ, อุปยติฯ

จป กกฺกเนฯ จเปติ, จปยติฯ

สุปฺป มาเนฯ สุปฺเปติ, สุปฺปยติฯ

ฑป ฑิป สงฺฆาเตฯ ฑาเปติฯ ฑาปยติฯ เฑเปติ, เฑปยติฯ

กป อวกมฺปเนฯ กเปติ, กปยติฯ กปโณฯ กปโณติ กรุณายิตพฺโพฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘กปฺปตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

คุป กุป ธูป ภาสายํฯ โคเปติ, โคปยติฯ โกเปติ, โกปยติฯ ธูเปติ, ธูปยติฯ

กิป ทุพฺพลฺเลฯ กิเปติ, กิปยติฯ

เขป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ, เขเปติ, เขปยติฯ

ตป ปีณเนฯ ตเปติ, ตปยติฯ

อาปุ ลมฺพเนฯ อาเปติ, อาปยติฯ อาโปฯ

ตป ทาเหฯ ตเปติ, ตปยติฯ ตโป, ตาโปฯ อาตาโป, สนฺตาโปฯ การิเต – ตาเปติ, ตาปยติฯ ตตฺถ ตโปติ อกุสลานํ ตาปนฏฺเฐน ตโป, สีลํฯ

โอป ถป ถปเนฯ โอเปติ, โอปยติฯ น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติฯ ถเปติ, ถปยติฯ ถปิโตฯ ถปยิตฺวา ปฎิจฺฉทํ ววฎฺฐเปติฯ โวฎฺฐพฺพนํฯ

เอตฺถ จ ‘‘วิ อว ถเปติ, วิ อว ถปน’’นฺติ เฉโทฯ เอตฺถ ปุริเม สรโลโป ถสฺส ฐตฺตํ วิสทิสภาเวน ทฺวิตฺตญฺจฯ ปจฺฉิเม ปน สรโลโป, อวสฺส โอการตฺตํ, ถสฺส ฐตฺตํ, ปสฺส วตฺตํ, วสฺส ทฺวิตฺตํ, วการทฺวยสฺส จ พการทฺวยํ ภวติฯ โวฎฺฐพฺพนนฺติ จ พฺยวตฺถาปกจิตฺตสฺส นามํฯ นการโลเป ‘‘โวฎฺฐพฺพ’’นฺติ อปรมฺปิ รูปํ ภวติฯ

มาป มาปเนฯ ปณฺณสาลํ มาเปติ, มาปยติฯ โย ปาณมติมาเปติ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

ยป ยาปเนฯ ยาปนํ ปวตฺตนํฯ เตน โส ตตฺถ ยาเปติฯ ยาปยติฯ ยาปนาฯ

ตตฺถ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ

พการนฺตธาตุ

สมฺพ สมฺพนฺเธฯ สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํฯ สมฺเพติ, สมฺพยติฯ สมฺพลํฯ

สพิ มณฺฑเลฯ มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตาฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ

กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุมฺเพติ, กุมฺพยติฯ

ลุพิ ทุพิ อทฺทเนฯ อทฺทนํ หึสาฯ ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติฯ ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติฯ

ปุพฺพ นิเกตเนฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติฯ

คพฺพ มาเนฯ มาโน อหํกาโรฯ คพฺเพติ, คพฺพยติฯ คพฺพนํ, คพฺพิโตฯ ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติฯ

พการนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภู ปตฺติยํฯ ปตฺติ ปาปนํฯ สกมฺมิกา ธาตุฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ ปภาเวติ, ปภาวยติฯ อิตฺถมฺภูโตฯ จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโตฯ

ตตฺถ ภาเวตีติ ปุริโส คจฺฉนฺตํ ปุริสมนุคจฺฉนฺโต ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสกฺริยาปเทสุปิฯ เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตี’’ติอาทีนิ ยตฺถ สเจ ‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุยา รูปานิ โหนฺติ, ตตฺถ เหตุกตฺตุรูปานิ นาม โหนฺติฯ ‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ภาเวตีติ หิ วเฑฺฒตีติ อตฺโถฯ อิธ ปน สุทฺธกตฺตุรูปตฺตา ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิตฺถมฺภูโตติ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตฯ ‘‘จกฺขุภูโต’’ติอาทีนิ ปน ‘‘ภู สตฺตายํ, ภู ปตฺติย’’นฺติ ทฺวิคณิกานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน อฎฺฐกถาฎีกานยนิสฺสิตํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสาม อาคมิกานํ โกสลฺลตฺถายฯ ตตฺถ จกฺขุภูโตติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติปิ จกฺขุภูโตฯ ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโต, อสาธารณํ วา ญาณํ ภูโต ปตฺโตติ ญาณภูโต, อวิปรีตสภาวฏฺเฐน, ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ภูโต ปตฺโตติ ธมฺมภูโตฯ เสฎฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา พฺรหฺมํ วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตญฺจ สยมฺภูญาเณน ภูโต ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน วุตฺโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปรานิ เจตฺถ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘ตาตา มยํ มหลฺลกา สุทฺโธทนมหาราชปุตฺตํ พุทฺธภูตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ จ ‘‘อถ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สหชาติยํ สมฺภาวิํสู’’ติ จาติฯ อญฺญานิปิ ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูโต, เทวภูโต’’ติอาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ตถา หิ สํสารโมจกเปตวตฺถุ อฎฺฐกถายํ ‘‘มนุสฺสภูตาติมนุสฺเสสุ ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตา’’ติ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

ภู อวกมฺปเนฯ อยมฺปิ สกมฺมโกฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ มโนภาวนียา ภิกฺขูฯ

เอตฺถ จ ภาเวตีติ อนุกมฺปติ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา ยํกิญฺจิฯ มโนภาวนียาติ ‘‘ทีฆายุกา โหนฺตุ ภทนฺตา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวมาทินา ภาเวตพฺพา อนุกมฺปิตพฺพาติ มโนภาวนียาฯ อญฺญตฺถ ปน มโนภาวนียาติ มโนวฑฺฒนกาติ อตฺโถฯ เยสุ หิ ทิฏฺเฐสุ มโน วฑฺฒติ, ‘‘เต มโนภาวนียา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ลภ อาภณฺฑเนฯ ลเภติ, ลภยติฯ

ชภิ นาสเนฯ ชมฺเภติ, ชมฺภยติฯ

ลาภ เปสเนฯ ลาเภติ, ลาภยติฯ ‘‘ลภ ลาเภติ ธาตุสฺส รูปานิ เจ, การิตรูปานิ ภวนฺติฯ

ทภี ภเยฯ อีการนฺตายํ ธาตุ, เตน สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ ทเภติ, ทภยติฯ

ทูภ สนฺถมฺเภฯ ทูเภติ, ทูภยติฯ

วมฺภ วิทฺธํสเนฯ วมฺเภติ, วมฺภยติฯ วมฺภนาฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุํ วมฺเภนฺติฯ

ภการนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

อาเตน จมุ โธวเนฯ อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติฯ อาจเมติ, อาจมยติฯ อาจมนกุมฺภีฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฎฺฐา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฎฺฐติฯ

กมุ อิจฺฉากนฺตีสุฯ กาเมติ, กามยติฯ กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาฯ

เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโมฯ กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ กิเลโส หิ เตภูมกวฎฺฎสงฺขาตญฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปญฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส ฐเปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ

วุตฺตญฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –

‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;

กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;

อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;

ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;

กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;

อญฺเญ อญฺญานิปิ วทนฺติฯ ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาริเยว นามานิ อาคตานิฯ

อิทานิ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส ภูวาทิคเณ ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’ติ โวหารสีเสน วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อิธ จ ‘‘กมุ อิจฺฉากนฺตีสู’’ติ วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อตฺถุทฺธารํ กถยามฯ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ

อาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทีสุ อพฺภนุโมทเนฯ อิจฺเจวํ –

ขยสฺมึ สุนฺทเร เจว, อโถ อพฺภนุโมทเน;

อภิรูเป อภิกฺกนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ สาสเนฯ

โถม สิลาฆายํฯ สิลาฆา ปสํสาฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมิโต, โถมนาฯ

ยม อปริเวสเนฯ ยเมติ, ยมยติฯ ยโมฯ

สม วิตกฺเกฯ สาเมติ, สามยติฯ สมาฯ นิสาเมติ, นิสามยติฯ นิสามนํฯ ปฎิสาเมติ, ปฎิสามยติฯ ปฎิสามนํฯ

ตตฺถ สมาติ สํวจฺฉโร, โส ‘‘สมา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุจฺจติฯ ‘‘โย ยเชถ สตํ สม’’นฺติ เอตฺถ หิ สมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, อุปโยควเสน ปน ‘‘สม’’นฺติ วุตฺโตฯ

อิมานิ สํวจฺฉรสฺส นามานิ ‘‘สํวจฺฉโร, วจฺฉโร, สมา, หายโน, สรโท, วสฺโส’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ นิสาเมตีติ วิตกฺเกติ อุปธาเรติฯ เอตฺถ หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ วิตกฺเกหิ อุปธาเรหีติ อตฺโถฯ ปฎิสาเมตีติ ภณฺฑํ คุตฺตฎฺฐาเน นิกฺขิปติฯ

สม อาโลจเนฯ อาโลจนํ เปกฺขนํฯ สาเมติ, สามยติฯ นิสามนํฯ

เอตฺถ ปน นิสาเมตีติ เปกฺขติ โอโลเกติฯ ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตํ รูปํว ทิสฺสตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ นิสาเมหีติ โอโลเกหีติ อตฺโถฯ ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโคติ วจนโต ปน อุปสคฺคโยคโต วา สวเนปิ อยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ตโต กณฺหาชินายาปิ, นิสาเมหิ รเถสภา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ สุโณหีติ อตฺโถฯ

อม โรเคฯ อเมติ, อมยติฯ อนฺโธฯ พิลงฺกปาโท อนฺธนโขฯ

ตตฺถ อนฺโธติ นฎฺฐนยโน วุจฺจติฯ อนฺธนโขติ ปูตินโขฯ อุภยถาปิ สโรคตฺตํ สูจิตํฯ

ภาม โกเธฯ ภาเมติ, ภามยติฯ

โคม อุปเลปเนฯ โคเมติ, โคมยติฯ

สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเนฯ สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโคฯ อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ สาเมติ, สามยติฯ

สงฺคาม ยุทฺเธฯ สงฺคาเมติ, สงฺคามยติฯ เทฺว ราชาโน สงฺคาเมสุํฯ สงฺคาโมฯ อาโต คมุ อีสมธิวาสเนฯ อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติฯ อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาหฯ สมุทาคมนํ, อาคมนํฯ อาคเมนฺโต, อาคมยมาโนฯ

ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติฯ สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติฯ ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ จุ ราทิคเณ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ยการนฺตธาตุ

ยุ ชิคุจฺฉายํฯ ยาเวติ, ยาวยติฯ ยโวฯ

พฺยย ขเยฯ พฺยเยติ, พฺยยยติฯ อพฺยยีภาโวฯ

พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเคฯ ตาทิสํเยว รูปํฯ

ยการนฺตธาตุรูปานิฯ

รการนฺตธาตุ

ปร คติยํฯ ปเรติ, ปรยติฯ เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

คร อุคฺคเมฯ คเรติ, ครยติฯ ครุฯ

จร อสํสเยฯ จเรติ, จรยติฯ

ปูริ อปฺปายเนฯ ปูเรติ, ปูรยติฯ

วร อิจฺฉายํฯ วเรติ, วรยติฯ วโร, วรํ, วรนฺโตฯ เอเต วรานํ จตุโร วเรมิฯ เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ

ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโรฯ วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถฯ

‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;

มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ

ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิยฯ เอวํ วเรตีติ วรนฺโตฯ วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิฯ การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถฯ นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติฯ

สร อกฺเขเปฯ สเรติ, สรยติฯ สโรฯ สโรติ สทฺโทฯ

สาร ทุพฺพลฺเยฯ สาเรติ, สารยติฯ ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถฯ

กุมาร กีฬายํฯ กุมาเรติ, กุมารยติฯ กุมาโร, กุมารโกฯ กุมารี, กุมาริกาฯ

เอตฺถ กุมารยติ ตตฺถ ตตฺถ กีฬตีติ กุมาโรฯ โส เอว อติทหรตฺตา กุมารโกฯ เอส นโย อิตรตฺราปิฯ

สูร วีร วิกฺกนฺติยํฯ วิกฺกนฺติ วิกฺกมนํฯ สูเรติ, สูรยติฯ วีเรติ, วีรยติฯ สูโร, วีโรฯ สาสนิเกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ เอวํ ธาตุสภาวานมฺปิ สูรวีรสทฺ ทานํ นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ, เกวลํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สูโรติ วิสิฎฺฐอุโร’’ติ จ ‘‘มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต’’ติ จ ‘‘วีโรติ วีริยวา’’ติ จ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ

ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํฯ กมฺมสมฺปตฺติ นาม กมฺมสฺส ปริสมาปนํ นิฎฺฐาปนํฯ ปาเรติ, ปารยติฯ ตีเรติ, ตีรยติฯ ปารํฯ ตีรํฯ วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสาฯ ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา คโตฯ สนฺตีรณํ, ตีรณปริญฺญาติ จ อาทีนิ เอตฺถ ทสฺเสตพฺพานิฯ

ตตฺถ น ปาเรมีติ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถฯ

อีร เขปเนฯ อีเรติ, อีรยติฯ

ชร วโยหานิมฺหิฯ ชเรติ, ชรยติฯ ชราฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ชีรตี’’ติ ปาโฐฯ

วร อาวรเณฯ วาเรติ, วารยติฯ นิวาเรติ, นิวารยติฯ นิวาเรตาฯ ปริวาเรติ, ปริวารยติฯ ปริวาโรฯ ปวาเรติ, ปวารยติฯ ปวารณํฯ ปวารณนฺติ นิเสธนํ วา กามฺยทานํ วาฯ

ธร ธารเณฯ ธาเรติ, ธารยติฯ อาธาโร, อาธารโก, ธมฺโม อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ อเนกวิเธสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตโร อุปฺปาทิโต สจฺฉิกโต จ จตูสุ อปาเยสุ สํสาเร วา สตฺเต อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมฯ อถ วา โสตาปนฺนาทีหิ อริเยหิ ธาริยติ, นุ ปุถุชฺชเนหีติปิ ธมฺโมฯ จตุภูมิโก ปน สกลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ กกฺขฬตฺตาทินา ผุสนาทินา สนฺติอาทินา สกสกภาเวน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ สลฺลกฺขิยตีติปิ ธมฺโมฯ เตปิฎโก ปน ปาฬิธมฺโม สกตฺถปรตฺถาทิเภเอ อตฺเถ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ เกจิ ตุ วิทู ‘‘ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ธุนาติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม’’ติ ธูธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ, ตํ มคฺคธมฺเม อตีว ยุชฺชติ, ผลนิพฺพานปริยตฺติธมฺเมสุ ปน ปริยาเยน ยุชฺชติฯ

ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ เหตุมฺหิฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติ

อาทีสุ คุเณฯ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ

อถ วา ธมฺมสทฺโท สภาวปญฺญาปุญฺญปญฺญตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีวตาวิการคุณปจฺจ- ยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ สภาเว ทิสฺสติฯ

ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติ

อาทีสุ ปญฺญายํฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติอาทีสุ

ปุญฺเญฯ ‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา, นิรุตฺติธมฺมา, อธิวจนาธมฺมา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํฯ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ วิกาเรฯ ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ ปจฺจเยฯ ‘‘ฐิตาวสา ธาตุ ธมฺมฎฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนฯ

อถ วา ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฎฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฎฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ ปกติยํฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ เอวมาทีสุ ปุญฺเญฯ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ เญยฺเยฯ เอวํ ธมฺมสทฺทปฺปวตฺติวิสยา วิวิธา อฎฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ยุตฺติวิสยาทโย จ อตฺถา คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ธมฺมสทฺโท –

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;

อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติ

อาทีสุ ยุตฺติยํ วตฺตติฯ ‘‘มนญฺจ ปฎิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ วิสเยฯ ‘‘สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน วตฺตติฯ ตตฺร ยา นิสฺสตฺตตา, สา เอว นิชฺชีวตาฯ โย จ เหตุ, โส เอว ปจฺจโยฯ

อิจฺเจวํ –

ปริยตฺติปจฺจเยสุ, คุเณ นิสฺสตฺตตาย จ;

สภาเว เจว ปญฺญายํ, ปุญฺเญ ปญฺญตฺติยมฺปิ จฯ

อาปตฺติยํ วิกาเร จ, ปจฺจยุปฺปนฺนเกปิ จ;

สจฺจสมาธิปกติ-เญยฺเยสุ ยุตฺติยมฺปิ จ;

วิสเย เจว นิพฺพาเน, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ

เกจิ ปน ธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺติวิสยานํ ทสธาว ปริจฺเฉทํ วทนฺติฯ

เญยฺยมคฺเค จ นิพฺพาเน, สภาเว อถ ชาติยํ;

มเน วิสยปุญฺเญสุ, ภาเว ปาวจเนปิ จ;

อิเมสุ ทสสฺวตฺเถสุ, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ

ตตฺร อตฺถุทฺธาโรติ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรฯ

รการนฺตธาตุรูปานิฯ

ลการนฺตธาตุ

ปาล รกฺขเณฯ ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปาลโก, พุทฺธปาโลฯ อมฺพปาลี คณิกาฯ สโม ภวตุ ปาลินาฯ ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิฯ

เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, ลสฺส ฬตฺตํฯ อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเฐน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ อปโร นโย ปกฎฺฐานํ อุกฺกฎฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฎฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิฯ

ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;

ทิสฺสเต ปนฺติยญฺเจว, อิติ เญยฺยํ วิชานตาฯ

อยญฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํฯ ‘‘ปาฬิยา นิสีทึสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฎิปาฎิยา นิสีทึสูติ อตฺโถฯ อิมสฺมึ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปาฎิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโทฯ

ติล สิเนหเนฯ เตเลติ, เตลยติฯ เตลํ, ติโล, ติลํฯ

ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉฯ ติลนฺติ ตปฺผลํฯ ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํฯ โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติฯ ยทิ เอวํ ‘‘สาสปเตล’’นฺติอาทิวจนํ น ยุชฺเชยฺยาติ? โน น ยุชฺชติ, ‘‘ติลสิเนหเน’’ติ เอวํ วุตฺตาย ติลธาตุยา สามญฺญโต ยสฺส กสฺสจิ สิเนหสฺส วจนโตฯ เตน ‘‘สาสปเตลํ, มธุกเตล’’นฺติอาทโย สาสเน ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ มยํ ปน ติลธาตุ วเสน นิปฺผนฺนานํ ติลคจฺฉตปฺผลวาจกานํ ‘‘ติโล, ติล’’นฺติ สทฺทรูปานํ ปกาสนมุเขน ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม, น ปน เตน วจเนน สาสปาทีนํ สิเนหสฺส อเตลตฺตํ วทามฯ อถ กิญฺจรหีติ เจ? ตทฺธิตวิธาเน วิญฺญุนํ โกสลฺลตฺถํ ติลสทฺทํ ปฎิจฺจ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทามฯ สิเนหสงฺขาตสฺส สาสปาทีนํ เตลสฺส วจนํ น ชหาม, ตสฺมา อุทาหรณปฺปกาสเน ‘‘ติโล, ติลํ, เตล’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เตลํ, ติโล, ติล’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วจนํ เตลสฺส สามญฺญโต สิเนเห ปวตฺติํ ทีเปติฯ เตเนว จ สาสเน ‘‘ติลเตลํ, สาสปเตล’’นฺติอาทินา วิเสสวจนมฺปิ ทิสฺสตีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ อปิจ เตลสทฺโท เยภุยฺเยน ติลเตเล วตฺตติ, ยถา มิคสทฺโท หริณมิเคติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ

ชล อปวารเณฯ ชาเลติ, ชาลยติฯ ชาลํ, ชาลาฯ ชาลนฺติ มจฺฉชาลํฯ ชาลาติ อคฺคิชาลาฯ

ขล โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ ขาเลติ, ขาลยติฯ ปกฺขาเลติ, ปกฺขาลยติฯ

ตล ปติฎฺฐายํฯ ตาเลติ, ตาลยติฯ ตาโล, ตลํฯ

เอตฺถ ตาโลติ ติณราชรุกฺโขฯ ตลนฺติ ปาณิตลภูมิตลาทิฯ ตญฺหิ ตาลยติ ปติฎฺฐาติ เอตฺถ วตฺถุชาตนฺติ ตลํฯ

ตุล อุมฺมาเนฯ โตเลติ, โตลยติฯ

ทุล อุกฺเขเปฯ อุกฺเขโป อุทฺธํ ขิปนํฯ โทเลติ, โทลยติฯ โทลาฯ

เอตฺถ จ โทลิยติ อุกฺขิปิยติ ยตฺถ นิปนฺโน ทารโก, ยถานิปนฺนโก วาติ โทลาฯ

วุล นิมฺมชฺชเนฯ โวเลติ, โวยลติฯ

มีล นิมีลเนฯ มีเลติ, มีลยติฯ มีลนํ, อุมฺมีลนํ, นิมีลนํฯ

มูล โรหเนฯ มูเลติ, มูลยติฯ มูลํฯ เอสา หิ ยทา ปติฎฺฐายํ วตฺตติ, ตทา ภูวาทิคณิกา, ‘‘มูลตี’’ติ จสฺสา รูปํฯ

ตตฺถ มูลนฺติ มูลยติ รูหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํฯ อถ วา มูลยติ ฉินฺโนปิ โกจิ เอเตน อจฺฉินฺเนน ปุนเทว รูหตีติ มูลํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทเฬฺห,

ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;

เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,

นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ;

มูลสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เหฎฺฐา ภูวาทิคเณ วุตฺโตฯ

กล ปิล เขเปฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโลฯ ปิเลติ, ปิลยติฯ

เอตฺถ กาโลติ สมโยปิ มจฺจุปิฯ ตตฺร สมโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุํ กาลยติ เขเปติ ทิวเส ทิวเส อปฺปํ อปฺปํ กโรตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจนึปจี’’ติฯ

มจฺจุ ปน กาลยติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชีวิตํ เขเปติ สมุจฺเฉทวเสน นาเสตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กาโลติ มจฺจุฯ กาลยติ สตฺตานํ ชีวิตํ นาเสตีติ กาโลฯ กาเลน มจฺจุนา กโต นาสิโตติ กาลกโต’’ติฯ ‘‘มรณํ หินฺทํ มจฺจุ มฎฺฎุ จุติ กาโล อนฺตโก นิกฺเขโป’’ติ มรณสฺสาภิธานานิฯ

สุลฺล สชฺชเนฯ สุลฺเลติ, สุลฺลยติฯ

อิล เปรเณฯ อิเลติ, อิลยติฯ

วล ภรเณฯ วาเลติ, วาลยติฯ วาโลฯ

ลล อิจฺฉายํฯ ลเลติ, ลลยติฯ

ทล วิทารเณฯ ทาเลติ, ทาลยติ, ปทาเลติ, ปทาลยติฯ กุทาโลฯ

กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโล, กลาฯ กลาติ อวยโวฯ สา หิ กาลยิตพฺพา สงฺขายิตพฺพาติ กลาฯ

สีล อุปธารเณฯ อุปธารณํ ภุโส ธารณํ, ปติฎฺฐาวเสน อาธารภาโวฯ สีเลติ, สีลยติฯ สีลํ, สีลนํฯ

เอตฺถ สีลนฺติ สีเลติ อุปธาเรติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินิวารณวเสน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ อถ วาสีลิยติ อุปจาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวา ธาริยตีติ สีลํฯ สีลนนฺติ ภูวาทิคเณ อวิปฺปกิณฺณตาสงฺขาตํ สมาธานํ วุจฺจติฯ ตตฺถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน อาธารภาวสงฺขาตํ อุปธารณํ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิฯ อฎฺฐกถาสุ หิ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฎฺฐาวเสน อาธารภาโว อุปธารณ’’นฺติ วุตฺโตฯ

เวล กาโลปเทเสฯ เวเลติ, เวลยติฯ เวลาฯ เกจิ ‘‘เวล อิติ ธาตุสทฺโท น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, โปราเณหิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘เวลยตี’’ติ รูปสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ

ปล มูล ลวนปวเนสุฯ ลวนํ เฉทนํ, ปวนํ โสธนํฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปลํฯ ปลํ นาม มานวิเสโสฯ โลกสฺส วิมติํ ปาเลติ ลุนาติ โสเธติ จาติ ปลํฯ มูเลติ, มูลยติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘มูลยติ เกทารํ, มูลยติ ธญฺญ’’นฺติ ปโยคํ วทนฺติฯ

ถูล ปริพฺรูหเนฯ ปริพฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ถูเลติ, ถูลยติฯ ถูโล ปุริโสฯ ถูลา ชเวน หายนฺติฯ

ปล คติยํฯ ปเลติ, ปลยติฯ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ ปเลติ รสมาทายฯ ยถา สุตฺตคุฬํ ยตฺตเกหิ สุตฺเตหิ เวฐิตํ, ตตฺตเกหิ เอว ปลยติฯ

จิงฺคุล ปริพฺภมเนฯ จิงฺคุเลติ, จิงฺคุลยติฯ จิงฺคุลยิตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลยิตฺวา ภูมิยํ ปปตี’’ติฯ ตตฺถ จิงฺคุลยิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ

ลการนฺตธาตุรูปานิฯ

วการนฺตธาตุ

ทิวุ ปริกูชเนฯ ปริกูชนํ คชฺชนํฯ เทเวติ, เทวยติฯ เทโว จ ปริเทวิตฺวาฯ เทโวติ เมโฆฯ

ทิวุ อทฺทเนฯ อทฺทนํ คนฺธปิสนนฺติ วทนฺติฯ เทเวติ, เทวยติฯ

จิว ภาสายํฯ จิเวติ, จิวยติฯ

วการนฺตธาตุรูปานิฯ

สการนฺตธาตุ

ปุส โปสเนฯ โปเสติ, โปสยติฯ อิมานิ รูปานิ กิญฺจาปิ ภูวาทิคณิกํ ‘‘โปเสตี’’ติ รูปํ ปฎิจฺจ เหตุกตฺตุรูปานิ วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ ‘‘อญฺเญปิ เทโว โปเสตี’’ติอาทิกสฺส จุราทิคณิ กรูปสฺส ทสฺสนโต สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อุภินฺนํ ปน การิตฎฺฐาเน ‘‘โปสาเปติ, โปสาปยตี’’ติ เหตุกตฺตุรูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิฯ

เปส ปฎิหรเณฯ เปเสติ, เปสยติฯ

ปิส พลปาณเนสุฯ ปิเสติ, ปิสยติฯ

ปสิ นาสเนฯ ปํเสติ, ปํสยติฯ

ชสิ รกฺขเณฯ ชํเสติ, ชํสยติฯ

สิเลส สิเลสเนฯ สิเลเสติ, สิเลสยติฯ สิเลโสฯ

ลูส หึสายํฯ ลูเสติ, ลูสยติฯ

ปุํส อภิมทฺทเนฯ นกาโร นิคฺคหีตตฺถํฯ ปุํเสติ, ปุํสยติฯ นปุํสโกฯ ธาตุนการสฺส โลเป ‘‘โปโส’’ อิจฺจปิ รูปํฯ

ตตฺถ น ปุํสโกติ อิตฺถิภาวปุมฺภาวรหิโต ปุคฺคโลฯ โส หิ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํเสติ อภิมทฺทนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโกติ วุจฺจติฯ เกจิ ปน ‘‘น ปุมา, น อิตฺถี’’ติ นปุํสโกติ วจนตฺถํ วทนฺติฯ ตถา หิ สทฺทสตฺถวิทู ตํ ปุคฺคลํ นปุํสกลิงฺควเสน นปุํสกนฺติ วทนฺติฯ

ธูส กนฺติกรเณฯ ธูเสติ, ธูสยติฯ

รุส โรสเนฯ โรสนํ โกปกรณํฯ โรเสติ, โรสยติฯ โรโสฯ โรโสติ โกโธฯ

พฺยุส อุสฺสคฺเคฯ พฺโยเสติ, พฺโยสยติฯ

ชส หึสายํฯ ชาเสติ, ชาสยติฯ

ทํส ทํสเนฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ ทํสโนฯ ทํสโนติ ทนฺโตฯ ทํสนฺติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทํสโนฯ

ทสิ ทสฺสเน จฯ จกาโร ทํสนํ อเปกฺขติฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ วิทํเสติ, วิทํสยติ สูริโย อาโลกํฯ

ตสฺส สนฺตชฺชเนฯ ตสฺเสติ, ตสฺสยติ ปุริโส โจเรฯ

วสฺสุ สตฺติพนฺธเนฯ สตฺติพนฺธนํ สมตฺถตากรณํฯ วสฺเสติ, วสฺสยติฯ

ชส ตาฬเนฯ ตาฬนํ ปหรณํฯ ชาเสติ, ชาสยติฯ

ปส พนฺธเนฯ ปาเสติ, ปาสยติฯ ปาโสฯ ปาสนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ ปาโส, สกุณปาสาทิฯ

ฆุสิ วิสทฺทเนฯ วิสทฺทนํ อุคฺโฆสนํฯ โฆเสติ, โฆสยติฯ โฆโสฯ

ลส สิลฺยโยเคฯ สิลฺยโยโค ลาสิยํ นาฎกนาฎนํ เรจกทานํฯ ลาเสติ, ลาสยติฯ ลาเสนฺโต, ลาเสนฺตี ฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘วาเทนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, นจฺจนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, ลาเสนฺติยาปิ นจฺจนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ลาเสนฺตีติ ยา อุปฺลวมานา วิย อุฎฺฐหิตฺวา ลาสิยนาฎกํ นาเฎนฺติ, เรจกํ เทนฺติฯ

ภูส อลงฺกาเรฯ ภูเสติ, ภูสยติฯ วิภูเสติ, วิภูสยติฯ ภูสนํ, วิภูสนํฯ

วส สิเนหนเฉทาวหรเณสุฯ อวหรณํ โจริกาย คหณํฯ วาเสติ, วาสยติฯ วสาฯ

ตาส วารเณฯ วารณํ นิวารณํฯ ตาเสติ, ตาสยติฯ

ธส อุญฺเฉฯ ธาเสติ, ธาสยติฯ

ภส คหเณฯ ภาเสติ, ภาสยติฯ

ปุส ธารเณฯ โปเสติ, โปสยติ, อาภรณํ ธาเรตีติ อตฺโถฯ

ตุสิ ปิสิ กุสิ ทสิ ภาสายํฯ ตุํเสติ, ตุํสยติฯ ปึเสติ, ปึสยติฯ กุํเสติ, กุํสยติฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ

ขุสิ อกฺโกสเนฯ ขุํเสติ, ขุํสยติฯ ขุํสนาฯ

คเวส มคฺคเนฯ คเวเสติ, คเวสยติฯ คเวสโก, คเวสิโต, คเวสนา, คเวฎฺฐิฯ

วาส อุปเสวายํฯ วาเสติ, วาสยติฯ วาโส, อาวาโสฯ

หิสิ หึสายํฯ หึเสติ, หึสยติฯ

นิวาส อจฺฉาทเนฯ วตฺถํ นิวาเสติ, นิวาสยติฯ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวาฯ

อํส สงฺฆาเตฯ อํเสติ, อํสยติฯ อํโส, อํสาฯ

เอตฺถ จ อํโสติ โกฎฺฐาโสปิ ขนฺโธปิ วุจฺจติฯ อํสาติ อริสโรโคฯ

มิส สชฺชเนฯ เมเสติ, เมสยติฯ

รส อสฺสาทเนฯ รเสติ, รสยติฯ รโสฯ รสิยเต อสฺสาทิยเต ชเนหีติ รโสฯ

รส สิเนหเนฯ รเสติ, รสยติฯ รโสฯ

ตตฺถ รเสตีติ สิเนหติฯ รโสติ สิเนโห, สิเนหสมฺพนฺโธ สามคฺคิรโสติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย พฺราหฺมณา ภควนฺตํ ‘‘อรสรูโป สมโณ โคตโม’’ติ อโวจุํฯ

สิย อสพฺพปฺปโยเคฯ เสเสติ, เสสยติฯ เสโสฯ วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ สิสธาตุ อติสเย วตฺตติ, วิเสเสติ, วิเสสยติฯ วิเสโส, วิสิฏฺโฐ, วิเสสนํฯ

มิสฺส สมฺมิสฺเสฯ มิสฺเสติ, มิสฺสยติฯ สมฺมิสฺเสติ, สมฺมิสฺสยติฯ มิสฺโส, มิสฺโส, มิสฺสิโต, สมฺมิสฺสิโต, สมฺมิสฺโส อิจฺจาทีนิฯ อลมฺพุสาชาตเก มิสฺสาติ อิตฺถีนํ วตฺตพฺพนามํ, ปุริเสหิ สทฺธึ สมฺมิสฺสนตายฯ

ชุส ปริตกฺกเนฯ โชเสติ, โชสยติฯ

มส ปหาสเนฯ มเสติ, มสยติฯ

มริส ติติกฺขายํฯ มริเสติฯ มริสยติฯ

ปิส เปสเนฯ เปเสติ, เปสยติฯ เปสโก, เปสิโตฯ

ฆุส สทฺเทฯ โฆเสติ, โฆสยติฯ อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตาฯ โฆโสฯ

ทิสี อุจฺจารเณฯ เทเสติ, เทสยติฯ เทสโก, เทเสตา, เทสิโต, เทสนาฯ

วส อจฺฉาทเนฯ วาเสติ, วาสยติฯ นิวาเสติ, นิวาสยติฯ วตฺถํฯ

สการนฺตธาตุรูปานิฯ

หการนฺตธาตุ

อรห ปูชายํฯ อรเหติ, อรหยติฯ อรหา, อรหํฯ ‘‘อรหา, ขีณาสโว, อเสกฺโข’’ติ อรหโต นามานิฯ

สิเนห สิเนหเนฯ สิเนเหติ, สิเนหยติฯ

วรห หึสายํฯ วรเหติ, วรหยติฯ วราโหฯ

วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติฯ ‘‘เอเณยฺยา จ วราหา จา’’ติ เอตฺถ หิ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ วุตฺโต, ‘‘มหาวราหสฺส…เป.… นทีสุ ชคฺคโต’’ติ เอตฺถ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติฯ

รห จาเคฯ รเหติ, รหยติฯ

จห ปริกตฺถเนฯ จเหติ, จหยติฯ

มห ปูชายํฯ มเหติ, มหยติฯ มหิโต ราชา มหาราชาฯ วิหารมโห, เจติยมโหฯ

ปิห อิจฺฉายํฯ ปิเหติ, ปิหยติฯ ปิหา, ปิหาลุ, อปิโห, ปิหนียา วิภูติโยฯ

กุห วิมฺหาปเนฯ กุเหติ, กุหยติฯ กุหโกฯ กุหยติ โลกวิมฺหาปนํ กโรตีติ กุหโกฯ กุหนาฯ

สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ ขนฺติฯ สเหติ, สหยติฯ สหนํฯ ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘สหตี’’ติ รูปํฯ

ครห วินินฺทเนฯ ครเหติ, ครหยติฯ ครหาฯ ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ครหตี’’ติ รูปํฯ

หการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฬการนฺตธาตุ

ตฬ ตาฬเนฯ ตาเฬติ, ตาฬยติฯ ปตาเฬติ, ปตาฬยติฯ ตาฬํฯ ตาฬนฺติ กํสตาฬาทิฯ

ตฬ อาฆาเตฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ

ขฬ เภเทฯ ขเฬติ, ขฬยติฯ

อิฬ ถวเนฯ อิเฬติ, อิฬยติฯ

ชุฬ เปรเณฯ โชเฬติ, โชฬยติฯ

ปีฬ อวคาหเนฯ ปีเฬติ, ปีฬยติฯ นิปฺปีเฬติ, นิปฺปีฬยติฯ ปีฬนโก, ปีฬิโต, ปีฬา, ปีฬนํ, นิปฺปีฬนโกฯ

ลฬ อุปเสวายํฯ ลาเฬติ, ลาฬยติฯ อุปลาเฬติ, อุปลาฬยติฯ ภูวาทิคณฎฺฐาย ปน วิลาสนตฺเถ วตฺตมานาย เอติสฺสา ‘‘ลฬตี’’ติ รูปํฯ

สิฬ เสฬเนฯ เสเฬติ, เสฬยติฯ เสเฬนฺโตฯ เอตฺถ เสเฬตีติ เสฬิตสทฺทํ กโรติฯ

อวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ

จุราที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

จุรปมุขคโณ เม สาสนตฺถํ ปวุตฺโต,

สุปจุรหิตกาโม ตมฺปิ สิกฺเขยฺย ธีโร;

สุปจุรนยปาเฐ สตฺถุโน ตญฺหิ สิกฺขํ,

ปิยุสมิว มนุญฺญํ อตฺถสารํ ลเภถฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

จุราทิคณปริทีปโน อฎฺฐารสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๙. สพฺพคณวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพคณวินิจฺฉยํ;

โสตูนํ ปฎุภาวตฺถํ, ปรเม ปิฎกตฺตเยฯ

ปจฺจยาทิวิภาเคหิ, นเยหิ วิวิเธหิ ตํ;

สุขคฺคาหาย โสตูนํ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

ตตฺถ ปฐโม ภูวาทิคโณ, ทุติโย รุธาทิคโณ, 

ตติโย ทิวาทิคโณ, จตุตฺโถ สฺวาทิคุโณ, 

ปญฺจโม กิยาทิคโณ, ฉฏฺโฐ คหาทิคโณ, 

สตฺตโม ตนาทิคโณ, อฎฺฐโม จุราทิคโณ, 

อิมสฺมึ ภควโต ปาวจเน อฎฺฐวิธา ธาตุคณา ภวนฺติฯ 

เอเตสุ วิกรณปจฺจยวเสน –

ภูวาทิโต อกาโร จ, สานุสาโร รุธาทิโต;

อกาโร เจวิวณฺโณ จ, เอกาโรการเมว จฯ

ยปจฺจโย ทิวาทิมฺหา, ณุ ณา อุณา สุวาทิโต;

กฺยาทิโต ปน นาเยว, ปฺปณฺหา ปน คหาทิโตฯ

โอยิรา ตุ ตนาทิมฺหา, เณ ณยา จ จุราทิโต;

อคฺคหิตคฺคหเณน, ปจฺจยา ทส ปญฺจ จฯ

หิยฺยตฺตนี สตฺตมี จ, วตฺตมานา จ ปญฺจมี;

จตสฺเสตา ปวุจฺจนฺติ, สพฺพธาตุกนามิกาฯ

เอเตสุ วิสเยสฺเวว, อกาโร สุทฺธกตฺตริ;

อญฺญตฺร ข ฉ สาทีหิ, สหาปิ จุปลพฺภติฯ

‘‘ภวติ โหติ สมฺโภติ, เชติ ชยติ กียติ;

เฑติ ยาติ อิติ เอติ, อวติ โกติ สงฺกติฯ

ภิกฺขติ ปิวติ ปาติ, วเทติ วทติ’’ อิติ;

ภูวาทิธาตุรูปานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเยฯ

รูปํ ‘‘รุนฺธติ รุนฺธีติ, รุนฺเธติ ปุน รุนฺธิติ;

สุมฺโภติ’’จฺจาทีรูปานิ, รุธาทีนฺติ ทีปเยฯ

‘‘ทิพฺพติ สิพฺพติ เจว, ยุชฺชติ วิชฺชติ ตถา;

ฆายติ หายติ’’จฺจาทิ, รูปมาหุ ทิวาทินํฯ

‘‘สุโณติ จ สุณาติ จ, วุโณติ จ วุณาติ จ;

ปาปุณาติ หิโนตี’’ติ, อาทิรูปํ สุวาทินํฯ

‘‘กินาติ จ ชินาติ จ, ธุนาติ จ มุนาติ จ;

อสฺนาติ’’จฺจาทิรูปญฺจ, กฺยาทีนนฺติ วิภาวเยฯ

‘‘เฆปฺปติ ปฎิคฺคณฺหาติ, สณฺหญฺจ สณฺหโกติ จ;

กณฺหํ ตณฺหา จ ติณฺหุณฺห’’-มิจฺจาทิ จ คหาทินํฯ

‘‘ตโนติ จ กโรติ จ, กยิรติ สโนติ จ;

สกฺโกต’ปฺโปติ ปปฺโปติ’’-จฺจาทิรูปํ ตนาทินํฯ

‘‘โจเรติ โจรยนฺเต จ, จินฺเตติ จินฺตยนฺติ จ;

มนฺเตติ’’จฺจาทิกญฺจาปิ, รูปมาหุ จุราทินํฯ

วิกรณวเสเนวํ, รูปเภโท ปกาสิโต;

ธาตูนํ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุโคฯ

กิริยาย ธารณโต, ธาตโว เอกธา มตา;

ทฺวิธาปิ จ ปวุจฺจนฺติ, สกมฺมากมฺมโต ปนฯ

ตตฺถ สกมฺมกา นาม, คมิภกฺขาทยา สิยุํ;

ฐาสาทโย อกมฺมา จ, อุปสคฺคํ วินา วเท;

สกมฺมกกมฺมภูโต, ทิวุ อิจฺจาทโย ปุน;

คเหตฺวาน ติธา โหนฺติ, เอวญฺจาปิ วิภาวเยฯ

สกมฺมเก ทฺวิธา ภิตฺวา, เอกกมฺมทฺวิกมฺมโต;

อกมฺมเกหิ สทฺธึ เต, ติวิธาปิ ภวนฺติ หิฯ

อกมฺมกา รุตาเยว, เอกกมฺมา คมาทโย;

โหนฺติ ทฺวิกมฺมกา นาม, ทุหิกรวหาทโยฯ

สกมฺมากมฺมกตฺตมฺหิ, ธาตูนมุปสคฺคโต;

นิยโม นตฺถิ โส ตสฺมา, น มยา เอตฺถ วุจฺจติฯ

เอกฎฺฐานา คมิจฺจาที, ทฺวิฎฺฐานา ภูปจาทโย;

ติฎฺฐานา สฺวาทโย เอวํ, ฐานโตปิ ติธา มตาฯ

คุปาทโย นิโยเคน, อาขฺยาตตฺเต สวุทฺธิกา;

วจ ตุราทโย น หิ, วุทฺธิกา การิตํ วินา;

ขิ ชิ อิจฺจาทโย ธาตู, สวุทฺธาวุทฺธิกา มตา;

อิติ วุทฺธิวเสนาปิ, ติวิโธ ธาตุสงฺคโหฯ

อลุตฺตวิกรณา จ, ลุตฺตวิกรณา ตถา;

ลุตฺตาลุตฺตวิกรณา, เอวมฺปิ ติวิธา สิยุํฯ

ตตฺราลุตฺตวิกรณา, คมิ รุธิ ทิวาทโย;

ปา ภาทโย ชินิจฺจาที, กมโต อิตเร สิยุํฯ

สุทฺธสฺสรา เอกสฺสรา, ตถาเนกสฺสราติ จ;

ติธา ภวนฺติ ยุยาตา-ปาภาลาที กราทโยฯ

จตุธาทินโย จาปิ, ลพฺภมานวเสน จ;

คเหตพฺโพ นยญฺญูหิ, ยถาวุตฺตานุสารโตฯ

ปุน สุทฺธสฺสรา ธาตู, เอกสฺสรา จ สตฺตธา;

อาอิวณฺณอุวณฺณนฺต-เอโอนฺตวสา มตาฯ

อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเต-การนฺตานํ วเสน เว;

อเนกสฺสรธาตู จ, สตฺตธาว ปกิตฺติตาฯ

เอวํ ปนฺนรสธาปิ, ธาตูนมิธ สงฺคโห;

ตปฺปเภทํ ปกาเสยฺยุํ, อิอุอิจฺจาทินา วิทูฯ

ตตฺร ‘‘อิ คติยํ, อิ อชฺฌยเน, อุ สทฺเท’’ อิจฺเจเต สุทฺธสฺสรา ธาตโวฯ ยา รา ลา อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อาการนฺตาฯ ขิ ชิ นิอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อิการนฺตาฯ ปีอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อีการนฺตาฯ ขุ ทุ กุ อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อุการนฺตา, ภู หู อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อูการนฺตาฯ เข เช เส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา เอการนฺตาฯ โส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา โอการนฺตาฯ

กร ปจ สงฺคาม อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อการนฺตา, โอมาอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อาการนฺตา, สกิ อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อิการนฺตาฯ จกฺขี อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อีการนฺตาฯ อนฺธุอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อุการนฺตาฯ กกฺขู อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อูการนฺตาฯ คิเล มิเล อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา เอการนฺตาติ เอวํ ปนฺนรสวิเธน ธาตุสงฺคโหฯ

อถ เตตฺติํสวิเธนปิ ธาตุสงฺคโห ภวติฯ กถํ?

ธาตู สุทฺธสฺสรา เจว, ปุน เจกสฺสราปิ จ;

กการนฺตา ขการนฺตา, คนฺตา ฆนฺตา จ ธาตโวฯ

จการนฺตา ฉการนฺตา, ชนฺตา ฌนฺตา จ ญนฺตกา;

ฎการนฺตา ฐการนฺตา, ฑนฺตา ฒนฺตา จ ณนฺตกาฯ

ตนฺตา เจว ตถา ถนฺตา, ทนฺตา ธนฺตา จ นนฺตกา;

ปนฺตา ผนฺตา พการนฺตา, ภนฺตา มนฺตา จ ยนฺตกาฯ

รนฺตา ลนฺตา วการนฺตา, สนฺตา หนฺตา จ ฬนฺตกา;

อิติ เตตฺติํสธา เญยฺโย, ธาตูนมิธ สงฺคโหฯ

มเต สตฺถุสฺส ฒณฬา, ปทาทิมฺหิ น ทิสฺสเร;

เตเนกสฺสรธาตูสุ, ฒณฬา น กถียเรฯ

อิการนฺตติการนฺต-วเสน ตุ ยถารหํ;

นามํ สมฺโภติ ธาตูนํ, อิติปฺปจฺจยโยคโตฯ

ปจิภิกฺขิฉิทิขาทิ, กโรติ ภวติ คมิ;

คติคจฺฉติโหตีติ, อาทิโวหารมุทฺธเรฯ

เอวํ เตตฺติํสเภเทหิ คหิเตสุ นิขิเลสุ ธาตูสุ –

สหหึสอีหวสา, สีหสทฺทคติํ วเท;

สหนโต หนนโต, สีโหติ หิ ครู วทุํฯ

ตถา หิ สีโห วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ สหติ, ‘‘กึ เม พหูหิ ฆาฎิเตหี’’ติ อตฺตโน โคจรตฺถาย ขุทฺทเก ปาเณ อคณฺหนฺโต, ‘‘มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสี’’ติ อนุทฺทยวเสน สหิตพฺเพ ขุทฺทกสตฺเตปิ สหติฯ หึสิตพฺเพ ปน กายูปปนฺเน สูกรมหึสาทโย สตฺเต หึสติ, ตสฺมาปิ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ ยถา ปน กนฺตนฏฺเฐน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หึสนฏฺเฐนปิ สีโหติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริยตฺตา สุฎฺฐุ อีหตีติ สีโหฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยถา สีโห มิคราชา, นิสชฺชฎฺฐานจงฺกเม;

อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา’’ติฯ

อปโร นโย –

สหนา จ หึสนา จ, ตถา สีฆชวตฺตโต;

สีโห อิจฺจปิ ภาเสยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเนฯ

วุตฺตญฺหิ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘สหรา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห’’ติฯ

อิทานิ ตทตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, สีหสทฺโท ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา’’ติอาทีสุ มิคราเช อาคโตฯ ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สีโหติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ ตถาคเตฯ ตตฺถ ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโตฯ

เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

สีเห ปญฺญตฺติยญฺจาปิ, พุทฺเธ อปฺปฎิปุคฺคเล;

อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, สีหสทฺโท ปวตฺตติฯ

รูปิรุปฺปติธาตูหิ, รูปสทฺทคติํ วเท;

‘‘รูปยติ รุปฺปตี’’ติ, วตฺวา นิพฺพจนทฺวยํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ครูหิ ‘‘รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รูปนฺ ติ เกนฏฺเฐน รูปํ? รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติฯ ภควตา ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ, สีเตนปิ รุปฺปตี’’ติ วิตฺถาโรฯ อตฺถุทฺธาโร ปนสฺส เหฎฺฐา วุตฺโตวฯ

ปสวเตมนตฺเถน, ธาตุนา อุทินา ปน;

สมุทฺทสทฺทนิปฺผตฺติํ, วเทยฺย มติมา นโรฯ

เอตฺถ หิ สมุทฺโทติ อฎฺฐหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา สมุทฺทติ อตฺตสนฺนิสฺสิตานํ มจฺฉมกราทีนํ ปีติโสมนสฺสํ ปสวติ ชเนตีติ สมุทฺโทฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ อฎฺฐกถาจริยา ปน ‘‘สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, กิเลทนฏฺเฐน เตนมนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติฯ มิลินฺทปญฺเห ปน อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ มิลินฺเทน รญฺญา ปุฏฺโฐ อาห ‘‘ยตฺตกํ มหาราช อุทกํ, ตตฺตกํ โลณํ, ยตฺตกํ โลณํ, ตตฺตกํ อุทกํ, อุทกสมตฺตา สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติฯ ตทา รญฺญา มิลินฺเทน ‘‘กลฺโลสิ ภนฺเต นาคเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สมํ อุทเกน โลณํ เอตฺถาติ สมุทฺโทติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘นีโลท’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ตตฺถ ภทนฺตนาคเสนมตญฺจ อมฺหากํ มตญฺจ ปกติสมุทฺทํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌติ, อฎฺฐกถาจริยานํ มตมฺปิ ‘‘ตณฺหาสมุทฺโท’’ติ จ ‘‘สมุทฺโทเปโส’’ติ จ อาคตานิ สมุทฺทสริกฺขกานิ จ ตณฺหาจกฺขุโสตาทีนิ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ขาทธาตุวสา จาปิ, ขนุธาตุวเสน วา;

ขนิโต วาปิ ธาตุมฺหา, ธาโต ขํปุพฺพโตปิ วา;

ขนฺธสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทกฺขนฺธวิทู วเทฯ

ตตฺถ ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ ทุกฺขา’’ติ วจนโต สยมฺปิ ทุกฺขธมฺโมเยว สมาโน ชาติชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทีหิ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ ขชฺชติ ขาทิยตีติ ขนฺโธ, เตเหว ทุกฺเขหิ ขญฺญติ อวทาริยตีติปิ ขนฺโธ, ขนิยติ ปริขญฺญตีติปิ ขนฺโธ, อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตุจฺฉตฺตา ขํ สุญฺญาการํ ธาเรตีติปิ ขนฺโธ, รูปกฺขนฺธาทิฯ อตฺถุทฺธารโต ปน –

ขนฺธสทฺโท ราสิคุณ-ปณฺณตฺตีสุ จ รูฬฺหิยํ;

โกฎฺฐาเส เจว อํเส จ, วตฺตตีติ วิภาวเยฯ

วุตฺตญฺเหตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฎฺฐกถายํ – ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รูฬฺหิยนฺติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ ‘‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วา, อถ โข อสงฺเขฺยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ หิ ราสิโต ขนฺโธ นามฯ น หิ ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติ, ตถา น ปริตฺตกํ รโช รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺญํ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจติฯ พหุกเมว หิ รโช รชกฺขนฺโธ, พหุกา จ ควาทโย ควกฺขนฺโธ, พลกฺขนฺโธ, ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน คุณโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘อทฺทสา ขา ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ เอตฺถ ปณฺณตฺติโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ รูฬฺหีโต ขนฺโธ นามฯ สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโตฯ อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ ปูคฏฺโฐ ฆฎฏฺโฐ ราสฏฺโฐ, ตสฺมา ราสิลกฺขณา ขนฺธาติ เวทิตพฺพาฯ โกฎฺฐาสฎฺฐาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ โลกสฺมิญฺหิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติฯ อิติ โกฎฺฐาสลกฺขณา ขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ เอวเมตฺถ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ รูปโกฎฺฐาโส, เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฎฺฐาโส’’ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ขนฺเธ ภารํฯ ขนฺธโต โอตาเรติ, มหาหนุสภกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน อํโส ‘‘ขนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ

อาปุพฺพยตโต จาปิ, อายูปปทโต ปุน;

ตนุโต ตนิโต วาปิ, อายตนรโว คโตฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ – อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุ รูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฎฺฐหนฺติ ฆฎนฺติ วายมนฺตีติ วา วุตฺตํ โหติฯ เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตนนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺติ, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

อปิจ นิวาสฎฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฎฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน อายตนํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฎฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร, สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฎฺฐานํ ฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การณํฯ

จกฺขุอาทีสุ จาปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฎฺฐานํฯ จกฺขาทีสุ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย จ เนสํ อากโรฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฎฺฐานํ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต, จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ เตสํ อภาเว อภาวโตฯ อิติ นิวาสฎฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฎฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ อิเมหิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ อิจฺเจวํ –

นิวาโส อากโร เจว, ชาติเทโส จ การณํ;

สโมสรณฎฺฐานญฺจ, วุจฺจตา’ยตนํ อิติ;

วิทิวิเทหิ ธาตูหิ, อการปุพฺพเกหิ วา;

อนฺตวิรหิตสทฺทู-ปปเทน ชุนาปิ วาฯ

อวิชฺชาสทฺทนิปฺผตฺติ, ทีเปตพฺพา สุธีมตาฯ

เอตฺถ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ, ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ขนฺธานํ ราสฎฺฐํ, อายตนานํ อายตนฎฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฎฺฐํ, สจฺจานํ ตถฎฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฎฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฎฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชาฯ

ยํ ปน อฎฺฐกถายํ ‘‘อปิจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณปฎิจฺจสมุปฺปาทปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา นํ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ น สทฺทตฺถโต วุตฺตํ, อถ โข อวิชฺชาย ฉาทนกิจฺจตฺตา วุตฺตํฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘พฺยญฺชนตฺถํ ทสฺเสตฺวา สภาวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘อปิจา’ติอาทิมาห, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานิ ‘อิทํ วตฺตุ, อิทมารมฺมณ’นฺติ อวิชฺชาย ญาตุํ น สกฺกาติ อวิชฺชา ตปฺปฎิจฺฉาทิกา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสภาวจฺฉาทนโต เอว อวิชฺชาทีนํ ปฎิจฺจสมุปฺปาทภาวสฺส, ชรามรณาทีนํ ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนภาวสฺส จ ฉาทนโต ปฎิจฺจสมุปฺปาทปฎิจฺจสมุปฺปนฺนฉาทนํ เวทิตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปฺปจฺจยตฺตา อวิชฺชา ‘อวินฺทิยํ วินฺทตี’ติ วุตฺตา, ตถา วิเสสปจฺจโย วินฺทนียสฺส น โหตีติ ‘วินฺทิยํ น วินฺทตี’ติ จ, อตฺตนิสฺสิตานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปวตฺตาปนํ อุปฺปาทนํ อายตนํ, สมฺโมหภาเวเนว อนภิสมยภูตตฺตา ‘อวิทิตํ อญฺญาตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต ชวาเปตี’ติ วณฺณาคมวิปริยายวิการวินาสธาตุอตฺถวิเสสโยเคหิ ปญฺจวิธสฺส นิรุตฺติลกฺขณสฺส วเสน ตีสุปิ ปเทสุ อการวิการชกาเร คเหตฺวา อญฺเญสํ วณฺณานํ โลปํ กตฺวา ชการสฺส จ ทุติยสฺส อาคมํ กตฺวา อวิชฺชาติ วุตฺตา’’ติฯ

อรหธาตุโต เญยฺยา, อรหํสทฺทสณฺฐิติ;

อรารูปปทหน-ธาตุโต วาถวา ปนฯ

รหโต รหิโต จาปิ, อการปุพฺพโต อิธ;

วุจฺจเต อสฺส นิปฺผตฺติ, อารกาทิรวสฺสิตาฯ

ตถา หิ อรหนฺติ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจาติ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ,

ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;

อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก,

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติฯ

ตถา โส กิเลสารโย มคฺเคน หนีติ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปญฺญาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติฯ

ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา วิภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส โส โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฎฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณปรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อเร หนีติปิ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา ญาณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

ตถา อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ ปริปูเรตุํ สมฺมา ปฎิปชฺชนฺเตหิ สาธูหิ ทูรโต รหิตพฺพา ปริจฺจชิตพฺพา ปริหาตพฺพาติ รหา, ราคาทโย ปาปธมฺมา, น สนฺติ เอตสฺส รหาติ อรหํฯ ‘‘อรโห’’ติ วตฺตพฺเพ โอการสฺส สานุสารํ อการาเทสํ กตฺวา ‘‘อรหํ’’นฺติ วุตฺตํฯ อาห จ –

‘‘ปาปธมฺมา รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;

เตสํ สุฎฺฐุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโต’’ติฯ

อถ วา ขีณาสเวหิ เสกฺเขหิ กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ จ น รหิตพฺโพ น ปริจฺจชิตพฺโพ, เต จ ภควาติ อรหํฯ อาห จ –

‘‘เย จ สจฺฉิกตธมฺมา,

อริยา สุทฺธโคจรา;

น เตหิ รหิโต โหติ,

นาโถ เตนา’รหํ มโต’’ติฯ

รโหติ จ คมนํ วุจฺจติ, นตฺถิ เอตสฺส รโห คมนํ คตีสุ ปจฺจาชาตีติ อรหํฯ อาห จ –

‘‘รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;

ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโต’’ติฯ

ปาสํสตฺตา วา ภควา อรหํฯ อกฺขรจินฺตกา หิ ปสํสายํ อรหสทํ วณฺเณนฺติฯ ปาสํสภาโว จ ภควโต อนญฺญสาธารโณ ยถาภุจฺจคุณาธิคโต สเทวเก โลเก สุปฺปติฎฺฐิโตฯ อิติ ปาสํสตฺตาปิ ภควา อรหํฯ อาห จ –

‘‘คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;

ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโม’’ติฯ

อิมานิ นิพฺพจนานิ ‘‘อรห ปูชายํ, หน หึสายํ, รห จาเค, รหิ คติย’’นฺ ติ อิเมสํ ธาตูนํ วเสน อิธ วุตฺตานิ กิเลเสหิ อารกตฺตา ‘‘อรห’’นฺติ จ ปาปกรเณ รหาภาวา ‘‘อรห’’นฺติ จ อสปฺปุริสานํ อารกา ทูเรติ ‘‘อรห’’นฺติ จ สปฺปุริสานํ อารกา อาสนฺเนติ ‘‘อรห’’นฺติ จฯ นิพฺพจนานิ ปน ธาตุสทฺทนิสฺสิตานิ น โหนฺตีติ อิธ น คหิตานิฯ ปสํสา ปน อตฺถโต ปูชา เอวาติ ‘‘อรห ปูชาย’’นฺติ ธาตุสฺส อตฺโถ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อิธ อมฺเหหิ คหิตา, อฎฺฐกถาจริเยหิ ตุ อรหสทฺทสฺส ลพฺภมานวเสน สพฺเพปิ อตฺถา คหิตา ธาตุนิสฺสิตา จ อธาตุนิสฺสิตา จฯ กถํ? –

อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตีติฯ

ฎีกาจริเยหิปิ ตเถว คหิตาฯ กถํ? –

อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อารกา จ วิชานตํ;

รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;

ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโนติฯ

ยถา ปน อรหํสทฺทสฺส, เอวํ อรหาสทฺทสฺสาปิ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิฯ

สุปุพฺพคมิโต เจว, สุปุพฺพคทิโตปิ จ;

ธีโร สุคตสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเยฯ

เอตฺถ หิ สุคโตติ โสภนํ คตํ เอตสฺสาติ สุคโต, สุนฺทรํ ฐานํ คโตติ สุคโต, สมฺมา คโตติ สุคโต, สมฺมา จ คทตีติ สุคโตติ ธาตุนิสฺสิตํ อตฺถํ คเหตฺวา สทฺทนิปฺผตฺติ กาตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ อฎฺฐกถาสุ –

‘‘โสภนคมนตฺตา , สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา จ คทตฺตา สุคโตฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธมนวชฺชํฯ กึ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโค, เตเนส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต’’ติอาทิฯ

ภคสทฺทูปปทโต, วนุโต วมุโตปิ จ;

ภควาสทฺทนิปฺผตฺติํ, ปวเท อญฺญถาปิ วาฯ

อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ภคสงฺขาตา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโย วนิ ภชิ เสวีติ ภควาฯ โสมนสฺสกุมารตฺตภาวาทีสุ จริมตฺตภาเว จ ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ อถ วา นกฺขตฺเตหิ สมํ ปวตฺตตฺตา ภคสงฺขาเต สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลเก วมิ, ตนฺนิวาสิตตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฎิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควาติฯ

ปรธาตุวสา วาปิ, ปรูปปทโตปิ วา;

มุโต ตถา มชโต จ, มยโต มุนโต มิโตฯ

ปุน มิโตติ เอเตหิ, ธาตูหิ ขลุ สตฺตหิ;

วเท ปรมสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ ชินสาสเนฯ

อุตฺตมวาจีปรม-สทฺเทน สห อฎฺฐหิ;

ปเทหิ ปารมีสทฺทํ, วเท ตทฺธิตปจฺจยึฯ

ปารสทฺทูปปทโต, มชโตปิ มุโตถ วา;

มยโต วา มุนโต วา, มิโต วา ปุนปิ มิโตฯ

เอเตหิ ฉหิ ธาตูหิ, มหาปุริสวาจกํ;

ปารมีสทฺทมีเรนฺติ, ตโต ปารมิตารวํฯ

เอตฺถ ตาว อุตฺตมตฺถวาจกปรมสทฺทวเสน ปารมีนิพฺพจนํ กเถสฺสามฯ ตโต ปรธาตุวเสน, ตโต ปรสทฺทูปปทมุธาตาทิวเสน ตโต ปารสทฺทูปปทมชธาตาทิวเสนฯ

ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมาฯ มหาโพธิสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ อถ วา ปรติ ปาเลติ ปูเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคนาติ ปรโม, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ กิเลสมลโตติ ปรโม, ปรํ วา เสฎฺฐํ นิพฺพานํ มยติ คจฺฉตีติ ปรโม, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ ปรโม, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปรโม, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ ปฎิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หึสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ

อปโร นโย – ปาเร นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ, สตฺเต จ มชฺเชติ โสเธตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตาฯ ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชอีติ ปารมี, ปารํ วา นิพฺพานํ มยติ คจฺฉติ, สตฺเต จ มาเยติ คเมตีติ ปารมี, มุนาติ วา ปารํ นิพฺพานํ ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปารมี, กิเลสาริํ วา สตฺตานํ ปาเร นิพฺพาเน มินาติ หึสตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตา, ทานาทิกฺริยาวฯ อิมินา นเยน ปารมีนํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กรธาตุวสา วาปิ, กิรธาตุวเสน วา;

กํสทฺทูปปทรุธิ-ธาตุโต วาปิ ทีปเย;

กรุณาสทฺทนิปฺผตฺติํ, มหากรุณสาสเนฯ

ตตฺถ กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณาฯ กิรติ ปรทุกฺกํ วิกฺขิปตีติ กรุณาฯ กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ รุนฺธติ วิพาธติ การุณิกํ น สุขาเปตีติปิ กรุณาฯ

วิทิวิธวิทธาตุ-วเสน ปริทีปเย;

วิชฺชาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทนิปฺผตฺติโกวิโทฯ

ตตฺถ วิชฺชาติ วินฺทิยํ กายสุจริตาทึ วินฺทติ ยาถาวโต อุปลภตีติ วิชฺชาฯ ตโมขนฺธาทิปทาลนฏฺเฐน วา อตฺตโน ปฎิปกฺขํ วิชฺฌตีติ วิชฺชาฯ ตโต เอว อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติปิ วิชฺชาฯ

เมธธาตุวสา เจว, เมธาธาตูหิ จ ทฺวิธา;

เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, เมธาวี สมุทีรเยฯ

ตตฺถ เมธาติ สมฺโมหํ เมธติ หึสตีติ เมธาฯ ปาปเก วา อกุสเล ธมฺเม เมธติ หึสตีติปิ เมธาฯ อถ วา –

‘‘ปญฺญา หิ เสฎฺฐา กุสลา วทนฺติ,

นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิริญฺจาปิ สตญฺจ ธมฺโม,

อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ

วจนโต ปน เมธติ สีเลน สิริยา สตญฺจ ธมฺเมหิ สห คจฺฉติ, น เอกิกา หุตฺวา ติฎฺฐตีติปิ เมธาฯ อปโร นโย – สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธา, เอตฺถ เมตีติ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ

รนฺชธาตุวสา เจว, ราปุพฺพติรโตปิ จ;

รตฺติสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทตฺถญฺญู วิภาวเยฯ

รนฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รตฺติ, รา สทฺโท ติยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลติ อตฺโถฯ

มา มาเน อิติ โสอนฺต, กมฺมนีติ จุโภหิ ตุ;

ธาตูหิ มาสสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเยฯ

ตถา หิ สตฺตานํ อายุํ มานนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโส, จิตฺตมาสาทโย ทฺวาทส มาสาฯ เสยฺยถิทํ? จิตฺโต วิสาโข เชฏฺโฐ อาสาโฬฺห สาวโณ ภทฺโท อสฺสยุโช กตฺติโก มาคสิโร ผุสฺโส มาโฆ ผคฺคุโณติฯ ตตฺร จิตฺโต มาโส ‘‘รมฺมโก’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ภทฺโท ปน ‘‘โปฎฺฐปาโท’’ติ วุจฺจติฯ

อถ วา มาโสติ อปรณฺณวิเสสสฺสปิ สุวณฺณมาสสฺสปิ นามํฯ ตตฺถ อปรณฺณวิเสโส ยถาปริมิเต กาเล อสิยติ ภกฺขิยตีติ มาโส, อิตโร ปน ‘‘มม อิท’’นฺติ มสิยติ อามสิยติ คณฺหิยตีติ มาโสติ วุจฺจติฯ

สํปุพฺพวทจเรหิ, สํวจฺฉรรวสฺส ตุ;

นิปฺผตฺติํ สมุทีเรยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเนฯ

ตถา หิ ตํ ตํ สตฺตํ ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย จรติ ปวตฺตตีติ สํวจฺฉโรฯ

ภิทิภิกฺขิธาตุวสา , อถ วา ภยวาจกํ;

ภีสทฺทํ ปุริมํ กตฺวา, อิกฺขธาตุวเสน จ;

ภิกฺขุสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, กถเยยฺย วิจกฺขโณฯ

ตถา หิ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ ฉินฺนภินฺนปฎธโรติปิ ภิกฺขุฯ ภิกฺขนสีโลติปิ ภิกฺขุฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขติ, อิกฺขนสีโลติ วา ภิกฺขุฯ

สทภิทีหิ ธาตูหิ, สพฺภิสทฺทคติํ วเท;

สปฺปุริเส จ นิพฺพาเน, เอส สทฺโท ปวตฺตติฯ

อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – สีทนสภาเว กิเลเส ภินฺทตีติ สพฺภิ, สปฺปุริโส, โย ‘‘อริโย’’ติปิ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติปิ วุจฺจติฯ อปิจ สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ เอตฺถาติ สพฺภิ, นิพฺพานํ, ยํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินามํ ลภติฯ ตถา หิ สํยุตฺตฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา นิพฺพานํ อาคมฺม สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺภีติ วุจฺจตี’’ติฯ

เอตฺเถตํ วทาม –

‘‘ยสฺมา นิพฺพานมาคม, สํสีทนสภาวิโน;

กฺเลสา ภิชฺชนฺติ ตํ ตสฺมา, สพฺภีติ อมตํ’พฺรวุ’’นฺติฯ

พฺรูธาตุสทธาตูหิ, ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ;

คุเณหิ พฺรูหิตา ธีรา, โปราณาจริยา’พฺรวุํฯ

ตถา หิ พฺรวนฺตา เอตฺถ สีทนฺตีติ ภิสีติ ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ โปราณา กถยึสุฯ

สุขธาตุวสา จาปิ, สุปุพฺพขาทโตปิ วา;

สุปุพฺพขนุโต วาปิ, สุขสทฺทคติํ วเทฯ

สุขนฺติ หิ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุฎฺฐุ ทุกฺขํ ขาทตีติปิ สุขํฯ สุฎฺฎุ ทุกฺขํ ขนตีติปิ สุขํฯ

ทุกฺขธาตุวสา จาปิ, ทุปุพฺพขาทโตปิ วา;

ทุปุพฺพขนุโต วาปิ, ทุกฺขสทฺทคติํ วเทฯ

ทุกฺขนฺติ หิ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุฎฺฐุ สุขํ ขาทตีติปิ ทุกฺขํฯ ทุฎฺฐุ สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํฯ อถ วา ทฺวิธา สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํฯ

คนฺธธาตุวสา จาปิ, คมุธาตุวเสน วา;

คมุธาธาตุโต วาปิ, คนฺธสทฺทคติํ วเทฯ

ตถา หิ คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, อิทํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฎิจฺฉนฺนํ, วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺโต วิย อโหสีติ อตฺโถฯ อถ วา คนฺธยติ ฉินฺทติ มนาปคนฺโธ สุคนฺธภาเวน ทุคฺคนฺธํ, อมนาปคนฺโธ จ ทุคฺคนฺธภาเวน สุคนฺธนฺติ คนฺโธฯ เอตฺถ ปน คนฺธสทฺทสฺส เฉทนวาจกตฺเต –

‘‘อติชาตํ อนุชาตํ, ปุตฺตมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

อวชาตํ น อิจฺฉนฺติ, โย โหติ กุลคนฺธโน’’ติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ วายุนา วา นียมาโน คจฺฉตีติ คนฺโธฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขาทอมคมิอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ยถากฺกมํ ขนฺธ อนฺธคนฺธาเทสา วุตฺตาฯ อถ วา คจฺฉนฺโต ธริยเต โสติ คนฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ภทนฺเตน พุทฺธทตฺตาจริเยน เวยฺยากรเณน นิรุตฺตินยทสฺสินา ‘‘ธริยตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา’’ติฯ

รสธาตุวสา เจว, รมาสธาตุโตปิ จ;

รสสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, อาหุ ธมฺมรสญฺญุโนฯ

รโสติ หิ รสนฺติ ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโส, รมนฺตา ตํ อสนฺตีติปิ รโสฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รมมานา น’สนฺตีติ รโสติ ปริทีปิโต’’ติฯ ตตฺรายมตฺโถ – เทวมนุสฺสาทโย สตฺตา ยสฺมา รมมานา นํ ธมฺมชาตํ อสนฺติ ภกฺขนฺติ, ตสฺมา ตํ ธมฺมชาตํ รโส นามาติ นิรุตฺตญฺญูหิ ปริทีปิโตติฯ ปทจฺเฉโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ –

นํ อสนฺติ น สนฺตีติ, ปทจฺเฉโท สิยา ตหึ;

กมฺมการกภาเวน, อตฺโถ หิ ตตฺถ อิจฺฉิโตฯ

อิติ วุตฺตานุสาเรน, อวุตฺเตสุ ปเทสุปิ;

ยถารหํ นยญฺญูหิ, นโย เนยฺโย สุโสภโนฯ

ธาตุจินฺตาย เย มุตฺตา, อนิปฺผนฺนาติ เต มตา;

เต จาปิ พหโว สนฺติ, ปีตโลหิตกาทโย;

นิปฺผนฺเน อปิ ธาตูหิ, สทฺเท ธคาอิติอาทโย;

อนิปฺผนฺนํว เปกฺขนฺติ, ควาทิวิธิเภทโตฯ

ตถา หิ ‘‘คจฺฉตีติ โค’’, อิติ วุตฺตปทํ ปุน;

อนิปฺผนฺนํ กริตฺวาน, ‘‘คาโว’’ อิจฺจาทิกํพฺรวุํฯ

เอกนฺเตน อนิปฺผนฺนา, สทฺทา วิฑูฑภาทโย;

ธาตุรูปกสทฺทา จ, ‘‘ปพฺพตายติ’’อาทโยฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘วิฑูฑโภ, ติสฺโส, เยวาปโน, ปีตํ, โลหิตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ อนิปฺผนฺนานิ ภวนฺติฯ ‘‘นีลํ, ปีตํ, เยวาปนโก’’ อิจฺจาทีนิ ปน นีลวณฺเณ ปีตวณฺเณฯ เก เร เค สทฺเทติ ธาตุวเสน อาคตตฺตา นีลตีติ นีลํ, ปีตตีติ ปีตํ, เย วา ปน อิติวจเนน ภควตา กิยเต กถิยเตติ เยวาปนโกติ นิพฺพจนมรหนฺตีติ นิปฺผนฺนานีติ วตฺตพฺพานิฯ เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ นีลติ ปีตตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เตปิฎเก พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตี’’ติ? กิญฺจาปิ น ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เอตรหิ อวิชฺชมานา ปุราณภาสา เอสาติ คเหตพฺพานิฯ ยถา หิ ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทํ พุทฺธวจเน น ทิสฺสติ, ตถาปิ นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสเนสูติ ธาตุโน ทิฎฺฐตฺตา อฎฺฐกถาจริยา คณฺหึสุเยว, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฎฺฐพฺพํฯ น หิ กฺริยาปทปริหีโน ธาตุ วุจฺเจยฺยฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยถา ‘‘ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ ชาตกปาฬิยํ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เทวมนุสฺสานํ โวหารปเถ อสญฺจรนฺตํ ปุราณภาสาภูตํ ‘‘พฺยาตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘นีลติ, ปีตตี’’ติอาทีหิปิ ปุราณภาสาภูเตหิ กฺริยาปเทหิ ภวิตพฺพํฯ ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติฯ อยญฺหิ ตสฺมึ กาเล โวหาโร, ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิ นาม ปริพฺพาชโก อโหสิฯ ยถา ปน วิฑูฑภสทฺ ทาทโย ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนา นาม วุจฺจนฺติ, ตถา ‘‘ปพฺพตายติ, สมุทฺทายติ, จิจฺจิฎายติ, ธูมายติ, ทุทฺทุภายติ, เมตฺตายติ, กรุณายติ, มมายติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘ฉตฺตียติ, วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, ธนียติ, ปฎียติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘อติหตฺถยติ, อุปวีณยติ, ทฬฺหยติ, ปมาณยติ, กุสลยติ, วิสุทฺธยติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนาเยว นาม วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติอาทีสุ สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ ปพฺพตายติ, เอวํ สมุทฺทายติฯ สทฺโท จิจฺจิฎมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฎายติฯ วตฺถุ ธูมมิว อตฺตานมาจรติ ธูมายติฯ สทฺโท ทุทฺทุภอิติ อาจรติ ทุทฺทุภายติ, ภิกฺขุ เมตฺตายติ, ตถา กรุณายติฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ คณฺหติ มมายติฯ อฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรติ ฉตฺตียติฯ อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, สิสฺสํ อาจริโย, อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติฯ เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ธนียติ, ปฎียติฯ หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติฯ วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติฯ ทฬฺหํ กโรติ วีริยํ ทฬฺหยติฯ ปมาณํ กโรติ ปมาณยติฯ กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติฯ วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติฯ ปพฺพตายสิ, ปพฺพตายถฯ ปพฺพตายามิ, ปพฺพตายามา’’ติ อิมินา นเยน อฎฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ, เอวํ ‘‘สมุทฺทายติ, ฉตฺตียตี’’ติอาทีสุฯ ตตฺร การิตวเสนปิ ‘‘ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายติ, ปุตฺติยนฺตํ ปโยชยติ ปุตฺตียติ’’ อิจฺจาทิ ปทสิทฺธิ ภวติฯ อยํ ปน ปทมาลา – ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติฯ ปพฺพตายสิฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ อิจฺเจวํ ธาตุวเสน นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนปทานิ วิภาวิตานิฯ

อิทานิ ธาตุคณลกฺขณํ, อธาตุลกฺขณํ, การิตปจฺจยโยคํ, สการิเตกกมฺมทฺวิกมฺมติกมฺมปทํ, อูหนียรูปคณํ, ธาตูนํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกปทํ, สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุปทรูปํ, กมฺมภาวปทรูปํ, เอกการิตทฺวิการิตปทํ, อการิตทฺวิกมฺมกปทญฺจ สพฺพเมตํ ยถารหํ กถยามฯ

ตตฺร สพฺพธาตุกนิสฺสิเต สุทฺธกตฺตุปฺปโยเค สุทฺธสฺสรธาตุโต วา เอกสฺสรโต วา อเนกสฺสรโต วา อปจฺจยสฺส ปรภาโว ภูวาทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตาเนกสฺสรธาตุโต สห อปจฺจเยน นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ ภูวาทิคณลกฺขณํฯ อากฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อปจฺจเยน สทฺธึนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนํ รุธาทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อิวณฺเณกาโรการปจฺจเยหิ สทฺธึ นิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามกตฺเต อนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ รุธาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ อาเทสลาภาลาภิโน ยปจฺจยสฺส ปรภาโว ทิวาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ ยถารหํ ณุ ณา อุณาปจฺจยานํ ปรภาโว สฺวาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ นาปจฺจยสฺส ปรภาโว กิยาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ อาขฺยาตตฺเต อปฺปกตรปฺปโยควเสน นามิกตฺเต ปจุรปฺปโยควเสน ปฺปณฺหาปจฺจยานํ ปรภาโว คหาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ ยถาสมฺภวํ โอยิรปฺปจฺจยานํ ปรภาโว ตนาทิคณลกฺขณํฯ อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ สพฺพถา เณณยปฺปจฺจยานํ ปรภาโว จุราทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตธาตุโต สห เณ ณยปจฺจเยหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ จุราทิคณลกฺขณํฯ คณสูจกานํ ปจฺจยานมปรตฺตํ อธาตุลกฺขณํฯ อิติ ธาตุคณลกฺขณมธาตุลกฺขณํ วิภาวิตํฯ

การิตปจฺจยสฺส โยเค ‘‘เณ ณโย ณาเป ณาปโย จา’’ติ อิเม จตฺตาโร การิตปจฺจยาฯ

เณ ณยาสุํ อุวณฺณนฺตา,

อาทนฺตา ปจฺฉิมา ทุเว;

เสสโต จตุโรเทฺว วา,

ณโยเยว อธาตุโตฯ

ตตฺร สาเวติ, สาวยติฯ ภาเวติ, ภาวยติ, โอภาเสติ, โอภาสยติฯ อิมานิ การิเต อุวณฺณนฺตธาตุรูปานิฯ

ทาเปติ , ทาปยติฯ หาเปติ, หาปยติฯ นฺหาเปติ, นฺหาปยติฯ นหาเปติ, นหาปยติฯ อาการนฺตธาตุรูปานิฯ

โสเสติ, โสสยติฯ โสสาเปติ, โสสาปยติฯ โฆสาเปติ, โฆสาปยติฯ อการนฺตธาตุรุปานิฯ

มคฺโค สํสารโต โลกํ ญาเปติ, ญาปยติฯ อิธาตุรูปานิ นิคฺคจฺฉาเปตีติ เอเตสมตฺโถฯ อิมานิ หิ นิปุพฺพาย อิธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ ตถา หิ สุทฺธกตฺตุภาเวน มคฺโค สยํ ญายติ, สํสารโต นิคฺคจฺฉตีติ ญาโยติ วุจฺจติฯ

ปาเวติ, ปาวยติ, อุธาตุรูปานิฯ วทาเปตีติ เอเตสมตฺโถฯ อิมานิ หิ ปปุพฺพาย อุธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ อาหจฺจภาสิตํ ทิสฺสติฯ

เขเปติ, เขปยติฯ กงฺเขติ, กงฺขยติ, กงฺขาเปติ, กงฺขาปยติฯ อาจิกฺขาเปติ, อาจิกฺขาปยติฯ อิวณฺณนฺตธาตุรูปานิฯ

ขิเยติ, ขิยยติฯ มิลาเยติ, มิลายยติฯ เอการนฺตธาตุรูปานิฯ

สิเยติ, สิยยติฯ โอการนฺตธาตุรูปานิฯ

ปพฺพตายายติ, ปุตฺติยายติฯ อธาตุนิสฺสิตานิ รูปานิฯ อิมินา นเยน เสสานิ อวุตฺตานิปิ รูปานิ สกฺกา วิญฺญาตุํ วิญฺญุนา ปาฬินยญฺญุนาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ อิติ การิตปจฺจยโยโค สงฺเขเปน วิภาวิโตฯ

อิทานิ สการิเตกกมฺมาทีนิ พฺรูม –

อกมฺมกา เอกกมฺมา, ทฺวิกมฺมา วาปิ โหนฺติ หิ;

การิตปจฺจเย ลทฺเธ, สกมฺมา จ ทฺวิกมฺมกาฯ

สยํ โสเธติ โส ภูมึ, โสธาเปติ ปเรมหึ;

นรํ กมฺมํ การยติ, วิญฺเญยฺยํ กมโต อิทํฯ

ทฺวิกมฺมิกา สมฺภวนฺติ, ติกมฺมา เอตฺถ ทีปเย;

‘‘อิสฺสโร เสวกํ คามํ, อชํ นาเยติ’’ อิจฺจปิฯ

‘‘นโร นเรน วา คามํ, อชํ นาเยติ’’อิจฺจปิ;

กมฺมตฺถทีปกํเยว, กรณํ เอตฺถ อิจฺฉิตํฯ

อิติ สการิเตกกมฺมาทีนิ วิภาวิตานิฯ

อิทานิ อูหนียรูปคณํ พฺรูม – โหติ, โภติ, สมฺโภติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ สุมฺโภติ, ปริสุมฺโภติ, อิทํ รุธาทิคูปํฯ นินฺทติ, วินินฺทติ, พนฺธติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ ฉินฺทติ, ภินฺทติ, รุนฺธติ, อิทํ รุธาทิรูปํฯ เทติ, เนติ, วเทติ, อนฺเวติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ รุนฺเธติ, ปฎิรุนฺเธติ, อิทํ รุธาทิรูปํฯ พุทฺเธติ, ปลิพุทฺเธติ, อิทํ จุราทิรูปํฯ ชยติ, สยติ, ปลายติ, มิลายติ, คายติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ หายติ, สายติ, นฺหายติ, อิทํ ทิวาทิรูปํฯ กถยติ, จินฺตยติ, ภาชยติ, อิทํ จุราทิรูปํฯ คพฺพติ, ปคพฺพติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, อิทํ ตนาทิรูปํฯ หิโนติ, จิโนติ, อิทํ สฺวาทิรูปํฯ ตโนติ, สโนติ, กโรติ, อิทํ ตนาทิรูปํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติ, อิทํ กตฺตุรูปญฺเจว เหตุกตฺตุรูปญฺจฯ กนฺเตติ, กนฺตยติ, อิทํ เหตุกตฺตุรูปเมวฯ ภกฺเขติ, ภกฺขยติ, วาเทติ, วาทยติ, อิทํ สุทฺธกตฺตุรูปญฺเจว เหตุกตฺตุรูปญฺจฯ มิยฺยตีติ กตฺตุปทญฺเจว กมฺมปทญฺจฯ ภาเวถาติ พหุวจนญฺเจว เอกวจนญฺจฯ สํยมิสฺสนฺติ อนาคตวจนญฺเจว อตีตวจนญฺจฯ อนุสาสตีติ อาขฺยาตญฺเจว นามิกญฺจฯ คจฺฉํ วิธมํ นิกฺขณนฺติ นามิกญฺเจว อาขฺยาตญฺจฯ เอตฺถ อาขฺยาตตฺเต คจฺฉนฺติ อนาคตวจนํ, วิธมนฺติ อตีตวจนํ, นิขณนฺ ติ ปริกปฺปวจนํ, สพฺพํ วา เอตํ ปทํ อนาคตาธิวจนนฺติปิ วตฺตุํ วฎฺฎเตวฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ อูหนียปทานิ นานปฺปการโต โยเชตพฺพานิฯ อิมานิ ปทานิ ทุพฺพิญฺเญยฺยวิเสสานิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหกรานิ อาจริยปาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา เวทนียานีติ อูหนียรูปคโณ วิภาวิโตฯ

อิทานิ เอกคณิกาทีนิ วทาม – ธา ธารเณ, ภูวาทิคณิกว เสนายํ เอกคณิกา สกมฺมิกา ธาตุฯ ภควา สกลโลกสฺส หิตํ ทธาติ วิทธาติ, ปุริโส อตฺถํ สํวิเธติ, นิธึ นิเธติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติฯ ‘‘สํวิธาเปติ, วิธาเปตี’’ติ อิมานิ เหตุกตฺตริ ภวนฺติฯ กมฺเม ปน ภาเว จ ‘‘อนุวิธียตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ตถา หิ กมฺเม ‘‘นิธิ นาม นิธียตี’’ติ จ ‘‘ธียติ ธปิยตีติ เธยฺย’’นฺติ จ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ กมฺเม ‘‘กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยติ, กมฺมานิ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยนฺติฯ โภ กมฺม ตฺวํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยสิ, อหํ กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยามี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ภาเว ปน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยติ, สตฺตา ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยนฺติ, โต สตฺต ตฺวํ ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยสี’’ติ โยเชตพฺพํฯ อยํ นโย อติวิย สุขุโม ปาฬินยานุกูโลฯ

นามิกปทตฺเต ‘‘ธาตู’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ตตฺถ ธาตูติ สลกฺขณํ ทธาติ ธาเรตีติ ธาตุฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘สลกฺขณธารณโต ทุกฺขวิธานโต ทุกฺขธานโต จ ธาตู’’ติ วุตฺตํฯ ธาตูติ ปถวีธาตาทิธาตุโยฯ ตตฺถ สลกฺขณธารณโตติ ยถา ติตฺถิยปริกปฺปิโต ปกติ อตฺตาติ เอวมาทิโก สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน สลกฺขณํ สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย ฯ ทุกฺขวิธานโตติ ทุกฺขสฺส วิทหนโตฯ เอตา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา ยถา อยโลหาทิธาตุโย อยโลหาทิอเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ ทุกฺขธานโตติ อนปฺปกสฺส ทุกฺขสฺส วิธานมตฺตโต อวสวตฺตนโต, ตํ วา ทุกฺขํ เอตาหิ การณภูตาหิ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ตถาวิหิตญฺจ ตํ เอเตสฺเวว ธียติ ฐปิยติ, เอวํ ทุกฺขธานโต ธาตุโยฯ อปิจ นิชฺชีวฏฺโฐ ธาตโวติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโยสํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ ชีวสญฺญาสมูหนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ โย ปน ตตฺถ อมฺเหหิ ภาวฎฺฐาเน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยตี’’ติ ติปุริสมณฺฑิโต เอกวจนพหุวจนิโก ปฐมาวิภตฺติปฺปโยโค วุตฺโตฯ โส –

‘‘ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;

โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติ จ

‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ จ ‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺตี’’ติ จ อิมาสํ ปาฬีนํ วเสน สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ ตตฺถ ปณฺฑโว นาม อสฺโส คิริทตฺตนามกสฺส อสฺสโคปกสฺส ปกติํ อนุวิธิยฺยติ อนุกโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘อนุวิทธาตี’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยาฯ ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ปณฺฑเวนา’’ติ ตติยนฺตํ กตฺตุปทํ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ อวจเนน ‘‘อนุวิธิยฺยตี’’ติ อิทํ ภาวปทนฺติ สิทฺธํฯ น เกนจิ เอตฺถ วตฺตุํ สกฺกา ‘‘ทิวาทิคเณ กตฺตริ วิหิตยปจฺจยสฺส วเสน วุตฺตํ อิทํ รูป’’นฺติ, ธาธาตุยา ทิวาทิคเณ อปฺปวตฺตนโต, เอกนฺตภูวาทิคณิกตฺ ตา จฯ ทุติยปฺปโยเค ปน ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธนุเต’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยาฯ ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธาตุยา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ เอวํ อวจเนน ‘‘ธนิยฺยตี’’ติ อิทมฺปิ ภาวปทนฺติ สิทฺธํฯ เอตฺถ ‘‘ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ, อิจฺฉตีติ อตฺโถ’’ติ อฎฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘ธนุ ยาจเน’’ติ ธาตุ เอสา เอกนฺเตน ตนาทิคเณเยว วตฺตติฯ ตติยปฺปโยเค ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ ยทิ ภูวาทิคเณ ‘‘หา จาเค’’ติ ธาตุยา รูปํ สิยา, กตฺตริ ‘‘ปชหิสฺสนฺตี’’ติ รูปํ สิยา, ‘‘กสฺมา โน ปชหิสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ กมฺมปทํ ปน ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติ สิยาฯ ยสฺมา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคเณ ‘‘หา ปริหานิย’’นฺ ติ ธาตุยา รูปตฺตา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ กตฺตุปทรูปํ สิยา ‘‘อาชญฺโญ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วฬวา’’ติ อกมฺมกสฺส กตฺตุปทรูปสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน ยปจฺจโย ภาเว วตฺตตีติ ญายติฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘โส ปหียิสฺสติฯ เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติฯ รูปํ วิภวิยฺยติฯ อคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเต’ติอาทีสุ ยปจฺจ โย กมฺเมเยว วิหิโต, น ภาเวฯ กมฺมกตฺตุวเสน หิ อิเม ปโยคา ทฎฺฐพฺพา, สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฎ กริยเตติ ปโยคา วิยา’’ติฯ ตํ น, เอวญฺหิ สติ ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกธาตุรูปานิ วตฺตพฺพานิ ‘‘ปียเต กริยเต’’ติ รูปานิ วิยฯ เอตฺถ ปน ภาวฎฺฐาเน กตฺตุโน ฐิตภาโว เหฎฺฐา นานปฺปกาเรน ทสฺสิโตติ น วุตฺโตฯ เย สทฺทสตฺเถ มตํ คเหตฺวา สาสนิกา ครู ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ ปฐมปุริสสฺเสว ‘‘ภูยเต เทวทตฺเตน เทวทตฺเตน สมฺปตฺติํ อนุภวนนฺติ อตฺโถ’’ติ ปโยคญฺจ ตทตฺถโยชนญฺจ วทนฺติฯ เตสํ ตํ วจนํ ปาฬิยา, อฎฺฐกถาทีหิ จ น สเมติ, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ อายสฺมนฺเตหิ ธาเรตพฺโพฯ

ชร โรเคฯ ชรติ, ชริยฺยติฯ ชรวโยหานิยํฯ ชีรติ, ชิยฺยติฯ อิมา เทฺวปิ ภูวาทิ คณิกวเสน เอกคณิกาฯ ตาสํ อยํ สาธารณรูปวิภาวนาฯ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชริยฺยตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เยน จ ชริยฺยตีติ เยน เตโชคเตน กุปิเตน อยํ กาโย เอกาหิกาทิชรโรเคน ชริยฺยติ ชรติฯ อถ วา เยน จ ชริยติ เยน อยํ กาโย ชีรติ อินฺทฺริยเวกลฺยตํ พลกฺขยํ ปลิตวลิตาทิญฺจ ปาปุณาติฯ

มร ปาณจาเคฯ ภูวาทิคณิโกยํ อกมฺมโก จฯ สตฺโต มรติ, มิยฺยติฯ กิญฺจาปิ อยํ ธาตุ ‘‘มร ปาณจาเค’’ติ วจนโต สกมฺมโก วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ปุตฺโต มรติฯ กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชิยฺยติ จ มิยฺยติ จา’’ติ เอวมาทีนํ กมฺมรหิตปฺปโยคานํ ทสฺสนโต อกมฺมโกเยวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อตฺถโยชนานเยน ปน มรตีติ ปาณํ จชตีติ กมฺมํ อาเนตฺวา กเถตุํ ลพฺภติฯ ‘‘มรติ, มิยตี’’ติ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ, ‘‘สตฺโต สตฺตํ มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยตี’’ติ อิมานิ การิตปทสงฺขาตานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ จ โย อมตํ สตฺตํ มรณํ ปาเปติ, โส วธโก มาเรติ มารยติ มาราเปติ มาราปยตีติ จ วุจฺจติฯ สตฺโต สตฺเตหิ มาริยติ มาราปิยตีติ อิมานิ กมฺมปทานิฯ ภาวปทมปฺปสิทฺธํฯ เอวมญฺญตฺราปิ ปสิทฺธตา จ อปฺปสิทฺธตา จ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ

ขาท ภกฺขเณฯ อยํ ปน ภูวาทิคณิกวเสน เอกคณิโก สกมฺมโก ธาตุฯ ขาทติ, สงฺขาทติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ฯ ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ปูวํ ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ จ โย อขาทนฺตํ ขาทนฺตํ วา ขาทาหีติ ปโยเชติ, โส ขาทาปโก ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยตีติ จ วุจฺจติฯ ขชฺชติ, สํขชฺชติ, สงฺขาทิยติฯ อิมานิ กมฺมปทานิฯ อตฺรปนายํ ปาฬิ ‘‘อตีตํ ปาหํ อทฺธานํ รูเปน ขชฺชึ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคเตนปาหํ รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาเปตรหิ ขชฺชามี’’ติฯ ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิมสฺส ธาตุสฺสฯ ภูวาทิคโณฯ อยํ นามธาตุ เอกนฺตรุธาทิคณิโกติ อปฺปสิทฺโธฯ

ทิวาทิคเณ ตา ปาลเนฯ โลกํ ตายติ สนฺตายติฯ อิมานิ สกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ เหตุกตฺตุปทํ ปน กมฺมปทญฺจ ภาวปทญฺจ อปฺปสิทฺธานิฯ

สุธ สํสุทฺธิยํฯ จิตฺตํ สุชฺฌติ วิสุชฺฌติฯ อิมานิ อกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ โสเธติ, โสธยติ, โสธาเปติ, โสธาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ เอตฺถ จ โย อสุทฺธํ ฐานํ สุทฺธํ กโรติ, โส โสธโก โสเธติ, โสธยตีติ วุจฺจติ, เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ โย ปน อสุทฺธฎฺฐานํ สยํ อโสเธตฺวา ‘‘ตฺวํ โสเธหี’’ติ อญฺญํ ปโยเชติ, โส โสธาปโก โสธาเปติ โสธาปยตีติ วุจฺจติฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ ตถา หิ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติอาทีสุ อยํ นโย น ลพฺภติ, เอวํ ลพฺภมานนโย จ อลพฺภมานนโย จ สพฺพตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อิมา ปเนตฺถ ปาฬิโย –

‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฎฺฐมานสา’’ติ จ

‘‘มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ จฯ อิมา หิ ปาฬิโย สหตฺถา โสธนํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ‘‘อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ ราชคเห ปพฺภารํ โสธาเปติ เลณํ กตฺตุกาโม’’ติ ปน ปาฬิ, ‘‘กึ ภนฺเต เถโร การาเปตี’’ติ, ‘‘ปพฺภารํ มหาราช โสธาเปมิ เลณํ กตฺตกาโม’’ติ จ ปาฬิฯ อิมา ปเรหิ โสธาปนํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ‘‘กสฺส โสธิยติ มคฺโค’’ติ อิทํ กมฺมปทํ, ภาวปทํ ปน อปฺปสิทฺธํฯ อิมินา นเยน ยาว จุราทิคณา โยเชตพฺพํฯ

ทฺวิคณิกตฺเต สุภ โสเภฯ โสภติ วตายํ ปุริโสฯ สุภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติ สุมฺโภติ อิจฺจปิ ทิสฺสติฯ ‘‘สุมฺโภตี’’ติ จ กจฺจายนมเต รูปํ, อิมานิ กตฺตุปทานิฯ นครํ โสเภติ, โสภยติฯ ปุริโส ปุริเส โจรํ สุมฺเภติ, สุมฺภยติ, สุมฺภาเปติ, สุมฺภาปยติฯ อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ กมฺมภาวปทานิ ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ ภูวาทิรุธาทิคณิกรูปานิฯ

ปจ ปาเกฯ ปุริโส ภตฺตํ ปจติฯ เนรยิโก นิรเย ปจฺจติฯ กมฺมํ ปจฺจติฯ ภตฺตํ ปจฺจติฯ ปารมิโย ปริปจฺจนฺติฯ ผลานิ ปริปจฺจนฺติ, ปกฺกานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ครโว ปน –

ญาณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเวติ จ –

‘‘อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปจติปทสฺส ทฺวิคณิกรูปสฺส สกมฺมกตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ เอวํ ปน สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภาฯ เตปิฎเก หิ พุทฺธวจเน ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจติฯ ยาว ปาปํ น ปจฺจติฯ นิรยมฺหิ อปจฺจิ โส’’ติ เอวํ อกมฺมกตฺตํเยว ทิสฺสติฯ เอตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ ปจ ปาเก’ติ อยํ ธาตุ สกมฺมโก, เตน ‘ปจฺจตี’ติ ปทสฺส ทิวาทิคณิกรูปสฺสปิ สโต สกมฺมกตฺตํ ยุชฺชติ, ตสฺมาเยว ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเว’ติอาทีสุ วุตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ วุจฺจเต – ยถา ‘‘ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ภิทิ วิทารเณ’’ติ ธาตูนํ รุธาทิคเณ ปวตฺตานํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทติ, ภิตฺติํ ภินฺทตี’’ติ รูปปทานํ สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตานํ เตสํ ธาตูนํ ‘‘อุทกํ ฉิชฺชติ, ฆโฎ ภิชฺชตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติ, ยถา ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส ปจธาตุสฺส ‘‘ภตฺตํ ปจตี’’ติ รูปปทสฺส สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติฯ

อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ยถา ‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ เอตฺถ ‘‘อาสวโต จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ จ ‘อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ จ เอวํ ทิวาทิคณิกสฺส ธาตุสฺส ‘วิมุจฺจึสู’ติ รูปปทสฺส อกมฺมกตฺตญฺจ สกมฺมกตฺตญฺจ ภวติ, ตถา ‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’ติ จ อกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพํฯ ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเว, อสงฺขารํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจตี’ติ สกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อกมฺมกตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, น สกมฺมกตฺเตน, ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยคานํ ‘‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’’ติ ปโยเคน อสมานตฺตาฯ ตถา เหตฺถ ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ ปทํ กมฺมรหิตกตฺตุวาจกยปจฺจยนฺตมฺปิ ภวติ กตฺตุสหิตกมฺมวาจกยปจฺจยนฺตมฺปิฯ ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ อิมสฺส หิ ปทสฺส กมฺมรหิตยปจฺจ ยวนฺตตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ อปาทานการกวาจกํ ภวติฯ ‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กตฺตุการกวาจกํ ภวติฯ ตถา ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ ปทสฺส กตฺตุสหิตกมฺมวาจกตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ กตฺตุการกวาจกํ ภวติฯ ‘‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กมฺมการกวาจกํ ภวติฯ อยํ นโย ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยเคสุ น ลพฺภติฯ ตถา หิ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนํ กตฺตารํ วทติ, อุปโยควจนํ กมฺมํ วทตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ภตฺตํ ปาเจติ ปาจยติ ปาจาเปติ ปาจาปยตี’’ติ จ, ‘‘อนนฺเต โพธิสมฺภาเร, ปริปาเจสิ นายโก’’ติ ทสฺสนโต ปน ‘‘ปริปาเจติ, ปริปาจยตี’’ติ จ รูปานิ ภวนฺติฯ อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ กมฺเม – ยญฺญทตฺเตน โอทโน ปจฺจเต, ภาวปทํ อปฺปสิทฺธํฯ อิมานิ ภูวาทิทิวาทิคณิกรูปานิฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ ทฺวิคณิกรูปานิ โยเชตพฺพานิฯ

เตคณิกตฺเต สุ ปสเวฯ เหตุผลํ สวติ, ปสวติฯ สุ สวเนฯ สทฺโธ ธมฺมํ สุโณติ, สุณาติฯ สุ หึสายํฯ โยโธ ปจฺจามิตฺตํ สุนาติฯ อิมานิ ยถากฺกมํ ภูวาทิสฺวาทิกิยาทิคณิกา นิ กตฺตุปทานิฯ ตถา เหตุนา ผลํ สวิยฺยติ, อุนฺนาทสทฺโท ปถวีอุนฺทฺริยสทฺโท วิย สุยฺยติฯ โยเธน ปจฺจมิตฺโต สุนิยฺยติฯ อิมานิ กมฺมปทานิฯ ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิเมสํ ธาตูนํฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ เตคณิกรูปานิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพานิฯ อตฺร ปนายํ นยวิภาวนา –

ภฺวาทิรุธาทิกา ธาตู, สฺวาทิทิวาทิกา ตถา;

รุธาทิกทิวาทิฎฺฐา, ภูวาทิกจุราทิกาฯ

ภูวาทิกคหาทิฎฺฐา, ภฺวาทิสฺวาทิกิยาทิกา;

เอวมาทิปฺปเภเทหิ, วิตฺถาเรนฺตุ วิจกฺขณาฯ

อิจฺเจวํ สงฺเขปโต ยถารหํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกวเสน สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุกมฺมภาวปทานิ จ สการิเตกกมฺมานิ จ สการิตทฺวิกมฺมานิ จ สการิตติกมฺมานิ จ ทสฺสิตานิฯ

อิทานิ เอกการิตทฺวิการิตปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ วทามฯ โส อนฺตกมฺมนิฯ อรหตฺตมคฺโค มานํ สิยติ, กมฺมํ ปริโยสิยติฯ อิมานิ ตาว สุทฺธกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ มานํ สิยตีติ มานํ สมุจฺฉินฺทติฯ กมฺมํ ปริโยสิยตีติ กมฺมํ นิปฺผชฺชติฯ ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน หิ อิทํ ปทํ อกมฺมกํ ภวติ, อตฺโถ ปน ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉตี’’ติ สกมฺมกวเสน คเหตพฺโพฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติฯ อิทเมกํ การิตํ เหตุกตฺตุปทํฯ เอตฺถ ปน ปริอว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา เอกกมฺมเมว สการิตปทํ ภวติฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติฯ อิทํ ทฺวิการิตํ เหตุกตฺตุปทํฯ เอตฺถ จ ปน ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยทฺวยตฺตา ทฺวิกมฺมกํ สการิตปทํ ภวติฯ ‘‘ปริโยสาวาเปตี’’ติ อิทมฺปิ ปริ อว ปุพฺพสฺมา โสธาตุมฺหา ณาเป ณาเป อิติ ปจฺจยทฺวยํ กตฺวา อวสทฺทสฺโสการญฺจ กตฺวา ตโต ยการาคมญฺจ อนุพนฺธณการโลปญฺจ ปฐมปจฺจเย ปการสฺส วการญฺจ ทฺวีสุ จ ฐาเนสุ ปุพฺพสรโลปํ กตฺวา นิปฺผชฺชตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ตา ปาฬิโย อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อาหจฺจเทสิตากาเรน เอกโต กถยาม – ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เหตุกตฺตุปทํ อาเนตพฺพํฯ อตฺตนา วิปฺปกตนฺติ เอตฺถ จ อตฺตนาติ วิปฺปกรณกฺริยาย กตฺตุการกวาจกํ กรณวจนํฯ วิปฺปกตนฺติ กมฺมการกวาจกํ อุปโยควจนํฯ อตฺตนา ปริโยสาเปตีติ เอตฺถ ปน อตฺตนาติ อพฺยยปทภูเตน สยํสทฺเทน สมานตฺถํ วิภตฺยนฺตปติรูปกํ อพฺยยปทํ, สยํสทฺทสทิสํ วา ตติยาวิภตฺยนฺตํ อพฺยยปทํฯ ตถา หิ ‘‘อตฺตนา ปริโยสาเปตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส ‘‘สยํ ปริโยสาเปตี’’ติ อตฺโถ ภวติ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ปเรหิ ปริโยสาวาเปตีติ เอตฺถ ปน ปเรหีติ กมฺมการกวาจกํ กรณวจนนฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สุนเขหี’’ติ ปทํ วิยฯ เอตฺถ หิ ยถา ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเข ขาทาเปนฺตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติ, ตถา ‘‘ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเร ชเน ปริโยสาวาเปตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติฯ เอวํ อิมสฺมึ อจฺฉริยพฺภุตนยวิจิตฺเต ภควโต ปาวจเน ทฺวิการิตปจฺจยวนฺตมฺปิ ปทมตฺถีติ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ อยํ นโย สุขุโม สาสเน อาทรํ กตฺวา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ ยสฺส หิ อตฺถาย อิทํ ปกรณํ กริมฺห, น อยํ อตฺตโน มติ, อถ โข ปุพฺพาจริยานํ สนฺติกา ลทฺธตฺตา เตสญฺเญว มตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ อการิตทฺวิกมฺมิกปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตานิ กถยาม, ตานิ จ โข ธาตุวเสน เอวํ เวทิตพฺพานิ สวินิจฺฉยานิฯ เสยฺยถิทํ?

ทุหิกรวหิปุจฺฉิ, ยาจิ ภิกฺขิ จ นิพฺรูติ;

ภณิวทิวจิภาสิ, สาสิทหินาถธาตุฯ

รุธิ ชิ จิปภุตีติ, เย เต ทฺวิกมฺมกา ธีรา;

ปวทุมปิ วิยุตฺตา, การิตปฺปจฺจเยหิ จฯ

อปาทานาทิเก ปุพฺพ-วิธิมฺหา สหิเม’พฺรวุํ;

อุปโยควจนสฺส, นิมิตฺตนฺติ สนนฺตนาฯ

เอเต ทุหาทโย ธาตู, ติกมฺมาปิ ภวนฺติ ตุ;

การิตปฺปจฺจเย ลทฺเธ, อิติ อาจริยา’พฺรวุํฯ

ตตฺริมานิ อุทาหรณานิ – ควํ ปโย ทุหติ โคปาลโกฯ คาวิํ ขีรํ ทุหติ โคปาลทารโกฯ ตตฺถ ปโยติ อุปโยควจนํ, ‘‘ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยโส’’ติ ปทมิวฯ มโนคณิกสฺส หิ อีทิสมฺปิ อุปโยควจนํ โหติ อญฺญาทิสมฺปิฯ อิสฺสโร โคปาลํ ควํ ปโย ทุหาเปติฯ โคปาเลน คาโว ขีรํ ทุหิตาฯ โคหิ ปโย ทุหตีติ เอตฺถ อปาทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว นตฺถิฯ ‘‘วิสาณโต ควํ ทุหํ, ยตฺถ ขีรํ น วินฺทตี’’ติ เอตฺถ ปน อปาทานวิสยตฺเตปิ ควาวยวภูตสฺส วิสาณสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ควํ ขีรํ ทุหนฺโต’’ติ ทฺวิกมฺมิกภาโว ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ทุหิโน ปโยโคยํฯ

กโรติสฺส ปโยเค กฎฺฐมงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฎกํ กโรติ, สเจ เช สจฺจํ ภณสิ, อทาสึ ตํ กโรมิฯ เอตฺถ จ องฺคารํ กโรตีติ ปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํฯ กฎฺฐญฺหิ องฺคารภาวสฺส การณํ, องฺคาเร กเต การณภูตสฺส กฎฺฐสฺส กฎฺฐภาโว วิคจฺฉติฯ กฎกํ กโรตีติ อิทํ อปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํฯ สุวณฺณญฺหิ กฎกภาวสฺส การณํ, กฎเก กเตปิ การกภูตสฺส สุวณฺณสฺส สุวณฺณภาโว น วิคจฺฉติ, อถ โข วิเสสนฺตรุปฺปตฺติภาเวน สมฺปชฺชติฯ อทาสึ ตํ กโรมีติ อิทํ ปน ฐานนฺตรทานวเสน วุตฺตํ ‘‘อุปราชํ มหาราชํ กโรมี’’ติ เอตฺถ วิยฯ ตตฺถ ‘‘อิสฺสโร ปุริเสน ปุริสํ วา กฎฺฐมงฺคารํ กาเรติฯ ตถา สุวณฺณํ กฎกํ กาเรตี’’ติ ติกมฺมิกปฺปโยโคปิ ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติ, ‘‘พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต’’ติ ทฺวิกมฺมกปฺปโยโคฯ

เอตฺเถเก วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ เอตฺถ เอกเมว กมฺมํ ทิสฺสติ, เกนายํ ปโยโค ทฺวิกมฺมิกปฺปโยโค โหตี’’ติฯ กิญฺจาปิ เอกเมว ทิสฺสติ, ตถาปิ อตฺถโต เทฺวเยว กมฺมานิ ทิสฺสนฺตีติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺโต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน อตฺเถ คหิเต ‘‘รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรญฺเญ กริสฺสสี’’ติอาทีสุปิ ตฺวํ อตฺตโน ราชภาวํ อมฺเหหิ การาเปหิ, อตฺตานํ รชฺเช อภิสิญฺจาเปหิ, มยํ ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตุกามาติ อตฺโถ สมตฺถิโต ภวติฯ

พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ เอตฺถาปิ พฺรหฺมทตฺเต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยนฺเตติ อตฺโถ ภวติฯ สาสนสฺมิญฺหิ การิตวิสเย กรณวจนํ อุปโยคตฺถญฺเญว ทีเปติ, ตสฺมา อตฺถโต เทฺวเยว กมฺมนิ ทิสฺสนฺตีติ วทามฯ อยมตฺโถ อภิธมฺมฎีกายํ จกฺขุนฺทฺริยาทินิพฺพจนตฺถวิภาวนาย ทีเปตพฺโพฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ อตฺโถฯ ตญฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺตี’’ติฯ ยทิ ปน กรธาตุ ทฺวิกมฺมโก, เอวํ สนฺเต ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติอาทีสุ ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา ‘‘กาเรตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ติกมฺมเกหิเยว ภวิตพฺพนฺติ? น, นิยมาภาวโต, ตาทิสสฺส จ ปโยคสฺส โวหารปเถ อนาคตตฺตาฯ

กฎฺฐํ ปุริเสน องฺคารํ กตํฯ สุวณฺณํ กมฺมาเรน กฎกํ กตํ, ทาสี สามิเกน อทาสึ กตา, เอวมฺเปตฺถ ทฺวิกมฺมกปฺปโยคา เวทิตพฺพาฯ สุวณฺเณน กฎกํ กโรตีติ เอตฺถ หิ วิเสสนตฺเถ ปวตฺตกรณวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมิกภาโว น ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถาสมฺภวํ เนตพฺโพฯ กโรติสฺส ปโยโคยํฯ

วหิอาทีนํ ปโยเค ราชปุริสา รถํ คามํ วหนฺติฯ อยํ ราชา มํ นามํ ปุจฺฉติฯ ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํฯ อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมตา มหากสฺสเปน วินยํ ปุฏฺโฐฯ เทวทตฺโต ราชานํ กมฺพลํ ยาจติฯ เต มํ อสฺเส อยาจิสุํฯ ธนํ ตํ ตาต ยาจติฯ พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติฯ นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณน พฺรหฺมุนา อายาจิโต ธมฺมเทสนํ ภควาฯ ตาปโส กุลํ โภชนํ ภิกฺขติฯ อชํ คามํ เนติฯ อโช คามํ นีโตฯ มุตฺโต จมฺเปยฺยโก นาโค, ราชานํ เอตทพฺรวิฯ

เอตฺถ ราชานนฺติ มุขฺยโต กมฺมํ วุตฺตํฯ เอตนฺติ คุณโตฯ ตถา ราชานนฺติ อกถิตกมฺมํ วุตฺตํฯ เอตนฺ ติ กถิตกมฺมํฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺโพฯ เอวเมว ‘‘พฺรูหิ ภควา’’ติอาทีสุ สมฺปทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว น ลพฺภติฯ ภิกฺขุ มหาราชานํ ธมฺมํ ภณติฯ ยํ มํ ภณสิ สารถิฯ ยํ มํ วทติฯ ภควนฺตํ เอตทโวจฯ ปิตา ปุตฺตํ ภาสติฯ ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิฯ สกฺยา โข ปน อมฺพฎฺฐ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ ภควา ภิกฺขู ตํ ตํ หิตปฎิปตฺติํ นาถติฯ คาโว วชํ รุนฺธติ โคปาลโกฯ ธุตฺโต ธุตฺตชนํ ธนํ ชินาติฯ เอตฺถ จ ‘‘กมนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติ ปุณฺณกชาตกปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถายมตฺโถ ‘‘มยํ ชนินฺทา กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติฯ อิฎฺฐกาโย ปาการํ จิโนติ วฑฺฒกีฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

เอตฺถ เกจิ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘คนฺธกุฎิํ ปทกฺขิณํ กโรติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’ติ ปโยเคสุ กึ ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตี’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘คนฺธกุฎิํ ปทกฺขิณํ กโรตี’’ติ เอตฺถ น ลพฺภติ คุณคุณีนํ วเสน คหิตตฺตาฯ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ เอตฺถาปิ น ลพฺภติ ‘‘สรณํ อิติ คจฺฉามี’’ติ อิติสทฺทโลปวเสน วุตฺตตฺตาฯ ตถา หิ พุทฺธนฺติ อุปโยควจนํฯ สรณนฺ ติ ปจฺจตฺตวจนํฯ ‘‘พุทฺธํ มม สรณํ ปรายณํ, อฆสฺส ตาตา หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ภชามิ เสวามิ พุชฺฌามี’’ติ อตฺโถฯ ‘‘อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’’ติ เอตฺถ ปน ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ ‘‘มํ อิโต ปฎฺฐาย อุปาสกํ ธาเรตู’’ติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘สกฺยา โข ปน อมฺพฎฺฐ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติ ทหธาตุปฺปโยเคน สมานตฺตา จ, อธิปฺปายตฺถโต ปน ‘‘มํ ‘อุปาสโก เม อย’นฺติ ธาเรตู’’ติ อตฺโถ สมฺภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ อการิตานิ ทฺวิกมฺมิกธาตุรูปานิ วิภาวิตานิฯ

อิจฺเจวมมฺเหหิ อาทิโต ปฎฺฐาย ภควโต สาสนตฺถํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ ตทนุรูเปหิ นานาปเทหิ นานาอตฺเถหิ นานานเยหิ จ โยเชตฺวา วิภาวิตานิ, เอวํ วิภาเวนฺเตหิปิ อมฺเหหิ ตาสํ สรูปปริจฺเฉโท อตฺถปริจฺเฉโท วา น สกฺกา สพฺพโส วตฺตุํฯ ตทุภยญฺหิ โก สพฺพโส วตฺตุํ สกฺขิสฺสติ อญฺญตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนหิ ปภินฺนปฎิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิฯ

อตฺถาติสยยุตฺตาปิ, ธาตู โหนฺติ ยโต ตโตฯ ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโวฯ

เยเนกตฺถธรา จรนฺติ วิวิธา นาถสฺส ปาเฐ วเร,

เตเนกตฺถธราว โหนฺติ สหิตา นานูปสคฺเคหิเว;

ธาตูนํ ปน เตสมตฺถปรมํ ขีณาสเว ปณฺฑิเต,

วชฺเชตฺวา ปฎิสมฺภิทามติยุเต โก สพฺพโส ภณตีติฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สพฺพคณวินิจฺฉโย นาม เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

สห รูปวิภาวนาย ธาตุวิภาวนา นิฎฺฐิตาฯ

ธาตุมาลา นิฎฺฐิตาฯ