มุขมตฺตทีปนี (นฺยาส)

(ก) ยํ กิญฺจิ คนฺถํ สมารภิตุกาเมน ตาวาจริเยน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา ตพฺพิหตนฺตราเยน สมารภิตพฺพนฺติ พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสพฺพญฺญุตาทิ-คุณสมฺปตฺติสมงฺคิตาย พุทฺธสฺส, สฺวาขฺยาตตาทิภาเวน ธมฺมสฺส จ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิ-ภาเวน สํฆสฺส จ, สพฺพโลกาภิวนฺทนียสฺส อตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อภิวนฺทิยคฺคนฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ตพฺพิหตนฺตรายตา นาม ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา. รตนตฺตยปฺปณามกรเณน หิ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา โหติ ตสฺส ปูชนียปูชยตฺตา, ปูชนียปูชยตาย จ มงฺคลภาวโต มงฺคเลน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถปฺปสิชฺฌนโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺ”ติ จ “เอตาทิสานิ กตฺวาน สพฺพตฺถ-มปราชิตา สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตี”ติ จ. อถ วา ตสฺส ภยาทฺยุปทฺทวกาโรป-ฆาตกตฺตา วิหตภยาทฺยุปทฺทวการสฺส จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา-สมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา

เอวํ พุทฺธํ สรนฺตานํ ธมฺมํ สํฆญฺจ ภิกฺขโว

ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส น เหสฺสตีติ.

อถ วา ตสฺส ปฏิภานาปริหานภาวโต อปริหีนปฏิภานสฺส จ ยถา-ปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “สตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานียา ธมฺมา, กตเม สตฺต, สตฺถุคารวตา ธมฺมคารวตา สํฆคารวตา สิกฺขาคารวตา สมาธิคารวตา กลฺยาณมิตฺตตา โสวจสฺสตา”ติ. อถ วา ตสฺสายุวฑฺฒนโต วฑฺฒิตายุโน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “อภิวาทนสีลิสฺส นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺตี”ตฺยาทิ.

อปโร นโย. ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามวจนํ รตนตฺตยสฺส ยถาภูต-คุณมาขฺยาปเนน ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ, ตสฺส สฺวาขฺยาตภาเวน รตนตฺตเย คารวุปฺปาทนตฺถํ วา. อถ วา รตนตฺตยปฺปณามวจนํ สทาจารโวกฺกมนตฺถํ, ตํ วิญฺญูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ ปกรณสฺสุคฺคาหณตฺถํ, ตํ วจนตฺถาวโพธนตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถนฺติ.

เอวํ นตสฺส สุคตาทิกตสฺส ปสฺส-

มิฏฺฐปฺปสิทฺธิกรตาทิคุโณฆมคฺคํ

สงฺขฺยาติคมฺปิ กุรุตํ นตมสฺส ธีมา

วตฺถุตฺตยสฺส ติภวาภินตารหสฺส.

ตสฺมา อลมติปฺปปญฺเจน. อนุปุพฺพปทวณฺณนเมเวทานิ สมารภิสฺสาม.

ตตฺถ เสฏฺฐนฺติ ปสตฺถตรํ. ติโลกมหิตนฺติ ติโลเกน ปูชิตํ. ตโย โลกา ติโลกํ. เตน มหิตํ ติโลกมหิตํ. อภิวนฺทิยาติ อภิวนฺทิตฺวา. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ. พุทฺธนฺติ ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺมํ. พุทฺธสทฺทํ ปน อญฺญตฺถ พหุธา ปปญฺจยนฺติ “สกมฺมกธาตุโต กมฺมนิ ตปจฺจโย โหตี”ติ. อิธ ปน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ วุตฺตตฺตา พุธอิจฺเจตสฺมา กตฺตริ ตปจฺจโย ลพฺภเตเวติ น วิจาริโต. ธมฺมนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมํ สปริยตฺติกํ วา. อมลนฺติ นิมฺมลํ มลปฺปฏิปกฺขํ วา. คณนฺติ สมูหํ. อุตฺตมนฺติ อุทฺธตตมตฺตา อุคฺคตตมตฺตา เสฏฺฐตฺตา จ อุตฺตมํ. “อุตฺตมํ คณนฺ”ติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธญฺเจติ เอตฺถ จสทฺทํ ธมฺมสทฺเทน โยเชตฺวา “เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อคฺคํ พุทฺธํ อภิวนฺทิย อมลํ ธมฺมญฺจ อุตฺตมํ คณญฺจ อภิวนฺทิยา”ติ โยเชตพฺพํ.

เอตฺถ จ เสฏฺฐนฺติ วจเนน พุทฺธสฺส คุณมหนฺตตํ ทีเปติ. ติโลก-มหิตนฺติ ปุญฺญมหนฺตตํ. อคฺคนฺติ ชาติมหนฺตตํ. ตสฺส จ คุณมหนฺตตาทีปเนน คุณาภิมานีนมภินิมฺมทฺทนสมตฺถตํ ทสฺเสติ. อิตรทฺวยทีปเนนิตเรสํ. สตฺถุสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส อนุสาสนโต สตฺถุสฺส. ตสฺสาติ โย โส “เสฏฺฐนฺ”ติอาทินา วุตฺโต, ตสฺส. วจนตฺถวรนฺติ อุจฺจเต อเนนาติ วจนํ. อรียตีติ อตฺโถ. วจนสฺส อตฺโถ วจนตฺโถ. อุตฺตมฏฺเฐน วโร. วจนตฺโถ จ โส วโร จาติ วจนตฺถวโร. ตํ วจนตฺถวรํ. สุพุทฺธุนฺติ สุฏฺฐุ ญาตุํ. วกฺขามีติ ภาสิสฺสามิ. สุตฺตหิตนฺติ สุตฺตานุกูลํ. สุตฺตนฺติ เจห ปิฏกตฺตยํ อธิปฺเปตํ. ตํ หิ

อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต

สุตฺตานา สุตฺตสภา- คโต จ สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วุจฺจติ.

สุตฺตนฺติ หิ สูจ=คนฺธเนตีมสฺส “อตฺเถ สูเจตี”ติ อตฺเถ, สุปุพฺพสฺส วจ= วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “สุฏฺฐุ วุตฺตนฺ”ติ วา, สุ=อภิสเวตีมสฺส “อตฺเถ อภิสเวตี”ติ วา, สูท=ปคฺฆรเณตีมสฺส “อตฺเถ สูเทติ ปคฺฆราเปตี”ติ วา, สุปุพฺพสฺส ตา= ปาลเนตีมสฺส “สุฏฺฐุ อตฺเถ ตายตี”ติ วา, “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธ-คมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตานํ โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต สูจาทีนํ ทีฆสรสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌติ.

สุสนฺธิกปฺปนฺติ สุนฺทรํ สนฺธิกปฺปํ. กปฺปียติ เอตฺถาติ กปฺโป. สมฺมา ธียตีติ สนฺธิ. สโมธานํ วา สนฺธิ. สนฺธีนํ กปฺโป สนฺธิกปฺโป. โสภโณ สนฺธิกปฺโป สุสนฺธิกปฺโป. ตํ สุสนฺธิกปฺปํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจนตฺถวเร.

(ข) “ยํ เสยฺยํ, ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตี”ติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ วจนตฺถวโร นาม ตนฺติอตฺถภูโต โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาโต อตฺโถ. ตตฺถ จ เสยฺยํ นาม นวโลกุตฺตรธมฺมํ. “ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. อสติ หิ ตปฺปฏิปตฺติทีปกปรโตโฆเส โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภาภาวา. เอตฺถ จ เสยฺยนฺติ ปสตฺถตรํ. ชิเนริตนเยนาติ ชิเนน เทสิตนเยน. พุธาติ ติเหตุกปฺปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวนฺโต ภพฺพปุคฺคลา. เต หิ พุชฺฌนฺตีติ พุธาติ วุจฺจนฺติ. พุธาติ พุธ= โพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ กตฺตริ ณปจฺจยํ กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ลภนฺตีติ ปฏิวิชฺฌนฺติ. ตญฺจาปีติ ตํ ชิเนริตนยมฺปิ. ตสฺสาติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สตฺถารเมวาปทิสติ. วจนตฺถสุโพธเนนาติ ปาฬิยตฺถาวโพธเนน. อตฺถญฺจ อกฺขรปเทสุ อโมหภาวาติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการมตฺถญฺจ อกฺขเรสุ จ ปเทสุ จ อโมหภาวา สมธิคจฺฉนฺติ.

ตตฺถ จ อกฺขราโมหภาโว นาม สรพฺยญฺชนทีฆรสฺสวคฺคาวคฺคโฆสาโฆสา-ทิปฺปเภเทสุ อกฺขเรสุ ปฏุตรญาณตา. ปทาโมหภาโว นาม อการิการนฺตาทิ-อิตฺถิปุมาทิตทฺธิตสมาสาทิปฺปเภเทสุ ปเทสุ อปฺปฏิหตพุทฺธิตา. เสยฺยตฺถิโก ปท-มโต วิวิธํ สุเณยฺยาติ ยสฺมา สุตฺตนฺตปฺปกรเณ สวนาภิยุตฺตสฺส อกฺขรปเทสุ อโมหภาโว โหติ, อกฺขรปเทสุ อมูฬฺหสฺส วจนตฺถาวโพโธ โหติ, วจนตฺถาวโพธสฺส วุตฺตนเยน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปฏิปชฺชนโต เสยฺยสงฺขาตนวโลกุตฺตรธมฺมปฺปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ตทตฺถิโก ตํมูลการณภูตสวนสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถํ อเนกปฺปการมกฺขรํ สรพฺยญฺชนาทิเภทวเสน ปทญฺจ ปกติปจฺจยาทิเภทวเสน อุปปริกฺขิตฺวา สุเณยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘“เสยฺยตฺถิโก อกฺขรปทนฺ’ติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทหานิภยา อกฺขรสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. “นนุ อิตฺถิยาปิ โสตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘เสยฺยตฺถิโก’ติ อาหา”ติ. เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา.

อเนกวิธา หิ สทฺทปฺปโยคา. กตฺถจิ สามญฺญวเสน นิทฺทิสิตพฺเพปิ ปจฺจาสนฺนวเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ “กาเก วารย มจฺฉมฺหา”ติอาทีสุ, กตฺถจิ ปธานวเสน “ราชา อาคจฺฉตี”ติอาทีสุ, กตฺถจิ เยภุยฺยวเสน “อานครา ขทิร-วนนฺ”ติอาทีสุ, กตฺถจิ อุปลกฺขณมตฺตวเสน “ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโร”ติอาทีสุ, กตฺถจิ นานนฺตริกวเสน “ฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานย”อิจฺเจวมาทีสุ, กตฺถจิ อสาธารณ-วเสน “เภริสทฺโท ยวงฺกุโร”อิจฺเจวมาทีสุ. เตน วุตฺตํ “เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา”ติ.

เอตฺถ จ คาถาทฺวเยน สห รตนตฺตยปฺปณาเมน วุจฺจมานปฺปกรณํ ตํ สญฺญา-นิมิตฺต-กตฺตุ-ปริมาณปฺ-ปโยชนานิ จ ทสฺเสติ.

วุตฺตญฺจ

สญฺญา นิมิตฺตํ กตฺตา จ ปริมาณํ ปโยชนํ

สพฺพาคมสฺส ปุพฺเพว วตฺตพฺพํ วตฺตุมิจฺฉตาติ.

ตตฺถ จ นามํ นาม ทุวิธํ สามญฺญนามํ วิเสสนามฐญฺจ. อสฺส ปน “กจฺจายนนฺ”ติ สามญฺญนามํ สนฺธิกปฺปาทีนํ สาธารณตฺตา. อิทํ หิ “กจฺจายนสฺส อิทนฺ”ติ กจฺจายนนฺติ วุจฺจติ. “สนฺธิกปฺปนฺ”ติเอวมาทีนิ วิเสสนามานิ สพฺพ-สาธารณรหิตตฺตา. อิธ ปน “สนฺธิกปฺปนฺ”ติ วิเสสนามมาห “สุสนฺธิกปฺปนฺ”ติ วุตฺตตฺตา. ตํ ปน กฺริยา-คุณ-ชาติ-ยาทิจฺฉเกสุปิ คุณนามํ, ตถา สามญฺญ-คุณ-กิตฺติม-โอปปาติเกสุปิ คุณนามํ, อาวตฺถิก-ลิงฺคิก-เนมิตฺติกา-ธิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ปน เนมิตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ.

อถ วา “สนฺธิกปฺปนฺ”ติ สามญฺญนามํ. ตถา หิ โกจิ อาทิวเสน นามํ ลภติ “ปาราชิกกณฺโฑ”ติเอวมาทิ. โกจิ อนฺตวเสน ติกนิปาตาทิ. อยํ ปน อาทิวเสน ลทฺธนาโมติ เวทิตพฺโพ. อยเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺโพ อุปริ นาม-กปฺปสฺสารมฺภนฺตราภาวา.

นิมิตฺตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกํ พาหิรญฺจ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตปทพฺยญฺชนตาย ทุนฺนีตมตฺถํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยํ วิรชฺฌิตฺวา ทุกฺโขฆ-นิมฺมุคฺคมานํ สตฺตสมูหํ ทิสฺวา สมุสฺสาหิตมนา กรุณา. ตํ ปน ปโยชนทฺวยา-ภินิปฺผาทนสมตฺถปฺปกรณารมฺภกรเณเนว กรุณาย อตฺตโน สญฺโจทิตภาวํ ทสฺเสติ. พาหิรํ นาม ตทารมฺมณภูโต สตฺตสมูโห. ตํ พุธาติ ปเทน อปทิสติ.

กตฺตา นาม “เอตฺทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ, ยทิทํ มหากจฺจายโน”ติ ภควตา เอตทคฺเค ถปิโต อายสฺมา มหากจฺจายโน. ตํ วกฺขามีติ ทสฺเสติ.

ปริมาณํ ปน ทุวิธํ ปริจฺเฉทปฺปมาณํ สมูหปฺปมาณญฺจาติ. ตตฺถ ปริจฺเฉทปฺปมาณวเสน เตวีสติ ปริจฺเฉทา. ตถา หิ “ปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา, จตฺตาโร อาขฺยาตปริจฺเฉทา, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา”ติ. เอตานิ-เยว จตฺตาริ ปกรณานีติ วุจฺจนฺติ “ปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา สนฺธิปฺปกรณํ, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา นามปฺปกรณํ, จตฺตาโร อาขฺยาตปฺปริจฺเฉทา อาขฺยาตปฺปกรณํ, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา กิตพฺพิธานปฺปกรณนฺ”ติ.

สมูหปฺปมาณวเสน ปน สตฺตสตาธิกสหสฺสมตฺตปฺปมาโณ, สุตฺตานิ ปน ทสาธิกานิ สตฺตสตานิ โหนฺติ. ตํ สุสนฺธิกปฺปนฺติ เอตฺถ สุนฺทรตฺถวาจเกน สุสทฺเทน สมุพฺภาวียติ, นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารปฺปมาณตาย หิ สุนฺทรํ โหตีติ.

ปโยชนํ ปน ทุวิธํ มุขฺยานุสงฺคิกปฺปโยชนวเสน. ตตฺถ อกฺขรโกสลฺลํ ปน สมฺปาเทตฺวา พฺยญฺชนานุรูปมตฺถํ ปฏิวิชฺฌติ จ ปกาเสติ จ. อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนํ อุทฺทิสติ จ อุทฺทิสาเปติ จ. ยถา ปน ภควา พุทฺธตฺตาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน นิคฺคยฺห ปริสาจตุกฺเกสุ เวสารชฺชปตฺโต โหติ, เอวมิธาปิ กตาภิโยโค นามิกาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน อภิมทฺทิตฺวา เวสารชฺชปตฺโต โหติ. อิทมิธ มุขฺยปฺปโยชนํ. ตํ สพฺพํ เอกเทส-นิทสฺสนมุเขน ทสฺเสนฺโต วจนตฺถวรํ สุพุทฺธุนฺติ อาห.

พฺยญฺชนานุรูปมตฺถสฺส จ อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนสฺส จ ยถาวโต อธิคตตฺตา ภควตา เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ยํ “อกตฺตพฺพนฺ”ติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ ปริวชฺเชติ. ยํ “กตฺตพฺพนฺ”ติ อนุญฺญาตํ, ตํ สมาทาย วตฺตติ. ตโต “อกตฺตพฺพํ เม น กตํ, กตฺตพฺพํ เม อปฺปริจฺจตฺตนฺ”ติ ปจฺจเวกฺขโต ปามุชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิทฺธยถาภูโต สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี โหติ. อิทมิธ อนุสงฺคิกปฺปโยชนํ. ตํ เสยฺยนฺติอาทินา อปทิสติ.

อาทิคาถาย ปน สห ปณาเมน มุขฺยปฺปโยชนปญฺจมํ ปุพฺพปญฺจกํ ทสฺเสตฺวา สิสฺสานํ ตสฺส สวนุคฺคหณธารณาทีสุ อุสฺสาหชนนตฺถํ ทุติยคาถาย อนุสงฺคิกปฺปโยชนมาห. อถ วา ทฺวีหิ คาถาหิ ปโยชนทฺวยตฺถิกานํ สิสฺสานํ อุสฺสาหํ ชเนติ.

สนฺธิกปฺป

ปฐมปริจฺเฉท

[๑] อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต

เอวํ ทฺวีหิ คาถาหิ ปุพฺพปญฺจกํ ทสฺเสตฺวา “อกฺขรปทาโมหภาเวสุ กตรํ ปฐมํ สมฺปาเทตพฺพนฺ”ติ จินฺตายํ ปทาโมหภาวสฺส อกฺขราโมหภาวมูลกตฺตา “ปฐมํ ตํมูลการณภูตํ อกฺขรโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺ”ติ ทสฺเสนฺโต วุตฺตปฺปการคุณ-มกฺขเรเสฺวว ปกฺขิปิตฺวา อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติอาทิมาห.

อยํ เหตฺถตฺโถ “โย โกจิ ฆฏปฏาทิวจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สญฺญาโต สญฺญายติ สญฺญายิตฺถ สญฺญายิสฺสตี”ติ. เอตฺถ จ สญฺญาโตติ สํปุพฺพาย ญา=อวโพธเนอิจฺเจตาย ธาตุยา รูปํ. ตาย จ ปน ธาตุยา ตปจฺจโย กาลตฺตเยปิ สมฺภวติ. อาห จ “ณาทโย เตกาลิกา”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “โลกิย-โลกุตฺตรสงฺขาตวจนตฺถสญฺญาปโก อกฺขรปฺปเภโทว ปฐมํ สกฺกจฺจํ สิกฺขิตพฺโพ”ติ. ‘“วุตฺติกุพฺพตา วุตฺตาโท คาถาทฺวยํ วุตฺตํ, สุตฺตกุพฺพตา สุตฺตาโท ปุพฺพวากฺย-มารทฺธํ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’”ตฺยปเร.

[๒] อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํ

อิทาเนวํ ตตฺถ พลวุสฺสาหํ ชเนตฺวา ยถาวุตฺตยุตฺติยา “สญฺญาวิธานเมว ปฐมํ วตฺตพฺพํ อวิญฺญาตสญฺญสฺส โวหาราสิชฺฌนโต”ติ ปฐมํ สญฺญาวิธานมาห. “สามญฺญวิเสสสญฺญาสุ สามญฺญสญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพา ตทนฺโตคธตฺตา วิเสส-สญฺญานนฺ”ติ ตํ ทสฺเสนฺโต อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาสีลนฺติอาทิสุตฺตมารภิ.

ตํ ปน สุตฺตํ ฉพฺพิธา สํวณฺเณตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ

สมฺพนฺโธ จ ปทญฺเจว ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห

โจทนา ปริหาโร จ ฉพฺพิธา สุตฺตวณฺณาติ.

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. ตสฺมึ ตสฺมึ ปเทเส “อกฺขเรหิ การ”อิจฺเจวมาทีสุ สุตฺเตสุ “อกฺขรา นาม กตเม”ติ สิสฺสานํ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถมิทมุจฺจเต, อยมิห สมฺพนฺโธ.

อกฺขราติ เอกํ ปทํ, อปีติ เอกํ ปทํ, อาทโยติ เอกํ ปทํ, เอก-จตฺตาลีสนฺติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อยเมตฺถ ปทจินฺตา.

อกฺขรา นาม อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สรพฺยญฺชนาติ อยเมตฺถ อตฺโถ.

วุตฺตญฺจ วุตฺติมฺหิ “เต จ โข อกฺขรา อปิ อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สุตฺตนฺเตสุ โสปการา”ติอาทิ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย “เหฏฺฐา ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ วุตฺตอกฺขรา นาม กตเม’ติ น จินฺเตตพฺพํ, เต จ โข อกฺขราปิ เอกจตฺตาลีสปฺ-ปมาณา สุตฺตนฺตานํ โสปการา อการาทโย”ติ. อิทํ หิ สุตฺตํ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ. “เต ปน กตเม”ติ เจ. อ อา ฯเปฯ ฬ อํ อิติ. อิเม อกฺขรา นาม. “เตน กึ ปโยชนนฺ”ติ เจ. ‘“อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถนฺ”ติ.

เกจิ ปน ‘“อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ อิมินาว สญฺญา วิหิตา, อิทํ ปน ตพฺพิวรณมิ”ติ วทนฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ. เอวํ หิ สติ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ สุตฺตวุตฺติยํเยว อกฺขรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, ‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อิธ จ น วตฺตพฺพํ, อกฺขรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติ น วุตฺตญฺจ ตตฺถ, วุตฺตญฺญจห. เตน วุตฺตํ “ตํ น คเหตพฺพนฺ”ติ.

นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา. “ปมาณโต เอกจตฺตาลีสมตฺตา ปิฏกตฺตยํปิ ปตฺวา น ขียนฺตี”ติ อตฺโถ. “อสทฺโท อาทิ เยสนฺเตติ อาทโย”ติ พหุพฺพีหิสมาโส โหติ.

อาทิสทฺโท ตาว จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ

มริยาเท ปกาเร จ สมีปาวยเวปิ จ

จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ อาทิสทฺทสฺส ลกฺขฺยเต.

ตถา หิ “ภูวาทโย ธาตโว”ตฺยาทีสุ มริยาเท ทิสฺสติ, “พฺราหฺมณาทโย ภุญฺชนฺตี”ตฺยาทีสุ ปกาเร, “ทธิโภชนมตฺถสฺสาที”ตฺยาทีสุ สมีเป, “มูลํ รุกฺขสฺสาทีสู”ตฺ-ยาทีสุ อวยเว. อิธ ปน “ยทิ ‘อการปการา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อาการสฺส รสฺสสรานเมว วา อกฺขรตฺตมาปชฺเชยฺย, เอวญฺจ สติ ‘โฑ ฒกาเร’ติ สุตฺเต ฒการคฺคหณมยุตฺตํ สิยา, กสฺมา, ‘อกฺขเรหิ การมิ’ติ การปจฺจยสฺส สมฺภวโต, ยทิ ปน ‘อการสมีปา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อาการสฺเสว อกฺขรตฺตมาปชฺเชยฺย. เอวํ หิ สติ วุตฺตโทโสว สิยา, ยทิ ปน ‘อการาวยวา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อการาวยวสฺส กสฺสจิ อภาวโต นิรตฺถกํ สิยา, วุตฺต-โทโส จ, ตสฺมา ตํ สพฺพมคฺคเหตฺวา ‘อการมริยาทา อกฺขรา’ติ อตฺเถ คหิเต วุตฺตโทสาภาวโต มริยาทตฺโถเวตฺถาทิสทฺโท”ติ อวคนฺตพฺโพ. อยมสฺส ปทวิคฺคโห.

“ยถา ปน ‘อา โฆ’ติอาทีสุ โฆอิติ เอกกฺขเรเนว สญฺญา ถปิตา, กสฺมา เอวมิธาปิ อกตฺวา ครุสญฺญา กตา”ติ. อยเมตฺถ โจทนา.

“รุฬฺหิอนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สญฺญาสุ ยา รุฬฺหิสญฺญา, สา โวหาร-สุขมตฺตเมว สาเธติ, ยา ปน อนฺวตฺถสญฺญา, สา ตญฺเจว สาเธติ, อตฺตโน อตฺถสฺส สภาวญฺจ ทีเปติ, อิธ ปน โวหารสุขมตฺตมนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อตฺถสฺส สภาวทีปนตฺถํ ครุสญฺญา กตา”ติ. อยเมตฺถ ปริหาโร.

อถ วา “อปิคฺคหณํ กสฺมา กตนฺ”ติ โจทนา. “สญฺญาวิธาเนสุ สพฺพ-สาธารณสญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สพฺพสาธารณํ อกฺขรสญฺญํ ถเปนฺโต สิสฺสาน-มาทรุปฺปาทนตฺถํ อมฺเหหิ อุปริ ถเปตพฺพนามํ สนฺธาย “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต”ติ วุตฺตํ. ตสฺมา “ตทนุรูปวเสเนว ถเปตพฺพนฺ”ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตานํ ปากฏี-กรณมุเขน “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ สญฺญาสุตฺตมารภิ. ตสฺมา “เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถมปิคฺคหณํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “เต จ โข อกฺขรา อปิ อการาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ. วกฺขติ จ “อตฺโถ อกฺขร-สญฺญาโต’ติ อิมสฺส ถเปตพฺพนามาเปกฺขตฺถํ ‘เตน กฺวตฺโถ, อตฺโถ อกฺขร-สญฺญาโต”ติ. อปิคฺคหเณ ปน อสติ “ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติอาทีนิ วิย อญฺญานเปกฺขํ สิยา”ติ ปริหาโร.

อถ วา อาทโยติ เอตฺถ “กตโม พหุพฺพีหี”ติ โจทนา. เอตฺถ จ “ตคฺคุณ-สํวิญฺญาณพหุพฺพีหี”ติ ทฏฺฐพฺโพ. ทุวิโธ หิ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณาตคฺคุณสํวิญฺญาณ-วเสน. ตตฺถ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ “ลมฺพกณฺณมานเย”ติอาทีสุ, อตคฺคุณสํวิญฺญาณํ “ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี”ติอาทีสุ. อิธ ปน ยทิ อตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ภเวยฺย, “สุหิสฺวกาโร เอ, กรสฺสากาโร จ, โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติเอวมาทีสุ อการคฺคหณ-มสิทฺธํ สิยา. เตน วิญฺญายติ ‘ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิเอเวตฺถ คหิโต”ติ ปริหาโร.

อถ วา “อกฺขราปาทโย’ติ วุตฺเตเยว อการาทีนํ คหเณ สติปิ ‘เอก-จตฺตาลีสนฺ’ติ กสฺมา วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. “อิธ สุตฺตนฺโตปการา เอกจตฺตาลีสํ, พหิทฺธา ปน อญฺเญปิ อกฺขรา สนฺตี’ติ ญาปนตฺถนฺ”ติ ปริหาโร.

“นนุ ปมาณวจนํ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณปาตตฺถญาปนตฺถนฺ”ติ. ตนฺน อสติปิ ตสฺมึ สุวิญฺเญยฺยตฺตา. “สุหิสฺวกาโร เอ’ติเอวมาทีสุปิ หิ อกาโร’ติ วจเนเนว สกฺกา วิญฺญาตุํ, อสติ หิ ตสฺมึ อการสฺเสว อกฺขรตฺตาภาวโต, อสติ จ ตสฺส อกฺขรตฺเต ‘อกฺขเรหิ การมิ’ติ การปจฺจยาภาวา, ตสฺมึ ปน อสติ ‘อกาโร’ติ โวหาราภาโว. เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ, เอตฺถ จ อตคฺคุณสํวิญฺญาณ-พหุพฺพีหีติ ปโยควเสน อวคนฺตพฺพํ, ตถา หิ “ภูวาทโย ธาตโว’ติเอวมาทีสุ อสติปิ ตตฺถ ตํญาปเก ปมาณวจเน “ภวโต โภโต”ติเอวมาทิปฺปโยคาว วิญฺญาเปนฺติ.

ภวโตติ หิ ภู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยนฺตสฺส “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทํ สวิภตฺติมฺหิ นฺตุมิว กตฺวา “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ โตอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ อนฺตปจฺจโย ธาตฺวธิกาเร วิหิโต. เตน ญายติ “ภูอิตฺยยํปิ ธาตุสญฺญํ ลภตี”ติ. อปิ จ ยทิ ปมาณวจนํ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหีติ วิญฺญาปนตฺถํ สิยา “ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา”ติ เอตฺถาปิ ตโยติ วุตฺตตฺตา ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ภเวยฺย, เอวญฺจ สติ ‘ลหุภูตา มตฺตาปิ รสฺสา’ติ อาปชฺเชยฺย, สา หิ เตสํ คุณภาเวน คหิตา”ติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ “อญฺเญสํปิ อตฺถิภาวญาปนตฺถนฺ”ติ, ตํ สุวุตฺตํ.

อถ วา “กสฺมา อกาโรว เตสํ อาที”ติ โจทนา.

ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ ปฏิปาฏิวสาปิ จ

นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ วุตฺโต เตสมนุกฺกโม.

ตถา หิ ปญฺจ ฐานานิ กณฺฐ-ตาลุ-มุทฺธ-ทนฺโตฏฺฐวเสน. ตานิ ปน ฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถ อกฺขรานีติ ฐานานีติ วุตฺตานิ. “อิทํ วกฺขามี”ติ หิ อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน อุปฺปนฺนาย ปถวิธาตุยา อุปาทินฺน-ฆฏฺฏเนน ตตฺถ ตตฺถ สทฺโท ชายติ. น เจตฺถ ปุพฺพาปรวิเสโส. โส ปน อการาทินาเมน โวหารมาคโต. ตตฺถ จ

อวณฺณ-กวคฺค-หการา กณฺฐชา อิวณฺณ-จวคฺค-ยการา ตาลุชา

ฏวคฺค-รการ-ฬการา มุทฺธชา ตวคฺค-ลการ-สการา ทนฺตชา

อุวณฺณ-ปวคฺคา โอฏฺฐชา เอกาโร กณฺฐตาลุโช

โอกาโร กณฺฐโอฏฺฐโช วกาโร ทนฺตโอฏฺฐโช.

ตตฺถ จ อวณฺณ-กวคฺค-หการา กิญฺจาปิ กณฺเฐว ชายนฺติ, ตถาปิ กาล-สุติเภเทหิ ภินฺนาติ เวทิตพฺพา. ยถา หิ เอกิสฺสาเยว อิตฺถิยา คพฺเภ อุปฺปชฺชมานา ทารกา วณฺณาทิเภเทน ภินฺนาว โหนฺติ, เอวมิมานิปิ ทฏฺฐพฺพานิ.

“ยทิ ปเนกสฺมึ ฐาเน วิสทิสกฺขราปิ ชายนฺติ, อญฺเญปิ วิสทิสกฺขรา ตตฺเถว กสฺมา นุปฺปชฺชนฺตี”ติ โจทนา. ตสฺส สพฺเพสมเขตตฺตา. ยถา หิ เอกิสฺสาเยว อิตฺถิยา คพฺเภ วณฺณาทิวิสทิเสสุ ทารเกสุ ชายนฺเตสุปิ น อญฺเญ กุกฺกุฏโคณโปตกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. เอตฺถ จ ฐาน-สุติ-กาลเภเทน ภินฺนา เอกจตฺตาลีสกฺขรา นิสฺสย-นิสฺสิตวเสน ทุวิธา.

ตตฺถ จ สรา นิสฺสยา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา. ตถา หิ สรปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน พฺยญฺชนา. น พฺยญฺชนปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน สรา. ตตฺถ จ “นิสฺสยนิสฺสิเตสุ นิสฺสยาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สราว ปฐมํ วุตฺตา. เต จ ทุวิธา เอกชา ทฺวิชาติ. เอตฺถ จ ทฺวิชา อปฺปกา, เอกชา พหุกตราติ “อปฺปกพหุเกสุ พหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ เอกชาว ปฐมํ วุตฺตา. เต จ กณฺฐตาลุโอฏฺฐชวเสน ติวิธา. ตตฺถ จ ฐานปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ กณฺฐชาว วตฺตพฺพา, ตโต ตาลุชา, ตโต โอฏฺฐชาติ เต ฐานานุกฺกเมน วุตฺตา. ตตฺถ จ ลหุกตฺตา รสฺสานํ, ครุกตฺตา ทีฆานํ, “ลหุกครุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ รสฺสาว ปฐมํ วุตฺตา. ทฺวิเชสุ ปน เอกาโรว ปฐมํ วุตฺโต, กสฺมา, ปฐมปฺปติฏฺฐิฅิตฏฺฐานทฺวยชาตตฺตาติ อยํ ตาว สรานํ อนุปุพฺพจินฺตา.

พฺยญฺชนา ปน ทุวิธา วคฺคาวคฺควเสน. ตตฺถ จ วคฺคานํ พหุกตรตฺตา, อิตเรสญฺจิตฺตรตฺตา วุตฺตนเยน วคฺคาว ปฐมํ วุตฺตา. ปญฺจวคฺคานํ ปน อนุกฺกโม ฐานานุกฺกมวเสน เวทิตพฺโพ. ปฐมํ หิ กณฺฐฏฺฐานํ ปติฏฺฅิตํ. ตโต ตาลุมุทฺธ-ทนฺโตฏฺฐฏฺฐานานีติ. ตตฺถ จ วคฺคกฺขราปิ ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. เตสุ จ กิญฺจาปิ พหุกตรตฺตา โฆสาว ปฐมํ วตฺตพฺพา, ตถาปิ เย โฆสวนฺโต, เต ครุกา, เย ปน อโฆสวนฺโต, เต ลหุกาติ ครุกลหุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพาติ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา. ตตฺถาปิ วคฺคาทโย ลหุกกรณตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, อิตเร ปน ครุกกรณตฺตา ปจฺฉา วุตฺตา. เต จ สรูปาสรูปวเสน ทุวิธา. เตสมนุกฺกโม วุตฺตนโยว. อถ วา วคฺคกฺขรา ทุวิธา สรูปาสรูปวเสน. ตตฺถ จ สรูปา พหุกตรตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต อิตเร. ตตฺถ จ สรูปา ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. เต ปน กิญฺจาปิ สมานา, ตถาปิ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา โฆสปุพฺพภาเค อโฆสานํ วตฺตพฺพตฺตา, เอวํ หิ สติ อสํกิณฺณตา โหตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.

อวคฺคาปิ ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ “ค ฆ

ช ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ภ ม ย ร ล ว ห ฬ อิติ โฆสา, ก ข จ ฉ ฏ ฐ ต ถ ป ผ ส อิติ อโฆสา”ติ. ตตฺถ จ พหุกตรตฺตา โฆสาว ปฐมํ วุตฺตา, ตโต อิตเร. โฆสา จ ทุวิธา เอกชา ทฺวิชาติ. ตตฺถ จ พหุกตรตฺตา เอกชาว ปฐมํ วุตฺตา. เตสํ ปน อนุกฺกโม ฐานปฺปฏิปาฏิวเสน เวทิตพฺโพ, ตโต ทฺวิโช, ตโต อโฆโส, ห, ฬอิติ จ. เอตฺถ ปน “หกาโร โฆสตฺตา จ กณฺฐชตฺตา จ กิญฺจาปิ ปฐมํ วตฺตพฺโพ, ตถาปิ ปฏิปาฏิวเสน วุตฺตาปิ อุปฺปฏิปาฏิวเสน อุปฺปชฺชนฺตีติ ญาปนตฺถํ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. ฬการํ ปน ฑการวิการํ กตฺวา สทฺทสตฺถวิทู ปฐนฺติ. อิธ ปน วิสุํเยว ปฅิตํ. สุตฺตกาโร ปน ตสฺส ฐาเน ลการเมว ปฐติ. ทิสฺสติ หิ “ยวมทนตรลา จาคมา, ทหสฺส โทลํ”อิจฺเจวมาทีสุ. ตสฺส ปน กิญฺจาปิ โฆสาโฆสวิจารณา น กตา, ตถาปิ ลการสฺส วุตฺตวิจารณา-นุสาเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ น กตาติ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺส ตฏฺฐานิยตฺตา, สทฺทสตฺเถ ปน ฑการสฺส วุตฺตปฺปการเมว สนฺธาย น ตสฺส วิสุํ วุตฺตํ, ตมฺปน น สพฺเพ สพฺพตฺถ โวหรนฺติ, เกจิ ปน ตสฺส ฐาเน ฬการํ ปฐนฺติ, เกจิ ฑการนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. มุทฺธชตฺตา จ โฆสตฺตา จ รการานนฺตรํ วตฺตพฺเพปิ ปจฺฉิมํ กตฺวา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อสรตฺตา จ อวคฺคตฺตา จ โฆสาโฆส-วินิมุตฺตตฺตา จ สพฺพปจฺฉิมํ กตฺวา นิคฺคหิตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อยเมตฺถ ปริหาโร.

อถ วา อกฺขราติ เอตฺถ อสทฺโท

ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว อญฺญตฺเถ สทิเสปิ จ

วิรุทฺเธ ครเห สุญฺเญ อกาโร วิรหปฺปเกติ

วุตฺเตสุ ทสสุ อตฺเถสุ กตรตฺโถติ โจทนา.

“ตถา หิ ‘อกตฺวา’ติอาทีสุ ปฏิเสเธ ทิสฺสติ, ‘อเสกฺขา ธมฺมา’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิ, ‘อนวชฺชมริฏฺฐนฺ’ติอาทีสุ ตพฺภาเว, ‘อพฺยากตา ธมฺมา’ติอาทีสุ อญฺญตฺเถ, ‘อมนุสฺโส’ติอาทีสุ สทิเส, ‘อกุสลา ธมฺมา’ติอาทีสุ วิรุทฺเธ, ‘อราชา’ติอาทีสุ ครเห, ‘อภาโว’ติอาทีสุ สุญฺเญ, ‘อปุตฺตกํ สาปเตยฺยนฺ’ติอาทีสุ วิรเห, ‘อนุทรา กญฺญา’ติอาทีสุ อปฺปเก. อิธ ปน อญฺญตฺเถ, ‘ขรณํ ขรตฺตํ ขยํ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกฺขราติ วิรเห วา ทฏฺฐพฺโพติ ปริหาโร.

อถ วา “กิมิทํ สมุทายวากฺยนิปฺผตฺติ, อุทาหุ อวยววากฺยนิปฺผตฺตี”ติ โจทนา. “อิห อวยววากฺยนิปฺผตฺติเยว ทฏฺฐพฺพา, อญฺญถา ‘คคฺคกุลสฺส สตํ ทณฺฑนฺ’ติอาทีสุ วิย อการาทโย สมุทิตาว อกฺขรา นาม ภเวยฺยุํ, เอวญฺจ สติ ‘ลโต โวกาโร จ, กรสฺสากาโร เจ’ติเอวมาทีนิ สุตฺตานิ น สิชฺเฌยฺยุํ, เอวมธีตานิ เจตานิ อาจริเยน, เตน ‘ตาเนว ญาปยนฺตี’ติ ‘ยญฺญทตฺตเทวทตฺตาทโย ภุญฺชนฺตี-ติอาทีสุ วิย อวยววากฺยนิปฺผตฺติวเสเนเวตํ วุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.

อถ วา “เอตฺถ จ อาทโยติ สมาสปทนฺติ วทถ, อิมสฺส จ สุตฺตสฺส สชฺฌายนกาเล อญฺเญสํ สุตฺตานํ อภาวโต เกน สมาโส โหตี”ติ โจทนา. “อาทฺยนฺตวเสน สพฺพํ วิตกฺเกตฺวา ปจฺฉา คนฺถารมฺภกรณโต อุปริ วตฺตพฺพํ ปฏิจฺจ เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.

อถ วา “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติอาทีสุ อกฺขรา นามิเมติ ญาปนตฺถมิทนฺติ ตุมฺหากมธิปฺปาโย, นามมฺหิ อตฺถปิเต โวหาโร น ยุตฺโต, โวหาเร อสติ ตตฺถ ตตฺถ โวหรียมานา อิเมติ ญาปนตฺถมิทนฺติ วจนํ น ยุตฺตนฺ”ติ โจทนา. “ยถา โลเก ปฏิปชฺชนฺติ, ตถา สทฺทสตฺเถปิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต น เอวรูปํ อวคนฺตพฺพํ, โลเกปิ หิ รุกฺขสฺมึ อสติ น พีเชน ภวิตพฺพํ, พีชสฺมึ อสติ น รุกฺเขเนติ น จินฺตยนฺติ, ปรมตฺเถปิ อวิชฺชาย อสติ น ขนฺเธน ภวิตพฺพํ, ขนฺธสฺมึ อสติ น อวิชฺชายาติ น จินฺตยนฺติ, สทฺทสตฺเถปิ สงฺกูปมาเยสาติ ปฏิกฺขิตฺตา”ติ ปริหาโร.

อถ วา “กถมิทํ สญฺญาสฃฺฃิวิธานมิติ ญายเต”ติ โจทนา. “ยถา ปน ‘กุสลํ รูปํ จกฺขุมา’ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺโขเยว อตฺโถ สมฺภวติ, ตถา อิธาปิ ‘อกฺขรา จ อปิ จ อาทโย จ เอกจตฺตาลีสญฺจา’ติ อญฺญมญฺญานเปกฺโข อตฺโถ ภเวยฺย, ยถา วา ปน ‘นีลุปฺปลนฺ’ติอาทีสุ สมานาธิกรณตฺโถ สมฺภวติ, เอวมิธาปิ ปจฺจตฺตวิภตฺติยุตฺตตฺตา สมานาธิกรณตฺถสมฺภวโต ‘อกฺขรา อาทโย’ติ วา อตฺโถ ภเวยฺย. ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ วตฺวา วุตฺตตฺตา ‘อกฺขรา นาม อการาทโย’ติ วา อตฺโถ ภเวยฺย. เสฏฺฐนฺติอาทินา นเยน ปณามารหสฺส สตฺถุโน ปมาณํ กตฺวา สทาจารํ โวกฺกมิตฺวา อารทฺธตฺตาว อนุมฺมตฺตวจนมิทนฺติ วิญฺญายติ, ตสฺส จ อนุมฺมตฺตวจนตฺเต สิทฺเธ ปฐมตฺโถ ตตฺถ น สกฺกา วิญฺญาตุํ, ทุติยตฺโถปิ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต, อกฺขเรหิ การ’มิจฺเจวมาทีสุ อกฺขรสทฺเทน อการาทีนํ คหิตตฺตา อกฺขรสทฺทสฺส จ วิเสสกตฺเต สติ อุปฺปลสทฺทํ วินา นีลสทฺเทน วิย อาทิสทฺทํ วินา อกฺขรสทฺเทน ตทตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต น คเหตพฺโพ, ตติยตฺโถ ปน วุตฺตปฺปการานุรูปตฺตา คเหตพฺโพ”ติ ปริหาโร.

อถ วา “อิทํ ปน สุตฺตํ สญฺญา-ธิการ-ปริภาสา-วิธิสุตฺเตสุ กตมนฺ”ติ โจทนา. “จตุพฺพิธํ หิ สุตฺตํ, ‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’ติเอวมาทีนิ สญฺญาสุตฺตานิ, ‘อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย’มิจฺเจวมาทีนิ อธิการสุตฺตานิ, ‘อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี’ติเอว-มาทีนิ ปริภาสาสุตฺตานิ, ‘วโมทุทนฺตาน’มิจฺเจวมาทีนิ วิธิสุตฺตานิ, เตสุ ปนิทํ สญฺญาสุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.

อถ วา อกฺขราติ วุตฺเต อการาทีนํ ญาปนตฺถมิทํ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ วทถ, กึ เตสฺวกาโรเยว อกฺขเร วทติ, ตถา ขกาโร ตถา รกาโร อุทาหุ สพฺเพวาติ. กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อกาโรว อกฺขเร วทติ, นิรตฺถกมิตเรสํ วจนํ. ยทิ ปน น วกฺขติ, ยถา สกฺขรกฐลา เตสํ ปฏิจฺจ อวยเว นิรตฺถกาว ราสึ กตฺวา ปีฬิตาปิ นิรตฺถกาว โหนฺติ, เอวํ อวยเวปิ วตฺตุํ อสมตฺถตาย สมุทิตาปิ อสมตฺถตาว ภเวยฺยุนฺ”ติ โจทนา. “ยถา ปน รถจกฺกเนมิกุพฺพราทโย คมนํ ปฏิจฺจ อวยเว กิญฺจาปิ นิรตฺถกา, ตถาปิ สมุทิตา สาตฺถกาว สมฺภวนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ หิ เตสํ สภาโว, สมุทิตาเยว สาตฺถกตา”ติ ปริหาโร.

“ยทิ เอวํ ตุมฺเหหิ สุตฺตเมว น วตฺตพฺพํ กทาจิปิ เตสํ สมุทายาภาวโต, ตถา หิ อการํ สุตฺวา ขการสฺส สวนกาเล อกาโร นสฺสติ, ขการํ สุตฺวา รการสฺส สวนกาเล ขกาโร นสฺสติ, เอวํ สมุทายสฺส อนุปลทฺธิ โหติ, เอวญฺจ สติ อตฺถาวโพโธ น โหตี”ติ โจทนา. “ยถา ปน ปริพฺภมมานมาทิตฺตมลาตํ ปสฺสโต ตํ จกฺกํ วิย ทิสฺสติ, น จ ตทา เอกกฺขเณ สพฺพตฺโถปลพฺภติ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ตํ ฐานมาคตมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตสุ นานาจิตฺตสนฺตาเนสุ นิรุทฺเธสุ เตหิ คหิตาการํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จินฺตยนฺตสฺส อลาตํ จกฺกํ วิย ทิสฺสติ, สพฺพตฺโถปลพฺภมานํ วิย จ อติลหุปริวตฺติตาย จิตฺตสนฺตานสฺส. วุตฺตญฺจ ภควตา จิตฺตสฺส อติลหุปริวตฺติตํ สนฺธาย ‘นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมํปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺ’ติ, เอวํ อกฺขราติ สทฺทํ สุณนฺตสฺสาปิ วิสุํ วิสุํ อการาทีนมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตสุ นานาจิตฺตสนฺตาเนสุ นิรุทฺเธสุ เตหิ คหิตเมว สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จินฺตยนฺตสฺส ปุพฺเพ คหิตเมว ปิณฺฑํ อีทิสตฺถวาจกนฺติ กตสญฺญสฺส ตเมว ปิณฺฑมาคมฺม อตฺถาวโพโธ โหตี”ติ ปริหาโร.

อิมินา นเยน เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ ลพฺภมานวเสน ฉปฺปการํ นยํ ทสฺเสตฺวา วณฺณนา กาตพฺพาติ.

[๓] ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา สเร โลปนฺติอาทีสุ สรา นามิเมติ ญาปนตฺถนฺ”ติ. ตตฺถาติ เอกํ ปทํ, โอทนฺตาติ เอกํ ปทํ, สราติ เอกํ ปทํ, อฏฺฐาติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “ตตฺถ เอกจตฺตาลีสกฺขเรสุ โอการ-ปริยนฺตา อฏฺฐ สรา นามา”ติ อตฺโถ. โอ อนฺโต เยสํ เตติ โอทนฺตา. สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สรา. พฺยญฺชนานิ สราเปนฺตีติ วา สรา. “สติปิ พฺยญฺชนานํ สรภาเว สรปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย เต สรา”ติ อวตฺวา ‘เย อปฺปฏิพทฺธ-วุตฺติโน, เตเยว สราติ คหิตา”ติ. เอตฺถ จ “อวสานกฺขรํ วตฺวาปิ อาทฺยกฺขรํ กสฺมา น วุตฺตนฺ”ติ. ตํ วตฺวาปิ ปริวชฺเชตพฺพสฺสาภาวา. อฏฺฐาติ ปมาณวจนํ พหิทฺธาปิ อญฺเญ สรา สนฺตีติ ญาปนตฺถํ, อสติปิ หิ ตสฺมึ โอทนฺตาติ วจเนเนว สิทฺธตฺตา.

“นเนฺวกาโรปิ โอทนฺตาติ สกฺกา วิญฺญาตุํ, ตถา อิกาโร”ติ โจทนา. น สกฺกา ‘โอทนฺตา’ติ วตฺวาปิ อาทฺยกฺขรคฺคหเณน ปริวชฺเชตพฺพาภาวปริทีปนโต. “นนฺวิห ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหีติ ญาปนตฺถนฺ”ติ. ตนฺน ‘ธาตุสฺสนฺโต โลโป-เนกสรสฺเส’ติ เอตฺถ ‘โลโป อเนกสรสฺเส’ติ เฉทํ กตฺวา ‘วา ปโร อสรูปา’ติ อสรูปมฺหา โอการสรมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘โลโปเนกสรสฺเส’ติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺถสฺส สิชฺฌนโต. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิทํ ปน จตูสุ สุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ครุสญฺญากรเณ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.

“อิทํ ปน สุตฺตํ กสฺมา อิเหว วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. สพฺพสาธารณสญฺญํ วตฺวา ปฐมนิทฺทิฏฺฐกฺขรานํ วา ตทนนฺตรํ สรสญฺญาย วตฺตุํ ยุตฺตตฺตา. เอวเมตฺถ สมฺพนฺธาทโย ฉปฺปการา เวทิตพฺพา.

[๔] ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ’อิจฺเจวมาทีสุ รสฺสา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. ลหุมตฺตาติ เอกํ ปทํ, ตโยติ เอกํ ปทํ, รสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. ตตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นามา”ติ อตฺโถ. ลหุกํ มตฺตํ เยสนฺเตติ ลหุมตฺตา, ลหุกํ มตฺตํ ลหุมตฺตํ, ลหุมตฺตเมเตสมตฺถีติ วา ลหุมตฺตา, ตทา “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺตํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. มตฺตสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตสงฺขาตํ วา วิชฺชุปฺปาทสงฺขาตํ วา อกฺขินิมฺมีลน-สงฺขาตํ วา กาลํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพ, ตถา หิ เตน มตฺเตน เอกมตฺตา รสฺสา ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนาติ. รสฺสาติ รสฺสกาลิกา. รสฺสสทฺโท หิ รสฺสํ กาลํ วทติ, ตกฺกาลิกา ปน ตพฺโพหาเรน วุตฺตา, รสฺสํ กาลเมเตสมตฺถีติ วา รสฺสา, ตทา ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ณปจฺจยนฺโต รสฺสสทฺโทติ ทฏฺฐพฺโพ. ครุสญฺญกรเณ ปโยชนํ ปน วุตฺตนเยเนว วิญฺญาตพฺพํ. อิทํ ปน ‘เอกมตฺตา รสฺสา’ติ อวตฺวา เอวํ ‘ลหุมตฺตา’ติ วจนํ ทิยฑฺฒมตฺติกานํปิ สงฺคหณตฺถํ, เอกมตฺตา รสฺสาติ หิ วุตฺเต สงฺขฺยาวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เย ทิยฑฺฒ-มตฺติกา, เต อสงฺคหิตา ภเวยฺยุํ, ตสฺมา “ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา”ติ สงฺขฺยาวเสน อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, เอวํ หิ สติ ทิยฑฺฒมตฺติกานํปิ ลหุกมตฺตตฺตา สงฺคหิตาว โหนฺตีติ. ตโยคหณํ ปน อญฺญตฺถ อญฺเญปิ รสฺสา สนฺตีติ ญาปนตฺถํ. “ตคฺคุณ-สํวิญฺญาณพหุพฺพีหิคฺคหิตภาววิญฺญาปนตฺถนฺติ หิ น สกฺกา วตฺตุนฺ”ติ. รสฺสทีฆานํ มิสฺสกภาเว สติปิ เตสุ รสฺสสฺเสว ปฐมํ วุตฺตตฺตา ปฐมเมว นิฏฺฐงฺคตตฺตา วา รสฺสสญฺญาว สรสญฺญายานนฺตรํ วตฺตพฺพาติ อิเหทํ สุตฺตมธีตํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ จตูสุ สุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

[๕] อญฺเญ ทีฆา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทีฆมิจฺเจวมาทีสุ ทีฆา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. อญฺเญติ เอกํ ปทํ, ทีฆาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. ตตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ตตฺถ เตสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทีฆา นาม โหนฺตี”ติ อตฺโถ. ทีฆํ กาลํ ทีฆํ, อิหาปิ ตกฺกาลิกา ปน ตพฺโพหาเรน ทีฆาติ วุตฺตา. ตเมเตสมตฺถีติ วา ทีฆา. ครุสญฺญากรเณ ปโยชนํ ปน วุตฺตนยเมว. “ทฺวิมตฺตา ทีฆา”ติ อวตฺวา “อญฺเญ ทีฆา”ติ วจนํ ติยฑฺฒมตฺติกานํปิ สงฺคหณตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. รสฺสสญฺญายานนฺตรํ ปน ทีฆสญฺญาว วตฺตพฺพาติ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ สญฺญาสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

[๖] เสสา พฺยญฺชนา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตมิจฺเจวมาทีสุ พฺยญฺชนา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. เสสาติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชนาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “เย ปน สเรหิ รสฺเสหิ ทีเฆหิ วา เสสา, เต พฺยญฺชนา นามา”ติ อตฺโถ. วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสา นาม. เสสนฺตีติ เสสา. เสสาติ หิ สิส=อสพฺพปฺ-ปโยเคอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนก-สรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณกาเร ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กตวุทฺธิสฺส กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา ตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชิน-วจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ โยวจนํ กตฺวา ตสฺส “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อาการาเทเส กเต “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต รูปํ.

พฺยญฺชียติ อตฺโถ เอเตหีติ พฺยญฺชนา. ตสฺส ปน วิปุพฺพสฺส อญฺชุ= พฺยตฺติคติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณ-ปเทเสสุ เจ”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ อนาเทเส กเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สรา ปน กิญฺจาปิ อตฺถํ พฺยญฺชยนฺติ, ปฏิลทฺธวิเสสนามตฺตา ปน พฺยญฺชนาติ อิธ น คหิตาติ ทฏฺฐพฺพา. ยถา ปน อาสุคมนตฺตา “อสฺโส”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ ควาทโย อาสุ คจฺฉนฺติ, ปฏิลทฺธวิเสสนามตฺตา ปน น ตพฺโพหารํ ลภนฺติ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํ. ปุพฺพนิทฺทิฏฺฐานํ สรานํ สญฺญํ วตฺวา ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐานํ สพฺพสาธารณ-สญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพาติ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทมฺปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

[๗] วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมาอิจฺเจวมาทีสุ วคฺคา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺคาติ เอกํ ปทํ, ปญฺจปญฺจโสติ เอกํ ปทํ, มนฺตาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “มการปริยนฺตา พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน ตทกฺขรวนฺโต วา วคฺคา นามา”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปญฺจปญฺจาติ วิจฺฉาวจนํ ยถา “คาโม คาโม รมณีโย”ติ. อิมินา ปญฺจ ปญฺจ หุตฺวา วคฺคสญฺญํ ปฏิลภนฺตานํ พหุตํ ทสฺเสติ. โสติ วิภาคตฺถวาจโก ปจฺจโย “วิภาเค ธา เจ”ติ สุตฺเต จสทฺเทน สมฺภูโต อสฺสตฺถิวาจโก วา. ตทา “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ เอตฺถ จสทฺเทน สมฺภูโต. โม อนฺโต เยสนฺเตติ มนฺตา. อาทฺยกฺขรสฺสาวจเน ปริหาโร วุตฺตนโยว. พฺยญฺชนสทฺทสฺสานุวตฺตนโต ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐานํ ปฐมเมว วตฺตพฺพโต จ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

[๘] อํอิติ นิคฺคหิตํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตมิจฺเจวมาทีสุ นิคฺคหิตํ นามิทนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, อิตีติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อํอิติ ยํ วุตฺตํ, ตํ นิคฺคหิตํ นามา”ติ อตฺโถ. นิสฺสาย คยฺหตีติ นิคฺคหิตํ. “กึ นิสฺสายา”ติ เจ. สรํ นิสฺสายาติ. อญฺเญสํปิ ตํสภาเว สติ ตนฺนามาลาเภ ปริหาโร วุตฺตนโยว. เอตฺถ จ “อิติสทฺเทน อนนฺตเร วุตฺตํ พินฺทุํ นิทสฺเสติ, นิยมาภาเว สติปิ สเรน วินา นิทฺทิสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ลทฺธสญฺเญน ปฐมํ นิทฺทิฏฺเฐน อกาเรน นิทฺทิฏฺฐพินฺทุํว นิทสฺเสตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. “อํ นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺเตปิ สิทฺเธ อิติสทฺเทน ตเมว อตฺถํ ปกาเสติ “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ. ตํ ปน อุปริเยว อาวิภวิสฺสติ. ปจฺฉา นิทฺทิฏฺฐานํ ปจฺฉา วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

[๙] ปรสมญฺญา ปโยเค

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา, คหสฺสุปธสฺเส วาติ-เอวมาทีสุ โฆสาโฆสูปธาทโย อิเม”ติ ญาปนตฺถํ. ปรสมญฺญาติ เอกํ ปทํ, ปโยเคติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ปเรสํปิ สมญฺญายุตฺตฏฺฐาเน โยเชตพฺพา”ติ อตฺโถ. ปเรสํ สมญฺญา ปรสมญฺญา. “เวยฺยากรณานํ สมญฺญา”ติ อตฺโถ. ปรสฺมึ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา. “สกฺกตคนฺเถ สมญฺญา”ติ อตฺโถ. ปยุชฺชนํ ปโยโค. “ตสฺมึ ปโยเค สตี”ติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน สมญฺญํ วตฺวา ปรสมญฺญาย ปจฺฉา วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. ติวิธา หิ สญฺญา อนฺวตฺถสญฺญา สกสญฺญา ปรสญฺญาติ. ตา ปน อกฺขร-วคฺค-โฆสสญฺญาทิวเสน ทีเปตพฺพา.

[๑๐] ปุพฺพมโธฅิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธึ กตฺตุกาโม ปทจฺเฉเท กเต ปุพฺพภูตํ พฺยญฺชนํ อโธฅิตํ อสฺสรํ กตฺวา สรโต วิโยชเย”ติ ญาปนตฺถํ. ปุพฺพนฺติ เอกํ ปทํ, อโธฅิตนฺติ เอกํ ปทํ, อสฺสรนฺติ เอกํ ปทํ, สเรนาติ เอกํ ปทํ, วิโยชเยติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “ปุพฺพภูตํ พฺยญฺชนํ อโธฅิตมสฺสรํ กตฺวา สรโต วิโยชเย”ติ อตฺโถ. สรพฺยญฺชนปเทสุ วิคฺคโห วุตฺโตว.

“สรโต พฺยญฺชนํ วิโยชเย’ติ อวตฺวา กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. “ยทิ ปเนวํ วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘ส สีลวา’ติอาทีสุ ‘โส สีลวา’ติ ปทจฺเฉเท กเต กตรํ พฺยญฺชนํ สรโต วิโยชเย”ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย ‘ปุพฺพาปรนฺ’ติ นิยมาภาวา, ตํสนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ‘ปุพฺเพ ฅิตํ พฺยญฺชนํ สรโต วิโยเชตฺวา กตฺถ ฐเปตพฺพนฺ’ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตํสนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ อโธฅิตคฺคหณํ กตํ, อาห จ วุตฺติยํ ‘ปุพฺพพฺยญฺชนํ อโธฅิตมสฺสรํ กตฺวา”ติ. อยํ เหตฺถตฺโถ “อโธฅิตํ กตฺวา อสฺสรํ กตฺวา”ติ.

“อสฺสรคฺคหณํ ปน กสฺมา กตํ, อสติปิ อสฺสรคฺคหเณ ‘สเรน วิโยชเย’ติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺโถ วิญฺญายตี”ติ. สจฺจํ, อุตฺตรสุตฺตตฺถมสฺสรคฺคหณํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “อโธฅิตํ อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ปรกฺขรํ นเย”ติ. “เอวํ หิ สติ กสฺมา ตตฺเถว น วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. อิหาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถาสมฺภวโต. “อสติ หิ อสฺสรคฺคหเณ ‘สเรเน’ติ เอวํ ฐปิตตฺตา กึ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อโธฅิตํ กตฺวา สเรน สห วิโยเชตพฺพนฺติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, อสฺสรคฺคหเณ สติ อสฺสรํ กตฺวา ‘สเรน สหา’ติ อตฺถสฺส อยุตฺตตฺตา ‘สเรเน’ติ เอตฺถ สรโตติ อตฺโถ ลพฺภติ. “กึ นาเมตํ, วิโยชเยติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺโถปิ ลพฺภตีติ. น ลพฺภติ ‘พนฺธุสฺเสว สมาคโม’ติอาทีสุ ‘พนฺธุสฺส อิวา’ติ เฉเท กเต ปรปทํ ปฏิจฺจ ปรสการสฺส ปุพฺพพฺยญฺชนตฺตา, ปุริมสการโต อโธฅิตํ กตฺวา ปรปทํ ปฏิจฺจ ‘ตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ สเรน สห วิโยเชตพฺพนฺ’ติ อตฺถสฺส สมฺภวโต.

“กสฺมา ปเนตฺถ ‘สรโต’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนตฺถํ ‘ปญฺจมฺยนฺตสฺสาปิ เอวรูปํ รูปํ ภวิสฺสตีติ. ตถา หิ สรสทฺทมฺหา สฺมาวจนสฺส ‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว’ติ สุตฺเต อาทิคฺคหเณน นาภาเว กเต ‘อโต เนนา’ติ ตสฺส เอนาเทเส กเต ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต ‘สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา’ติ อธิกิจฺจ ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ ปรสรสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาเว กเต ปุพฺพกฺขรํ ปรกฺขรมุปนีเต เอวรูปํ รูปํ โหตี’ติ. อยํ ปน กรุณาเยวาปราโธ, นาจริยสฺส, ตาเยวมกาสี”ติ. อสฺสรนฺติ เอตฺถ จ อกาโร วิรหตฺโถ. อิทํ ปน ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ตตฺรายมิติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ตตฺร อยํ”อิติ ปทจฺเฉเท กเต อิมินา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา อุทาหรณสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๑] นเย ปรํ ยุตฺเต

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธึ กตฺตุกาเมน สรโต วิโยชิตมกฺขรํ วา อิตรํ วา อสฺสรํ ยุตฺตฏฺฐาเน ปรกฺขรํ เนตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. นเยติ เอกํ ปทํ, ปรนฺติ เอกํ ปทํ, ยุตฺเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ยุชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ปรกฺขรํ เนตพฺพนฺ”ติ อตฺโถ. “ยุชฺชิตพฺพนฺติ ยุตฺตนฺ”ติ วิคฺคโห. วิโยคานนฺตรสํโยควิธายกสฺส วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ จตูสุ สุตฺเตสุ ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ตตฺร อภิรตี”ติ วา “อภิรตึ อิจฺเฉยฺยา”ติ วา ปทจฺเฉเท กเต ปุพฺพปกฺเข “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา อิมินา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรปกฺเข ปน “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อธิกิจฺจ “มทา สเร”ติ นิคฺคหิตสฺส มการํ กตฺวา อิมินา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป

ปฐโม ปริจฺเฉโท

------------------------------

ทุติยปริจฺเฉท

[๑๒] สรา สเร โลปํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. อนนฺตเรสุ สเรสุ ปุพฺพสรสฺส โลปญาปนตฺถํ. สราติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “สรา โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สราติ การิโน นิทสฺเสติ, สเรติ นิมิตฺตํ, โลปนฺติ การิยํ. สรนฺตีติ สรา. ลุตฺติ โลโป. สรานํ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปฐมํ เตสํ สนฺธิวิธานํ วตฺตพฺพนฺติ อิเหทํ วุตฺตํ.

เอตฺถ จ “สเรสู”ติ อวตฺวา “สเร”ติ วจนํ เอเกกสฺมึเยวาติ ญาปนตฺถํ. “ยทิ เอวํ ‘สโร’ติ อวตฺวา กสฺมา ‘สรา’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “เอกทฺวิติจตุนฺนมฺปิ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เตน “สขโต คสฺเส วา”ติ เอตฺถ “อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “อ-อา-อิ-อี-เอ”ติ เอวํ ฅิเต เอกาเร ปเร เสสสรานํ โลโป โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

ยสฺสินฺทฺริยานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยสฺส อินฺทฺริยานิ, โน หิ เอตํ, สเมตุ อายสฺมา”ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพาเนว การกสุตฺตานิ.

[๑๓] วา ปโร อสรูปา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อสรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. วาติ เอกํ ปทํ, ปโรติ เอกํ ปทํ, อสรูปาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สรคฺคหณํ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา เอกวจนนฺเตน ปโรสทฺเทน สมฺพนฺโธ โหติ. สเรคหณํ ปญฺจมฺยนฺเตน อสรูปาคฺคหเณน สมฺพนฺโธ โหติ. ยตฺถ หิ การิย-การิ-นิมิตฺตานิ น สนฺติ, ตตฺเถว การิย-การิ-นิมิตฺตภาเวน วตฺตนฺติ. ยตฺถ ปน สนฺติ, ตตฺถ ตพฺพิเสสก-ภาเวเนว วตฺตนฺติ วา, น วา. อิธ ปน นิมิตฺตการีนํ สมฺภวา เหฏฺฐา นิมิตฺตการิโน ตพฺพิเสสกภาเวเนว วตฺตนฺติ, การิยาสมฺภวา ปน การิยํ การิย-วเสเนว วตฺตเต. เตน “อสรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. สมานํ รูปํ ยสฺส โส สรูโป. น สรูโป อสรูโป. ตปฺปุริสสมาสตฺตา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ นการสฺส อตฺตํ โหติ. ตสฺมา อสรูปา.

“วา อสรูปา’ติ วุตฺเตปิ ‘ปโร’ติ วิญฺญาเยยฺย, กิมตฺถํ ปโรคหณํ กตนฺ”ติ. ปุพฺพสฺสาติปิ อตฺถสฺส สมฺภวโต. “ตนฺน, ยทิ หิ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปุพฺพสุตฺเตเนว สิชฺฌนโต สุตฺตเมว น วตฺตพฺพํ สิยา”ติ. น น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. ‘ปุริมสุตฺเตเนว สิทฺเธ ‘อสรูปมฺหา สรมฺหา ปุพฺพสโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี’ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺ’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา ‘ปุพฺพสฺส นิวตฺตนตฺถนฺ’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํ.

จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ “จตฺตาโร อิเม, กึ นุ อิมาวา”ติ ปทจฺเฉเท กเต สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน ปุพฺพ-สรสฺส โลเป สมฺปตฺเต อปวาทตฺตา ตํ นิวาเรตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจ อินฺทฺริยานิ, ตโย อสฺสู”ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปรสฺส สรสฺส โลเป สมฺปตฺเต วาคฺคหเณน โลปมกตฺวา อนนฺตรหสุตฺเตน ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๔] กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, อสวณฺณนฺติ เอกํ ปทํ, ลุตฺเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต ปโรคหณํ วตฺตเต. เตน อาทิสุตฺเต สรา-สทฺโท “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา เอกวจนนฺเตน ปโรสทฺเทน สมฺพนฺโธ โหติ, สตฺตมฺยนฺโต สเรติ สตฺตมฺยนฺเตน ลุตฺเตสทฺเทน. เตน “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. สมาโน วณฺโณ สวณฺโณ. น สวณฺโณ อสวณฺโณ. ตํ อสวณฺณํ.

“วาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ กฺวจิคฺคหณํ กสฺมา กตนฺ”ติ. วาคฺคหณสมฺพนฺเธ สติ เยภุยฺเยน เอกสฺเสว รูปทฺวยํ โหติ. กฺวจีติ วุตฺเต ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมึเยว โหติ, เอกสฺมึ เนว โหติ, ตทตฺถมิห กฺวจิคฺคหณํ กตํ. “สงฺขฺยํ โนเปตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สงฺขฺยํ น อุเปติ, พนฺธุสฺส อิว สมาคโม”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต วาคฺคหเณน อกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา อุการสฺส อสวณฺณโมการํ กตฺวา ตถา อิการสฺเสการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “เอตฺถ ปน กสฺมา อสวณฺณคฺคหเณน เอกาโร-การาว อิการุการานํ ปปฺโปนฺติ, นาญฺเญ”ติ. ฐานาสนฺนตฺตา. อถ วา นตฺถิ เอเตสํ สวณฺณาติ อสวณฺณา. เก เต. เอกาโรการาว. อิตเร ปน อการาทโย สวณฺณาติ วุจฺจนฺติ. เตน อสวณฺณํ ปปฺโปนฺตีติ วุตฺเต เอกาโรการาว คยฺหนฺเต.

ยสฺสินฺทฺริยานีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยสฺส อินฺทฺริยานิ, ตถา อุปมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อิมินา ปรสรานํ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา ปจฺฉิมสฺส “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๕] ทีฆํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. อิธ ปน การิยสฺเสว นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิมิตฺตการิโน อนนฺตเร วิย วตฺตนฺติ. กฺวจิคฺคหณญฺเจห วตฺตเต. เตน “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว.

สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สทฺธา อิธ วิตฺตํ, อนาคาเรหิ จ อุภยนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตตฺตยมธิกิจฺจ อิมินา ปรสรานํ ทีฆํ ปาเปตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ปญฺจหุปาลีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจหิ อุปาลิ, นตฺถิ อญฺญนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๖] ปุพฺโพ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปุพฺโพติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อิธ ปน การิโน นิทฺทิฏฺฐตฺตา การินํ ถเปตฺวา การิยนิมิตฺตาเนว วตฺตนฺติ. ปโรสทฺโท ปน ปุพฺพสทฺเทน อสมฺพนฺธตฺตา การินํ ฐเปตฺวา ลุตฺเตติ นิทฺทิฏฺฐนิมิตฺตเมว วิเสเสติ. สรา สเรติ ยถาสมฺภวํ ตพฺพิเสสกาว โหนฺติ. เตน “ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. จสทฺทคฺคหณํ ปน ลุตฺต-ทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อธิกตตฺตาว วตฺตมาเนปิ จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเตติ ทสฺสนตฺถํ.

กึ สูธ วิตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “กึ สุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ ปฏิสฺสุณิตฺวา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตจตุกฺกมธิกิจฺจ ปุพฺพสรานํ อิมินา ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อิติสฺสาติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส อิมินา ทีเฆ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๗] ยเมทนฺตสฺสาเทโส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการสฺส อนฺตภูตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ยนฺติ เอกํ ปทํ, เอทนฺตสฺสาติ เอกํ ปทํ, อาเทโสติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อาทิสุตฺตโต สรคฺคหณสฺส จ ตติยสุตฺตโต กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เอการสฺส อนฺตภูตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. อาเทสาเปกฺขตฺตา โยติ วตฺตพฺเพ ยนฺติ วจนํ สนฺธิวเสน สุขุจฺจารณตฺถํ. “วจนํ รูปนฺ”ติ วา สมฺพนฺโธ. เอเยว อนฺโต เอทนฺโต. ตสฺส เอทนฺตสฺส. ทกาโร มิสฺสกโทสาปคมนตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. อิธ ปน กมฺมธารโยว มนฺตพฺโพ, น “เอ อนฺโต ยสฺส โส เอทนฺโต”ติ พหุพฺพีหิ.

“เอวํ หิ สติ เอการนฺตสทฺทสฺสาปิ ยการมาปชฺชนโต”ติ. “ตนฺน เอทนฺตสฺสาติ ฉฏฺฐินิทฺทิฏฺฐตฺตา เอการนฺตสทฺทสฺส สนฺตกาวยโว วา ยการํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ อสุกสฺสาติ อวจนโต ยสฺส กสฺสจิ ยการํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตนฺน สเรติ อนุวตฺตนโต เอการนฺตสทฺทสฺสาวยโว สเร ปเร ยการํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ อิธ วุตฺเตสุ ‘โข มฺยายํ ธมฺโม, ตฺยาหํ, ตฺยาสฺสา’ติ รูเปสุ เม-เตสทฺเทหิ สเร วิวิตฺเต เอการนฺตสทฺทสฺส สนฺตกานํ มการตการานํปิ สรปรตฺตา เตสํ ยการํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตมฺปิ น ยการสฺส ตาลุชตฺตา, ตาลุชสฺเสการสฺเสว ยการาเทโส โหตีติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ ‘สจายํ น ภณิสฺสตี’ติอาทีสุ ‘สเจ อยนฺ’ติ เฉเท กเต พฺยญฺชนตฺตา ตาลุชตฺตา จ พฺยญฺชนสฺส ตาลุชสฺส จ เอการสฺเสว ยการมฺปิ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตมฺปิ น, สราธิการตฺตา พฺยญฺชนสฺสาติ น สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น น สกฺกา อิมสฺมึเยว กปฺเป ‘โท ธสฺส เจ’ติอาทีสุ พฺยญฺชนานมฺปิ วิธานสฺสุปลพฺภนโต, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ “อิธ ปน กมฺมธารโยว มนฺตพฺโพ”ติ, ตํ สุวุตฺตํ. เตนาห “เอการสฺส อนฺตภูตสฺสา”ติ

อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เม อยํ, เต อหํ, เต อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เอการสฺส ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

เนนาคตาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เน อนาคตา, เน เอตฺถา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ยกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํ โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๘] วโมทุทนฺตานํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. วนฺติ เอกํ ปทํ, โอทุทนฺตานนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปท-มิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย อนุวตฺตนโต ตโต อาเทสคฺคหณสฺส จ “โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. “โอ จ อุ จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา ทฺวนฺทสมาสญฺจ “โอทุเยว อนฺตา โอทุทนฺตา”ติ กมฺมธารยํ กตฺวา ตโต อาเทสาเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺฐฺยนฺตวเสน “โอทุทนฺตานนฺ”ติ สมฺพนฺธนียํ. ทกาโร มิสฺสกโทสาปคมกรณตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. วโมทุทนฺตานนฺติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

อถ ขฺวสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อถ โข อสฺส, โส อสฺส, พหุ อาพาโธ, วตฺถุ เอตฺถ, จกฺขุ อาปาถนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ยเมทนฺตสฺสาเทโส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โอการุการานํ วการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “จตฺตาโร อิเม, กึ นุ อิมาว”อิติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส วกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๙] สพฺโพ จนฺติ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ติสทฺโท สพฺโพ พฺยญฺชโน สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. สพฺโพติ เอกํ ปทํ, จนฺติ เอกํ ปทํ, ตีติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สเรคหณสฺส กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ติสทฺโท สพฺโพ พฺยญฺชโน สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.

อิจฺเจตนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อิติ เอตํ, อิติ อสฺส, ปติ อุตฺตริตฺวา, ปติ อาหรตี”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิการสฺส ยการํ กตฺวา สพฺพคฺคหเณน เตน สห ตการสฺส “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา จการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺส ปน จนฺตีติ วตฺตพฺเพ สพฺโพ จนฺตีติ วจนํ ติการปฺปฏิพทฺธสฺส ยการสฺสาปิ อาปชฺชนตฺถํ. เตนาห “ติสทฺโท พฺยญฺชโน”ติ. อิการสฺส หิ ยกาเร กเต ติสทฺโท พฺยญฺชโน นาม โหตีติ.

อิติสฺส มุหุตฺตนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ติการสฺส จกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๒๐] โท ธสฺส จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ธการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โทติ เอกํ ปทํ, ธสฺสาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สเรคหณสฺส จ กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ธการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

อิทาหนฺติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิธ อหนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ธการสฺส ทการํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อิตรํ ปน กฺวจิคฺคหณผลํ. ตสฺส ปน “อิธ เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลโปว วิเสโส. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. จสทฺทคฺคหเณน อิมสฺส จ อญฺญํ อญฺเญสญฺจ อญฺญานิ ทสฺเสนฺโต “สาหุ ทสฺสนมริยานนฺ”ติอาทิมาห. อเนกตฺถา หิ นิปาตา.

อุปสคฺคนิปาตา จ ปจฺจยา จ อิเม ตโย

เนกาเนกตฺถวิสยา อิติ เนรุตฺติกา พฺรวุนฺติ.

ตตฺถ “สาธุ ทสฺสนมริยานนฺ”ติ เฉเท กเต ธการสฺส อิธ จคฺคหเณน หกาเร กเต สาหูติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

สุคโตติ อิมสฺส ปน สุปุพฺพสฺส คท=วิยตฺติยํ วาจายํอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต อาคติคณตฺตา ฆฏาทิ-ปกฺเขเปน “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณนากตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ-วาตเวตุนาทีสุ จา”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเตติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สูติ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉา-นุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา สุคโทติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อถ วา สุคโตติ อิทํ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อีสํทุสูหิ ข”อิติ ขปจฺจยนฺตสฺส วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ขมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

ทุกฺกฏนฺติ อิมสฺส ปน ทุปุพฺพสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ ลุตฺตรการสฺส “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคภาวาภาวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติมฺหิ อสมฺปตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา สิมฺหิ กเต นปุํสกลิงฺคตฺตา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิวจนสฺส อํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ วุตฺตวิธานญฺจ กตฺวา อุปสคฺคปรสฺส กการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ทุกฺกตนฺติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส ฏการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

คนฺธพฺโพติ อิมสฺส ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยนฺตสฺส “รกาโร เจ”ติ อิมสฺส วุตฺตาธิการ-มธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ มการสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตทปวาทา “คมขน-หนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น”อิติ มการสฺส นการํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “คนฺตพฺโพ”ติ. “คติมตฺตํ วา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยาทิญฺจ กตฺวา คนฺตพฺโพติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส ธการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อตฺรโชติ อิมสฺส ปน อท=ภกฺขเนติมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา”ติ มนฺปจฺจยนฺตสฺส ปุน โตคหเณน มการสฺส ตกาเร กเต ปุพฺพทการสฺส อิธ จคฺคหเณน ตการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ นการสฺส โลปํ กตฺวา อตฺตสทฺทํ นิปฺผาเทตฺวา ตเมว อุปปทํ กตฺวา ชน=ชนเน, ชนิ=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส อตฺตสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยาทึ กตฺวา “อตฺตโต ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นการสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิสฺส โลปํ กตฺวา สมาสญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา อตฺตโชติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตฺตการสฺส ตฺรการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

กุลุปโกติ อิมสฺส ปน กุลสทฺทูปปทสฺส อุปปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุลมุปคจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทึ กตฺวา กุลุปโคติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน คการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

มหาสาโลติ อิมสฺส ปน “มหนฺตํ สารมสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ อธิกิจฺจ “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพิหิ-สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา มหาสาโรติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ควโชติ อิมสฺส ปน โคสทฺทูปปทสฺส อย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “โค วิย อยตี”ติ อตฺเถ ธาตฺวาธิการมธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส ฆฏาทิปกฺเขเปน อกตวุทฺธิสฺส นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺยาทิมฺหิ กเต ปุพฺพปเท โอการสฺส สเร ปเร “คาว เส, อวํมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “โอ สเร เจ”ติ อวาเทสํ กตฺวา ควโยติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ยการสฺส ชการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

กุพฺพโตติ อิมสฺส ปน กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุ-ลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจยํ กตฺวา “อุตฺตโมกาโร”ติ ตสฺสุการํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “กรสฺสากาโร เจ”ติ กการคตสฺส อการสฺส อุการํ กฺตวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆ-รสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา รการสฺส โลปํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ปรุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อธิกิจฺจ “ยวการา เจ”ติ ตสฺส วการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา สเร ปเร ปุพฺพสรสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อุวาเทสํ กตฺวา ปรุการสฺส “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วการาเทสํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา กุวฺวนฺต-สทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺสนฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺตสฺส นฺตุสฺส โตอาเทสํ กตฺวา กุวฺวโตติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

สเกติ อิมสฺส ปน สสทฺทา “สสฺส อิทนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อิทํ สทฺท-มปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ สเร ปเร ยการาคมํ กตฺวา สยสทฺทสฺส ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยํ กโรติ, ตํ กมฺมนฺ”ติ กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปกติภาวํ กตฺวา สเยติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ยการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิยํปุตฺตนฺติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ชน=ชนเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อตฺตานํ นิสฺสาย ชาโต”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทึ กตฺวา นิชนฺติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ชการสฺส ยการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิยโกติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ยติ=ปติยตเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยนฺตสฺส การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต นิยโตติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ภจฺโจติ อิมสฺส ปน ภร=ธารณโปสเนสูติ อิมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภรตี”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”ติ อธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รมฺหิ ลุตฺเต ตการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา ภตฺโตติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการทฺวยสฺส จการทฺวยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิปฺผตฺตีติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “นิปฺปชฺชตู”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อธิกิจฺจ “ติ กิจฺจา-สิฏฺเฐ”ติ วา นิปฺผชฺชนนฺติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา ติปจฺจยนฺตสฺส ทการสฺส อิธ จคฺคหเณน ตการํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา นิปฺปตฺตีติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ปการสฺส ผการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

วุตฺติยํ อาทิคฺคหเณน นิกฺขมตีติอาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ปน นิปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเปติ อิมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห-ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา ตสฺส ปุพฺเพสํ ฉนฺนํ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺส-ปทํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ นิทฺทิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิติ ธาตุมฺหา อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ ปรกฺขรํ เนตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา นิกฺกมตีติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน กการสฺส ขการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อิมินา นเยน ยสฺส ยสฺส ยสฺมึ ยสฺมึ กเต น วิรุชฺฌติ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ กาตพฺพนฺติ.

[๒๑] อิวณฺโณ ยนฺนวา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. อิวณฺโณติ เอกํ ปทํ, ยํติ เอกํ ปทํ, นวาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺส นิมิตฺตภาเวนานุวตฺตนโต “อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา”ติ อตฺโถ. “อิเอว วณฺโณ”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาโส จ วิภตฺติโลโป จ ปกติภาโว จ นามมิว กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทีนิ จ วุตฺตนยาเนว. อิวณฺโณติ วุตฺตตฺตา อีวณฺโณ กถํ สงฺคหํ คจฺฉตีติ. สมานรูปตฺตา. ยถา ปน อโชติ วุตฺเต ทีฆรสฺส-กาฬโกทาตาทิเภทภินฺนาปิ สมานรูปตฺตา อชสงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ.

“นนุ ‘ฌลานมิยุวา สเร วา, ยวการา เจ’ติ วุตฺตตฺตา อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาว, กสฺมา อิธ นวาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ นวาคฺคหเณ อิวณฺณสฺส สเร ปเร อิมินา ยการาเทโส โหติ. ปุน “ยวการา เจ”ติ วุตฺตตฺตา กตฺถจิ เตนปิ ยกาโร โหติ, ปุน “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ วุตฺตตฺตา กตฺถจิ อิยาเทโส โหติ, เอวํ อิเมหิ วินิมุตฺตา เกจิ ปโยคา กทาจิปิ น สิยุํ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ อิธ นวาคฺคหณํ กตํ, เตน ยตฺถ นวาคฺคหเณน ยกาโร น โหติ, ตตฺถ อญฺเญปิ ยกาโร น โหติ, เตเนว โหติ “มุตฺตจาคี อนุทฺธโต”ติ.

“นนุ กฺวจิคฺคหเณนาปิ ตทตฺโถ วิญฺญายติ, กสฺมา กฺวจิคฺคหณมน-เปกฺขิตฺวา อิธ นวาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. “นวาสทฺโทปิ กฺวจตฺโถ”ติ ทีปนตฺถํ. “สมานตฺถตฺตาเยว หิ อตฺตนา วตฺตพฺพมตฺถํ เอตฺถ นวาคฺคหณเมว วทตี”ติ กตฺวา กฺวจิคฺคหณํ นิวตฺตเต. อญฺญถา อิวณฺณคฺคหเณ สติปิ สเรคหณํ วิย ภินฺนตฺถตฺตา เตนาปิ วตฺติตพฺพํ สิยาติ. “ยทิ เอวํ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ เอตฺถ สติปิ วาคฺคหเณ ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณํ กตํ, น จ ตํ ทิสฺวา ตตฺถ วาคฺคหณํ วตฺตเต, ตสฺมา วาสทฺเทน ‘กฺวจิสทฺโทปิ สมานตฺโถ’ติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. “ตนฺน, ‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’ติ อิโต หิ ‘ยวมทนตรลา จาคมา’ติ เอตฺถ วาคฺคหเณ วตฺตมาเนปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณํ กุพฺพํ ญาปยติ ภินฺนตฺถาวิเม”ติ. นาปิ อุภินฺนํ สมานตฺถภาวํ ญาเปตุนฺติ สกฺกา มนฺตุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ญาปเน ปโยชนาภาวา.

“ยทิ เอวํ ‘เต นวา อิวณฺเณ’ติ เอตฺถ นวาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ ‘กฺวจิ ปฏิ ปติสฺสา’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหเณน ‘อิเมปิ นานตฺถา’ติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. ตนฺน, ตตฺเถว นวาคฺคหณสฺสาภาวา, น หิ ตตฺถ นวาคฺคหณมตฺถิ, อถ โข นตฺถิคฺคหณํ วาคฺคหณญฺจ. อาห จ “เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร ‘อพฺโภ อชฺโฌ’อิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วาติ, เตเนว “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ สุตฺตสฺส วุตฺติยํ ฐเปตฺวา วาคฺคหณํ นคฺคหณเมว วตฺตเต, ตสฺมา สนฺเทหมกตฺวา “กฺวจิสทฺโท จ นวาสทฺโท จ อิเม เทฺว สมานตฺถา, วาสทฺโท จ วิภาสาสทฺโท จ อิเม เทฺว สมานตฺถา”ติ คเหตพฺพํ.

ตตฺถ อาทิทฺวยํ หิ “กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหตี”ติ ทีเปติ, อิตรทฺวยเมกสฺเสว รูปทฺวยํ ชเนติ. อิทํปิ หิ ยถา หู,ภู=สตฺตายมิติ เอตฺถ ภูตีทํ อภิมทฺทนานุภวนปาตุภวนาทิอเนกตฺเถปิ เยภุยฺเยน สตฺตตฺถวาจกตฺตา หู,ภู=สตฺตายมิติ วุตฺตํ, เอวํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺถ อาทิทฺวยํ คหิตํ, ตตฺถ วุตฺตวิธานํ เยภุยฺเยน กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ, เตเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนมปฺปกํ. ยตฺถ ปน อนฺตทฺวยํ คหิตํ, ตตฺถ วุตฺตวิธานํ เยภุยฺเยเนกสฺส รูปทฺวยํ ชเนติ, อิตรํ ปน อปฺปกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อญฺญถา ‘สิริวฑฺฒโก’ตฺยาทีนิ วิย นิปาตาเน-กาเนกตฺถวิสยาติ วจนมตฺตํ สิยา”ติ.

“นนฺวิทมฺปิ ‘วโมทุทนฺตานนฺ’ติ สุตฺตํ วิย ‘ยเมทนฺตสฺสาเทโส’ตฺยิมินา เอกโยคํ กตฺวา ‘ยเมทนฺตานนฺ’ติ สกฺกา วตฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา อุภินฺนํปิ ภินฺนวิสยตฺตา. ‘ยเมทนฺตสฺสา’ติ หิ อนฺตสฺเสว ยกาโร โหติ. เตน ‘เอ อยา’ติ สุตฺเต อาทิสฺเสการสฺส อสติ อนฺตตฺเต เอการสฺส ยกาโร น โหติ, อิมินา ปน อวิเสเสน ‘อิวณฺโณ’ติ วุตฺตตฺตา อาทิสฺสปิ ยกาโร โหติ. เตน ‘มา ยูนมาคโม ฐาเน’ติ เอตฺถ ‘อิ จ อุ จา’ติ ทฺวนฺเท กเต อาทิสฺสีมินา ยกาโร โหติ, ตทตฺถํ ภินฺนโยคกรณนฺ”ติ.

“นนฺวิทเมว น วตฺตพฺพํ ‘ยวการา จ, ปสญฺญสฺส เจ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต, ยถา เจตํ, ตถา ‘ยเมทนฺตสฺสาเทโส, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ อิทํ ทฺวยํปิ น วตฺตพฺพนฺ”ติ. ตนฺน, อสติ หิ อิมสฺมึ สนฺธิวิสเย ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ตฺยาทินา อิยุวาเทสาปิ สิยุํ, ตํนิวตฺตนตฺถํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ วิธียเต.

ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปฏิสนฺธารวุตฺติ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภูยเต”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ปญฺจหงฺเคหีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจหิ องฺเคหิ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโต”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ยกาเร สมฺปตฺเต นวาคฺ-คหเณนากตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๒๒] เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรมฺหา ปรสฺส เอวสฺส เอการสฺส อาทิภูตสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. เอวาทิสฺสาติ เอกํ ปทํ, ริอิติ เอกํ ปทํ, ปุพฺโพติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทํ, รสฺโสติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต เอวาทิสฺส จ สเร ปเรติ พฺยญฺชนปรตฺตา อวจนียโต “สรมฺหา ปรสฺส เอวาทิสฺส ริกาโร โหติ ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหตี”ติ อตฺโถ. “เอวสฺส อาที”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ตฺยธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาโส. เสสํ วุตฺตนยเมว. จสทฺโท ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. “เทวทตฺโต ราชา โหตี”ติอาทีสุ วิย การิยการิโน อเภทวเสน คหิตตฺตา สมานาธิกรณํ กตฺวา “ปุพฺโพ จ รสฺโส”ติ วุตฺตํ. ยตฺถ หิ การิยการีนํ เภทํ กตฺวา คหณํ “เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาติ, รชฺชํ เทว-ทตฺตสฺส ปาปุณาตี”ตฺยาทีสุ วิย, ตตฺถ การิมฺหิ ปฐมาย ยุตฺเต การิยสฺเสว ปโยเคน นิทฺเทโส โหติ, การิมฺหิ จ ฉฏฺฐิยา ยุตฺเต การิยสฺส ปจฺจตฺเตน นิทฺเทโส โหติ.

ยถริว วสุธาตลญฺจ สพฺพนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยถา เอว วสุธาตลํ, ตถา เอว คุณวา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, อิวณฺโณ ยนฺนวา”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา เอการสฺส ริการํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส จ รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป

ทุติโย ปริจฺเฉโท

---------------------------------

ตติยปริจฺเฉท

[๒๓] สรา ปกตี พฺยญฺชเน

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺติ, น วิการ-มาปชฺชนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สราติ เอกํ ปทํ, ปกตีติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. สรสทฺทสฺส จ พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว. อิตรสฺส ปน ปปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา ติปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ รมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ยทิ ปน อิทํ สุตฺตํ น ปฅิตํ ภเวยฺย, เกน วิการมาปชฺเชยฺยาติ. ทีฆนฺติเอวมาทินาติ. “นนุ สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนฺโต ภวิตพฺพเมวา”ติ. “ภวิตพฺพํ, น ปน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ, ตสฺมา กตฺถจิ นิวารณตฺถนฺ”ติ. “ยทิ เอวํ สุตฺตเมว น ปฅิตพฺพํ กฺวจิคฺคหเณเนว ตทตฺถสฺส สิชฺฌนโต”ติ. “น น ปฅิตพฺพํ, ‘ปโรสหสฺสนฺ’ติ เอตฺถ ‘ปร สหสฺสนฺ’ติ เฉเท กเต ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ ปรสทฺทา โอการาคเม กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติ โลปํ ปาปุเณยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.

“นนุ ตํปิ วาคฺคหเณเนว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ เตเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนโต, อิธ จ สพฺพทา อนธิปฺเปตโต. “ยทิ เอวํ ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา ยทิ ปน โลโป ภเวยฺย, อาคมสุตฺตเมวานชฺฌนียํ ภเวยฺย นิรตฺถกตฺตา, อธีตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘น โลโป โหตี”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ เอตฺถ ปมาทสทฺทา ‘ชินวจนยุตฺตํ หิ’อิจฺเจวมาทีนิ อธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สิวจนํ กตฺวา ‘อโต เนนา’ติ อธิกิจฺจ ‘โส’ติ สิสฺโสกาเร กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติ โลปมาปชฺเชยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.

“นนุ ตตฺถ วาคฺคหเณเนว ตทตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโต, อิธ จ สพฺพทา อนธิปฺเปตโต”ติ. “เอวมปิ ‘สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ, อิมสฺส ปน ‘จิตฺตนฺ’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทา วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา ‘โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ’ติ อธิกิจฺจ ‘สินฺ’ติ สิสฺส อํอาเทเส กเต ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพ-สเร ลุตฺเต ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต อตพฺพิสยภูโต โอกาโส อตฺถิ, ตสฺมา โย อสรูปา ปโร สโร, โส ‘วา ปโร อสรูปา’อิจฺเจตสฺเสว วิสโย, สาวกาสา-นวกาเสสุ อนวกาสสฺส พลวตรตฺตา”ติ.

“นนฺวิมสฺสาปิ อมาเทสปจฺจยาทิวิรหิเตสุ ‘กินฺนุมาว สมณิโย’ติอาทีสุ อวกาโส อตฺถี”ติ. “นตฺถิ ‘อาทิคฺคหเณน สพฺพํปิ สงฺคหิตนฺ’ติ วตฺตุํ ยุตฺตตฺตา”ติ. “เอวํ โหตุ, เอวํ สติ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ กสฺมา วุตฺตํ อิมินาว สิชฺฌนโต”ติ. “โลปํ ปน สิชฺฌติ, อิมินา ลุตฺเตน วิการมาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ วุตฺตนฺ”ติ. “เอวํ โหตุ, ยทิ ปน สเรสุ สรูปสรานํเยว สนฺธาย ‘สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ สุตฺตมารทฺธํ, นารภิตพฺพํ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ เอตฺถ โลปสฺส สมฺภวโต”ติ. “นนฺวโวจุมฺหา อิมินา ลุตฺเตน วิการมาปชฺชตี”ติ. “ตทตฺถมฺปิ น วตฺตพฺพํ วิการสฺเสวาสมฺภวโต”ติ.

“นนฺวโวจุมฺหา ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต”ติ. “วุตฺตํ, กฺวจิคฺคหเณน ปน อสติปิ ตสฺมึ น สมฺปชฺชตี”ติ. “อสมฺปถมวติณฺโณ ภว, กฺวจิคฺคหเณ ปน ภวํ ปโยชนํ นาภิชานาติ, อิทํ เหตฺถ ปโยชนํ “อการาทีสุ สเรสุ เอเกกสฺมึเยว สเร ลุตฺเต กฺวจิ โหติ, กฺวจิ น โหตี”ติ. “สรา สเร โลปนฺ’ติ เอตฺถ จ ‘สเรสู’ติ พหุวจนมกตฺวา ‘สเร’ติ เอกวจนํ ตทตฺถวิญฺญาปนตฺถเมว, ยทิ ปน กฺวจิคฺคหณํ สนฺธาเยทํ น ปฅิตํ ภเวยฺย, อมาทิมฺหิ กฺวจิ ภเวยฺย, กฺวจิ น ภเวยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํ, เตน สพฺพตฺถาปิ อิมินา ลุตฺเต ปกติภาโว โหตี’ติ ญาตพฺพนฺ’ติ เอวํ สนฺเตปิ ‘ตตฺราย’มิตฺยาทีสุ กฺวจิ อการสฺมึ ลุตฺเต ทีฆทสฺสนโต อิธาปิ กฺวจตฺโถ ยุชฺชเตว.

อปิ จ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ เอตฺถ อาทิคฺ-คหณสฺส สพฺพสงฺคาหกภาเว สติ “สรโลโป สพฺพสฺมึ สรโลเป ตุ ปกตี”เตฺยวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, สรูเปน วตฺวาปิ ปริวชฺเชตพฺพสฺสาภาวา, น จ ปเนวํ วุตฺตํ, เตน ญายติ ‘ปริวชฺเชตพฺพมตฺถี’ติ, ตสฺมา อาทิสทฺเทน วุตฺตชาติกโมการาคมํ คเหตพฺพํ, เตน “ปโรสหสฺสนฺ”ติอาทีสุ อาคมมฺหิ ปเร เตน วุตฺตวิธานํ โหติ, น ปนาทิสทฺเทน สพฺพํ คเหตพฺพํ, เตเนวาห “อมาเทสปจฺจยาทิมฺหี”ติ, กิมตฺถํ, ‘อปฺปมาโท อมตํปทนฺ’ติ เตน ยํ วุตฺตํ อิมสฺสาปิ อมาเทสปจฺจยาทิวิรหิเตสุ ‘กินฺนุมาว สมณิโย’ตฺยาทีสุ อวกาโส อตฺถี’ติ, ตํ สุวุตฺตํ, เตน โย อสรูปา ปโร สโร, โส ‘วา ปโร อสรูปา’อิจฺเจตสฺเสว วิสโยติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น สุฏฺฐุ วุตฺตํ, เตเนว ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ นิรตฺถโก เต วายาโม”ติ. สจฺจํ, อิทํ ปน กฺวจิคฺคหณสฺสาปิ วาตฺถทีปนโต ‘จิตฺตนฺ’ติอาทีสุ รูปทฺวยาปชฺชน-ภยา วุตฺตํ. ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ตฺเยตฺเถว อํคหเณน กฺวจิสทฺทสฺส จ วาตฺถตา วิญฺญายติ, ตํ หิ ‘ปุริสนฺ’ติอาทีสุ ปุริสสทฺทา อํมฺหิ กเต ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ตํนิวตฺตนตฺถํ, ตํ จ ปน กฺวจิคฺคหเณเนว สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธปิ อธีตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘กฺวจิสทฺโท วาตฺถมปิ ทีปโก โหตี’ติ, เตน ‘ปุริสนฺ’ตฺยาทีสุ ‘ปุริสํ ปุริสา’ติ รูปทฺวยํ ภเวยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถํ อํคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ ‘วาตฺโถว กฺวจิสทฺโท’ติ กสฺมา น จินฺเตตพฺพนฺ”ติ. “วา ปโร อสรูปา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณสฺส กรณโตติ.

ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, เอวํ โหตุ, กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถตฺตา ‘ปุริสนฺ’ติอาทีสุ ทีฆนิวารณตฺถํ อํคหณํ กตนฺติ จ ‘ทีฆนฺ’ติ สุตฺตสฺสานุวตฺตมานํ กฺวจิคฺคหณํ วาสทฺเทน วิสทิสตฺถนฺติ จ ตุมฺหากเมว วจนํ, ตญฺจ โข ปุพฺเพนาปรํ น ฆฏียตีติ. ขมตุ ภวํ, นิจฺฉยมิทานิ วทาม.

“สเร กฺวจี’ติ เอตฺถ กฺวจิสทฺโท วาตฺโถ, เตน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติอาทีสุ ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ตฺยาทีหิ วุตฺตวิธินิวารณตฺถํ ‘สรา ปกติ พฺยญฺชเน’ติ สุตฺตมารทฺธํ, ‘ปุริโส’ติอาทีสุ ปุริสาทิสทฺทา สิวจเน กเต สิสฺโสกาเร กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติอาทีหิ โลปาทิมฺหิ สมฺปตฺเต ตํนิวารณตฺถํ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ สุตฺตมารทฺธํ, ‘สเร กฺวจี’ติ เอตฺถ หิ อสติปิ กฺวจิคฺคหเณ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา วุตฺตตฺตา น สพฺพตฺถ สรา ปกติกา โหนฺตีติ วิญฺญายติ. เอวํ สนฺเตปิ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณํ ‘สรา ปกตี พฺยญฺชเน’ติเอวมาทีนิ วิย ปวิฏฺฐปฺปวิฏฺฐฏฺฐาเน นิยตภาเวน อปฺปวตฺติตฺวา ปวิฏฺฐวิสเยปิ อนิยโต โหตีติ ญาปนตฺถนฺติ.

“นนุ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํปิ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว วุตฺตวิธินา สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. “สกฺกา, ยุตฺติ ปน มคฺคิตพฺพา, ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ปกตี’ติ อวตฺวา ปุน ‘สรโลเป’ติ วจนํ สเร ลุตฺเต สรลุตฺตการณา ยํ วิการํ สมฺปตฺตํ ปรสรสฺส, ตํ น โหติ, ปกติเยว โหตีติ ญาปนตฺถํ. เตเนว มุตฺโตหํ สพฺพปาเสหิ, ‘อฑฺโฒยํ อหุ วา ปุเร, เอโสหํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ, สฺวาหํ วิจริสฺสามี’ติอาทีสุ อญฺญาเปกฺขํ กตฺวา ยํ วิการํ สมฺปตฺตํ, ตํ โหติเยว. ตสฺมา ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํปิ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว วุตฺตวิธินา สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น สุนฺทรํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติอาทีสุ ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ติอาทีหิ วุตฺตวิธิ-นิวารณตฺถํ ‘สรา ปกตี พฺยญฺชเน’ติ สุตฺตมารทฺธนฺติ, ตํ สุวุตฺตํ. ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ติ-อาทีนํปิ วุตฺตตฺตา สติปิ อิมสฺสา สพฺพตฺถ คตฺเต ยตฺถ ปวิฏฺโฐ, ตตฺถ นิยต-วเสเนว ปวตฺตตีติ ญาปนตฺถญฺจ ‘อานครา ขทิรวนนฺ’ติอาทีนิ วิย เยภุยฺเยน ปกติภาววิสยานํ พหุตาทสฺสนตฺถญฺจ วินา กฺวจิคฺคหเณน นิทฺทิฏฺฐนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ, ติณฺโณ ปารงฺคโต อหู”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา มโนสทฺเท โอการสฺส “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วา “รสฺสนฺ”ติ วา วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต, ตถา “ปมาโท”ติ เอตฺถ โอการสฺส จ, ตถา “ติณฺโณ”ติ เอตฺถ โอการสฺส จ “ปารงฺคโต อหู”ติ เอตฺถ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตํ สพฺพํ พาเธตฺวา อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๒๔] สเร กฺวจิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สเรติ เอกํ ปทํ, กฺวจีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตร-สุตฺตโต สราคหณสฺส ปกติคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. “สรา สเร โลปนฺ”ติอาทีนิ วตฺวา วุตฺตตฺตา กฺวจิคฺคหเณน วินาปิ อิมสฺสานิยตภาเว วิญฺญายมาเนปิ ปุน กฺวจิคฺคหณกรเณ “ปโยชนํ ปน น กตฺถจิ โหตี”ติ อิทเมว ญาปนตฺถํ. อถ โข เอเกกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถนฺติ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตํ.

โก อิมํ ปถวึ วิเจสฺสตีติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “โก อิมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา โอการสฺส “สรา สเร โลปนฺ”ติ โลเป สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วกาเร จ สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อปฺปสฺสุตายนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อปฺปสฺสุโต อยนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปกติภาเว สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีฆํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๒๕] ทีฆํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรา กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สร-พฺยญฺชน-กฺวจิคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ. อนนฺตเร สติปิ สเรคหเณ พฺยญฺชนคฺคหณ-เมว วตฺตเต. มณฺฑูกคติกาโยปิ หิ อธิการา โหนฺตีติ. เตสํ ปน เภโท ชินวจน-กปฺเป วิตฺถาเรน อาวิภวิสฺสติ.

อิห ปน อนนฺตเร วุตฺตํ สเรคหณํ กสฺมา นานุวตฺตเตติ. สรพฺยญฺชเนสุ สรานํว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา สรนิสฺสิตวิธิมฺหิเยว ปฐมํ วตฺตพฺเพปิ พฺยญฺชน-นิสฺสิตวิธิโนว ปฐมมุจฺจารณํ, ยถา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปฐมสุตฺเต สเรคหณํ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา วตฺตเต, เอวมิหาปิ พฺยญฺชนคฺคหณมนุวตฺตตีติ ญาปนตฺถํ. ตสฺมา ยํ ยตฺถิจฺฉิตํ, ตตฺถ ตํเยว วตฺตตีติ.

“นนุ ‘สเร กฺวจี’ติ อิทํ ปฐมํ วตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉา วุตฺเต อิมสฺสาปิ อนิยตภาโว สิยา, ตสฺมา ‘ตํนิวตฺตนตฺถํ ปฐมํ วุตฺตนฺ’ติ สกฺกา มนฺตุน”ติ. สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ ทีฆรสฺเสสุ รสฺสานํว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา รสฺสวิธิมฺหิเอว ปฐมํ วตฺตพฺเพปิ ทีฆวิธิสฺส ปฐมํ กรณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนภาวญาปนตฺถํ. ตถา หิ อิห ปน ยทิ สเรคหณมนุวตฺเตยฺย, สเร ปเร ปุพฺโพ สโร ทีฆํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ ภเวยฺย. เอวํ หิ สติ อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ฅิเต ทีฆาภาโว. ยทิ ปน ปรสรสฺมึ ฅิเตปิ ทีโฆ สิยา, ‘ปุพฺโพ เจ’ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต ปุพฺพสรสฺส ทีฆเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺยาติ.

“นนุ อิมินา ปรสรสฺมึ ฅิเต ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ วุตฺตตฺตา ปรสรสฺมึ ลุตฺเตปิ ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ โหตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ. น สกฺกา, อิมินา ปฐมํ ทีฆํ กตฺวา ปจฺฉา ปรสรสฺส โลปํ กาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา, เตน วิญฺญายติ ‘พฺยญฺชเน ปเร อิมินา ทีฆํ วิทธาตี’ติ. ยทิ ปน ‘รสฺสนฺ’ติ ปฐมํ วุตฺตํ ภเวยฺย, น วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาเปยฺย เหฏฺฐา ตาทิสสฺส วิหิตตฺตาติ.

“นเนฺววํ สนฺเตปิ ‘กึ สูธ วิตฺตํ, สทฺธีธ วิตฺตํ’ตฺยาทีสุ ปุพฺพปรสเรสุ ลุตฺเตสุ พฺยญฺชนปรตฺตา อิมินาว ทีฆํ สิชฺฌตีติ สุตฺตทฺวยมนชฺฌนียนฺติ. สจฺจํ สิชฺฌติ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหติ. ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ลุตฺเตเยว ทีโฆ โหติ. ปรสรสฺส จ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเตเยว ทีโฆ โหตีติ. เตน ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติอาทินาปิ น โหติ. เตนาโวจุมฺหา “ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ฅิเต ทีฆาภาวาติ.

สมฺมา ธมฺมนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สมฺม ธมฺมํ, มุนิ จเร, ขนฺติ ปรมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ทีฆํ กตฺวา รูปสิทธิ เวทิตพฺพา. สมฺมติ อการนฺโต นิปาโต. มุนีติ มุน= ญาเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มุนาทีหิ จิ”อิติ อิปจฺจยนฺตสฺส อิการนฺตํ รูปํ. ขนฺตีติ ขมุ=สหเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขมนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยนฺตสฺส “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น”อิติ มการสฺส นกาเร กเต อิการนฺตํ รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๖] รสฺสํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สราคหณสฺส จ พฺยญฺชนา-กฺวจิคฺคหณานญฺจานุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ.

โภวาทิ นาม โส โหตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “โภวาที นาม โส, ยถาภาวี คุเณน โส”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “รสฺสนฺ”ติ อนิยเมน วุตฺเตปิ ฐานาสนฺนวเสน อีการาทีนํ อิการาทโยว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอตฺถ จ “วาที, ภาวี”ติ อิมานิ วท=วิยตฺติยํ วาจายํ, หู,ภู=สตฺตายมิติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ “วทน-สีโล, ภวนสีโล”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จา”ติ ณีปจฺจยนฺตานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต ปจฺฉิมสฺส “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ อธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทเส กเต ยถาปฏิปาฏิยา รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๗] โลปญฺจ ตตฺรากาโร

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, เตสํ ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โลปนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, ตตฺราติ เอกํ ปทํ, อกาโรติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สราคหณสฺส จ พฺยญฺชน-กฺวจิคฺคหณานญฺจานุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, เตสํ ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. การคฺคหณํ ปน ออิติ วุตฺเต สมานคติกตฺตา คยฺหมานํ อาการํ นิวตฺเตติ, “อกฺขเรหิ การมิ”ติ การปจฺจโย หิ เอกจตฺตาลีสกฺขเรสุ เอเกกโต ปโร โหติ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ เอเกกสฺส อกฺขรสญฺญาย วุตฺตตฺตา.

ส สีลวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “โส สีลวา, โส ปญฺญวา, เอโส ธมฺโม, โส เว กาสาวมรหติ, โส มานกาโม, โส เว มุนี”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อาทิมฺหิ สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา โอการสฺส โลปํ กตฺวา ตสฺส ลุตฺตฏฺฐาเน อิมินาว อการาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๘] ปรเทฺวภาโว ฐาเน

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ยุตฺตฏฺ-ฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ปรเทฺวภาโวติ เอกํ ปทํ, ฐาเนติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สรคฺคหณสฺส จ พฺยญฺชนคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต พฺยญฺชนมฺหา ปรสรสฺส ทฺวิตฺตาภาวโต จ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ปรสทฺทํ ทิสฺวา สรา-สทฺทสฺส ปญฺจมฺยนฺตวเสน สมฺพนฺธิตพฺพโต จ พฺยญฺชนสทฺทสฺส ทฺวิตฺตาเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺฐฺยนฺตวเสน ปรสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพโต จ “สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ฐาเน”ติ อตฺโถ. ฐานสทฺโท เจตฺถ ยุตฺตตฺถวาจโก.

อิธปฺปมาโทติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อิธ ปมาโท, ป พชฺชํ, จาตุ ทสี, ปญฺจ ทสี, อภิ กนฺตตโร”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๙] วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ อตฺตโน สรมฺหา ปุพฺพภูตานํ ปุพฺพสรมฺหา ปรภูตานํ เทฺวภาเว กรียมาเน น ตสฺสทิสา โหนฺติ, อถ โข วคฺเค ตติยปฐมา”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺเคติ เอกํ ปทํ, โฆสาโฆสานนฺติ เอกํ ปทํ, ตติยปฐมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ อิโต เทฺวภาวคฺคหณสฺส จ ฐาเนคหณสฺส จานุวตฺตนโต “วคฺเค โฆสาโฆสานํ วคฺเค ตติยปฐมา ยถาสงฺขฺยํ เทฺวภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเน”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วคฺเคติ โฆสาโฆสานมวคฺคปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ. โฆสาโฆสานนฺติ ตติยปฐมาติ วุตฺตานํ ฐานํ นิยเมติ. อิทํ หิ นาสมฺปตฺตํ วิทธาติ, อถ โข ปุพฺพสุตฺเตเนว สมฺปตฺตํ นิยเมติ. เอตฺถ จ ‘วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ’ติ วตฺวา ‘วคฺเค ตติยปฐมา’ติ อวุตฺเตปิ วคฺเคเยว ตติยปฐมา โหนฺตีติ คเหตพฺพํ ปุพฺเพ วคฺเค สทฺทสฺเสวุภยาเปกฺขตฺตา, วคฺเค-สทฺโท หิ โฆสาโฆสานนฺติ วุตฺเต นิยเมติ ตติยปฐมาติ วุตฺเต จ, “วคฺคโฆสา-โฆสานนฺ”ติ ลหุกํ กตฺวา อวตฺวา “วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ”ติ ครุกํ กตฺวา วจนํปิ หิ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วุตฺตสมาสากรณมุเขนีมสฺสายุตฺตตฺถตฺตา อสมตฺถตฺต-ทสฺสนตฺถํ. กสฺมา ปนีทํ อยุตฺตตฺถํ อสมตฺถํ โหตีติ. สาเปกฺขตฺตา. โย หิ อตฺตนา อเปกฺขิตพฺพเมว อนเปกฺขิตฺวา อญฺญํปิ อเปกฺขติ, โย จ อญฺญมญฺญา-นเปกฺโข, โส อยุตฺตตฺโถ อสมตฺโถ นาม “เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา, สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโต”ติอาทีนิ วิย เอวํ วคฺเคติ วจนสฺโสภยาเปกฺขตฺตา ทุติยวคฺเค คหเณน วินาปิ ตติยปฐมานํ นิยโม โหตีติ. เอตฺถ จ “อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺมึ วคฺเค ตติยปฐมา”ติ นิยมาภาเวปิ ฐานาสนฺนวเสน นิยโม เวทิตพฺโพ.

เอเสว จชฺฌานผโลติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอเสว จ ฌาน-ผโล, ยตฺร ฅิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ, เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิ ฅิโต, จตฺตาริ ฐานานิ นโร ปมตฺโต”ติ เฉทํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว สทิเส สมฺปตฺเต อิมินา ยถานุรูเปน ตติยปฐมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป

ตติโย ปริจฺเฉโท

-------------------------

จตุตฺถปริจฺเฉท

[๓๐] อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตี”ติ อตฺโถ. พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ นิคฺคหิตสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว.

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธูติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธู”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชเน ปเร อํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนุ ปุพฺพรูปโต รูปนฺตราภาวา นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตี”ติ. “น นิรตฺถกํ ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ อิมสฺมึ พฺยญฺชเน ปเร กตฺถจิ นิคฺคหิตํ วคฺคนฺต-มาปชฺเชยฺย, กตฺถจิ “พฺยญฺชเน เจ”ติ โลปมาปชฺเชยฺย, กตฺถจิ “เอเห ญนฺ”ติ ญการมาปชฺเชยฺย. น กทาจิปิ เกจิ ปโยคา อิเมหิ วินิมุตฺตา นาม สิยุนฺติ ตํ นิวตฺเตตฺวา กตฺถจิ เอวํ วุตฺเตติอาทีนิเยว โหนฺตีติ ญาปนตฺถมิทํ วุตฺตนฺ”ติ.

“นนุ วาคฺคหเณเนว อิจฺฉิตพฺพปฺปโยคา สิชฺฌนฺตี”ติ. “น สิชฺฌนฺติ วาคฺ-คหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโต”ติ. “นนุ นิคฺคหิตสฺส อํอาเทเส กเตปิ อาเทสคตสฺส พินฺทุโนปิ วุตฺตวิธาเนน ภวิตพฺพนฺติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา, ยทิ ปน อมาเทเส กเตปิ วุตฺตวิธานํ ภเวยฺย, อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย รูปนฺตราภาวา. อธีตญฺเจทํ. เตน ญายติ “น วุตฺตวิธานํ โหตี”ติ. อญฺญตฺถาปิ จ ทิสฺสติ “ปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหี”ติอาทีสุ ปญฺจสทฺทา วุตฺตนเยน สฺวาทิมฺหิ กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ สฺวาทีสุ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ ปญฺจสทฺทสฺสนฺตสฺส อตฺเต กเต ปุน ตสฺสาปิ อการตฺตา “ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต สุตฺโตปเทสสฺส สามตฺถาว ทีฆมกตฺวา “ปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหี”ตฺยาทีสุ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตสฺมา วุตฺตวิธานํ เนว โหตีตฺยวคนฺตพฺพนฺติ.

[๓๑] วคฺคนฺตํ วา วคฺเค

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺคนฺตนฺติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, วคฺเคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิต-พฺยญฺชนคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ วคฺคนฺตํ วิกปฺเปน ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วคฺคสฺส อนฺโต วคฺคนฺโต. ตํ วคฺคนฺตํ. เก เต.

ญ ณ น มาติ. กิญฺจาปิ เต อนปฺปกา, เตสํ ปน วคฺคนฺตสภาวานติกฺกนฺตตฺตา อนิยเมตฺวา เอกสฺเสวุจฺจารณมุเขน อนว-เสเสตฺวา เต สพฺเพว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพา. เอตฺถ จ อสุกสฺมึ วคฺเค อสุก-วคฺคนฺตมาปชฺชตีติ นิยมาภาวา สพฺพสฺมึ วคฺเค สพฺเพว วคฺคนฺตา กสฺมา น ปาปุณนฺตีติ. ปฐมวคฺคสทฺโทปาตตฺตา. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค ตสฺส ตสฺส วคฺคสฺสนฺตมาปชฺชตีติ อตฺถาวโพโธ โหตีติ.

“กสฺมา ปน โส อธิโก โหตี”ติ. “วคฺคนฺตํ วา”ติ หิ วุตฺเตเยว วคฺเค นิคฺคหิตมนฺตํ ปปฺโปตีติ จ วคฺคสฺส อนฺโตติ จ อตฺโถ ภเวญฺย อนฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ตสฺมา. ยถา ปน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เอตฺถ “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมกฺขรา เทฺวภาวํ คจฺฉนฺตี”ติ วุตฺเตปิ “วคฺคสฺส ตติยปฐมา”ติ ญายติ ตติยปฐมสทฺทานํ สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺ-สาภาวา, เอวมิหาปีติ. “ยทิ เอวํ, ยถา ปน ตตฺถ อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺเสว วคฺคสฺส ตติยปฐมกฺขราติ นิยมาภาเวปิ ยสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ เทฺวภาโว โหติ, ตสฺมึเยว วคฺเค ตติยปฐมกฺขรา โหนฺติ, เอวมิหาปีติ อลํ วคฺคคฺคหเณนา”ติ. ตนฺน, ตตฺถ ปน ฐานาสนฺนวเสน เอวํ โหติ, อิห ปน สพฺเพสํปิ นิคฺคหิตสฺสาปชฺชนโต เอวํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

“นนุ ‘วคฺคนฺตํ วา’ติ วุตฺเตปิ ‘วคฺเค’ติ ยํ วุตฺตํ, ตเมว อนฺตสทฺโท อเปกฺขตีติ สิทฺโธวายมตฺโถติ. “ตนฺน, วคฺเคสทฺทสฺส ปน วคฺคปริยาปนฺนกฺขร-วาจกตฺตา กกาเร ปเร ขกาโร, ตสฺมึปิ คกาโรติ อิมินา นเยน ภวิตพฺพนฺติ. “ตํ นิวตฺเตตฺวา วคฺคนฺตคฺคหณตฺถํ ปฐมวคฺคคฺคหณํ กตนฺติ. ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, กถํ ปุพฺเพ วุตฺตาการสาธโก สิยา นาธิกตฺตาติ. อนธิกํ โหตุ, ตํ ปน ญาปกาย สิชฺฌติ. ตถา หิ พฺยาขฺยานโต วิเสสปฺปฏิปตฺติ, น หิ สนฺเทหาการลกฺขณํ. อิมาเนตฺถ ญาปกานิ “ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ, ตุยฺหํมยฺหญฺจ, หนตฺยาทีนํ ณุโก, โยนํ นิ นปุํสเกหิ, ตโต นมํ ปติมฺหา ลุตฺเต จ สมาเส”อิจฺเจวมาทีนิ.

ตนฺนิจฺจุตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตํ นิจฺจุตํ, ธมฺมํ จเร สุจริตํ, จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, ตํ การุณิกํ, เอวํ โข”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณสฺส ปน ปุํสทฺทูปปทสส คม,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตตฺถ คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ อนฺตโลปํ กตฺวา ปุํสทฺทนฺตสฺส คพฺยญฺชนสฺมึ “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ คการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ปุคฺคสทฺทา กมฺมวจนิจฺฉายํ อํมฺหิ กเต “มทา สเร, ยวมท-นตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อธิกิจฺจ “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ สเร ปเร นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตสฺส ลการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนุ วินาปิ วาสทฺเทน อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ‘สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี’ติ กตฺวา อีทิสตฺถาวคโม โหติ, อิธ ปน วิกปฺปนตฺถํเยวาธีตนฺ”ติ. สจฺจํ, วุจฺจเต, อิมสฺมึ ปน กปฺเป วาคฺคหณทฺวยมตฺถิ, อิธ จ “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ จ “อุภยตฺถ ปน วาคฺคหณมกตฺวา อิมสฺมึ ‘ปโร วา สโร’ติ อิมสฺสา-นนฺตเรเยว วุตฺเต อิธ อสติปิ วาคฺคหเณ วิกปฺปนตฺโถ สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ ญาปกาย โหตีติ นิคฺคหิตสฺส อวคฺคสฺมึปิ ปเร อวคฺคนฺตํปิ โหตี”ติ. เตน วุตฺตํ “วาคฺคหเณน นิคฺคหิตํ โข ลการาเทโส โหตี”ติ. ตตฺถ จ ลการาเทโสติ อิทํ ลกาโร อาเทโส ยสฺส โส ลการาเทโสติ พหุพฺพีหิวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา อตฺถสฺเสวาคมฺมกตฺตาติ.

“นนุ จ ‘เอเห ญนฺ’ติอาทีนํ นิจฺจภาววิวชฺชนตฺถมฺปิ วาคฺคหณํ กาตพฺพ-เมวาติ. “ตนฺน, ‘ปโร วา สโร’ติอาทีนํ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ’ติ อิมสฺสา-นนฺตรวจเน โทสาภาวา”ติ. “นเนฺววํ สนฺเตปิ โลปคฺคหณสฺสาภาวา อิเมสํ นิรตฺถกภาโว อาปชฺชตี”ติ. “นาปชฺชติ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, ปโร วา สโร’ติ อิเมสมนฺตเร ‘กฺวจิ โลปนฺ’ตีมสฺสาวจเน โทสาภาวา”ติ.

“นเนฺววํ สนฺเตปิ ‘กฺวจิ โลปนฺ’ตีมสฺส ‘พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี’ติ อตฺโถ สิยา”ติ. สจฺจํ สิยา. “นนุ ‘พฺยญฺชเน เจ’ติ อิทเมว วุตฺตนฺ”ติ. “สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน ปโยชนาภาวา อวตฺวา อิมสฺสานนฺตรํ ‘สเร เจ’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, กฺวจิ โลปํ, สเร จ, ปโร วา สโร, พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’ติ อิมินานุกฺกเมน ‘นิคฺคหิตญฺเจ’ติ อิทมฺปิ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา สกฺกา วตฺตุํ. ยถา ยถา วา ปน วุจฺจมาเน อธิปฺเปตตฺถานูนญฺจ โหติ คนฺถลหุตา จ, ตถา ตถาว วตฺตพฺพนฺติ. เอวํ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ยโต อิธ วาคฺคหณํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห วาคฺคหเณน นิคฺคหิตนฺติอาทิ. เอวํ อิมินา ตาว วาคฺคหณสฺส ปุนคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺเสว วิกปฺปตฺถวาจกตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต วาติ กสฺมา ‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธู’ตฺยาห. ตสฺส ปน ‘น ตํ กมฺมนฺ’ติ เฉทํ กตฺวา วาคฺคหเณน วคฺคนฺตมกตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺตวิธึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๓๒] เอเห ญํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตํ โข วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอเหติ เอกํ ปทํ, ญนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตํ วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. เอ จ โห จ เอหํ. ตสฺมึ เอเห. ทฺวนฺท-วิสโย วิคฺคโห. เอตฺถ ปน ทฺวนฺทสมาเส กเต “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเส-กตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิส-ภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กาตพฺพํ. “ญเมเห”ติ วตฺตพฺเพ อวตฺวา “เอเห ญนฺ”ติ วจนํ “โญ จ โม จ ญมา”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการํ กตฺวา วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ‘นิคฺคหิตํ โข หกาเร ปเร ญการ-มการํ ปปฺโปตี’ติ อตฺถํ คณฺเหยฺยุนฺติ ตํนิวตฺตนตฺถํ.

ปจฺจตฺตญฺเญวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, เอวํ หิ โว, ตํ หิ ตสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตสฺส ญการํ กตฺวา ตสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวญฺจ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

เอวเมตํตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ เอตํ, เอวํ โหตี”ติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ เอการ-หกาเร วาคฺคหเณน อิมินา นิคฺคหิตสฺส ญการมกตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อธิกิจฺจ “มทา สเร”ติ มการํ กตฺวา อิตรสฺมึปิ นิคฺคหิตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺตวิธานํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๓๓] ส เย จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ยกาเร ปเร นิคฺคหิตํ เตน สห วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. สอิติ เอกํ ปทํ, เยติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส ญการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ยกาเร ปเร นิคฺคหิตํ สห ยกาเรน วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. อนนฺตเรน สเหเวตํ เอกโยคากรณํ อิมินา สนิมิตฺตสฺสาธิปฺเปตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปน สหสทฺทสฺส “โสทกนฺ”ติอาทีสุ วิย “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จา”ติ วา “ปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา สาเทสํ กตฺวา “สห เย จา”ติ วตฺตพฺเพ “ส เย จา”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อาห จ “สห ยกาเรนา”ติ.

สญฺโญโค, สญฺญุตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สํ โยโค, สํ ยุตฺตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, เอเห ญนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ส เย จา”ติ สห ยกาเรน นิคฺคหิตสฺส ญการํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุ-ทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. จคฺคหณํ ญการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

“นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตา วตฺตเต”ติ. วตฺตเต. เอวํ สนฺเตปิ “กิมุตฺตรตฺราปิ วตฺตเต’ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ. จานุกฑฺฒิตฃฺหิ อุตฺตรตฺร นานุวตฺตตี”ติ. “นนุ การิยํ ทิสฺวา การิยํ นิวตฺตเต, ตถา นิมิตฺตการิโน ทิสฺวา นิมิตฺตการิโน”ติ. “สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ ยถา ‘อวํมฺหิ จา’ติ เอตฺถ อวาเทสสงฺขาเต การิเย วิชฺชมาเนปิ เหฏฺฐา ‘คาว เส’ติ เอตฺถ วุตฺตาวาเทสญฺจ วตฺตเต, เอวมิหาปีติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ. “นนุ ตตฺถ จคฺคหเณนานุวตฺตตี”ติ. “น ตทตฺถํ ตตฺถ จคฺคหณํ, อถ โข อญฺเญสุปิ วิภตฺตีสุ อวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อาห จ “จคฺคหเณน สาทิเสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุ อวาเทโส โหตี”ติ.

[๓๔] มทา สเร

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตสฺส โข สเร ปเร มการ-ทการาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. มทาติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. โม จ โท จ มทาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ปฐมาพหุวจเนน มทาติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อิโต วตฺตมานํ นิคฺคหิตคฺคหณํ ฉฏฺฐฺยนฺตวเสน วตฺตเต “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา, วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “นิคฺคหิตสฺส สเร ปเร มการ-ทการาเทสา โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ.

ตมหํ, เอตทโวจาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตํ อหํ, เอตํ อโวจา”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส มการ-ทการาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลํ น วตฺตพฺพํ อวุตฺเตปิ สิชฺฌนโต. ตถา หิ ‘กฺวจิ โลปนฺ’ติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ วุตฺตํ. เตน ญายติ น สพฺพตฺถ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส มการทการาเทสา โหนฺติ. อถ โข โลปมฺปิ โหตีติ, เอวมิหาสติปิ วาคฺคหเณ อิมสฺสานิจฺจตา ปากฏาเว”ติ.

“นเนฺววํ สนฺเต ‘สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา ‘สเร กฺวจี’ติ วุตฺตตฺตา อสติปิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ตสฺสานิยตตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ กฺวจิคฺ-คหณนฺติ. น นิรตฺถกํ อุตฺตรตฺถตฺตาติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺ”ติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต. อสติ หิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ‘สเร เจ”ติ สุตฺตํ ภเวยฺย. อยํ ปนตฺโถ ภเวยฺย “สเร จ สรา ปกติกา โหนฺตี”ติ. เอวญฺจ สติ สเร ปเร สพฺพสรานํ ปกติภาวาภาเวปิ ยถา ปน สพฺเพสํ วจนานํ ขทิร-ภาวาภาเวปิ ตทุสฺสนฺนตฺตา “อานครา ขทิรวนํ”ตฺยาทีนิ วุตฺตานิ. ตเถวิทํปิ เยภุยฺยวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ จินฺตา ภเวยฺย. น จ เต พหุกา, เย สเร ปเร ปกติกา โหนฺติ. อถ โข อิตราว. ตสฺมา ตทาการวิญฺญาปนตฺถมิห กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ โหตุ, “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรานํ ปกติภาวํ กตฺวา “ทีฆนฺ”ติอาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา อสติ กฺวจิคฺคหเณ เตสํ ปนา-นิจฺจตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ ตทตฺถมฺปิ กวจิคฺคหณนฺติ. น นิรตฺถกํ. กสฺมา, ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. อสติปิ หิ กฺวจิคฺคหเณ ยถา “สรา ปกติ พฺยญฺชเน”ติ ปกติภาวํ กตฏฺฐาเนน รูปทฺวยมตฺถิ, ตถา “ทีฆนฺ”ติอาทินา ทีฆาทิ-กตฏฺฐาเนน รูปทฺวเยน ภวิตพฺพนฺติ.

ส มุนิ, โส มุนีติเอวมาทีนิ รูปทฺวยานิ น ภวิตพฺพานิ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ กฺวจิคฺคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ กิมตฺถเมว วาคฺคหณํ น กตนฺ”ติ. กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถสฺสาปิ ทีปนโต. ตสฺมาว “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ เอตฺถ อํคหณํ กตํ, ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวา”ติ. เตนาโวจุมฺหา ‘นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลนฺติอาทีนี”ติ. วุจฺจเต. “กฺวจิ โลปนฺ”ติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส น โลโป โหติ “อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ อชินิ มํ อหาสิ เม”ติอาทีสุ, ตตฺถีมินา สพฺพทา วาคฺคหณสฺสาภาวา มทาเทสา สิยุนฺติ สงฺกา สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถนฺติ.

[๓๕] ยวมทนตรลา จาคมา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร ยการาทโย อาคมา โหนฺติ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ยวมทนตรลาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, อาคมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิมิตฺตาภาวา สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร ยการาทโย อาคมา โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ. โย จ โว จ โม จ โท จ โน จ โต จ โร จ โล จาติ วิคฺคหํ กตฺวา “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จมฺหิ ลุตฺเต “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาเว กเต วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ยวมทนตรลาติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อาคจฺฉนฺตีติ อาคมา. จคฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

นยิมสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “น อิมสฺส, ยถา อิทํ, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติ, ลหุ เอสฺสติ, ครุ เอสฺสติ, ภโทฺร กสา อิว, สมฺมา อญฺญา, มนสา อญฺญา, อตฺต อตฺถํ, จิรํ อายติ, อิโต อายติ, ยสฺมา อิห, ตสฺมา อิห, อชฺช อคฺเค, สพฺภิ เอว, อารคฺเค อิว, สาสโป อิว, ฉ อภิญฺญา, ฉ อายตนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ยการาทโย อาคมวเสน อาเนตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ยถานุรูปวเสน ยํ กาตพฺพํ, ตญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

เอวํ มหิทฺธิยา เอสาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ มหิทฺธิยา เอสา, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม, อเชยฺโย อนุคามิโย”ติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ สเร วาคฺคหเณนาคมํ อกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. นิปาตานํ ปน อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา จคฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “มการสฺส ปกาโร โหตี”ติอาทิมาห. ตตฺถ “จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สกตฺถปฺ-ปสุโต สิยา, สุคโท”ติ เฉทํ กตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺส “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ มการํ กตฺวา มการสฺส จคฺคหเณน ปการํ กตฺวา, อิตเรสุ ปน กการ-ทการานํ ทการ-ตการาเทเส กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เตเนว จคฺคหเณน “อติปฺปโค โข ตาวา”ติอาทีสุ คการาคโม จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ อาคมวเสน อานีเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตตฺถ ตตฺถ ตนฺตํ อาเนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุคโตติ อิทํ อิมินาปิ สิชฺฌตีติ ทีปนตฺถมิห วุตฺตนฺติ.

[๓๖] กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โอติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อาคมคฺคหณมิหานุวตฺตนโต “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. สติปิ วาคฺคหเณ อตฺถวิเสสสฺสุปลพฺภนโต กฺวจิคฺคหณํ กตํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

อติปฺปโค โข ตาวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อติปฺป โข ตาว, ปร สหสฺสนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการาคมํ กตฺวา ปุพฺพรูเป อนนฺตรสุตฺเต จคฺคหเณน คการาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนฺวนนฺตรสุตฺเต จคฺคหเณน คการาคมํ วิย โอการาคมมฺปิ กตฺวา สาเธตุํ สกฺกา. กสฺมา ปุนิทํ สุตฺตมธีตนฺติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. ตถา หิ ตตฺถ สโรว นิมิตฺตํ. อิธ ปน พฺยญฺชนเมว. ตํ วาตฺถวเสน วิหิตํ. เตน “ยถยิทํ, ยถา อิทนฺ”ติ รูปทฺวยํปิ โหติ. อิทํ ปน กฺวจตฺถวเสน วิหิตํ. เตน ยตฺถ โหติ, ตตฺถ นิยตํ. กตฺถจิ ปน สพฺพทาปิ น โหติ. อปิ จ ตตฺถ ยวาทีนํ พฺยญฺชนตฺตา จคฺคหเณนาปิ พฺยญฺชนาคมา พฺยญฺชนาเทสา จ โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุํ. ยถา ปน มคฺฆเสน ปุริเสน อุปนีตํ ภตฺตํ อจิรสฺเสว ปริภุฃฺชิตฺวา ปุน อญฺญํปิ โหตูติ วุตฺเต กิญฺจาปิ อญฺญสทฺโท สามญฺญวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ ตงฺขณานุรูปวเสน ภตฺตนฺติ วิญฺญายติ, เอวํ สมฺปทมิทํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๗] นิคฺคหิตญฺจ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรสฺมึ พฺยญฺชเน ปเรปิ วา กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สราคม-กฺวจิ-พฺยญฺชนคฺคหณานมนุวตฺตนโต “สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. “พฺยญฺชเน’ติ วตฺตมาเนปิ ‘สเร’ติ กสฺมา วตฺตเต”ติ. อธิกตตฺตา. “กฺวจิ โลปนฺ’ติ เอตฺถาปิ หิ สเรคหณํ วตฺตเต”ติ. “เอวํ โหตุ, สเรคหเณ วตฺตมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณํ กสฺมา วตฺตเต”ติ. นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชนตฺตา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา วตฺตพฺเพปิ เอวมกตฺวา “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเนตีมสฺสานนฺตรมุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, ตสฺมาติ.

“นนุ กฺวจิคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, มิสฺสกมกตฺวา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา กฺวจิ ‘นิคฺคหิต-ญฺเจ’ติ วตฺวา ‘โอ พฺยญฺชเน’ติ ปจฺฉา วตฺตุํ สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ อิเหวีมสฺ-สุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ คเหตพฺพนฺ”ติ.

“นนุ สเรคหณสฺส อธิการตฺเต สติปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ อิมสฺส วิย อิธาปิ สเรคหณํ น วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, สเร ปเร โอการาคมาภาวา อิห สเรคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ อิทํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ สกฺกา มนฺตุํ. นิคฺคหิตาคมสฺส ปน สเร ปเรปิ ทิสฺสนโต อิทํปิ มณฺฑูกคติกวเสนาติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ น สกฺกา มนฺตุนฺติ. ตสฺมา สเรคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเตติ คเหตพฺพนฺติ.

จกฺขุํ อุทปาทีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาว จิธ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, มโนปุพฺพ คมา ธมฺมา”ติ เฉทํ กตฺวา “มทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ตฺยธิกิจฺจ ปุพฺพ-รูปสฺมึ สเร ปเร เสเสสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ อิมินา นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตฺถ หิ จกฺขุสทฺทา สิวจเน กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต “จกฺขุ อุทปาที”ติ ภวิตพฺพํ.

อวํสิโรตีทํ ปน “อวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโรติ วตฺตพฺเพ “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ นการ-ตการสฺมึ ลุตฺเต อวสิโรติ ภวิตพฺพํ. ยาวญฺจิธาตีทํ ปน นิปาตสฺส “ยาวา”ติ ปฅิตตฺตา ยาว จิธาติ ภวิตพฺพํ.

ปุริมํชาตีตีทํ ปน “ปุเร ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ชาตาทีนมิมิยา จา”ติ ปุรสทฺทา อิมปจฺจเย กเต “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาเว กเต ตโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจเย กเต ปุน วุตฺตนเยน สรโลปปฺ-ปกติภาเว กเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา “ปุริมา ชาตี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ ทฺวิปเท “ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ อธิกิจฺจ “กมฺมธารยสญฺเญ จา”ติ ปุริมาสทฺทํ ปุลฺลิงฺคมิว กตฺวา อาปจฺจยา-ภาเว กเต ปุริมชาตีติ ภวิตพฺพํ.

อณุถูลานีตีทํ ปน “อณุ๊ จ ถูลญฺจา”ติ ทฺวนฺทสมาเส กเต “วุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโค”ติ จมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทเส กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต อณุถูลานีติ ภวิตพฺพํ. ปุพฺพงฺคมาตีทํ ปน ปุพฺพสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปุพฺพํ คจฺฉติ ปวตฺตตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจเย กเต ฆฏาทิปกฺเขเปน วุทฺธิมฺหิ อกเต อปจฺจเย วา รูปนฺติ ปุพฺพคมาติ ภวิตพฺพํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

นิปาตานํ ปน อเนกตฺถตฺตา จสทฺทสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน วิสทฺทสฺส ปกาโร โหตีติอาทิมาห.

ตตฺถ จ ปจฺเจสฺสตีตีทํ ปน วิจ=วิเวจเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺ-ปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ภวิสฺสนฺตี สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺหติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญํ กตฺวา “อนาคเต ภวิสฺสนฺตี”ติ ภวิสฺสนฺตีปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉานุ ฯเปฯ กตฺวา ปุพฺเพสํ ฉนฺนํ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติอาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา ตโต “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสฺส ติปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา เตหิ อญฺเญ น สพฺพธาตุกาติ อสพฺพธาตุกา โหนฺตีติ อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อิการสฺเสการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ จการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ กเต วิเจสฺสตีติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ จคฺคหเณน วิการสฺส ปกาเร กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ.

[๓๘] กฺวจิ โลปํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “มทา สเร”ติ อิโต สเรคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต นิคฺคหิตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.

ตาสาหํ, วิทูนคฺคมิติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตาสํ อหํ, วิทูนํ อคฺคนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “มทา สเร, นิคฺคหิตญฺเจ”ตฺยาธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน “อหํ เอว, เอตํ อตฺถนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา โลเป สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ จ “มทา สเร”ติ มการ-ทการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนุ ‘นิคฺคหิตญฺเจ’ตีมสฺส วิย สรคฺคหเณ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ วตฺตมาเน สเร วา พฺยญฺชเน วา นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต อสติปิ “พฺยญฺชเน เจ”ติ สุตฺเต อเนเนว สิชฺฌตีติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อิโต พฺยญฺชนคฺคหเณ วตฺตมาเน โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตํ. สติปิ กฺวจิคฺคหเณ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณมฺปิ ตทตฺถเมวาติ.

“นนฺวนนฺตเร วุตฺตํ นิคฺคหิตคฺคหณเมว คเหตพฺพนฺ”ติ. น นิยมาภาวา อนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา จ. ตถา หิ “สิมฺหิ วา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา ปุน “อคฺคิสฺสินี”ติ อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินึ กตฺวา “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อนนฺตเร วุตฺตํ อินึ ถเปตฺวา อนฺตริกมฺปิ อตฺตํ วิหิตํ. ตถา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ วตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, อโต เนน, โส, โส วา”ติ จ ปุน “ทีโฆเรหี”ติ อนนฺตเร วุตฺตนาวจนาทีนิ ถเปตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต สฺมาวจนมาเนตฺวา ตสฺส โสอาเทโส วุตฺโต. เอวมนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา ยํ วุตฺตํ โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ.

“นนุ สเร ปเร โอกาโร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี’ติ อตฺเถ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตี”ติ. “น นิรตฺถกํ, โอการสฺส โอกาเร ปเรเยว เตน โลโป ภเวยฺย. อิตเรสุ ปน ปรภูเตสุ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํเยว โลโป ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา สพฺพสเรสุปิ ปรภูเตสุ โอการโลปตฺถนฺติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ.

“นนุ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ วุตฺตตฺตาว ปรสรานํ โลโป โหติเยวา”ติ. “น ตพฺพิสยภูตานํ โอการโต อญฺเญสมฺปิ อสรูปสรานํ สมฺภวา”ติ. “นนุ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ อิทํ ยตฺถ วาคฺคหเณน น ปวิฏฺฐํ, ตตฺถ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ โลปสฺส สิชฺฌนโต อิมินา จ น สพฺพตฺถาธิปฺเปตตฺตา นิรตฺถกมิมสฺส วจนนฺติ. น นิรตฺถกํ. วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปชฺชนโต ตนฺนิวตฺตนตฺถนฺติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ.

“นเนฺววํ สนฺเตปิ โอการสฺส สเร ปเร ‘วโมทุทนฺตานนฺ’ติ วการาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺ”ติ. “น นิรตฺถกํ ตสฺสานิจฺจตฺตา จ อนฺตภูตสฺเสว เตน วิหิตตฺตา จา”ติ. “นนุ ‘โอ อว สเร’ติ ตสฺส สเร ปเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺ”ติ. “ตมฺปิ น, เตน ธาตฺวาธิกาเร วิหิตตฺตา, อปิ จ พฺยญฺชนคฺ-คหณสฺสาปีหานุวตฺตนโต โอการสฺส พฺยญฺชเน ปเร โลปตฺถนฺติปิ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา เนว นิรตฺถกํ, ตสฺมา โอคหณาปคมกรณตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ.

“นนุ ‘มทา สเร’ติ อิโต สเรคหเณ วตฺตมาเน การิโน อภาวา มทา-คหณมฺปิ วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา, ยทิ ปน สเร ปเร ม-ทา โลปํ ปปฺโปนฺตีติ ญาปนตฺถํ สิยา. ‘มทา สเร’ตีมสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ สิยา. น ปน ตตฺถ วุตฺตํ. เตน ญายติ “น ม-ทานํ โลปตฺถมิทนฺ”ติ.

“นนฺวิมสฺสาปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ตีมสฺสานนฺตรมวตฺวา ‘นิคฺคหิตญฺเจ-ตีมสฺสานนฺตรํ วจนํ นิคฺคหิตโลปตฺถนฺ’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา อาคม-วิธานสฺส มิสฺสกภาววิวชฺชนตฺถเมวํ วุตฺตนฺติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา. เอวํ สติปิ กฺวจิคฺคหเณ จ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ เต อนเปกฺขิตฺวา อิห กฺวจิคฺคหณกรณํ อุปริ ‘พฺยญฺชเน เจ’ติ สุตฺตวจนญฺจ โอคหณปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

[๓๙] พฺยญฺชเน จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. กฺวจิ-โลป-นิคฺคหิตคฺคหณานมนุวตฺตนโต “นิคฺคหิตํ พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณมุตฺตรตฺร กฺวจิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.

“นนุ วาคฺคหเณเนว นิวตฺตเต”ติ. “น, ‘ปโร วา สโร’ติ เอตฺถ ปน นิวตฺตเต. ‘พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค’ติ เอตฺถ ปน วาคฺคหณสฺสานิจฺฉิตตฺตา มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ ตตฺถปิ วตฺเตยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, ‘จิรปฺ-ปวาสินฺ’ติอาทีสุ นิคฺคหิตสฺส ปการาปชฺชนตฺถํ วา”ติ.

อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, พุทฺธานํ สาสนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๐] ปโร วา สโร

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปโรติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, สโรติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส “ปโร สโร”ติ วุตฺตตฺตา ตทนุรูปวเสน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ปญฺจมฺยนฺตวเสนานุวตฺตนโต โลปคฺคหณานุวตฺตนโต จ “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.

อภินนฺทุนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, ยถา พีชํ อิว, ธญฺญํ อิวา”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว. วคฺคนฺตาธิกาเร อิมสฺสาวจนํ โลปคฺคหณา-นุวตฺตนตฺถํ.

[๔๑] พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ยทิปิ พฺยญฺชโน จ สสญฺโญโค อตฺถิ, โส วิสญฺโญโค โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชโนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, วิสญฺโญโคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณญฺจ ปโรคหณญฺจ สโรคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อิธ ปน การิยการิโน สมฺภเวปิ นิมิตฺตาภาวา ปรสฺมึ สเรติ สมฺพนฺโธ โหติ. นิคฺคหิตคฺคหณํ ปนา-เปกฺขิตฺวา ปโรคหณสฺสาธีตตฺตา ตํ นิคฺคหิตมฺหาติ สมฺพนฺโธ โหติ. เตน “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตี”ติ อตฺโถ.

“อนนฺตรสุตฺเตน กสฺมา เอกโยคํ นากาสี”ติ. วาคฺคหณปริวชฺชนตฺถํ. น หิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต วิกปฺเปน สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตีติ. เอตฺถ จ “พฺยญฺชโน”ติ ปทํ กิญฺจาปิ สามญฺญวเสน วุตฺตํ, ยถา ปน “เถโร อภิธมฺมํ ภาสตู”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ เถรสทฺโท วุฑฺฒตเรสุ นิรุฬฺโห, ตถาปิ โย อภิธมฺมํ ภาสิตุํ สมตฺโถ, โสว คยฺหติ. เอวํ วิสญฺโญคํ ภวิตุํ สมตฺโถ สสญฺโญคพฺยญฺชโนว พฺยญฺชโนติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เตนาห “ยทิปิ พฺยญฺชโน สสญฺโญโค วิสญฺโญโค โหตี”ติ.

วิสญฺโญโคติ อิมินา ปน โลปมาห “เทวโลกํ คโต”ติ วจเนน มรณํ วิย. ตถา หิ ทุวิโธ สญฺโญโค. สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ เนตพฺโพ. สํยุชฺชติ เอตฺถาติ วา สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ เนตพฺพกฺขรสฺส ปติฏฺโฐ. วิคโต สญฺโญโค ยสฺส โสยํ วิสญฺโญโค. “วินฏฺฐสญฺโญโค”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ พฺยญฺชโนติ จ วิสญฺโญโคติ จ ปจฺฉา วุตฺโต ปวุตฺโต, ตคฺคุณวเสน อิตโรติ.

เอวํส เต, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ อสฺส เต, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชตี”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโร วา สโร”ติ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ตาเนวาธิกิจฺจ อิมินา สสญฺโญคํ พฺยญฺชนํ วิสญฺโญคํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

กิมุทาหรเณสุ “เอวํ อสฺส, วิทูนํ อคฺคนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปมกตฺวา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเตติ วุตฺตตฺตา ตทภาวา อิมินา วิสญฺโญคมกตฺวา ปุพฺพปกฺเข สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส “มทา สเร”ติ มการํ กตฺวา อิตรปกฺเข นิคฺคหิตสฺส “กฺวจิ โลปนฺ”ติ โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิปาตานํ ปน อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “ติณฺณมฺปิ พฺยญฺชนานมนฺตเร เย สรูปา, เตสํปิ อาทิสฺส โลโป โหตี”ติ อาห. เอตฺถ จ อสติปิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลเป พฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาโว จ เอเกเนว วิสญฺโญคภาโว จ จคฺคหเณ วิเสโส.

อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺสาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ อาคารํ, วุตฺติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ตฺยาธิกิจฺจ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิการสฺส ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ติณฺณมาทิสฺส อิธ จคฺคหเณน โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

--------------------------

ปญฺจมปริจฺเฉท

[๔๒] โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โคติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทํ, ปุถสฺสาติ เอกํ ปทํ, อาคโมติ เอกํ ปทํ, กฺวจีติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. อาคมนํ อาคโม, อาคจฺฉตีติ วา. “สเร ปเร ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ.

ปุถเควาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ปุถ เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา คการาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “นเนฺวตฺถ ปุถสฺสาติ วุตฺตตฺตา ‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู’ติอาทีสุ วิย สพฺพสฺเสว คการาเทเสน ภวิตพฺพนฺ”ติ. น อาคม-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา. น หิ อาคมสทฺโท อาเทสํ วทติ. เตน ปุถสฺสาติ ฉฏฺฐฺยนฺตตฺตา ปุถสฺสาทิมฺหิ วา อนฺเต วา อวยวสฺส วา สพฺพสฺส วาติ อตฺถ-สมฺภเว สติปิ วุตฺตยุตฺติยา อวยวสฺส วา สพฺพสฺส วาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘สเร’ติ วุตฺตตฺตา อาทิมฺหีติปิ ยถาวุตฺตานุรูปโต อนฺเตติ อตฺโถว ยุชฺชตีติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๔๓] ปาสฺส จนฺโต รสฺโส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปาอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, อนฺโต จ สโร รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปาสฺสาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, อนฺโตติ เอกํ ปทํ, รสฺโสติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถ-สมฺปิณฺฑนตฺถํ, อนฺตคฺคหณํ ปรสรสฺส นิวตฺตนตฺถํ. อนนฺตรสุตฺตโต สเรคหณญฺจ อาคมคฺคหณญฺจ กฺวจิคฺหณญฺจ วตฺตเต. เตน “ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, อนฺโต จ สโร รสฺโส โหตี”ติ อตฺโถ.

ปเควาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ปา เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจ อิมินา คการาคมํ กตฺวา อนฺตสฺส สรสฺส รสฺสญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺสาปิ อาคมตฺตา ปาสทฺทสฺสนฺเต โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๔๔] อพฺโภ อภิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อภิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อพฺโภติ เอกํ ปทํ, อภีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต อาเทสคฺคหณสฺส ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา อภิสฺสาติ วตฺตพฺเพ อภิสทฺทา ฉฏฺฐึ กตฺวา ตสฺส ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ติ อธิกิจฺจ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ โลปํ กตฺวา อภีติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา จ อภิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.

อพฺภุทีริตํ, อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อุทีริตํ, อภิ อุคฺคจฺฉตี”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อพฺภาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนฺวพฺภาเทเส อสติปิ ‘ปรเทฺวภาโว ฐาเน’ติ อธิกิจฺจ ‘วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา’ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา อพฺภุทีริตนฺติอาทีนิ นิปฺผาเทตุํ สกฺกา”ติ. สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ กทาจิ ยกาโรปิ ภเวยฺย. ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, อปิ จ อิมินา สเร ปเร อพฺภาเทสสฺส วิหิตตฺตา พฺยญฺชเน ปเร เยน เกนจิปิ อพฺโภติ รูปํ น โหตีติ วิญฺญายติ. อญฺญถา ‘สเร’ติ นิยโม นิรตฺถโก สิยา. อปิ จ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหตีติ อุปริ วิกปฺปนตฺถํ เตน วา อิวณฺเณติ วุตฺตตฺตา, ตโต อญฺญตฺถ นิยโมติ วิญฺญายติ, อญฺญถา เตน วา ‘อิวณฺเณ’ตีทํ อนชฺฌนียํ ภเวยฺย. ตสฺมาเวห กฺวจิคฺคหณํ นิวตฺตเตติ ทฏฺฐพฺพนฺติ.

[๔๕] อชฺโฌ อธิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อธิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อชฺโฌติ เอกํ ปทํ, อธีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต อธิสฺสาติ วตฺตพฺเพ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อธีติ วุตฺตตฺตา จ อธิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.

อชฺโฌกาเส, อชฺฌาคมาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อธิ โอกาเส, อธิ อาคมา”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อชฺฌาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๔๖] เต น วา อิวณฺเณ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เต อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. อาห จ “เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา”ติ. เอตฺถ จ “วุตฺตานิ รูปานิ เยสนฺเต วุตฺตรูปา, วุตฺตรูปวนฺโต”ติ อตฺโถ. เก เต, ลทฺธาเทสา อภิ-อธิสทฺทา. เต ปน อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปวนฺโต น โหนฺติ. “อาเทสํ น ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. วาคฺคหณํ ตํ วิกปฺเปติ.

“นนุ ‘เต วา อิวณฺเณ’ติ วุตฺเตปิ รูปทฺวยํ สิชฺฌติ, กสฺมา นคฺคหณํ กตนฺ”ติ. อุตฺตรตฺถํ. อุตฺตรตฺร หิ นคฺคหณเมว วตฺตเต, วาคฺคหณนฺ”ติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺ”ติ. อิหาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต, ยถา ปน พฺราหฺมณานํ น ทาตพฺพนฺติ วตฺวา ถเปตฺวา เกสฃฺจีติ วุตฺเต เยสํ น ทาตพฺพํ, เตเยว พหุกา. เยสํ ปน ทาตพฺพํ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ, ตถา พฺราหฺมณานํ ทาตพฺพนฺติ วตฺวา ถเปตฺวา เกสฃฺจีติ วุตฺเต เยสํ ทาตพฺพํ, เตเยว พหุกา, เยสํ ปน น ทาตพฺพํ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ, เอวํ อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺตี’ติ วตฺวา ปุน วาติ วุตฺเต เย น ลภนฺติ, เตเยว พหุกา. เย ปน ลภนฺติ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ. ตทตฺถมิห นคฺคหณํ กตนฺ”ติ. เตติ เอกํ ปทํ, นาติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, อิวณฺเณติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อภิ-อธิคฺคหณานญฺจ อพฺภ-อชฺฌคฺ-คหณานญฺจานุวตฺตนโต “เต อภิ, อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ.

อภิจฺฉิตํ, อธีริตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวเยน ทฺวินฺนํ อาเทสทฺวเย สมฺปตฺเต ตเมว สุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อพฺภีริตํ, อชฺฌีณมุตฺโตติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อีริตํ, อธิ อิณมุตฺโต”ติ เฉโท. เสสํ วุตฺตนยเมว.

[๔๗] อติสฺส จนฺตสฺส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อภิ-อธีนํ วิย ยํ วิหิตํ, ตํ อิวณฺเณ ปเร น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อติสฺสาติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทํ, อนฺตสฺเสติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ อติสฺสาติ จ อนฺตสฺสาติ จ การิยาเปกฺขา ฉฏฺฐี. ติสฺสาติ อวตฺวา อติสฺสาติ วจนํ อญฺเญสํ ติสทฺทสฺส ปริวชฺชนตฺถํ. อติสฺส จาติ เอตฺตกเมว อวตฺวา อนฺตสฺสาติ วจนํ สกลสฺส วา อาทิสฺส วา ปริวชฺชนตฺถํ. เอเตน อติโน ติสทฺทํ คณฺหาติ. เตนาห “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺสา”ติ.

“นนฺวติสฺส จนฺตสฺสาติ วุตฺเต อตฺยนฺตสฺส อิวณฺณตฺตา ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ วุตฺตวิธิปฺปฏิเสธนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “สกฺกา, อิธ ปน เอวํ คหิตํ ‘อติสฺส ติ อติตี’ติ, ยทิ เอวํ ‘อติติสฺสา’ติ ภวิตพฺพนฺ”ติ. “สจฺจํ, อิธ ปน ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตนฺ”ติ.

“นเนฺวตฺถ ปทาเนว คหิตานี”ติ. “น พฺยญฺชนานิปิ คหิตานิ อนิยเมตฺวา ‘สรูปานนฺ’ติ วุตฺตตฺตา. อาห จ “สรูปานํ ปทพฺยญฺชนานนฺ”ติ. อถ วา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ ‘เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตา-เทสา เจ’ติ ติโลปํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘สพฺโพ จนฺตี’ติ วุตฺตรูปํ น โหตี”ติ. “ยทิ เอวํ สรูเปเนว วุตฺตตฺตา นิรตฺถโกว อนฺตสทฺโท”ติ. “สจฺจํ, ‘ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน’ติ อิมสฺสตฺถาย คหิตํ, เตนาห อนฺตคฺ-คหเณนาปุถสฺสาปิ สเร ปเร อนฺตสฺส อุกาโร โหตี”ติ.

“นเนฺววํ สติ ตตฺเถว กตฺตพฺพนฺ”ติ. “สจฺจํ, อติสฺสาติ อิมินา ปน อนฺโตติ สทฺโท คหิโต, น สกโล’ติ ญาปนตฺถํ, อิห จ นคฺคหณเมว วตฺตเต, น วาคฺคหณํ. ยทิ ปน วตฺเตยฺย สุตฺตเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย ‘สพฺโพ จนฺตี’ติ อิมสฺเสว วิกปฺเปน วุตฺตตฺตา. เตนาห “น โหตี”ติ.

อตีสิคโณ, อตีริตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อติ อิสิคโณ, อติ อีริตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “สพฺโพ จนฺตี”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตสฺส ปน “อติ อนฺโต”ติ เฉโท.

[๔๘] กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร ปติสฺส กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, ปฏีติ เอกํ ปทํ, ปติสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “เหฏฺฐา สราธิกาเร วา อุปริ พฺยญฺชนาธิกาเร วา อวตฺวา อิห วจนํ สเร วา พฺยญฺชเน วา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ.

อถ วา ติวิธา หิ อธิการา ยถานุปุพฺพิกา มณฺฑูกคติกา สีหคติกา จ. ตตฺถ ยถานุปุพฺพิกา ยถาปฏิปาฏิวเสน วตฺตนฺติ. มณฺฑูกคติกา ปน ยถา มณฺฑูกา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ วตฺตนฺติ. สีหคติกา ปน ยถา สีหา มิคราชาโน เอกสฺมึ ฐาเน นิสินฺนา ปุพฺพาปรํ อนุวิโลเกนฺติ, เอวํ มชฺเฌ ฅิตา ปุพฺพาปรมนุวตฺตนฺติ. “โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจี”ติ เอตฺถ สเรคหณํ ปน มณฺฑูกคติกวเสน อิห วตฺตเต, อุปริ พฺยญฺชนคฺคหณํ สีหคติกวเสน. เตนาห “สเร วา พฺยญฺชเน วา”ติ. เตน จ “ปติอิจฺเจตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.

ปฏิคฺคิ, ปฏิหญฺญตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปติ อคฺคิ, ปติ หญฺญตี”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา ปฏิอาเทสํ กตฺวา สเร ปเร ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิห จ ปุพฺพปกฺเขน กิญฺจิ วตฺตเต, อิตรสฺมึ ปน สุตฺตทฺวยํ วตฺตเต. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๙] ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต จ สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ปุถสฺสาติ เอกํ ปทํ, อุอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน วตฺตเต. เตนาห “อนฺโต สโร”ติ. เตน จ “ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ อตฺโถ.

“นนฺวติสฺส จนฺตสฺสาติ เอตฺถ วิย ‘ปุถสฺส อ ปุถอ’อิติ สมาสํ กตฺวา ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ วา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ วา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ปุถสทฺทา ฉฏฺฐึ กตฺวา ปุถสฺสาติ คหิเต นิรตฺถกํว อนฺตคฺ-คหณนฺ”ติ. “สจฺจํ นิรตฺถกํ, ปโยชนนฺตรํ ปน สมฺภวติ, เตนาห ‘อนฺตคฺคหเณน ‘อปุถสฺสา’ติ สเร ปเร อนฺตสฺสุกาโร โหตี”ติ.

ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปุถ ชโน, ปุถ ภูตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา อการสฺสุการํ กตฺวา ปุพฺพรูเป ชการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อนฺตคฺคหเณน ปน มนุญฺญนฺติอาทีสุ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺส ญา=ปริมาณโตสนนิสามเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มนํ อา ภุโส โตเสตี”ติ อตฺเถ “สํหนาญฺญาย วา โร โฆ”ติ รปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต มนสทฺทนฺตสฺส “มโนคณาทิโต สฺมึ-นานมิอา”ติ อธิกิจฺจ “เอเตสโม โลเป”ติ โอกาเร กเต อิมินา อนฺตคฺคหเณน อุกาโร โหติ. เตเนว ปรสรสฺมึ ลุตฺเต มนุญฺญสทฺทา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต มนุญฺญนฺติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๕๐] โอ อวสฺส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อวอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โอติ เอกํ ปทํ, อวสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเต. “เตน อวอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.

โอนทฺโธติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อว นทฺโธ”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา อวสทฺทสฺส โอการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๑] อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโต

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เย อิห อมฺเหหิ อนิทฺทิฏฺฐา, เต วุตฺตนยานุสาเรน ญาตพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. อนุปทิฏฺฐานนฺติ เอกํ ปทํ, วุตฺตโยคโตติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อนุปทิฏฺฐานํ อุปสคฺคาทีนํ วุตฺตปฺปกาเรหิ สนฺธีหิ โยเชตฺวา นิปฺผตฺติ เวทิตพฺพา”ติ อตฺโถ. อาห จ “อนุปทิฏฺฐานํ อุปสคฺคนิปาตานํ สรสนฺธีหิ พฺยญฺชนสนฺธีหิ วุตฺตสนฺธีหิ จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพนฺ”ติ. ตตฺถ จ สรสนฺธีติ สรานํ สเรสุ วา วิหิตา สนฺธิ สรสนฺธิ. พฺยญฺชนสนฺธิมฺหิปิ เอเสว นโย.

วุตฺตสนฺธิ นาม คาถาสุ วุตฺตาหานตฺถํ วจนสิลิฏฺฐตาย วา อาคมวเสนกฺขร-มาเนตฺวา กรียมานา สนฺธิ. ยา ปน วุตฺตูปการตฺตา เอวํนามา ชาตา, สา ปน กิญฺจาปิ วิสุํ วุตฺตา, ปจฺฉา วุตฺตนเยน สรพฺยญฺชนสนฺธีเสฺวว สงฺคหํ คจฺฉติ สร-พฺยญฺชเนสุ วิหิตตฺตา. เตเนว ตมุภยตฺถ ปกฺขิปิตฺวา ทฺวิธา อุทาหรณานิ ทสฺเสติ.

ตตฺถ จ ปาปนนฺติ อิมสฺส “ป อาปนนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ ปอิติ อุปสคฺคปทํ. อาปนนฺติ อิทํ ปน อาป=ปาปุณเน-ตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อธิกิจฺจ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยนฺตสฺส “อนกา ยุณฺวูนมิ”ติ ยุโน อนาเทสํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตาส-มนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสรสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ.

ปรายนนฺติ อิมสฺส ปน “ปรํ อยนนฺ”ติ เฉโท. ปฐมํ “กฺวจิ โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย, ตโต “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส, ตโต “ทีฆนฺ”ติ อิมสฺส จ วิสโย. อถ วา “ปรา อยนนฺ”ติ เฉโท. ตทา ปจฺฉา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิสโย. ตตฺถ จ อยนนฺติ อย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อยิตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺตสฺส อนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อถ วา “ปรํ อายนนฺ”ติ เฉโท. ตทา ปุพฺเพ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิสโย. อายนนฺติ อิทํ ปน อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ.

อุปายนนฺติ อิมสฺส ปน “อุป อยนนฺ”ติ วา “อุป อายนนฺ”ติ วา เฉโท. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิทํ ปน อุปสคฺคนานาตฺตวเสน วุตฺตํ. อุปาหนนฺติ อิมสฺส ปน “อุป อาหนนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ อาหนนฺติ อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสุอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “หนติ คจฺฉติ เอเตนา”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุ-กรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจเย กเต ตสฺส จ อนาเทเส กเต “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาปุพฺพสฺส หิ=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส วา ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ตสฺมึเยว อตฺเถ ตสฺเสว ปจฺจยสฺส ตสฺมึเยวาเทเส กเต เตเนว สรโลปปฺปกติภาเว จ กเต รูปํ.

นฺยาโยโคติ อิมสฺส ปน “นิ อาโยโค”ติ เฉโท. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ นิอิติ อุปสคฺคปทํ. อาโยโคติ อาปุพฺพสฺส ยุช=โยเค- อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “นม-การานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส คกาเร กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ยกาเร อุการสฺส วุทฺธิมฺหิ กเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิรุปธีติ อิมสฺส ปน “นิ อุปธี”ติ เฉโท. “ยวมทนตรลา จาคมา”ตีมสฺส วิสโย. อุปธีติ อิทํ ปน อุปปุพฺพสฺส ธา=ธารเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปธารียตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อิปจฺจเย กเต สรโลปปฺปกติภาเว จ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

อนุโพโธติ อิมสฺส ปน “อนุ โพโธ”ติ เฉโท. “ทีฆํ, รสฺสํ, โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ตีมสฺส วิสโย. เอตฺถ จ อนูติ อุปสคฺคปทํ. โพโธติ พุธ=ญาเณ, พุธ=โพธเน, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณ-มญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พุชฺฌนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ อธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทุวูปสนฺตนฺตีมสฺส ปน “ทุ อุปสนฺตนฺ”ติ เฉโท. วการาคมสฺส จ พฺยญฺชเน “ทีฆนฺ”ตีมสฺส จ วิสโย. อุปสนฺตนฺติ อุปปุพฺพสฺส สมุ=อุปสเมอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “คมขนหน-รมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น”อิติ นการํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา สุวูปสนฺตนฺติ.

ทฺวาลโยตีมสฺส ปน “ทุ อาลโย”ติ เฉโท. “วโมทุทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ อาลโยติ อาปุพฺพสฺส ลี=สิเลสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยนฺตสฺส การิตมิว กตฺวา ณโลปวุทฺธาทิมฺหิ กเต “โอ อว สเร”ติ อธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทุราขฺยาตนฺตีมสฺส ปน “ทุ อาขฺยาตนฺ”ติ เฉโท. รการาคมสฺส วิสโย. อาขฺยาตนฺติ อาปุพฺพสฺส ขฺยา=กถเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา สฺวาขฺยาโตติ. อุปสคฺโค จ “วโมทุ-ทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสยภาโว จ วิเสโส.

อุทีริตนฺตีมสฺส ปน “อุ อีริตนฺ”ติ เฉโท. ทการาคมสฺส วิสโย. อีริตนฺติ อิทํ ปน อีร=กมฺปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพ-ธาตุกนฺ”ติ ตปจฺจยนฺตสฺส อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคเม กเต “ยถาคมมิกาโร”ติ วา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สมุทฺทิฏฺฐนฺตีมสฺส ปน “สํ อุทฺทิฏฺฐนฺ”ติ เฉโท. “มทา สเร”ตีมสฺส วิสโย. อุทฺทิฏฺฐนฺตีทํ ปน อุปุพฺพสฺส ทิส=อุจฺจารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วา ตเมวาธิกิจฺจ “สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ วา ริฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตตฺถ จ ปุพฺพปกฺเข “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน’ติ ราทิ โน โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

วิยคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. อคฺคนฺตีทํ ปน อค=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว จ กเต รูปํ. อุตฺตมวาจี ปาฏิปทิโก วา.

วิชฺฌคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อธิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “อชฺโฌ อธี”ตีมสฺส จ “วา ปโร อสรูปา”ตีมสฺส จ วิสโย. วิชฺชคฺคนฺติปิ ปาโฐ. ตสฺส “วิชฺชา อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. พฺยคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ตีมสฺส วิสโย.

อวยาคมนนฺตีมสฺส ปน “อว อาคมนนฺ”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. อาคมนนฺตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยนฺตสฺส อนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อนฺเวตีตีมสฺส ปน “อนุ เอตี”ติ เฉโท. “วโมทุทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสโย. เอตีตีทํ ปน อิ=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิกฺขมตี”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.

อนูปฆาโตตีมสฺส ปน “อนุ อุปฆาโต”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส “ทีฆนฺ”ตีมสฺส จ วิสโย. อุปฆาโตตีทํ ปน อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสุอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณปจฺจยนฺตสฺส “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ”อิตฺยาธิกิจฺจ ฆาโตติ สพฺพสฺส หนธาตุสฺส ฆาตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อนจฺฉริยาตีมสฺส ปน “อน อาจฺฉริยา”ติ เฉโท. “รสฺสนฺ”ตีมสฺส วิสโย. ตสฺส ปน อาจฺฉริยาติ อาปุพฺพสฺส จร=คติภกฺขเนสุ จ, จร=จรเณติ จ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณุปจฺจยนฺตสฺส “มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา”ติ อธิกิจฺจ “อาปุพฺพจรสฺส เจ”ติ จฺฉริยาเทเส กเต “น อาจฺฉริยา”ติ วิคฺคเห “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาเส กเต “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ อธิกิจฺจ “สเร อนฺ”อิติ นสฺส อนาเทเส กเต “สรา ปกตี พฺยญฺชเน, สเร กฺวจี”ติ อธิกิจฺจ “รสฺสนฺ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “อนุ อจฺฉริยา”ติปิ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส วิสโย.

ปริเยสนาตีมสฺส ปน “ปริ เอสนา”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. เอสนาตีทํ ปน เอส=ปริเยสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺ-ตสฺสานาเทสาทโย กตฺวา เอสนสทฺทา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ จ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ปรามาโสตีมสฺส ปน “ปร อามาโส”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส วิสโย. อามาโสตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส มส=อามสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เอวํ สเรสุ สรพฺยญฺชนานํ พฺยญฺชเนสุ จ สรานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พฺยญฺชเนสุ พฺยญฺชนานํ ทสฺเสนฺโต ปริคฺคโหติอาทิมาห. ตสฺส ปน “ปริ คโห”ติ เฉโท. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ตีมสฺส วิสโย. คโหตีทํ ปน คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นูติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา ปคฺคโหติ. อุปสคฺคเมว นานาตฺตํ.

ปกฺกโมตีมสฺส ปน “ป กโม”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. กโมตีทํ ปน กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อนนฺตเร วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปรกฺกม-นิกฺกมสทฺเทสุ อุปสคฺโคว วิเสโส.

นิกฺกสาโวตีมสฺส ปน “นิ กสาโว”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. ตตฺถ จ กสาโวติ กสายวาจโก ปาฏิปทิโก, กิเลโสปิ หิ ตสฺสทิสตฺตา ตพฺโพหารํ ลภตีติ. นิลฺลยนนฺตีมสฺส ปน “นิ ลยนนฺ”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. ลยนนฺตีทํ ปน ลีสิ=เลสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺตสฺสานาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา ทุลฺลยนนฺติ.

ทุพฺภิกฺขนฺตีมสฺส ปน “ทุ ภิกฺขนฺ”ติ เฉโท. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปฐมา”ตีมสฺส วิสโย. ภิกฺขนฺตีทํ ปน ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุพฺพุตฺตนฺตีมสฺส ปน “ทุ วุตฺตนฺ”ติ เฉโท. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ตีมสฺส วิสโย. วุตฺตนฺตีทํ ปน วจ=วิยตฺติยํ วาจายนฺตีมสฺส ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ อธิกิจฺจ “วจ วา วู”ติ วการสฺ-สุการํ กตฺวา อนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ จ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สนฺทิฏฺฐนฺตีมสฺส ปน “สํ ทิฏฺฐนฺ”ติ เฉโท. “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ตีมสฺส วิสโย. ทิฏฺฐนฺตีทํ ปน ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ ตสฺส ริฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุคฺคตาทโย ปน สุวิญฺเญยฺยาว. ตตฺถ จ คตนฺตีทํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ เน”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นมฺหิ สมฺปตฺเต “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนา-ทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อติกฺกม-ปฏิกฺกมาทีนิปิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานีติ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป

ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

-------------------------

นามกปฺป

ปฐมปริจฺเฉท

[๕๒] ชินวจนยุตฺตํ หิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธิกปฺปสฺส นิทฺทิฏฺฐานนฺตรํ นามกปฺปํ ทสฺเสนฺเตน ชินวจนยุตฺตลิงฺคาเนว นิปฺผชฺชนฺเต, เตเหว วิภตฺตาทโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ชินวจนยุตฺตนฺติ เอกํ ปทํ, หีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ชินวจน-โยคฺคนฺ”ติ อตฺโถ. ชิตวาติ ชิโน. ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ. ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ. หีติ อวธารณตฺเถ นิปาโต. วุตฺตํ หิ

อุปสคฺคนิปาตา จ ปจฺจยา จ อิเม ตโย

เนเกเนกตฺถวิสยา อิติ เนรุตฺติกา พฺรวุนฺติ.

อยํ เหตฺถตฺโถ “ชินวจนานุรูปเมวา”ติ. “กสฺมา อิเหเวทํ วุตฺตํ, นาทิมฺหี”ติ. ตตฺถ ปน น สพฺเพน สพฺพํ วิสทิสํ อญฺญตฺรานุปการอกฺขรปริวชฺชนา. อิห ปน สพฺพถา ลิงฺคาทีนํ วิสทิสภาวญาปนตฺถํ วุตฺตนฺ”ติ. อถ วา อธิการํ ปน ติวิธํ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน. ตตฺถ จ ยถา สีโห มิคราชา เอกสฺมึ ฐาเน นิสินฺโน ปุพฺพาปรํ วิโลเกติ, เอวํ สีหคติโกปิ. ยถา ปน มณฺฑูกา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มณฺฑูกคติโกปิ. อิตโร ปน ปฏิปาฏิวเสเนว วตฺตติ. อยํ ปน นโย สีหคติโกติ เวทิตพฺโพ. เตเนว “อกฺขราปิ ชินวจนา-นุกูลาเยวา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ.

[๕๓] ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผชฺชตี”ติ ญาปนตฺถํ. ลิงฺคนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, นิปฺผชฺชเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผชฺชติ จา”ติ อตฺโถ. เอกมตฺตํ จคฺคหณวเสน คเหตพฺพํ. เอตฺถ จ ลีนมตฺถํ คมยตีติ ลิงฺคํ. ลีนสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส รูปํ. ลิงฺค=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส วา ลิงฺคียติ อตฺโถ เอเตนาติ ลิงฺคํ. กึ ตํ. ฆฏ-ปฏาทิอตฺถโชตกํ วจนํ. วุตฺตญฺจ

รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺคํ ลิงฺคตฺโถ เตน ทีปิโต

เอวํ ลิงฺคญฺจ ลิงฺคตฺถํ ญตฺวา โยเชยฺย ปฃฺฑิโตติ.

เอตฺถ จ ลิงฺคํ ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน. ติวิธํ อิตฺถิปุมนปุํสกวเสน. ตตฺถ จ อิตฺถิลิงฺคํ อาวตฺถิกาทิจตุกฺกวเสน วา, กิริยาทิสามญฺญาทิจตุกฺกวเสน วา จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อาการิวณฺณุวณฺณนฺตวเสน ปญฺจวิธนฺติ ตํ สพฺพํ วีสติวิธํ โหติ. ปุลฺลิงฺคํ ปน วุตฺตนเยเนว จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อวณฺณิ-วณฺณุวณฺณนฺตวเสน ฉพฺพิธนฺติ ตํ สพฺพํ จตุวีสติวิธํ โหติ. อิตรํ ปน วุตฺต-นเยเนว จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อการิการุการนฺตวเสน ติวิธนฺติ ตํ สพฺพํ ทฺวาทสวิธํ โหติ. เอวํ ฉปฺปญฺญาสวิธํ โหติ. สมาสตทฺธิตกิตกูณาทิรุฬฺหีสทฺทวเสนาปิ พหุธา คเหตพฺพํ. ตํ สพฺพํ อิธ ฐเปตพฺพนิปฺผาเทตพฺพวเสน คหิตํ. วุตฺตญฺจ วุตฺตมฺหิ “ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ “ยํ ยํ ปการํ ชินวจนานุกูลํ ลิงฺคํ, ตํ ตํ ปการํ อิธ ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผาทียตี”ติ.

[๕๔] ตโต จ วิภตฺติโย

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ชินวจนยุตฺตลิงฺคโต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ตโต ชินวจนยุตฺตลิงฺคโต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. วิวิธา ภาชียตีติ วิภตฺติ. กมฺมาทิวเสน จ เอกตฺตาทิวเสน จ วิภาเชติ. จสทฺโท อตฺถวิเสสํ ทีเปติ. อยํ เหตฺถตฺโถ “ตโต จ วิภตฺติโย โหนฺติ, ตา จ ปน จคฺคหเณน เอกวจน-พหุวจน-ปฐมา-ทุติยา-ตติยา-จตุตฺถี-ปญฺจมี-ฉฏฺฐี-สตฺตมีสญฺญํ ลภนฺตี”ติ. เตน จ ตตฺถ ตตฺถ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ, ลิงฺคตฺเถ ปฐมาติอาทีสุ สงฺกาปคโม โหตีติ.

[๕๕] สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สุ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตโต จ วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ. “กา จ ปน ตาติ สนฺเทโห ชาเยยฺยา”ติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “ตโต จ สฺยาทโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. สิ จ โย จ อํ จ โย จ นา จ หิ จ ส จ นํ จ สฺมา จ หิ จ ส จ นํ จ สฺมึ จ สุ จาติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาเส กเต “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป กเต “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยเค กเต “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวา ตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามพฺยปฺปเทโส. ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. สฺยาทิมฺหิ อวิเสเสน สมฺปตฺเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจเน สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ-ตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา อถ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺติ โหติ. ตสฺสา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ โลโป จ. เอวํ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“กสฺมา อิเหทํ วุตฺตนฺ”ติ. “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ ปุพฺเพ วิภตฺติสญฺญํ อตฺถเปตฺวา วุตฺตตฺตา “ตา ปนีมา”ติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ วุตฺตํ. “เทวทตฺตมานย ฆฏธารกนฺ”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ “ปุพฺเพ อคฺคหิตนามเธยฺโย อสุโก ฆฏธารโก โส เทวทตฺโต”ติ จินฺเตตฺวา ตมาเนติ, เอวํ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วตฺวา ตทนนฺตรํว ตาสํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปุพฺเพ อวิญฺญาตนามานมฺปิ สุขาวโพโธ โหตีติ.

“นนฺวิทานิ อิมินา วิภตฺติโย ถปิตา, อถ ตา กุโต อาคจฺฉนฺตี’ติ น มคฺคิตพฺพนฺ”ติ. น ปุพฺพาปรจินฺตาภาวา. น หิ “อสุกสฺมึ นาม พุทฺธกฺเขตฺเต สทฺทา อุปฺปนฺนา, อสุกสฺมึ นาม พุทฺธกฺเขตฺเต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ นิยโม อตฺถิ. ยถา ปน สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ, ตถา พุทฺธานญฺจ เตหิ ปฏิวิทฺธ-สทฺธมฺมสฺส จ ตทฺทีปกปาฬิยา จ ตาย ยุตฺตวิภตฺตีนญฺจ ตปฺปกาสกนิรุตฺตาจริยานญฺจ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ. ตสฺมา “สุตฺตสฺมึ อสติ วิภตฺติโย นตฺถิ, วิภตฺติมฺหิ อสติ สุตฺโตปเทโส น สิยา”ติ อนุปริกฺขิตฺวา “ขนฺธูปลทฺธิยํ อวิชฺชา, อวิชฺชูป-ลทฺธิยํ ขนฺโธ, พีเช สติ รุกฺโข, รุกฺเข สติ พีชนฺ”ติ อุปปริกฺขนํ วิย “สุตฺตา-เปกฺขา วิภตฺติ, วิภตฺยเปกฺขํ สุตฺตนฺ”ติ อุปปริกฺขิตพฺพํ. อญฺญถา ตตฺถ ตตฺถ “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ, ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ, เยน วา กรียเต ตํ กรณํ, โอกาเส สตฺตมี”ติอาทีสุ สญฺญา-สุตฺเตสุ จ วิธิสุตฺเตสุ จ เตเหว วิหิตา วิภตฺติโย ทิสฺสนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ โจทนาราสิปิ สิยาติ.

[๕๖] ตทนุปโรเธน

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน ลิงฺเค เตสํ ชิน-วจนานํ อนุปโรโธ โหติ, เตน เตน ปกาเรน นิปฺผาทยิสฺสามา”ติ ญาปนตฺถํ. “เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรธวเสนา”ติ อตฺโถ. น อุปโรโธ อนุปโรโธ. เตสํ อนุปโรโธ ตทนุปโรโธ. เตน ตทนุปโรเธน. “กสฺมา อิเหทมุจฺจเต”ติ. อิห ปน จุทฺทส วิภตฺติโย ถปิตา, อญฺญตฺถ เอกวีสติ. “โก นุ โข เหตุ อิเหวํ ถปเนติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตทปคมตฺถํ อิเหทํ ถปิตํ.

อยํ เหตฺถตฺโถ “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรโธ โหติ, เตน เตน ปกาเรน นิปฺผาทยิสฺสามาติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ชินวจเน ทฺวิวจนํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชตฺวา เสสาว ทสฺสิตา, ตสฺมา จุทฺทส ชาตา”ติ. อถ วา สกฺกตคนฺเถ วิภตฺติโย อญฺญถา ปฅิตา, อิห อญฺญถา “กึ นุ โข การณํ อิเหวํ ปฐเนติ สนฺเทโห สิยา”ติ ตํนิวตฺตนตฺถํ.

อยํ เหตฺถตฺโถ “เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน นิปฺผาทยิสฺสามาติ ตสฺมา เอวํ ปฅิตา”ติ. อถ วา อุปริ อาขฺยาตาทีนํปิ วิสทิสํ กตฺวา นิทฺเทสํ ทิสฺวา เตเนว นเยน สนฺเทโห สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ปฐมเมว อตฺตโน กถนปฺปการมาห. เอวํ หิ กถเน สติ เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน อมฺเหหิ นิปฺผชฺชเต”ติ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ หิ “ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน นิปฺผชฺชติ, เตน เตน ปกาเรน อมฺเหหิ อิธ ลิงฺคานิ นิปฺผาทียนฺเตติ.

[๕๗] อาลปเน สิ คสญฺโญ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาลปเน สิ คสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อาลปเน สิ คสญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ. อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ. ตสฺมึ อาลปเน. “อาลปเน สิ โค”ติ อวตฺวา สญฺญาคฺคหณกรณํ อาเทสสงฺกา-นิวตฺตนตฺถํ ปถมานิทฺทิฏฺโฐปิ อาเทโส โหตีติ อตฺถสมฺภวโต. ทิสฺสติ หิ “โอ อว สเร’ตฺยาทีสุ สเร ปเร ธาตฺวนฺตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. “ยทิ เอวํ อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ’ติ สุตฺเตปิ สญฺญาคฺคหณํ กสฺมา น กตนฺ”ติ. เหฏฺฐา วุตฺตวจนสฺสานุรูปวเสน วุตฺตตฺตา. “ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติ-อาทีสุปิ กสฺมา น กตนฺ”ติ. “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ เอตฺถ สงฺกา-นิวตฺตนตฺถํ. ตตฺถ หิ สญฺญาคฺคหเณ กเต ปุพฺพมสญฺญาสุตฺตนฺติ สงฺกา สิยาติ.

โภติ อยฺเยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภตีติ ภู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยนฺตํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ อูการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ ตสฺสาวาเทเส กเต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตมาเน “อาลปเน เจ”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สิสฺส คสญฺญํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ อธิกิจฺจ “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

อยฺเย, กญฺเญ, ขราติเยติ อยฺย-กญฺญ-ขราติยสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อา-ปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สเร โลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยนา-ลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จีมินา คสญฺญํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ วตฺตมาเน “ฆเต เจ”ติ คสฺเสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ วตฺตมาเน “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอการสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.

อิโต ปรํ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สาติ ตสทฺทโต วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ วตฺตมาเน “เอตเตสนฺโต”ติ ตการสฺส สการาเทเส กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

อยฺยาติ อยฺยสทฺทโต วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อนาลปนตฺตา สิสฺส อิมินา คสญฺญมกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ วุตฺเต รูปํ.

โภติโยติ ภูอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน รูปํ. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’ติ อธิกิจฺจ ‘อาลปเน เจ’ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ’ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานาภาวโต อิมินา คสญฺญมกตฺวา คตฺตาภาวา ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ติ โลปกรณนฺ”ติ.

อยฺยาโยติ อยฺยสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา อิธ วุตฺตปฺปการา-ภาวา อิมินา คสญฺญมกตฺวา คตฺตาภาวา “ฆเต เจ”ติเอวมาทีหิ อาเทสาทิมฺหิ อกเต รูปํ. อิมินา คสญฺญากรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “ฆเต เจ”ติ สุตฺตมาหริ.

[๕๘] อิวณฺณุวณฺณา ฌลา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิวณฺณุวณฺณา ยถาสงฺขฺยํ ฌ-ลสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “อิวณฺณุวณฺณา ฌ-ลสญฺญา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อิเยว วณฺโณ อิวณฺโณ, ตถา อุวณฺโณติ. ตตฺถ จ วณฺโณติ วณฺณ=วณฺณกฺริยวิตฺถารคุณวจเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตฺถํ วณฺเณตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา ‘การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วุตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิวณฺโณ จ อุวณฺโณ จ อิวณฺณุวณฺณา. “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา “วุตฺตตฺ-ถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา สมาสตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺส “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อาการาเทสํ กตฺวา สเร โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฌลาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

อิสิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิสิโนติ อิส=ปริเยสเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “สีลาทิกฺขนฺเธ เอสติ คเวสตี”ติ อตฺเถ “มุนาทีหิ จี”ติ อิปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา อิสิสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉา-นุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานนฺ”ติ สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา วา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฐี”ติ วุตฺตนเยน ฉฏฺเฐกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา วา อิสิสทฺทนฺตสฺสิวณฺณสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

ทณฺฑิโนติ ทณฺฑ=นิปาเตตีมสฺส วา ทฑิ=อาณายนฺตีมสฺส วา ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กฑฺยาทีหิ โก”ติ กปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโส-การาทิญฺจ กตฺวา “ทณฺโฑ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “ทณฺฑาทิโต อิกอี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อสฺสอตฺถิสทฺทาน-มปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺต-นเยน สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

อคฺคิโนติ อค=คติมฺหิ วา, อค=กุฏิลคติมฺหิ วาอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มุนาทีหิ จี”ติ อิปจฺจยํ กตฺวา เทฺวภาวาทิญฺจ กตฺวา อคฺคิสทฺทโต สวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คหปติโนติ “คหสฺส ปตี”ติ กตสมาสสฺส คหปติสทฺทสฺส สวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสตุโนติ เส=คติมฺหิ, สิ=พนฺธเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คจฺฉนฺติ เอเตนา”ติ วา “พนฺธียตี”ติ วา อตฺเถ “หนาทีหิ ณุนุตโว”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา ปจฺฉิมสฺส “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สวิภตฺติญฺจ กตฺวา อิมินา อวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

ภิกฺขุโนติ ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภิกฺขนสีโล, ภิกฺขนธมฺโม, ภิกฺขเน สาธุการี”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ, ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ วตฺตมาเน “ภิกฺขาทิโต เจ”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ รมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺพํ เนตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส สรสฺส รสฺสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

สยมฺภุโนติ สยํสทฺทูปปทสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สยํ ภูโต”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ลสฺส รสฺสํ กตฺวา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

[๕๙] เต อิตฺถิขฺยา โป

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เต อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณญฺจ อิวณฺณุวณฺณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญํ ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. อาจิกฺขนฺตีติ อาขฺยา. อาปุพฺพสฺส ขฺยา=กถเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิสรุช-ปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส วา “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยนฺตสฺส วา รูปํ. “อิตฺถิยา อาขฺยา”ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป กเต รูปํ.

รตฺติยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺติยาติ รญฺช=ราเคตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “รญฺชนฺติ เอตฺถา”ติ อตฺเถ “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ ตฺติปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน “กตฺตริ เจ”ติ วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิธ อิวณฺณสฺสิตฺถิวาจกตฺตา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ.

อิตฺถิยาติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สยํ วา อิจฺฉติ, อญฺเญหิ วา กามียตี”ติ อตฺเถ “สมาทีหิ ถมา”ติ ถปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺ-ขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อิตฺถสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ปสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา นาวจนสฺส วุตฺตนเยน ยาเทเส กเต รูปํ.

วธุยาติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อนฺตมโส สุนกฺขมปิ อุปคมนสีลา”ตฺยตฺเถ “ภิกฺขาทิโต เจ”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ รมฺหิ ลุตฺเต “หนสฺส ฆาโต”ตฺยาธิกิจฺจ “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เธนุยาติ เธ=ปาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปิวติ อิโต, สยํ วา ปาเยตี”ติ อตฺเถ “หนาทีหิ นุณุตโว”ติ นุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิสินา, ภิกฺขุนาติ กิมุทาหรณานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเอว. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส “อิสิ-ภิกฺขุสทฺเทหิ ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อนิตฺถิวาจกตฺตา อิมินา ปสญฺญาภาวา ยาเทสาภาโว”ติ.

[๖๐] อา โฆ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อากาโร ยทา อิตฺถิโขฺย, ตทา ฆสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณญฺจ อิตฺถิขฺยาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “อิตฺถิโขฺย อากาโร ฆสญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ.

สทฺธายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน สทฺธ-กญฺญ-วีณ-คงฺคอิจฺเจวมาทีหิ ปาฏิปทิเกหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิตฺถิวาจกสฺส อาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

รตฺติยาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเอว. สตฺถาราติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ติ อตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สตฺถุสทฺทโต ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา สติปิ อาการสฺมึ อนิตฺถิวาจกตฺตา อิมินา ฆสญฺญมกตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๑] สาคโม เส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ สุตฺตํ. “เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. อาคจฺฉตีติ อาคโม. อาคมนํ วา อาคโม. สเอว อาคโม, สสฺส วา อาคโมติ สาคโม.

ปุริสสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ ปุริสสฺสาติ ปุริสสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

ปุริสสฺมินฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน ปุริสสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “โยธาโร ตโมกาสนฺ”ติ โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมฺเยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺตาภาวาติ อิมินา สาคมาภาเว กเต รูปํ.

[๖๒] สํสาเสฺวกวจเนสุ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอกวจนสฺส สมฺภูตตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาเรสุ สํ-สาสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปรภูเตสุ สาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สาคมคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “เอกวจเนสุ สํ-สาสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปรภูเตสุ สาคโม โหตี”ติ อตฺโถ.

“นนุ ‘สาคโม เส’ติ เอตฺถ เสติ ปเทน สวิภตฺติเมวาคเหตฺวา สการมตฺเต คหิเต วินาปิ อิมินา สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ อติปฺปสงฺคโทโสว สิยา สฺมา-สฺมึสฺวาทีนมฺปิ สการาคมสฺสาปชฺชนโต, ตสฺมา ตตฺถ สวิภตฺติเมว คเหตฺวา ยตฺถ นิจฺฉติ, ตํ ปริวชฺเชตฺวา ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ สาคมํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมารภิ. อิมสฺสุจฺจารณเมว “สาคโม เส”ติ เอตฺถ สวิภตฺติสฺเสว คหิตภาวํ สาเธติ. อิห จ สํสาสฺวีติ วจเนน สฺมาทีนํ ปริวชฺเชติ. เอกวจเนสฺวีติ วจเนน “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ กตํ สพฺพนามิกมฺหา นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทสํ ปริวชฺเชติ. อปิ จ อุภเยนาปิ วิภตฺตาเทสํ สงฺคณฺหาติ. เอกวจนนฺติ หิ โวหาโร ตฺยาทีนํ วา สิยา สฺยาทีนํ วา, น จ ตฺยาทีสุ สฺยาทีสุ เอกวจนนฺติ วุตฺตา สํ-สา นาม สนฺติ. อถ จ ปน จกฺขุนิสฺสิตสฺส วิญฺญาณสฺส ฐาโนปจารวเสน “จกฺขุนฺ”ติ คหณํ วิย จ, มญฺจฏฺฐานํ “มญฺจา”ติ คหณํ วิย จ เอกวจนสฺส สมฺภูตตฺตา เอกวจนนฺติ ลทฺธโวหาเร สํ-สาเทเส สํสาเสฺวกวจเนสูติ อาห. เตน วิญฺญายติ “วิภตฺตาเทสํ สงฺคณฺหาตี”ติ. อาห จ วุตฺติยํ “สํ-สาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ จ, “วิภตฺตาเทเสสฺวีติ กิมตฺถํ มนสา”ติ จ.

เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอติสฺสนฺติ เอตสทฺทโต “อิตฺถิย-มโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สตฺตเมฺยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อิตฺถิวาจกสฺสาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมิโน สํอาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สาคมํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “เอติมาสมี”ติ เอตา-สทฺทนฺตสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.

เอติสฺสาติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยถา เจตานิ, ตถา อิมิสฺสนฺตฺยาทีนิ. เกวลํ หิ อิมสทฺทาทิภาโว จ ติสฺสํ, ติสฺสาติ เอตฺถ “ตสฺสา วา”ติ อาการสฺสิการาเทสกรณญฺจ “ตสฺสํ, ตสฺสา, ยสฺสํ, ยสฺสา”ติ เอตฺถ อิธเมวาธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺสกรณญฺจ “อมุสฺสํ อมุสฺสา”ติ เอตฺถ “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญากรณญฺจ วิเสโส.

อคฺคินา, ปาณินาติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ, ปาณิ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิกสทฺเทหิ “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เยน วา กรียเต ตํ กรณนฺ”ติ กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ เอกวจเน สํ-สานํ อภาวา อิมินา สาคมมกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนฺวิทํ ทฺวยงฺควิกลํ วิย ทิสฺสติ สํ-สาตฺตาภาวา วิภตฺตาเทสตฺตาภาวา เจ”ติ. “ตนฺน, อสติ หิ สํ-สาคหเณ วิภตฺตาเทเสสูติ อตฺถสฺเสวาภาวา”ติ.

ตาสํ, สพฺพาสนฺตฺยาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตาสนฺติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฐี”ติ ฉฏฺฐิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทสํ กตฺวา สติปิ สํอาเทเส เอกวจเนสฺวีติ วุตฺตตฺตา อิมินา สาคมสฺมึ อกเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ เหตฺถ สพฺพสทฺโทว วิเสโส.

มนสา, วจสา, ถามสาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนสาติ มน= ญาเณตีมสฺส “มญฺญตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สติปิ สาสทฺเท วิภตฺตาเทสาภาวา อิมินา สาคมสฺมิมกเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิส-เมว. เกวลํ เหตฺถ วจ=วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. ถามสาติ เอตฺถ ปาฏิปทิโกว วิเสโส.

“นเนฺวกวจนตฺตาภาวาว น โหตีติ กิมตฺถํ วิภตฺตาเทเสสฺวีติ กิมตฺถนฺติ วุตฺตนฺ”ติ. “เอกวจนนฺติ โวหารสฺส สมฺภวโต, ตํ หิ เอกวจนาวยวตฺตา ตปฺปฏิ-พทฺธตฺตา จ เอกวจนโวหารํ ลภตี”ติ.

“นเนฺววํ สนฺเตปิ วิภตฺตาเทสคฺคหณสฺสาภาวา น วตฺตพฺพนฺ”ติ. “น น วตฺตพฺพํ อุภยผลทสฺสนตฺถํ วุตฺตตฺตา, อิทํ หิ ‘สํสาสุ, วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต ‘ตาสนฺ’ติอาทีสุ สิยา. ‘เอกวจเนสุ, วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต ‘ปุริเสนา’ติอาทีสุ สิยา. ‘สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต อิจฺฉิตฏฺฐาเนว สิยา. ตสฺมา เตนากาเรน สุตฺเต วตฺตพฺเพปิ ‘สํสาเสฺวกวจเนสู’ติ วุตฺเตเยว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตทากาโร วิญฺญายตีติ วิภตฺตาเทสคฺคหณสฺสากตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสติ. กิญฺจาปิ สํ-สาสทฺโท เอกวจนอวยวตฺตา ตปฺปฏิพทฺธตฺตา จ ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาโร, ตถาปิ อตฏฺ-ฐานิกตฺตา อาเทสตฺตาภาวา อิมินา สาคโม น โหตี”ติ ทสฺเสติ.

“นเนฺวกวจเนสฺวีติ วุตฺตตฺตา สํ-สาคหณํ เอกวจนานํ สํ-สานํ อภาวา เอกวจนปฺปฏิพทฺธตฺตา จ ตทวยวตฺตา จ ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหารานํ ‘มานสํ, มานสา’ติอาทีสุ สํ-สานํ สงฺคหณตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา ปโยชนาภาวา จ, สํ-สาคหณสฺส ‘เอติมาสมี’ตฺยาทีสฺวนุวตฺตนโต จ. เอตฺถ จ ตปฺปฏิพทฺธตทวยวภูตานํ สํ-สานมภาวา. ตสฺมา ตปฺปฏิพทฺธตทวยวตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาเร สํ-สาสทฺเท วิวชฺเชตฺวา ตฏฺฐานิยตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหารานํ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ มุขฺยวเสน วุตฺตานํ สํ-สาเทสเมว คหณํ เวทิตพฺพํ. เตนาห “วิภตฺตาเทเสสฺวี’ติ กิมตฺถํ มนสา, วจสา, ถามสา”ติ. จคฺคหณํ สาคมคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๖๓] เอติมาสมิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต อิกาโร โหติ สํ-สาสุ เอก-วจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวกวจนคฺคหณานุ-วตฺตนโต เอตา-อิมาสทฺทานมนฺโต “สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ อิกาโร โหตี”ติ อตฺโถ. เอตา จ อิมา จ เอติมา. “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา อนฺตาเปกฺขตฺตา ฉฏฺฐิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทเส กเต รูปํ. อิห จ “เอติมานนฺ”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ เอกวจนานํ สํ-สานํ วิสยปริทีปนตฺถํ.

เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ วุตฺตนยาเนว. เอตาย, อิมายาติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน เอต-อิมสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตวา เหฏฺฐา สทฺธายาตฺยาทีสุ วุตฺตนเยน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตาสํ, อิมาสนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๔] ตสฺสา วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตสฺสา อิตฺถิยํ วตฺตมานาย อาการสฺส อิกาโร โหติ สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวก-วจนคฺคหณานญฺจ อิการคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “ตาสทฺทนฺตสฺสิกาโร โหติ สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.

ตตฺถ จ ตสฺสาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อนฺตมเปกฺขิตฺวา วุตฺตนเยน ฉฏฺเฐกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา สสฺส สาเทสํ สาคมญฺจ กตฺวา “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. เอวํ อาปจฺจยนฺตํ กตฺวา นิทฺเทสํ กุพฺพํ เอกวจนานํ สํ-สานํ วิสยํ ทสฺเสติ. ติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ วุตฺต-นยาเนว. ตสฺสํ, ตสฺสา เจติ วาคฺคหณผลานิ.

[๖๕] ตโต สสฺส สฺสาย

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เหฏฺฐา วุตฺตโต ตา-เอตา-อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอติมาคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตสฺส จานุวตฺตนโต “ตโต ตา-เอตา-อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. วุตฺติยมฺปน ตาสทฺทสฺส ปฐมุจฺจารณํ ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน กตํ.

ติสฺสายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติสฺสายาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อิตฺถิวาจกสฺสาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สวิภตฺติสฺส สาเทเส สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “เอติมาสมิ, ตสฺสา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺสายาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนาการสฺสิการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสาเนว. วาคฺคหณผลานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.

[๖๖] โฆ รสฺสํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โฆ รสฺสมาปชฺชเต สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสฺวี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวกวจนคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โฆ รสฺส-มาปชฺชเต สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ อตฺโถ.

ตสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตายาติอาทีนิ กิมุทา-หรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.

[๖๗] โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. “สาคโม เส”ติ อิโต มณฺฑูกคติก-วเสนาคมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

ทฺวินฺนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต วุตฺต-นเยน ฉฏฺฐิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ วุตฺตนเยน ทีเฆ สมฺปตฺเต “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อตฺตกรณเมว วิเสโส.

สหสฺสานนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน สหสฺสสทฺทโต วุตฺตนเยน นํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ นํวิภตฺติมฺหิ อทฺวาทิตฺตา อิมินา นการาคมมกตฺวา วุตฺตนเยน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.

ทฺวีสุ ตีสูติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน ทฺวิ-ติสทฺเทหิ วุตฺตนเยน สตฺตมิ-พหุวจนสุวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ทฺวาทิมฺหิ นํวิภตฺติยา อภาวา อิมินา นการา-คมมกตฺวา วุตฺตนเยน ทีฆํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน สฺส จาคโม โหติ, จตสฺสนฺนนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จตสฺสนฺนนฺติ จตุสฺสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฐิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน สการทฺวยสฺส จ นการสฺส จ อาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ จตุสฺสทฺทนฺตสฺสุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา วา “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ อุการสฺส โลปํ กตฺวา อการ-มาเนตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ อการา-เทสาภาโวว วิเสโส.

[๖๘] อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปอิจฺเจตสฺมา สฺมึ-สฺมานํ ยถาสงฺขฺยํ อมาอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อํ จ อา จ อมา. สฺมึ จ สฺมา จ สฺมึสฺมา. เตสํ สฺมึสฺมานํ. ยถานุกฺกเมน “สฺมาสฺมึนนฺ”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ วิธฺยนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. อยํ เหตฺถ วิธิ “อุตฺตรสุตฺตสฺส วุตฺติยํ สฺมึคหณสฺเสวานุวตฺตนนฺ”ติ. ปกติ เหสาจริยานํ, เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปายวิญฺญาปนํ. อญฺญตฺถาปิ ทิสฺสติ. “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สุตฺเต หิ “หิสฺมาสฺมึนํ ภิมฺหามฺหิ วา”ติ วตฺตพฺเพปิ เอวํ อวตฺวา สฺมาวจนสฺส ปุพฺพุจฺจารณํ “ทีโฆเรหี”ติ สุตฺตสฺส ถเปตฺวา อญฺเญ เอโกเยว วตฺตเตติ วิญฺญาปนตฺถํ. อาห จ “ทีฆ-โอร”อิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหตีติ.

มตฺยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มตฺยนฺติ มติสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตเมฺยกวจนสฺมึวจเน กเต “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิตฺถิวาจกสฺสิการสฺส ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมิโน อํอาเทสํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา, ยวการา เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปสญฺญสฺส เจ”ติ อิการสฺส ยาการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

มตฺยาติ มติสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยาธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานนฺ”ติ อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจเมฺยกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. เตสํ ปน ตโต วุตฺตนเยน สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา อิธ วุตฺตวิธาเน สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา สฺมึวจนสฺส “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํอาเทสํ กตฺวา สฺมาวจนสฺส “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีน”มิติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิกตฺยนฺติ นิปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ รมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺมึวิภตฺติมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ปสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิกตฺยาติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิ. วิกตฺยนฺติอาทีสุ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส.

วิรตฺยนฺติ วิปุพฺพสฺส รมุ=กีฬายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยาทึ กตฺวา วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺเต ลุตฺเต สตฺตมฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

ปุถพฺยนฺติอาทีนิ ปุถสทฺทสฺส “ปุถสฺส ปุถุปฐา โม วา”ติ ปุถุอาเทสํ กตฺวา “ปุถุ หุตฺวา ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อุการสฺส โอการวุทฺธึ กตฺวา ตสฺส “โอ อว สเร”ติ อวาเทสํ กตฺวา วา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อธิกิจฺจ “ยวการา เจ”ติ ลสฺส วการาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ปุถสทฺทนฺเต อการาคมํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา ปุถวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ วา ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ติ วา อีปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปร-สรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา ปุถวีสทฺทโต ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ-วาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา ปสญฺญญฺจ กตฺวา อิมินา อมาอาเทเส กเต ยการญฺจ กตฺวา วาคฺคหเณน อมาเทสากตปกฺเข วุตฺตนเยน ปุพฺพสฺส “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํ กตฺวา อิตรสฺส “ปโต ยา”ติ ยาเทเส กเต รูปานิ.

ปวตฺยนฺติอาทีนิ ปปุพฺพสฺส วตุ=วตฺตเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิกตฺยนฺ”ติอาทีสุ วุตฺตนเยน ติปจฺจยนฺตสฺส นามมิว กตฺวา สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตวิธาเน กเต รูปานิ.

[๖๙] อาทิโต โอ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ-โออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สฺมึ-อํ-วาคฺคหณาน-มนุวตฺตนโต “อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ-โออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.

อาทึ, อาโทติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน อาปุพฺพสฺส ทา=อาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อาทียตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อิปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺมึวิภตฺติญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสา อํ-โออาเทเส กตฺวา ยตฺถ อํอาเทโส โหติ, ตตฺถ “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ พาเธตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ ฌโต ปรสฺส อํวจนสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา อิตรสฺส “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปสิทธิ เวทิตพฺพา.

อาทิสฺมึ, อาทิมฺหีติ อิมานิ วาคฺคหณผลานิ. เตสุ ปุพฺพรูปํ สุวิญฺเญยฺย-เมว. อิตรสฺส ปน อาทิสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ มฺหิอาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “จสทฺทคฺคหณสฺส นิปาตตฺตา นิปาตานญฺจ อเนกตฺถตฺตา อญฺเญหิปิ สฺมึวจนสฺส อิธ วุตฺตา จ อวุตฺตา จาเทสา โหนฺตี”ติ ทสฺเสนฺโต “จสทฺทคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.

ตตฺถ จ ทิวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ทิวา, รตฺติ, พาราณสี-อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน สฺมึวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ปฏิปาฏิยา ตสฺสา อา-โอ-อํอาเทเส กตฺวา ปุพฺพรูปทฺวเย เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อิตรสฺมึ วุตฺตนเยเนว นิคฺคหิตํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ปุพฺพสรสฺส รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๗๐] ฌลานมิยุวา สเร วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลอิจฺเจเตสํ อิย-อุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สเร ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โฌ จ โล จ ฌลา. อิยญฺจ อุวญฺจ อิยุวา. “นนฺวธิกตเมว วาคฺคหณมตฺถิ, อถ กสฺมา ปุน วาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. สจฺจํ อตฺถิ, ตมฺปน วิภาสตฺถเมว ทีเปติ. ตสฺมา สติปิ ตสฺมึ อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถมิห วาคฺคหณํ กตํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “ฌลานํ สเร ปเร อิยุวาเทสา วา โหนฺติ อญฺเญ วา”ติ. เตนาห “วาติ วิกปฺปนตฺถนฺ”ติ-อาทึ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “วาติ วิสิฏฺฐตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถนฺ”ติ.

ติยนฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ติ อนฺตํ, ปจฺฉิ อาคาเร, อคฺคิ อาคาเร, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา ปุพฺเพสํ ติณฺณมิการสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา อิตเรสมุการสฺส เตเนว ลสญฺญํ กตฺวา “อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ฌลานํ ปฏิปาฏิยา อิยุวาเทเส กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ติมลนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ยถาธิกตวาคฺคหณผลํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจหงฺเคหีติอาทิมาห. ตตฺถ “ปญฺจหิ องฺเคหิ, ตีหิ อากาเรหิ, จกฺขุ อายตนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา วุตฺตนเยน ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา อาเทเส สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตตฺถาปิ วาคฺคหเณนากตฺวา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ ย-วการาเทเส สมฺปตฺเต ตตฺถาปิ นวา-กฺวจิคฺคหเณหิ อกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

อิทานิ อิธ วาคฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต วตฺถุตฺตยนฺติ อาห. ตสฺส ปน ติสทฺทโต “ติณฺณํ สมูโห”ติ อตฺเถ “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการสฺส อิธ วาคฺคหเณน อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ ตสฺส อํอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วตฺถุสทฺเทน สห “วตฺถูนํ ตยนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

“นนุ ‘ติยนฺตํ, ภิกฺขุวาสเน’ติอาทีนิ สเร ปเร ‘ยวมทนตรลา จาคมา’ติ ย-วการาคเมเนว สิชฺฌนฺติ, อถ กสฺมา อิทํ วุตฺตนฺ”ติ. “ตานิ ปน สิชฺฌนฺติ, ‘สยมฺภุวาสนํ, อภิภุวาสนนฺ’ติอาทีนิ ปน น สิชฺฌนฺติ, ‘สยมฺภู อาสนํ, อภิภู อาสนนฺ’ติ หิ เฉเท กเต วการาคเม จ กเต ‘สยมฺภูวาสนํ, อภิภูวาสนนฺ’ติ ภเวยฺยุนฺ”ติ.

“นนุ ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “วุตฺตํ, ตมฺปเนกวจน-โยวิภตฺตีเสฺวว โหติ, อิธ ปน ‘สยมฺภุโน อาสนํ, อภิภุโน อาสนนฺ’ติ วิคฺคหํ กตฺวา วุตฺตนเยน ‘อมาทโย ปรปเทภี’ติ สมาเส กเต วิภตฺติโลเป ปกติภาเว จ กเต วการาคเม จ กเต เอกวจนาทีนมภาวา รสฺสมฺหา สมฺปตฺเต ‘สยมฺภู-วาสนํ, อภิภูวาสนนฺ’ติ ภเวยฺยุนฺ”ติ. ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํ.

“นนุ ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “วุตฺตํ, ตมฺปน กฺวจิคฺคหณสหิตตฺตา กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ, เตเนว ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ตฺยาทีสุ รสฺสวิธานํ กตํ, ตสฺมา สพฺพตฺถปิ ตทาการ-วิวชฺชนตฺถมิทํ วุตฺตํ. อปิ จ สนฺธิวิสโยยํ โยโคติ.

[๗๑] ยวการา จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลานํ ยการวการาเทสา โหนฺติ สเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. จคฺคหณสฺส เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺส สมฺปิณฺฑนโต “วุตฺตปฺปการานํ ฌ-ลานํ ย-วการาปิ โหนฺติ สเร”ติ อตฺโถ. เตสํเยว วิหิตตฺตา อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาเวติ น วุตฺตํ วาคฺคหณผลํ.

“นนฺวิวณฺณุวณฺณานํ ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ สเร ปเร ย-วการาเทสา ลพฺภนฺเตว, อถ กิมตฺถํ ‘ยวการา เจ’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “น ลพฺภนฺติ, กสฺมา, ‘ยูนมิยุวา สเร วา’ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ ฌลานํ ‘ปสญฺญสฺส จา’ติ วจนํ เยสํ ฌ-ลสญฺญา ปสญฺญา จ โหนฺติ, เตสํเยว คหณตฺถํ, เตน ยตฺถ ฌ-ลสญฺญา ปสญฺญา จ โหนฺติ, โส ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ตีมสฺส ‘ปสญฺญสฺส จา’ตีมสฺส จ วิสโย, ยตฺถ น โหนฺติ, โส ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ อิเมสํ วิสโย”ติ.

เตน จกฺขฺวายตนํ, อคฺยาคารนฺติอาทีสุ “จกฺขุ อายตนํ, อคฺคิ อาคารนฺ”ติ เฉเท กเต “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌ-ลสญฺญานํ กตตฺตา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อิเมสํ ปเวสาภาวา “อคฺคิอาคารํ, จกฺขุอายตนนฺ”ติ วา “อคฺคาคารํ, จกฺขายตนนฺ”ติ วา รูปํ ภเวยฺย. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ หิ สเร ปเร อิวณฺณสฺส จ “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อุวณฺณสฺส จ ย-วการาเทสา ยตฺถ โหนฺติ, ตตฺถ นิยตาเยว โหนฺติ. ยตฺถ ปน น โหนฺติ, ตตฺถาปิ นิยตวเสเนวาติ ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ตีมสฺส วุตฺตตฺตา อสติปิ อิห วาคฺคหเณ อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาเวติ อกตฺตพฺพเมว วาคฺคหณํ. อถ จ ปน กตํ. เตน ญายติ “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ เอตฺถ วิย อิธาปิ วาคฺคหณกรณํ ยตฺถ วาคฺคหเณนีทํ นปฺปวิฏฺฐํ, ตตฺถ ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา’ติ สเร ปเร ยํ วิหิตํ, ตมฺปิ น โหตีติ ญาปนตฺถนฺติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตปฺปการเมว รูปํ ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ.

อถ วา ตมฺปน สนฺธิวเสน วุตฺตํ. อิทํ สนฺธิจฺฉายาภาเวปิ วิหิตํ. ยถา หิ “อรหภาวํ วตฺตุนฺ”ติอาทีสุ กิตพฺพิธาเน “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา”ติ อธิกิจฺจ “อรหสกฺกาทีสุ จา”ติ ตุํปจฺจเย สิทฺเธปิ อุณาทิปจฺจยวเสน นิปฺผาเทตุํ “อรหสกฺกาทีหิ ตุนฺ”ติ จ. พุทฺโธติ เอตฺถ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจเย สิทฺเธปิ อุณาทิปจฺจยวเสน นิปฺผาเทตุํ สฺยาทีหิ “มิทิพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต”ติ เอตฺถ พุธิคฺคหณญฺจ กตํ, เอวมิทมฺปิ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

อคฺยาคารนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ อาคารํ, จกฺขุ อายตนํ, สุ อาคตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “อาลปเน สิ ค-สญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ย-วการาเทเส กตฺวา “พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค”ติ เอตฺถ จสทฺทคฺคหเณน ปุพฺพรูเป สญฺโญคาทิสฺส คการสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๗๒] ปสญฺญสฺส จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปสญฺญสฺส จ สเร ปเร ยการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต ยการคฺคหณสฺส จ ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ติ อิโต สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร ปสญฺญสฺส จ ยการา-เทโส โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ยการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

“นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตาว วตฺตเต”ติ. วตฺตเต, อิธ ปน อสติ จคฺคหเณ ‘ยวการา เจ”ติ วุตฺตตฺตา วการคฺคหณํปิ วตฺเตยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา ตสฺเสวานุกฑฺฒนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา จคฺคหเณน ตทตฺโถ สิชฺฌเตว. กสฺมา, วการคฺคหณมนธิปฺเปตนฺติ ปโยคาภาวา. อิยุวาคหณานํปิ นคฺคหณํ ปโยคาภาวาว. อิทมฺปิ สนฺธิจฺฉายาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ.

ปุถพฺยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. วุตฺติยํ “วิภตฺตา-เทเส”ติ วจนํ ยตฺถ ปสญฺญานิมิตฺตมาเทสํ นตฺถิ, ตตฺถ ปสญฺญากรเณ ปโยชนา-ภาวา ปสญฺญมกตฺวา “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิมินาว สาเธตุํ สกฺกา. ยตฺถ ปน ปสญฺญานิมิตฺตมาเทสมตฺถิ, ตตฺถ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สนฺธิจฺฉายาภาเวปิ ยการาเทสกรณตฺถมิทํ วุตฺตนฺ”ติ ญาปนตฺถํ.

เอตฺถ จ “วิภตฺตาเทเส’ติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ปโต ปรานํ สราทีนํ วิภตฺตีนมภาวา สราทโย วิภตฺตาเทสาเว’ติ ตํทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เต ปน อตฺถโต “อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ วุตฺตาเทสาว.

“นเนฺววํ วิภตฺตาทิมฺหิ สโร อตฺถี”ติ. อตฺถิ, ตสฺสา ปน วิภตฺติยา ปโต ปรสฺสา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ นิคฺคหิตํ วุตฺตํ. กตฺถจิ “อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ ยการาเทโส วุตฺโต. ตสฺมา วุตฺตปฺปการทสฺสนตฺถเมวาติ คเหตพฺพํ.

[๗๓] คาว เส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคสทฺทนฺตสฺโสการสฺส เส วิภตฺติมฺหิ อาวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. คาวาติ เอกํ ปทํ, เสติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘โคสฺส โอ โคโอ’อิติ เฉทํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา โคสทฺทโต อาวาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฐึ กตฺวา ‘โคสฺส อาโว โคอาโว’ติ วิคฺคหํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘คาโว เส’ติ วตฺตพฺเพ ‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’ติ โอการสฺส โลปํ กตฺวา ลุตฺตฏฺ-ฐาเน อการมาเนตฺวา ‘คาว เส’ติ วุตฺตตฺตา โคสทฺทสฺโสการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหี”ตฺยตฺโถ.

คาวสฺสาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน โคสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หี”ตฺยาทิ-มธิกิจฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ.

[๗๔] โยสุ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคสทฺทสฺโสการสฺส โยสุ วิภตฺตีสุ อาวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโตว วาคฺคหณานุวตฺตนโต “โคสทฺทสฺ-โสการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ อตฺโถ. จคฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อิมสฺสานนฺตรสุตฺเตเนกโยคากรณมิธ โยคหเณน ปฐมาทุติยาพหุวจนานํ คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตถา หิ เตเนกโยเค กเต “คาว เส โยสุ เจ”ติ สุตฺตํ ภเวยฺย. เอวญฺจ สติ ทฺวินฺนํ ส-โยนมเปกฺขํ กตฺวา สตฺตมิพหุวจนํ กตนฺ”ติปิ จินฺตา ภเวยฺย. โยสูติ วุตฺเต ปน “โย จ โย จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา “โยโยสู”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา สตฺตมิพหุวจนํ กตํ. อญฺญถา พหุวจนเมว น สิยาติ วิญฺญายติ.

คาโว คจฺฉนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ คาโวติ โคสทฺทโต ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา ตโต โยวจนสฺส “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ ทุติยาพหุวจนกรณเมว วิเสโส.

คาวี คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ คาวีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา โยวิภตฺติยา อีการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. คาวี ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ จ ทุติยา-พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ กิมตฺถํ, นา-สฺมา-สฺมึสุ วจเนสุ อาวาเทโส โหตี”ติ อาห.

ตตฺถ จ คาเวนาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺเสนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คาวาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา จคฺคหเณน โอการสฺ-สาวาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คาเวติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมฺเยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณ-โนการสฺสาวาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คาเวสูติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา จคฺคหเณโนการสฺ-สาวาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ คาวสทฺทนฺตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๗๕] อวํมฺหิ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคอิจฺเจตสฺโสการสฺส อาว-อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. คาวคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โค อิจฺเจตสฺโสการสฺส อาว-อวาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

“นนุ เหฏฺฐา จคฺคหเณนาวาเทสสฺส จ อุปริ ‘โอ สเร เจ’ติ อวาเทสสฺส จุปลพฺภนโต น วตฺตพฺพเมวีทนฺ”ติ. น น วตฺตพฺพํ, กสฺมา, “โอ สเร เจ”ติ สมาสปเท วุตฺตํ. ตสฺมา อสมาเสปิ อวาเทสตฺถญฺจ, จคฺคหณํ สนฺธายาวุตฺเต อาวาเทโสว โหตี”ติ สงฺกา สิยา. ตํนิวารณตฺถญฺโจปาตตฺตา.

คาวํ, ควนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ โคสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โอกาสฺส อาว-อวาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ จคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ควสฺสาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณโนการสฺส อวาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ อวาเทโสว วิเสโส.

[๗๖] อาวสฺสุ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺสุกาโร โหติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. อาวสฺสาติ เอกํ ปทํ, อุอิติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อาวสฺสาติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ เหฏฺฐา อาวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา “โสเอว อิธ คหิโต”ติ วิญฺญายติ. “ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหี”ติอาทีสุ สติปิ อํคหเณ อิเหว วจนมฺปิ ตทตฺถเมว. เตนาห “คาวาเทสสฺสา”ติ. “อาวสฺส อ อาวอ”อิติ ฉฏฺฐิสมาสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺสาโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฐึ กตฺวา อาวสฺสาติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน ‘อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.

“นนุ ‘คาว เส’ติ อิโต คาวคฺคหเณ วตฺตมาเน อสติปิ อิธ อาวคฺคหเณ สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ, อนนฺตเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา อุตฺตริปิ ตสฺเสวานุวตฺตนโต จ ‘โสว วตฺตตี’ติ สงฺกา สิยา, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถมิห อาวคฺคหณํ กตนฺ”ติ.

คาวุํติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ “อวํมฺหิ จา”ติ โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “อวํมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อาวา-เทสนฺตสฺสุการาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กิมุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๗๗] ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํ โหติ, โค- อิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหติ ปติสทฺทสฺมึ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส”ติ ญาปนตฺถํ. ตโตติ เอกํ, นนฺติ เอกํ, อนฺติ เอกํ, ปติมฺหีติ เอกํ, อลุตฺเตติ เอกํ, จาติ เอกํ, สมาเสติ เอกนฺติ สตฺตปทมิทํ สุตฺตํ. อิธ ตโตติ วุตฺตตฺตา “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา โคคหณสฺส “โคสทฺทโต”ติ อนุวตฺตนโต จ อวคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต จ ตโต โคสทฺทโต นํวจนสฺส อํ โหติ, โอการสฺส จ อวาเทโส โหติ ปติสทฺทสฺมึ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส”ติ อตฺโถ.

“นนุ จ สมาเส สติ โลโป โหติ, อถ กสฺมา วุตฺตํ ‘อลุตฺเต”ติ. “อโลปสมาสสฺสาปิ สมฺภวา, ‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ’ติ เอตฺถ หิ จคฺคหณํปิ ตทตฺถเมเว”ติ.

“นนุ ‘ตโต นมํ ปติมฺหิ จ สมาเส’ติ วุตฺเตเยว นํวจนสฺส อํวจนโต สมาเส สติปิ นํวจนสฺส โลโป น โหตี’ติ วิญฺญายติ, อถ กสฺมา อลุตฺเตติ วุตฺตนฺ”ติ. สจฺจํ น วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ สมาสสฺส สญฺญาวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ.

ทุวิโธ หิ สมาโส ลุตฺตสมาโส จ อลุตฺตสมาโส จ. “สมาสียติ, สมสนํ วา สมาโส”ติ วุตฺตตฺตา ลุตฺตสมาโส ปากโฏว. อิตโร ปน อปากโฏ. ตสฺมา ‘ตโต นํวจนสฺส อํ โหติ ปติมฺหิ ปเร สมาเส’ติ วุตฺเต อญฺญตฺถ สมาเส สติ วิภตฺติโลโป โหติ, อิห ปน สมาเสติ จ วุตฺตํ. นํวจนสฺส อํ โหตีติ จ. ‘กึ นาเมตนฺ’ติ สงฺกา สิยา. ตสฺมา อีทิโส อลุตฺตสมาโส นามาติ ญาปนตฺถํ ‘อลุตฺเต’ติ อาห. โส ปน สมาเสติ ปเทน ตุลฺยาธิกรโณ. เตน ‘อลุตฺเต สมาเส’ติ สมฺพนฺโธ.

ควํปตีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฐิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา ปติสทฺทํ โยเชตฺวา “โคนํ ปตี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต จคฺคหเณน โลปมกตฺวา “โคณ นํมฺหิ วา”ติ โคณาเทเส สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา “คาว เส, อวํมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺส อมาเทสํ กตฺวา โคสทฺทนฺตสฺโสการสฺส อวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคปตีติ กิมุทาหรณํ. ตมฺปน โคสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา ปติสทฺทํ โยเชตฺวา “โคนํ ปตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป อกเตเยว อิมินา นํวจนสฺส อํอาเทเส สมฺปตฺเต โลเปตพฺพ-สมาสตฺตา อลุตฺตสมาโส น โหตีติ กตฺวา อมาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติ-โลปมฺหิ กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน อสมาเสปิ นํวจนฺส อํ โหติ. โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหตีติ อาห. ตตฺถ ปน ควนฺติ อุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๗๘] โอ สเร จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “คาว เส”ติ อิโต โคคหณสฺส จ “อวํมฺหิ จา”ติ อิโต อวคฺคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต สมาสคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

ควสฺสกนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ควสฺสกนฺติ “โค จ อสฺสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺ-ปโยคํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา โคสทฺทนฺตสฺส โอการสฺส “คาว เส, อวํมฺหิ จ, ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส”ติ วตฺตมาเน อิมินา อวาเทสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตํ, ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ อธิกิจฺจ “วิภาสา รุกฺขติณ-ปสุธนธญฺญชนปทาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิวจนสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน “อุวณฺณอิจฺเจวมนฺตานํ ลิงฺคานํ อุว-อว-อุราเทสา โหนฺติ สฺมึ-โยอิจฺเจเตสุ กฺวจีติ อาห.

ภุวิ, ปสโว, คุรโว, จตุโรติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุวีติ ภูสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวาเทสํ กตฺวา “ตโต สฺมิมี”ติ เอตฺถ ตโตคหเณน สฺมึวจนสฺส อิการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปสโว, คุรโวติ ปสุ-คุรุอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ โยวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณน อุการสฺส อวาเทสํ กตฺวา “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิมานิ ปน อิมินาปิ สิชฺฌนฺตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. อญฺญถา ภุวีติ ภูสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา อิการาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ลสฺส อุวาเทเส กเตปิ สิชฺฌติ. อิตรานิ ปน ปสุ-คุรุอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวิภตฺติยา โวการาเทสํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล จา”ติ ลสฺสตฺเต กเต สิชฺฌติ.

จตุโรติ จตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อุการสฺส เอตฺถ จคฺคหเณน อุราเทสํ กตฺวา “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยวจนสฺส โอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคธโน, โควินฺโทติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “คาโว ธนานิ ยสฺส โส”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ อธิกิจฺจ “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสาทึ กตฺวา โคธนสทฺเท โอการสฺส สติปิ สมาเส สรปรตฺตาภาวา อิมินา อวาเทสมกตฺวา โควินฺโทติ วินฺทตีติ วินฺโท, “คาโว วินฺโท”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถติ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต โควินฺทสทฺเท โอการสฺส จ สรปรตฺตาภาวา อิมินา อวาเทสมกตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๗๙] ตพฺพิปรีตุปปเท พฺยญฺชเน จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตสฺส อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส พฺยญฺชเน ปเร โอวิปรีโต โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ตพฺพิปรีโตติ เอกํ ปทํ, อุปปเทติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต. “ตสฺส ตพฺพิปรีโต ตตพฺพิปรีโต”ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ตสทฺทสฺส “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ตพฺพิปรีโตติ วุตฺตตฺตา จ “อวํมฺหิ จ, โอ สเร จา”ติ อิโต อโวคหณานญฺจานุวตฺตนโต “ตสฺส อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส ตสฺส โอการสฺส วิปรีโต โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ เอโก ตสทฺโท อวสทฺทมเปกฺขเต, เอโก โอสทฺทํ. เตน วุตฺตํ “ตสฺส อวสทฺทสฺส ตสฺส โอการสฺส วิปรีโต โหตี”ติ. โอการสฺส วิปรีโตติ อุกาโร อิธ คหิโต. โอกาโร หิ ทีโฆ. ตสฺมา ตสฺส รสฺสภูโต อุกาโร วิปรีโต. ตสฺส จ อูกาโรการา. อการาทีนมฺปิ เอเสว นโย.

อุคฺคเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อว คเต, อว คจฺฉติ, อว คเหตฺวา”ติ เฉทํ กตฺวา “อวํมฺหิ จ, โอ สเร จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อวสทฺทสฺส อุการาเทสํ กตฺวา คการสฺส จ “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

นิปาตานํ อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติ อาห. เอตฺถ จ อวธารณํ นาม นิวตฺตนํ. “กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ วุตฺตํ โหติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๘๐] โคณ นํมฺหิ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ นํมหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “คาว เส”ติ อิโต โคคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน วตฺตเต. เตน “โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนาติ อตฺโถ. “โคโณ นํมฺหิ วา”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปิ”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ สนฺธึ กตฺวา วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

โคณานนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฐิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. โคนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

โคณภูตานนฺติ โยควิภาเคน สิชฺฌติ. เตนาห “โยควิภาเคน โคณาเทโส โหติ โคณภูตานนฺติ. เอตฺถ จ โยควิภาโค นาม สุตฺตวิภาโค สุตฺตสฺส เทฺวธา กรณํ. “โคณ นํมฺหิ วา”ติ วุตฺเต โคณภูตานนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ โคสทฺโท ทิสฺสติ, ตถาปิ นํวิภตฺติยาภาวา โคณาเทโส น ภเวยฺย, ตสฺมา โคโณติ วิภาโค กโต. ตทา ปน “โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. เตน จ โคณ-ภูตานนฺติ เอตฺถ นํวิภตฺติยาภาเวปิ โคณาเทโส โหติ. น จ ปน โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธีติ โคสฺวิตฺยาทีสุ อติปฺปสงฺโค โหติ. อถ วา อนนฺตรสุตฺเตเนกโยคํ กตฺวา “โคณ นํสุหินาสุ เจ”ติ วตฺตพฺเพ ภินฺนโยคกรณํ อเนน อวิภตฺติกสฺสาปิ โหตีติ ญาปนตฺถํ. เตเนวาห “โยควิภาเคนา”ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ โยควิภาโค นาม สุตฺตสฺส ปุถุจฺจารณํ.

[๘๑] สุหินาสุ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-หิ-นาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. วุตฺตนเยน โคคหณสฺส อนนฺตร-สุตฺตโต วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สุ-หิ-นาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. สุ จ หิ จ นา จ สุหินา, ตาสุ สุหินาสุ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

โคเณสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โคเณสูติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “คาว เส, โคณ นํมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ โคณสทฺทนฺตสฺเสการาเทเส กเต รูปํ. โคเณหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติยาพหุวจนํ วา ปญฺจมิพหุวจนํ วา กตฺวา วุตฺตนเยน โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา โคณสทฺทนฺตสฺส จ เอการาเทเส กเต รูปํ. โคเณนาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน โค-สทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคสูติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. โคภีติ เอตฺถ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิวิภตฺติยา ภฺยาเทโส โหติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน สฺยาทิ-เสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุปิ โคณ-คุ-ควยาเทสา โหนฺตีติ อาห.

ตตฺถ จ โคโณติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณน โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคณาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โย-วจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคณนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส โคณา-เทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. โคเณติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “สพฺพ-โยนีนมาเอ”ติ โยวิภตฺติยา เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคณสฺสาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ.

โคณมฺหา, โคณมฺหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอาเทเส กเต รูปานิ.

คุนฺนนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถิพหุวจนํ วา ฉฏฺฐิพหุวจนํ วา กตฺวา โคสทฺทสฺส จ คุอาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วา “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส นิปาตตฺตา นิปาตานญฺจาเนกตฺถตฺตา เตน วา “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส วคฺคนฺตํ ปาเปตฺวา วา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา นํมฺหิ นการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ.

ควเยหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ ควยาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อาเทสนฺตสฺส เอการาเทเส กเต รูปํ.

[๘๒] อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ล-เปหิ ปรสฺส อํวจนสฺส มการสฺส จ นิคฺคหิตาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อํโมติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, ฌลเปหีติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ฌ-ล-เปหิ ปโร อํ-โม นิคฺคหิตํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วุตฺติยํ ปน “อาเทสาเทสิวิธานนฺติ กตฺวา ตทนุรูปวเสน อํวจนฺส มการสฺส จ นิคฺคหิตํ โหตี”ติ วุตฺตํ. การินํ ปฐมาย นิทฺทิสิตฺวา การิยสฺสุปโยควเสน นิทฺเทโส-ปฺยาเทสาเทสิวิธานเมว คมยตีติ สุตฺตํ ปน อํ-โม นิคฺคหิตํ ฌ-ล-เปหี”ติ อาห.

เอกสฺเสว หิ อตฺถสฺส นานปฺปกาเรน ปโยโค ทิสฺสติ “เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาติ, เทวทตฺโต ราชา โหตี”ติ. น จ ตํ วิรุชฺฌติ.

“นนุ จ สุตฺตาธิปฺปายสฺสานุวตฺตนโต วุตฺติ, อิธ ปน กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. สุตฺตาธิปฺปายทีปนตฺถํ. เอวํ นิทฺเทโสปิ อาเทสาเทสิวิธานเมว คมยตีติ ตเมว ทีเปนฺโต เอวํ สุตฺตมาห. ตตฺถ จ ตทธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วุตฺติมาห. สุตฺตสฺส หิ ทุวิโธ อตฺโถ มุขฺยตฺโถ อธิปฺปายตฺโถ จ. ตตฺถ จ มุขฺยตฺโถ “สาคโม เส’ติอาทีสุ เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติอาทิ. อธิปฺปายตฺโถ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ’ตฺยาทีสุ สํ-สาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ตฺยาทิ. อุภยตฺถสฺสาปิ วตฺตนโต หิ วุตฺติ. ตสฺมา เจวํ วุตฺติยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

อคฺคินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินฺติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา อํวิภตฺติสฺส จีมินา นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ.

อิตฺถินฺติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา อํวิภตฺติสฺส อิมินา นิคฺคหิตาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. รตฺตินฺติ รตฺติสทฺทโต อมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ปุลฺลิงฺคนฺติอาทีนิ มการวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนฺติ “ปุมสฺส ลิงฺคนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต ปุมลิงฺคนฺติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อธิกิจฺจ ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสูติ ปุมสทฺทนฺตสฺส สรสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปการสฺมึ อุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา มการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา ปุํลิงฺคนฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ โลปํ กตฺวา ลการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน ลการาเทสํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ปุมฺภาโวติ อิทํ ปน “ปุมสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน นิคฺคหิตสฺส โลปาภาโวว วิเสโส. ปุงฺโกกิโลติ เอตฺถาปิ “ปุมา จ โส โกกิโล จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาสาทึ กตฺวา มการสฺส อการโลเป กเต นิคฺคหิตาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อคฺคินาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินาติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺต-นเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิวณฺณสฺส จ ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌสฺมึ อํวจนสฺส มการสฺส จาภาวา อิมินา นิคฺคหิตสฺมึ อกเต รูปํ. ภิกฺขุนาติ สุวิญฺเญยฺยเมว.

รตฺติยาติ รตฺติสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส จ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ปสฺมึ อํ-มาภาวา นิคฺคหิตมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อิตฺถิยาติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน นาวจนํ กตฺวา อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ปสฺมึ อํ-มาภาวา นิคฺคหิตมกตฺวา วุตฺตนเยน นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ.

สุขนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตมฺปน สุปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส “สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขนตี”ติ วา อตฺเถ ขาท=ภกฺขเนตีมสฺส “สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขาทตี”ติ วา อตฺเถ “สํหนาญฺญาย วา โร โฆ”ติ รปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วา สุข-ทุกฺข=ตกฺกิริยายนฺตีมสฺส “สุขยตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา วา อากาสวาจเกน ขสทฺเทน สห “สุกรํ ขมสฺสา”ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา วา ยถา ตถา วา “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อํวิภตฺติมฺหิ ฌ-ล-ปาภาวา อิมินา นิคฺคหิตมกตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

“นนฺวิห ‘ฌ-ล-เปหี’ติ อวตฺวา ‘ปสญฺญสฺส จา’ตีมสฺสานนฺตรํ เตหิ ‘อํโม นิคฺคหิตนฺ’ติ วุตฺเตเยว “ฌลานมิยุวา สเร วา’ติ อิโต ฌ-ลคฺคหณสฺส จ ‘ปสญฺญสฺส จา’ติ อิโต ปคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌเตวาติ. สจฺจํ สิชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ฌลเปหีติ ปุนารภิตฺวา คหณํ, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ฌ-ลคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต วาคฺคหณมปิ วตฺตเตอิติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. น จ สเรคหณานุวตฺตนสงฺกานิวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา มนฺตุํ ตตฺเถว นิมิตฺตสมฺภาวา. เตนาห “ปุนารมฺภคฺคหณํ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ. อยํ ปเนตฺ-ถตฺโถ “ปุนารภิตฺวา คหณนฺ”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ฌลานมิยุวา สเร วา’ติอาทีสุ สติปิ ฌ-ลคฺคหเณ ปุน ฌลเปหีติ อารภิตฺวา คหณํ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.

เอตฺถ จ อสุกสฺส ปุน อารภิตฺวา คหณนฺติ นิยมาภาเวปิ ยถา อชฺชุนสทฺโท กกุธ-ราม-สหายวาจโกปิ รามชฺชุนาติ วุตฺเต รามสทฺทสาหจริตาย รามสหายเมว วทติ, เอวํ ปุนารมฺภาติ จ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺติ จ วุตฺต-วจนสาหจริตาย ฌ-ล-ปคฺคหณเมว วทตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ฌลเปหีติ กิมตฺถนฺติ วตฺวา วุตฺตตฺตา วา ตเมวาเปกฺขํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

อคฺคินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ, วธุ, ปฏุ, พุทฺธิ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน อมาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๘๓] สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลโป โหติ, สรโลเป กเต ปกติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อมาทิมฺหิ สรโลโป โหติ, สรมฺหิ ลุตฺเต ปกติ จ โหตี”ติ อตฺโถ. อํ จ อาเทโส จ ปจฺจโย จ อมาเทสปจฺจยา. อมาเทสปจฺจยา อาทโย ยสฺส โส อมาเทสปจฺจยาทิ. ตสฺมึ อมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ. อาทิสทฺเทน อาคมํ สงฺคณฺหาติ. ตปฺผลํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เตเนว เหกวจนํ กตํ.

“นนฺวมาเทสปจฺจยาทีนมฺปิ สราทิตฺตา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต ‘สรโลเป ตุ ปกตี’ติ วตฺตพฺพนฺ”ติ. น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ยตฺถ โลโป โหติ, ตตฺถ สพฺพตฺเถวีมสฺส ปเวสนโต จ, อิมินา สพฺพตฺถ ปกติภาวสฺส อนธิปฺเปตตฺตา จ, อมาทีสฺวสรูปานมฺปิ สมฺภวา “วา ปโร อสรูปา’ติ ปรสรสฺส จ โลปมาปชฺชนโต จ. เอวํ โหตุ. สรโลโปติ วุตฺตตฺตา จ ปกติปิ ตตฺเถว โหตีติ สุวิญฺเญยฺยตฺตา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ตุ ปกตี”ติ วตฺตพฺพนฺติ. สจฺจํ วตฺตพฺพํ, ตตฺถ ปน ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เอวํ โหตุ. อิธ ปน ปกติคฺคหเณ อสติปิ “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ตีมสฺสานนฺตรํ วุตฺเตเยว อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ ญาปกาย วา”ติ กตฺวา อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “กตฺถจิ ปกติภาเวนากตฺวา ปุน สนฺธิปิ โหติ, วิการมฺปิ อาปชฺชตี”ติ. เตนาห “ปกติคฺคหณสามตฺเถน ปุน สนฺธิภาโว จ โหตี”ติ. อาทิ-ตุคฺคหณผลํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิมสฺส จ “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ สุตฺตสฺส จ เภโท เหฏฺฐา วุตฺโตว.

ปุริสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสนฺติ ปุริสสทฺทโต ชินวจนา-ธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ปุริเสติ ปุริสสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา ตสฺส “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิมินา สรโลปํ กตฺวา เอการสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ปาปนฺติ ปาปสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ ตสฺส อมาเทเส กเต สรโลปํ กตฺวา อสวณฺเณ จ ทีเฆ จ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา อิมินา ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ปาเปติ ปาปสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ นิการสฺเสการาเทสํ กตฺวา อิมินา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐติ อิมานิ ปาปสทฺทโต “อยญฺจ ปาโป, อยญฺจ ปาโป, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วา “สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วา อตฺเถ วิเสเส “ตรตมิสิกิยิฏฺฐา”ติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเย กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ เสสานญฺจ อปฺปโยคํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺสาสวณฺณาทิมฺหิ สมฺปตฺเต อิมินาว ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

อปฺปมาโท อมตํปทนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน “อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อมาเทสาทฺยภาวา สติปิ สรสฺมึ สรโต ปาทิมฺหา กเต รูปํ.

ปุริสสฺส, ทณฺฑินนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน ปุริส, ทณฺฑีอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ ยถากฺกมํ จตุตฺเถกวจนํ ทุติเยกวจนญฺจ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย สรโลปาภาวา ปกติภาวมกตฺวา ปุริมสฺมึ “สาคโม เส”ติ เส วิภตฺติมฺหิ สาคมํ กตฺวา อิตรสฺมึ อํวจนสฺส “อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ อธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ นํอาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ภิกฺขุนี, คหปตานีติ ตุคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย ตุคฺคหณมวธารณตฺถนฺติ วุตฺตตฺตา จ อวธารณสทฺทสฺส นิวตฺตนตฺถตฺตา จ อิมินา โลปาทิมกตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

คหปตานีติ คหปติสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย โลปาทิมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปติสฺสินีมฺหี”ติ ปติสทฺทนฺตสฺสตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปุพฺโพ เจ”ติ ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เสยฺโยติอาทีนิ ปกติคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ เสยฺโย, เสฏฺโฐติ อิมานิ ปสตฺถสทฺทโต “สพฺเพ อิเม ปสตฺถา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถ”ติ อตฺเถ วุตฺต-นเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทึ กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู”ติ อธิกิจฺจ “ปสตฺถสฺส โส จา”ติ ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทสํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาเว สมฺปตฺเต ปกติคฺคหเณนากตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสฺสาสวณฺณํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อิมานิ วุฑฺฒสทฺทโต “สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทึ กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู”ติ วุฑฺฒสทฺทสฺส ชาเทสํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาเว สมฺปตฺเต วุตฺตนเยนาสวณฺณํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๘๔] อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อโฆ รสฺสมาปชฺชเต เอกวจน-โยอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อโฆ รสฺสมาปชฺชเต เอกวจน-โยสุ จา”ติ อตฺโถ. อปิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. น โฆติ อโฆ. ฌ-ล-ปานเมตํ อธิวจนํ.

อิตฺถินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิตฺถินฺติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตา-เทสํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ.

อิตฺถิโยติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตฺถิยาติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา นาวจนสฺส “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน รสฺเส กเต รูปํ. วธุนฺติอาทีนิ ตีณิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ทณฺฑินนฺติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “อํ ยมีโต ปสญฺญาโต”ตฺยธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อํวจนสฺส นํอาเทเส กเต รูปํ.

ทณฺฑิโนติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน รสฺเส กเต รูปํ. โยวิภตฺตึ กตฺวา วา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สยมฺภุนฺติ สยมฺภูสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ตฺยธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ.

สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร จา”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา อิมินา รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

กญฺญนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญนฺติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อโฆ”ติ วุตฺตตฺตา สติปิ เอกวจนาทิมฺหิ อิมินา รสฺสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กญฺญาโยติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวจนํ กตฺวา อิมินา รสฺสมฺหา- กเต รูปํ. กญฺญายาติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิตฺถีหิ, สยมฺภูหีติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน อิตฺถี, สยมฺภูอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อฆตฺเต เอกวจน-โยนมภาวา รสฺสมฺหากเต รูปานิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหณมวธารณตฺถนฺติ อาห. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ “สเจ เอกวจน-โยสฺวโฆ อตฺถิ, โส ‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’ตีมสฺสาปิคฺคหณสฺส จ วิสเย ถเปตฺวา รสฺโส โหติเยวา”ติ. อวธารณสทฺโท หิ นิวตฺตนตฺโถ. อิทํ หิ วุตฺตฏฺ-ฐาเน อฆสฺส กทาจิปิ รสฺสตฺตานุปคมนํ นิวาเรติ.

นทิยา, นทิโยติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปน นทิยาติ นทีสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา ปสญฺญญฺจ กตฺวา นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา อิมินา รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิตฺถี, ภิกฺขุนีติ อปิคฺคหณ-ผลานิ.

ตานิ กิญฺจาปิ ‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ, ตถาปิ อิมินาปิ สิชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเหว วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพานิ. อถ วา “น สิสฺมิมนปุํสกานี’ติ อิทํ ปน นาสมฺปตฺเต วิธานํ, อถ โข สมฺปตฺเต นิยโม. อปิคฺคหเณเนว หิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหตี”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “สเจ น สิสฺมิมนปุํสกานิ จ รสฺสมาปชฺชนฺเต, ตานิ อนปุํสกาเนวา”ติ.

[๘๕] น สิสฺมิมนปุํสกานิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สิสฺมิมนปุํสกานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต รสฺสคฺคหณมิห นคฺคหเณน สมฺพนฺโธ โหติ. เตน “สิสฺมึ อนปุํสกานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเต”ติ อตฺโถ. น นปุํสกานิ อนปุํสกานิ. อิตฺถิปุมวจนานิ.

อิตฺถีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. โภติ อิตฺถีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ โภติ อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ อาลปเนกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ สิโน คสญฺญํ กตฺวา สติปิ อนปุํสกตฺเต สิโน อภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา อิการสฺส ปสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

เอตฺถ จ โภตีติ โภติ อยฺเยติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ภวนฺตสทฺทมภินิปฺ-ผาเทตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ วตฺตมาเน “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา โภตีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา สติปิ อนปุํสกตฺเต สิโน อภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตนยาเนว.

สุขการิ ทานนฺติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุขการีติ สุขสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุขกรณสีโล, สุขกรณธมฺโม, สุขกรเณ สาธุการี”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สติปิ สิสฺมึ ทานสทฺเทน ตุลฺยาธิกรณตฺตา อนปุํสกตฺตาภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.

สีฆยายีติ สีฆสทฺทูปปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สีฆ-ยายนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทึ กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๘๖] อุภาทิโต นมินฺนํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหตี”ติ อตฺโถ.

อุภินฺนนฺติ อิทํ ปน ทฺวิสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถึ วา ฉฏฺฐึ วา พหุวจนํ กตฺวา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺส อินฺนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาทิคฺคหเณน ทุวินฺนนฺติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ตํ ปน ทฺวิสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถึ วา ฉฏฺฐึ วา พหุวจนํ กตฺวา เตเนว จคฺคหเณน ทุวิอาเทสํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺส อินฺนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุภเยสนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา เตเนว จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภยาเทสํ กตฺวา อิหาทิสทฺทสฺส ปการตฺถวาจกตฺตา จ, อิมสฺสา ตปฺปการตฺตา จ, อิมินา นํวจนสฺส อินฺนมกตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺเสตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๘๗] อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตีหิ สงฺขฺยาหิ นํวจนสฺส อิณฺณํ-อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต นํคหณสฺสานุ-วตฺตนโต ตีหิ สงฺขฺยาหิ นํวจนสฺส อิณฺณํ-อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ “ตีหิ สงฺขฺยาหี”ติ อิเมสํ ติสทฺทวาจกตฺตา “ติโต สงฺขฺยาโต”ติ วตฺตพฺเพ “ตีหิ สงฺขฺยาหี”ติ พหุวจนนิทฺเทโส “สงฺขฺยาวาจกโต ติสทฺทโต พหุ-วจนเมว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปาย-วิญฺญาปนตฺถํ.

ติณฺณํ, ติณฺณนฺนนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ติสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺสาเทสทฺวเย กเต รูปานิ. ทฺวินฺนนฺติ กิมุทา-หรณํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๘๘] โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โยสุ กตนิการโลเปสุ สพฺเพ สรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. นิกาโร จ โลปญฺจ นิการโลปานิ. กตานิ นิการโลปานิ เยสํ ตานิ กตนิการโลปานิ. เตสุ กตนิการโลเปสุ. โยสฺวีติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. โยสฺวีติ อิทํ ปน “โย จ โย จ โยโยสู’ติ วตฺตพฺเพ ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. ตานิ ปนตฺถโต ปถมาทุติยาพหุวจนานิ. อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ “โยวิภตฺตีนํ นิการาเทเส จ กเต โลเป จ กเต ปุพฺเพ สพฺเพ สรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ.

อคฺคีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคีติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวิภตฺติยา โลปํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. ภิกฺขฺวาทีนิ อฏฺฅิ-ปริยนฺตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิทํ ปเนตฺถ นานาตฺตํ. ภิกฺขุสทฺทโต ปรสฺส ลนิมิตฺตํ โลปญฺจ, รตฺติ-ยาคุสทฺทโต ปรสฺส ปนิมิตฺตํ โลปญฺจ.

อฏฺฐีนีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสาเนว.

สพฺพานีติ สพฺพสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺสทิสาเนว.

กานีติ กึสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนสฺส นฺยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. อมูนีติ อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นฺยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.

อคฺคีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “อคฺคิ, ภิกฺขุ, รตฺติ, ยาคุ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน ปถมาสิวิภตฺตึ กตฺวา โยวจนานมภาวา อิมินา ทีฆ-มกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปานิ.

สพฺโพ, โยติ “สพฺพ, ย”อิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา ทีฆมกตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

โสติ ตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสนฺโต”ติ ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กาเทสํ กตฺวา สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อมุโกติ อมุสทฺทโต สิมฺหิ กเต “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต โก”ติ กการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิตฺถิโยตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ อิตฺถิโย, วธุโยติ อิตฺถี-วธูสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ โยมฺหิ กตนิการโลปาภาวา ทีฆสฺมิมกเต รูปานิ.

สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต โยมฺหิ กเต วุตฺตนเยน รสฺเส กเต “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทีฆสฺมิมกเต รูปํ.

“นนุ จ ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติ วุตฺตตฺตา จ ทีโฆ ลพฺภเตว, อถ กสฺมา วุตฺตมิทนฺ”ติ. นิจฺจปริทีปนตฺถํ. เตนาห ปุนารมฺภคฺคหณํ กิมตฺถํ, นิจฺจทีปนตฺถนฺติ. อถ วา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อิมสฺส อนนฺตรมิมสฺมึ วุตฺเต “กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วุตฺเตเยว สิชฺฌติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน โยนนฺตีมสฺส โยสูติ อนุวตฺตนโต, อถ กสฺมา โยสูติ วุตฺตนฺติ สงฺกา สิยา. ตนฺนิวตฺตนตฺถํปิ ปุนารมฺภคฺคหณํ นิจฺจทีปนตฺถนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ตสฺส ปนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว. อคฺคีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เหฏฺฐา ตานิ วุตฺตาเนว.

[๘๙] สุนํหิสุ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ สพฺเพ ปรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. ทีฆคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สุ จ นํ จ หิ จ สุนํหิโย. เตสุ สุนํหิสุ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

อคฺคีสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคีสูติ อคฺคิสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ. อคฺคีนนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “อคฺคินา, ปาณินา”ติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณ-มวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม นิวตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “สฺวาทิมฺหิ สติปิ ปรสฺมึ กตฺถจิ ทีฆํ น โหตี”ติ.

พฺรหฺมจารีสูติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน พฺรหฺมจาริ-ภิกฺขุ-ปาณิสทฺเทหิ ปฏิปาฏิยา สุ-นํ-หิวิภตฺติโย กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ทีฆสฺมิมกเต รูปานิ.

[๙๐] ปญฺจาทีนมตฺตํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สุ-นํ-หิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ-นํ-หิสู”ติ อตฺโถ. ปญฺจสทฺโท อาทิ เยสํ เต ปญฺจาทโย. เตสํ ปญฺจาทีนํ. อนฺตาเปกฺขา ฉฏฺฐี. อิห ปน ปญฺจาทีนนฺติ กิญฺจาปฺยนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อนฺตาเปกฺขา ฉฏฺฐี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.

“นนุ ปญฺจาทโย จ อการนฺตา, อถ กสฺมา อตฺตมธีตนฺ”ติ. ปโยชนนฺตร-สมฺภวโต. อสติ หิ อิมสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน ทีโฆ วา สิยา ‘สุหิสฺวกาโร เอ’ติ เอตฺตํ วา. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “นนฺวิมสฺสาปฺยการตฺตา ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต. ยทิ หิ สิยุํ, อิมินา อตฺตํ กตฺวา เอตฺตาทิกรณสฺสากตฺวาว กรณํ สุนฺทรนฺติ อิทเมวานชฺฌนียํ ภเวยฺย. อธีตญฺเจตํ. เตน ญายติ น เอตฺตาทโย โหนฺตีติ.

ปญฺจสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปญฺจสูติ ปญฺจสทฺทโต สุวิภตฺติมฺหิ กเต อการสฺส เอตฺตาทิมฺหิ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “ปญฺจาทีนมา”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ, อตฺตนฺติ ภาวนิทฺเทโส “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา อตฺถนฺตร-วิญฺญาปนตฺถํ. เตนาห “อตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส อุภยสาคมนตฺถนฺ”ติอาทิ.

ตตฺถ จ จตสฺสนฺนนฺติ จตุสทฺทโต นํมฺหิ กเต อิมินา สการทฺวเย อุการสฺส อตฺเต จ กเต รูปํ. อิตรํ ปน อุภยสาคมวเสน วุตฺตํ.

[๙๑] ปติสฺสินีมฺหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. ปติสทฺทสฺสนฺโต อินีมฺหิ ปเร อตฺตมาปชฺชเตติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อตฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปติสทฺทนฺตสฺส อินีมฺหิ ปเร อตฺตํ โหตี”ติ อตฺโถ.

คหปตานีตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน คหปติสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปุพฺโพ เจ”ติ ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๙๒] นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นฺตุสฺสนฺโต สุ-นํ-หิ-โยสุ วิภตฺตีสุ อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สุ-นํ-หิคฺคหณสฺส จ อตฺตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “นฺตุสฺสนฺโต สุ-นํ-หิ-โยอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ ปรภูเตสุ อตฺตมาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. อนฺตคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. “อสติปิ อนฺตคฺคหเณ ‘ปญฺจา-ทีนมตฺตนฺ’ติ เอตฺถ วิย อิหาปิ สิชฺฌตีติ นิรตฺถกมิหนฺตคฺคหณนฺติ. สจฺจํ, ตถาปิ ปญฺจาทีนมนฺตสฺเสว โหติ, นฺตุสฺส ตุ กทาจิ อนฺตสฺส กทาจิ สพฺพสฺส วา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ อุตฺตรสุตฺตตฺถญฺจ อนฺตคฺคหณํ กตํ.

คุณวนฺเตสูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณวนฺเตสูติ คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สุวิภตฺตึ กตฺวา “สุนํหิสุ จ, ปญฺจาทีนมตฺตํ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ ตสฺส เอตฺเต กเต รูปํ.

คุณวนฺตานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อตฺเต กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆเมว วิเสโส. คุณวนฺเตหีติ อิทํ ปน วุตฺตนยเมว. คุณวนฺตาติ วุตฺตนเยน คุณวนฺตุสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา โยวจนํ กตฺวา อิมินา อตฺตํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิสีนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คุณวาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต สุ-นํ-หิ-โยนมภาวา อิมินา อตฺตมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ตฺยธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตนาติ อิมานิ จคฺคหณผลานิ. ปจฺฉิมสฺมึ นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทโส โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คุณวนฺตีติ อนฺตคฺคหณผลํ. ตํ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนฺตคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา โยวจนสฺส อิการญฺจ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๙๓] สพฺพสฺส วา อํเสสุ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺส นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ อํ-สอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส นฺตุคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปน อํ-สอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ อตฺโถ.

สติมนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สติมนฺติ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สติมนฺตุสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน วาคฺคหเณน อตฺตมกตฺวา อนนฺตร-สุตฺเต จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺเต กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

พนฺธุมสฺสาติ วุตฺตนเยน พนฺธุมนฺตุสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สพฺพสฺส นฺตุสฺสตฺตํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ปน วาคฺคหเณน อตฺตมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ตฺยธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.

สติมา, พนฺธุมาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สติมนฺตุ-พนฺธุมนฺตุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา อํ-สานมภาวา อิมินา อตฺตมกตฺวา “คุณวา”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วิภตฺติยา สห นฺตุสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๙๔] สิมฺหิ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส จ นฺตุสฺสคฺคหณสฺส จ อนฺตคฺ-คหณสฺส จานุวตฺตนโต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ ตโต วาคฺคหเณ วตฺตมาเน สพฺพคฺคหณํปิ วตฺตติ, อิติ สงฺกา สิยา. ตนฺนิวตฺตนตฺถํ.

หิมวนฺโตติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “หิโม อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน วนฺตุปจฺจยาทึ กตฺวา สิมฺหิ กเต “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. หิมวาติ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๙๕] อคฺคิสฺสินิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อคฺคิสทฺทนฺตสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อินิอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อิโต อนฺตคฺ-คหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต สิมฺหิคฺคหณสฺส จ วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินิ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. อตฺตปฺปกรเณ อิมสฺสุจฺจารณํ สิมฺหิคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ.

อคฺคินีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อคฺคิสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ, สิมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๙๖] โยสฺวกตรสฺโส โฌ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โยสุ วิภตฺตีสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺต-มาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. น กตรสฺโส อกตรสฺโส.

อคฺคโย, มุนโย, อิสโยติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อคฺคิ-มุนิ-อิสิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ฌสฺส อตฺเต กเต รูปานิ. อคฺคีสูติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ทณฺฑิโนติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทณฺฑีสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺต-นเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ ฌสฺมึ โยวิภตฺติมฺหิ จ กตรสฺสตฺตา อิมินา อตฺตมกตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

รตฺติโยติ รตฺติสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุ-วณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ อกตรสฺสสฺมึ โยมฺหิ ฌสฺสาภาวา อตฺตมฺหา กเต รูปํ.

[๙๗] เวโวสุ โล จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เว-โวอิจฺเจเตสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส อกตรสฺสคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เว-โวอิจฺเจเตสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขเว, ภิกฺขโวติ อิมานิ ภิกฺขุ-สทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ โยหิ กเต วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว”ติ โยวจนสฺส เว-โวอาเทสํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ลสฺส อตฺเต กเต รูปานิ.

เหตเว, เหตโวติ อิมานิ หิ=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “หนาทีหิ ณุนุตโว”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนํ กตฺวา เว-โวอาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

สยมฺภุโวติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สยมฺภู-เวสฺสภู-ปราภิภู-สทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการํ กตฺวา สติปิ ลสฺมึ โวกาเร จ อกตรสฺสตฺตาภาวา อิมินา อตฺตมฺหา กเต รูปานิ. เหตุนา, เกตุนา, เสตุนาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๙๘] มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “มาตุลาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. มาตุลสทฺโท อาทิ เยสนฺเต มาตุลาทโย. เตสํ มาตุลาทีนํ. ปการตฺโถ เจตฺถ อาทิสทฺโท.

มาตุลานีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน มาตุล-อยฺยก-วรุณสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาเว สมฺปตฺเต อิมินา มาตุลาทีนมนฺตสฺสานตฺตํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

ภิกฺขุนี, ชาลินี, คหปตานีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาทิมฺหิ เทฺว ภิกฺขุ-ชาลิสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา มาตุลปฺปการตฺเต สติปิ อีการสฺสาภาวา อิมินา อานตฺตมกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปุพฺพรูเป ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา อิตรสฺมึ “สรา สเร โลปนฺ”ติ โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรํ เหฏฺฐา วุตฺตํ.

นชฺโชติอาทีนิ อานตฺตคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ นชฺโชติ วุตฺตนเยน นที-สทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส อานตฺตคฺคหเณน “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ชฺโชอาเทเส กเต รูปํ. นชฺชาติ นทีสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส ชฺชา-อาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตโต ตีราเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา นเยน วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส ชฺชาเทเส กเต รูปํ.

[๙๙] สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สฺมา-หิ-สฺมึอิจฺเจเตสํ วิภตฺตีนํ ปฏิปาฏิยา มฺหา-ภิ-มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สฺมา จ หิ จ สฺมึ จ สฺมาหิสฺมึโย. เตสํ สฺมาหิสฺมึนํ. “หิสฺมา-สฺมึนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ ปฏิปาฏิยา อวตฺวา เอวํ วจนํ, สฺมาคหณํ อุตฺตรตฺราปิ วตฺตตีติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.

ปุริสมฺหาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ปุริสสทฺทโต สฺมา-หิ-สฺมึ-วิภตฺติโย กตฺวา อิมินา มฺหา-ภิ-มฺหิอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณ-ผลานิ. วณฺณวนฺตนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน วณฺณวนฺตุ-อคนฺธก-มหนฺต-ฉตฺตสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา สฺมาทีนมภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๑๐๐] น ติเมหิ กตากาเรหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ต-อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิ-อิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สฺมา-สฺมึคหณสฺส มฺหา-มฺหิคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “ต-อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺตี”ติ อตฺโถ. หิสฺมึ อตฺตสฺเสวาภาวา อตฺตโตปิ หิ-ภิคฺคหณํ นานุวตฺตเต. โต จ อิโม จ ติมา. เตหิ ติเมหิ. กโต อกาโร เยสํ เต กตาการา. เตหิ กตากาเรหิ.

อสฺมา, อสฺมึติ อิมานิ อุทาหรณานิ. ตสทฺทโต สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ “สสฺมาสฺมึสํสา-สฺวตฺตนฺ”ติ ตสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน อาเทเส สมฺปตฺเต กตาการตฺตา อิมินา สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอาเทเส อกเต รูปานิ. อปรานิ อสฺมา, อสฺมึติ อิมสทฺทโต สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถํ, สสฺมา-สฺมึสํสาสฺวตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “อิมสทฺทสฺส เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ตสฺมึ อกเต รูปานิ. ตมฺหาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๐๑] สุหิสฺวกาโร เอ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ สพฺเพสูติ สพฺพสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สพฺพสทฺทนฺตสฺส เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. ตตฺถ จ กึสทฺทสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กาเทโส โหติ.

[๑๐๒] สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อการคฺคหณสฺส เอการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สพฺพนามานํ อกาโร นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ เอตฺต-มาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. จคฺคหณเมการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

สพฺเพสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺเพสนฺติ สพฺพสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อการสฺส เอตฺตํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทเส กเต รูปํ. เยสนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สพฺเพสานนฺติอาทีสุ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ สานํอาเทโสว วิเสโส.

อมูสํ อมูสานนฺติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน อมุสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา สติปิ สพฺพนามตฺเต อนการนฺตตฺตา อิมินา เอตฺตมกตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตนเยน นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๐๓] อโต เนน

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

ตตฺถ จ อเนนาติ อิมสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนิมิ นามฺหิ เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อนาเทสํ กตฺวา อิมินา นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มุนินา, อมุนา, ภิกฺขุนาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตสฺมาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๐๔] โส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตสทฺทโต อุตฺตรสฺส สิวจนสฺส โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อนนฺตรสุตฺตโต อโตอิตฺยนุวตฺตนโต “สิสฺส โอ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาส-สญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต “โส”ติ รูปตฺตา จ อการนฺตโต ปรสฺส สิวจนสฺส โออิตฺยยมาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.

สพฺโพติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺโพติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สิวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปุริสานนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํปิ สุวิญฺเญยฺยํ.

สยมฺภูติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สยํสทฺทูปปทสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเต กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สติปิ สิสฺมึ อนการนฺตตฺตา อิมินา สิวจนสฺส โอการมกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๑๐๕] โส วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต ปรสฺส นาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อโต เนนา”ติ อิโต อโตคหณญฺจ นาคหณญฺจ วตฺตเต. “อโต เนนา”ติ อิมสฺส อนนฺตรํ อิมสฺสาวจนํ “โส”ติ อิมสฺส นิจฺจทีปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อตฺถโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถโสติ อตฺถสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปํ. สุตฺตโส-ติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปาเทนาติอาทิ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๐๖] ทีโฆเรหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต สฺมาคหณสฺส มณฺฑูกคตฺยนุวตฺตนโต “ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.

ทีฆโส, โอรโสติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปานิ. ทีฆมฺหา, โอรมฺหาติ วาคฺคหณผลานิ. ตานิปิ อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๐๗] สพฺพโยนีนมาเอ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการโต สพฺเพสํ โย-นีนํ อา-เออาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณมิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โย จ โย จ นิ จ นิ จ โยนิโย. สพฺเพ โยนิโย สพฺพโยนิโย. เตสํ สพฺพโยนีนํ. “โยนีนนฺ”ติ อวตฺวา สพฺพคฺ-คหณํ ทฺวินฺนญฺจ โยนํ ทฺวินฺนญฺจ นีนํ คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. โยวจนํ หิ ทุวิธํ ปฐมาพหุวจนํ ทุติยาพหุวจนญฺจ. นิอาเทโสปิ ทุวิโธ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ ทฺวินฺนํ โยนํ วุตฺตตฺตา, อิธ ปน “โยนีนนฺ”ติ วุตฺเต ปฐมาพหุวจนํ ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสํ วา, ทุติยาพหุวจนํ ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสํ วา คเหตฺวา โยนีนนฺติ พหุวจนํ กตฺวา วุตฺตนฺติปิ สงฺกา สิยา. ตํนิวตฺตนตฺถํ สพฺพคฺคหณํ กตํ. เตน สพฺพโยวจเน สพฺพนิอาเทเส จ สพฺพคฺคหเณน สงฺคณฺหาตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ จ ปฐมาพหุวจนสฺส ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสสฺส จ อาการาเทโส โหติ, ทุติยาพหุวจนสฺส ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสสฺส จ เอการาเทโส โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห วุตฺติยํ “ยถาสงฺขฺยนฺ”ติ.

ปุริสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสาติ ปุริสสทฺทโต ปฐมาโย-วจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริเสติ ตสฺมาว ทุติยาโยวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

รูปาติ รูปสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา ตสฺสีมินา อาการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. รูเปติ ตสฺมาว ทุติยาโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นฺยาเทสํ กตฺวา ตสฺสีมินา เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อคฺคโย, มุนโย, อิสโยติ วาคฺคหณผลานิ. เตสํ ปน อคฺคิ-มุนิ-อิสิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺตํ กตฺวา เหฏฺฐา วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถ-ทีปนญฺจ กตฺวา สติปิ อการโต ปรสฺมึ โยมฺหิ วาคฺคหเณน อิมินา อาเทเส อกเต รูปานิ. ปุริสสฺส รูปสฺสาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ทณฺฑิโน, อคฺคี, มุนีติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑิโนติ ทณฺฑี-สทฺทโต โยวจนํ กตฺวา สติปิ โยมฺหิ อนการนฺตตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โนอาเทเส กเต รูปํ.

อคฺคีติ อคฺคิสทฺทโต โยมฺหิ กเต วุตฺตนเยน อาเทสมกตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยมฺหิ ลุตฺเต “โยสุ กตนิการ-โลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๐๘] สฺมาสฺมึนํ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการโต สฺมา-สฺมึนํ ยถาสงฺขฺยํ อา-เออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณญฺจ อา-เอคหณญฺจานุวตฺตเต. วาคฺคหณํ อา-เอคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. เตนานุกฑฺฒิตมฺปิ จคฺคหณานุกฑฺฒิตํ วิย อุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต. เหฏฺฐา วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถทีปนตฺถญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปุริสา, ปุริเสติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุริสสทฺทา สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เตสํ ปฏิปาฏิยา อา-เออาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.

ทณฺฑินาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินาติ ทณฺฑีสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา อนการนฺตตฺตา อิธ วุตฺต-วิธานมกตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “สฺมา นา”ติ อธิกิจฺจ “ฌลโต เจ”ติ สฺมาวจสฺส นาอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๐๙] อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จตุตฺถิยา เอกวจนํ จตุตฺเถกวจนํ. ตสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส. “อาย สสฺส ตู”ติ วตฺตพฺเพ จตุตฺถิวจนํ ฉฏฺฐิวิวชฺชนตฺถํ. “อาย จตุตฺถิยา ตู”ติ วตฺตพฺเพ เอกวจนคฺคหณํ จตุตฺถิพหุวจนวิวชฺชนตฺถํ. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

อตฺถายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถายาติ อตฺถสทฺทโต จตุตฺ-เถกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสายาเทเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิสิสฺสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ปุริสสฺส มุขนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตมฺปิ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตฺถ จ มุข-สทฺทปฺปโยโค ฉฏฺฐฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปุริสานนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ททาตีติ อิทมฺปิ จตุตฺถิภาววิญฺญาปนตฺถํ. สมณสฺสาติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ทาตา โหตีติ กตฺวา จตุตฺถิ-ภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตุคฺคหเณน “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ อิทมฺปิ จตุตฺเถก-วจนสฺส ตฺถญฺจ โหติ.

อตฺถตฺถนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถตฺถนฺติ อตฺถสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ตสฺส ตุคฺคหเณน ตฺถํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๑๐] ตโย เนว จ สพฺพนาเมหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพนาเมหิ อการนฺเตหิ สฺมา-สฺมึนํ เหฏฺฐา วุตฺตา ตโย อา-เอ-อายาเทสา เนว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. อโต-คหณมิหานุวตฺตเต. เอวคฺคหณํ “สพฺพทาปิ น โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา โย-นิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ วา. จคฺคหณํ อโตคหณา-นุกฑฺฒนตฺถํ, ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อนนฺตรสุตฺตทฺวยมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. กึสทฺทสฺส กาเทโส เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.

ปาปาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาปา, ปาเปติ อิมานิ เหฏฺฐา ปุริสา, ปุริเสติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ญาตพฺพานิ. ปาปายาติ อิทํ ปน อตฺถายาติ อิมินาว สทิสํ.

[๑๑๑] ฆโต นาทีนํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆโต ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายา-เทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อิโต อายคฺคหณเมกวจนคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กญฺญายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญายาติ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นาวจนสฺ-สายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

รตฺติยา, วธุยาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วธุยาติ วธูสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ นาทิมฺหิ ฆสฺสาภาวา อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

กญฺญนฺติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน กญฺญา-วิชฺชา-วีณา-คงฺคา-สทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา ฆโต นาทีนมภาวา อิมินา วุตฺตวิธิมกตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. สพฺพาสูติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๑๒] ปโต ยา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปโต ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. เอกวจนคฺคหณญฺจ นาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. รตฺติยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

รตฺตีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺตีติ รตฺติสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปสญฺญํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

กญฺญายาติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. รตฺตีนํ, อิตฺถีนนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺตีนนฺติ เอตฺถ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ จา”ติ ทีโฆ โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๑๓] สขโต คสฺเส วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สขโต คสฺส อการ-อาการ-อิการ-อีการ-เอการาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. วาคฺคหณํ ปคฺคหณสฺส นิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอคหณสฺส ปน คหิตากาโร “สรา สเร โลปนฺ”ติ เอตฺเถว วุตฺโต.

โภ สขาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน สขสทฺทโต ชินวจนาธิการ-มธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ ปถเมกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา อิมินา คสฺส อาเทเส กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ โภติ อาลปนตฺถนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.

[๑๑๔] ฆเต จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆโต ปรสฺส คสฺส เอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ เอคหเณ อิห เอคหณกรณํ เสสนิวตฺตนตฺถํ. คสฺสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ปน “อโฆ รสฺสเมก-วจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย อวธารณตฺถํ.

โภติ อยฺเยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อยฺย-กญฺญ-ขราติยสทฺเทหิ วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ฆสญฺญํ กตฺวา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา คสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๑๑๕] น อมฺมาทิโต

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺมาทิโต คสฺส เอการาเทโส น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. คสฺสคฺคหณเมคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อมฺมา-ติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน อมฺม-อนฺน-อมฺพ-ตาตสทฺเทหิ วุตฺตนเยน อา-ปจฺจยาทึ กตฺวา ฆสญฺญญฺจ กตฺวา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆเต เจ”ติ คสฺเสการาเทเส สมฺปตฺเต ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๑๖] อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อกตรสฺสา ลโต โยอาลปนสฺส เว-โวอาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. น กตรสฺโส อกตรสฺโส. ตสฺมา อกตรสฺสา. ลโตติ อิมินา ตุลฺยา-ธิกรณํ. โย จ โส อาลปโน จาติ ยฺวาลปโน. ตสฺส ยฺวาลปนสฺส.

ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สยมฺภุโวติ กิมุทาหรณํ. ตํปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. นาคิโยติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน นาคี-เธนุ-ยาคุสทฺเทหิ อาลปนโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ยฺวาลปเน ลสฺสาภาวา อิมินา อาเทสสฺมิมกเต รูปานิ.

เต เหตโว, เต ภิกฺขโวติ อิมานิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ เหตุ-ภิกฺขุ-สทฺเทหิ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาโยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา สติปิ อกตรสฺเส ลสฺมึ ยฺวาลปนสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา “ปญฺจา-ทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล เจ”ติ อตฺเต กเต รูปานิ.

[๑๑๗] ฌลโต สสฺส โน วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลโต สสฺส วิภตฺติสฺส โนอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคฺคิโนติ-อาทีนิ อุทาหรณานิ. สพฺพานิปิ ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ.

สขิโน, สขิสฺสาติ เอตฺถ สขสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทสกรณเมว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๑๘] ฆปโต จ โยนํ โลโป

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆ-ป-ฌ-ลอิจฺเจเตหิ โยนํ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. ฌ-ลคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. โย จ โย จ โย. เตสํ โยนํ. “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา คหิตํ. เตเนว พหุวจนํ กตํ. จคฺคหณํ ฌ-ลคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

กญฺญาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปุพฺเพ วุตฺตานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ โยมฺหิ ลุตฺเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีโฆ โหติ. “อคฺคโย, ภิกฺขโว”ติ เอตฺถ อตฺตญฺจ โวการาเทโส จ. อฏฺฐีนีติ เอตฺถ นิอาเทโส จ วุตฺตนโยว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๑๑๙] ลโต โวกาโร จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ลโต โยนํ โวกาโร โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. วาคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ลโต โว”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ การคฺคหณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา การคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ.

ภิกฺขโวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขโวติ ภิกฺขุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา, ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส โวการํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกต-รสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล เจ”ติ ลสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อิมินา โยวจนสฺส โวการาเทเส กเต รูปํ. ชนฺตุโนติ การคฺคหณผลํ. ตํ ปน ชนฺตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา การคฺ-คหเณน โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. นิปาตานํ อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม “สุนํหิสุ เจ”ติ เอตฺถ วิย กตฺถจิ นิวตฺตนํ.

อมูติ อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา สติปิ ลสฺมา โยมฺหิ จคฺคหเณน โยวจนสฺส โวการาเทสมกตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป

ปฐโม ปริจฺเฉโท

-------------------------

ทุติยปริจฺเฉท

[๑๒๐] อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺหสทฺทสฺส เส วิภตฺติมฺหิ วิภตฺติยา สห มมํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วิภตฺติยา สห วตฺตตีติ สวิภตฺติ. ตสฺส สวิภตฺติสฺส. อมฺหสฺสาติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ.

มมํ ทียเต, มมํ ปริคฺคโหติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อมฺหสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานนฺ”ติ สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา วา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฐี”ติ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา อิมินา วิภตฺติยา สห อมฺหสทฺทสฺส มมํอาเทเส กเต รูปานิ. “ทียเต, ปริคฺคโห”ติ อิมานิ จตุตฺถิฉฏฺฐิภาวปริทีปนตฺถํ วุตฺตานิ.

[๑๒๑] มยํ โยมฺหิ ปฐเม

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺหสทฺทสฺส ปฐมาพหุวจนโยมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิภตฺติยา สห มยํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อปิคฺคหณญฺจ สวิภตฺติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

มยํ คจฺฉามาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อมฺห-สทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทเส กเต รูปํ. คจฺฉามาติ อิทํ ปน ปฐมาพหุ-วจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ.

ปุริสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปุริสสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา สติปิ ปฐมาโยวจเน อมฺหสทฺทสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อหนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อมฺหสทฺเท โยวจนสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อธิกิจฺจ “ตฺวมหํ สิมฺหิ เจ”ติ วิภตฺติยา สห อมฺห-สทฺทสฺส อหํอาเทเส กเต รูปํ.

อมฺหากํ ปสฺสสีติ อิทํปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต ทุติยา-พหุวจนํ กตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ยฺวปฐโม”ติ โยวิภตฺติยา อากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปสฺสสีติ อิทํ ปน อปฐมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

[๑๒๒] นฺตุสฺส นฺโต

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเม”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ ปฐมคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺตีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อสฺสตฺถิสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. ติฏฺฐนฺตีติ อิทํ ปน ปฐมาพหุวจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

สพฺเพ สตฺตา คจฺฉนฺตีติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ จ สตฺตาติ สุวิญฺเญยฺยเมว. สพฺเพติ อิทํ ปน สพฺพสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา นฺตุสฺสาภาวา สติปิ ปฐมา-โยวจเน อิมินา อาเทสมกตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คุณวนฺเต ปสฺสนฺตีติ อิทํปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน วุตฺตนเยน คุณวนฺตุ-สทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา สติปิ นฺตุมฺหิ อปฐมตฺตา โย-วจนสฺส อิมินา อาเทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีน-มาเอ”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปสฺสสีติ อิทํ ปน ทุติยาพหุวจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

[๑๒๓] นฺตสฺส เส วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สีลวนฺตสฺส ฌายิโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สีลสทฺทโต “สีลมสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วนฺตุปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสา-เทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน สีลวนฺตุสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.

สีลวาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สีลวนฺตุสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺ-สาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทเส กเต สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๑๒๔] อา สิมฺหิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว วนฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา สีลวาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ. สติมา, มติมาติ เอตฺถ สติ-มติสทฺเทหิ “สติ มติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยกรณเมว วิเสโส. ปุริโสติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สุวิญฺเญยฺยเมว. สีลวนฺโตติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คุณวนฺโตติ อิมินาว สทิสํ.

[๑๒๕] อํ นปุํสเก

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อมาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นปุํสเก อตฺเถ คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ สิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวํ, รุจิมนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุ-รุจิมนฺตุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา จิตฺต-ปุปฺผสทฺเทหิ ตุลฺยาธิกรณโต นปุํสกลิงฺคตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, อา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

วณฺณวนฺตนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน วณฺณวนฺตุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา สิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต สมฺปตฺเต “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๑๒๖] อวณฺณา จ เค

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ-อ-อาอาเทสา โหนฺติ เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อวณฺณคฺคหเณน อการ-อากาเร สํคณฺหาติ. จคฺคหเณน อนนฺตเร วุตฺตํ อํคหณํ อากฑฺฒติ. เตนาห “อํ-อ-อาอาเทสา โหนฺตี”ติ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ อํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวํติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต ชินวจนาธิการ-มธิกิจฺจ วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ อาลปเนกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ สิโน คสญฺญํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, อํ นปุํสเก-ตฺยธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อํ-อ-อาอาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๑๒๗] โตติตา สสฺมึนาสุ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โต-ติ-ตาอาเทสา โหนฺติ ส-สฺมึ-นาอิจฺเจเตสุ ปเรสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคติกวเสน อนุวตฺตเต. “นฺตสฺส เส วา”ติ อิโต วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต ส-สฺมึ-นา-วิภตฺติโย กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ยถาสงฺขฺยํ โต-ติ-ตาอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ คุณวนฺเตนาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺตญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทโสว วิเสโส.

[๑๒๘] นํมฺหิ ตํ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ วาคฺคหณกรณํ มณฺฑูกคตฺย-นุวตฺติตสฺส อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

คุณวตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุ-สติมนฺตุสทฺเทหิ นํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตมาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เตเหว นํวิภตฺตึ กตฺวา “สุนํหิสุ จ, ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๑๒๙] อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส อิทมาเทโส โหติ อํ-สิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ นปุํสเก วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อิทํ จิตฺตํ ปสฺสสิ, อิทํ จิตฺตํ ติฏฺฐตีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อิมสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺติโย กตฺวา สวิภตฺติสฺส อิมสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นํมฺหิ ตํ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิทมาเทเส กเต รูปานิ.

ปสฺสสิ, ติฏฺฐตีติ อิมานิ ทุติยาปถมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. จิตฺตนฺติ อิทํ ปน นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.

อิมํ ปุริสํ ปสฺสสิ, อยํ ปุริโส ติฏฺฐตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิมนฺติ อิมสทฺทโต วุตฺตเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา อนปุํสกตฺตา อิมินา วุตฺตวิธานมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อยนฺติ อิมสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺสายมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๑๓๐] อมุสฺสาทุํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมุสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส อทุํอาเทโส โหติ อํ-สิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ นปุํสกตฺเต คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ อํ-สิคฺคหณญฺจ นปุํสกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อทุํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อทุํ ปุปฺผํ วิโรจตีตฺยุทาหรณานิ. ตานิ ปน อมุสทฺทโต วุตฺตนเยน อํ-สิวิภตฺติโย กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส อมุสทฺทสฺส อทุํอาเทเส กเต รูปานิ. ปุปฺผนฺติ นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปสฺสสิ, วิโรจตีติ ทุติยาปถมตฺต-วิญฺญาปนตฺถํ.

อมุํ ราชานํ ปสฺสสิ, อสุ ราชา ติฏฺฐตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อมุนฺติ อมุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา อนปุํสกตฺตา อิมินา อาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ. ราชานนฺติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

อสูติ อมุสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตาการาสมฺภวโต อาเทสมกตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ วตฺตมาเน “อมุสฺส โม สนฺ”ติ มการสฺส สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๑๓๑] อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ ‘ปญฺจาทีนมกาโร’ติ ปริยนฺตํ กตฺวา ยํ วกฺขาม, ตํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ สงฺขฺยาสทฺทานํ อาเทโส โหติ, ตสฺมา อิตฺถิปุม-นปุํสกสงฺขฺยมธิการํ”อิติ ญาปนตฺถํ. “อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถวาจกสงฺขฺยํ อธิการมิ”ติ อตฺโถ. อธิการสทฺโท เหตฺถ วจนเสโส. “อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺท-มปฺปโยคํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา “โส นปุํสก-ลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุก-วิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคเมกตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาส-กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา นปุํสกตฺตา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตพฺพาจกสฺส จ ตพฺโพหาเรน โวหริตพฺพโต “อิตฺถิปุมนปุํสกญฺจ ตํ สงฺขฺยญฺจา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สห กมฺมธารยสญฺญาย สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปาทึ กตฺวา “อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ วุตฺตํ. อธิกาโร อยํ.

[๑๓๒] โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทฺวิสทฺทสฺส สงฺขฺยาวาจกสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส โยสุ วิภตฺตีสุ เทฺวอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต สวิภตฺติคฺคหณญฺจ. อิธ ปน ทฺวิสทฺทวาจกตฺตา “วีสติ-ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ เอตฺถ วิย ทฺวิสฺสาติ วตฺตพฺเพ ทฺวินฺนนฺติ วจนํ สงฺขฺยาวาจกทฺวิสทฺทโต พหุวจนเมว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

เทฺว อิตฺถิโยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เทฺวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ทฺวิสทฺทสฺส เทฺวอาเทเส กเต รูปํ. อิตฺถิ-ธมฺม-รูปสทฺทปฺปโยโค อิตฺถิ-ปุม-นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ทฺวีสูติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน ทุเว-ทฺวย-อุภ-อุภย-ทุวี จ โหนฺติ โย-นา-อํ-นํอิจฺเจเตสู”ติอาทิมาห.

ตตฺถ จ ทุเวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ทฺวิสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส จคฺ-คหเณน ทุเวอาเทเส กเต รูปํ.

ทฺวเยนาติ ทฺวิสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส ทฺวยาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทฺวยนฺติ ทฺวิสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวยาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุภินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา “อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ นํวจนสฺสินฺนมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุภเยสนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส อุภยาเทสํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สมาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ อการสฺส เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทุวินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ทุวิอาเทสํ กตฺวา “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติ นการาคมํ กตฺวา วา “อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ นํ-วจนสฺส อินฺนมาเทสํ กตฺวา วา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๑๓๓] ติจตุนฺนํ ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ติ-จตุนฺนํ สงฺขฺยาวาจกานํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริอาเทสา โหนฺติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยาคฺคหณญฺจ โย-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ติสฺโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ติ-จตุสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา สวิภตฺตีนํ ติ-จตุสทฺทานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ ยถานุรูปโต “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริอาเทเส กเต รูปานิ. เวทนาทิสทฺทปฺ-ปโยโค อิตฺถิปุมนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๓๔] ปญฺจาทีนมกาโร

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปญฺจาทีนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อการาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยาคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปญฺจาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปญฺจาติ ปญฺจสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๓๕] ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญ-ราชิโน-อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

รญฺโญ, ราชิโนติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รญฺโญ-ราชิโนอาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๓๖] รญฺญํ นํมฺหิ วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญมาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

รญฺญนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รญฺญมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตโต นํวจนํ กตฺวา วาคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา “ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ เจ”ติ ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.

[๑๓๗] นามฺหิ รญฺญา วา

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต ปน สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺ-คหณกรณํ อุตฺตรตฺร วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. “ยทิ หิ อุตฺตรตฺราปิ วตฺเตยฺย, อิธ วาคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ ภเวยฺย, กตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘น อุตฺตรตฺร วาคฺคหณํ วตฺตตี”ติ. อนนฺตรสุตฺเต ปน วาคฺคหณํ นิวตฺติตุํ อิธ วาคฺคหณกรณํ โหติ, กสฺมา น วตฺตตี”ติ. อิธ วาคฺคหณกรณโต. ยทิ หิ อิธปิ อุตฺตรตฺราปิ วตฺเตยฺย, อิเธว น กตฺตพฺพํ ภเวญฺย, อิธ วาคฺคหณกรเณ อตฺถวิเสสาภาวา, ปุริมสฺเสว อิธ จ อุตฺตรตฺร จ อธิปฺเปตตฺถสาธนโต, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา อิธ วาคฺคหณกรเณน ปุริมวาคฺคหณญฺจ อิธ วาคฺคหณญฺจ อุตฺตรตฺร น วตฺตติอิตฺยวคนฺตพฺพํ.

รญฺญา กตนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺเสนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๓๘] สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ

กิมตฺถมิทํ. “ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ รญฺเญ-ราชินิ- อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

รญฺเญ, ราชินีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺเญ-ราชินิอาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๓๙] ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ยถาสงฺขฺยํ ตยิ-มยิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ สฺมึมฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตยิ, มยีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ-มยิอาเทเส กเต รูปานิ.

ตฺวํ, อหนฺติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา สนฺเตสุปิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทสุ สฺมิโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ “ตฺวมหํ สิมฺหิ จา”ติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตฺวํ-อหํอาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๔๐] ตฺวมหํ สิมฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตฺวํ-อหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

ตุวนฺติ ตุมฺหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา อิธ จคฺคหเณน ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํอาเทเส กเต รูปํ.

[๑๔๑] ตวมม เส

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตว-มมอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตว, มมาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺห-สทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ ตว-มมอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๔๒] ตุยฺหํมยฺหญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตุยฺหํ-มยฺหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺ-คหณญฺจ เสคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ เสคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวมม เส”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตุยฺหํ-มยฺหํอาเทเส กเต รูปานิ.

ตยา, มยาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ นาวจนํ กตฺวา สนฺเตสุปิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทสุ สวิภตฺติโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ “นามฺหิ ตยามยา”ติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา-มยาอาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๔๓] ตํมมํมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ-มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตํ, มนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺห-สทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ-มํอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๔๔] ตวํมมญฺจ นวา

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ-มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ อํคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตวํ, มมนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตํมมํมฺหีตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตวํ-มมํอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๔๕] นามฺหิ ตยามยา

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา-มยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

ตุมฺเหหิ, อมฺเหหีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ หิวิภตฺตึ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺส เอการาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๔๖] ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ-ตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตุวํ, ตฺวนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺหสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ-ตฺวํอาเทเส กเต รูปานิ.

กฏฺฐสฺส, กลิงฺครสฺสาติ เอตฺถ “สิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺสาสูยราธิกฺข-ปจฺจาสุณอนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถ-กมฺมนิ อาสีสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ เจ”ติ มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร สติ อปาณินิ วาจกตฺตา สมฺปทานสญฺโญ โหติ. ตโต “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิ-วิภตฺติ โหติ. อญฺญถา “กฏฺฐมิว, กลิงฺครมิวา”ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย.

[๑๔๗] ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน

กิมตฺถมิทํ. “ปทโต ปรานํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ โว-โนอาเทสา โหนฺติ นวา ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฐีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคตฺยา นวาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฐีสูติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘เตเมกวจเนสุ จา’ติ วุตฺตตฺตา ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฐิ-พหุวจนานิเยว สงฺคณฺหาตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

ปหาย โว คมิสฺสามีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โวติ ปหาย-สทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺหสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา ตุมฺห-สทฺทตฺตา ทุติยาพหุวจนตฺตา จ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวํมมญฺจ นวา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส โวอาเทเส กเต รูปํ. ปหายาติ อิทํ ปน ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ปทโต ปรตฺตญฺจ. คมิสฺสามีติ อิทํ สุตฺตวิภาวนตฺถํ.

โนติ อิทํ ปน มาติ นิปาตปทโต ปรมฺหา อมฺหสทฺทมฺหา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา โนอาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ มาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. วิกนฺตึสูติ ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อชฺชอิติ สุตฺตวิภาวนตฺถํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

ตตฺถ จ ธมฺมนฺติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. เทเสสฺสามีติ จตุตฺถิภาว-วิญฺญาปนตฺถํ. ตถา สํวิภเชถาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. รชฺเชนาติ จตุตฺถิ-ภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตถา ตุฏฺโฐสฺมีติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปกติยาติ ฉฏฺฐิภาววิญฺญาปนตฺถํ. สตฺถาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ตญฺเจว ภควาติ อิมญฺจ ฉฏฺฐิภาววิญฺญาปนตฺถํ. เอโส อมฺหากํ สตฺถาติ นวาคฺคหณผลํ. ตํ ปน เอตสทฺทโต ปรมฺหา อมฺหสทฺทมฺหา สตฺถุสมฺพนฺธวเสน ฉฏฺฐิพหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ อมฺหสทฺเท ฉฏฺฐิพหุวจเน นวาคฺคหเณน อิมินา อาเทส-มกตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ นํวจนสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เอเต อิสโย ปสฺสสีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิสิสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ ทุติยาพหุวจเน ตุมฺห-อมฺหสทฺทาภาวา อิมินาเทส-มกตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. ตตฺถ จ เอเตติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปสฺสสีติ ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

ตุมฺหากํ สตฺถาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สุวิญฺเญยฺยเมว. คจฺฉถ ตุมฺเหติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คจฺฉถสทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺหสทฺทมฺหา ปถมา-พหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ ตุมฺหสทฺเท ทุติยาทีนมภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “วา ยฺวปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺ-เสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอตฺถ จ คจฺฉถาติ ปถมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ปทโต ปรตฺตญฺจ.

[๑๔๘] เตเมกวจเนสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา โหนฺติ ‘จตุตฺถี ฉฏฺฐี’อิจฺเจเตสุ เอกวจเนสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ จตุตฺถิฉฏฺฐิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ เอกวจเนสูติ อนิยม-วเสน วุตฺตํ, น อํมฺหีติ วุตฺตตฺตา ปน จตุตฺถิฉฏฺเฐกวจนาเนว สงฺคณฺหาตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

เต, เมติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เตติ ททามิสทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺห-สทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตถีฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เตอาเทเส กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เย เจตฺถ เต-เมสทฺเท ถเปตฺวา วุตฺตา, เต สพฺเพ จตุตฺถิฉฏฺฐิภาววิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. ตว ญาติ, มม ญาตีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๑๔๙] น อํมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา น โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ เต-เมคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อิทํ ปน “ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ สมฺปตฺตมฺปิ นิวาเรติ. อยเมว วิเสโส.

[๑๕๐] วา ตติเย จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา โหนฺติ ตติเยกวจเน ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺ-คหณํ เต-เมคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโต-คหณญฺจ เต-เมคหณญฺจ เอกวจนคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กตํ เต, กตํ เมติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กตสทฺทโต ปเรหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ตติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน, เตเมกวจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เต-เมอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณ-ผลานิ. ตานิ จ กิมุทาหรณานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๕๑] พหุวจเนสุ โวโน

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ ยถาสงฺขฺยํ โว-โนอาเทสา โหนฺติ ตติยาพหุวจเน ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ ตติยคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

“นนฺวิห พหุวจนคฺคหณมกตฺตพฺพํ ตติยคฺคหณานุวตฺตนโต ตติเยกวจนสฺส จ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานตฺตา”ติ. “น น กตฺตพฺพํ, อสติ หิ พหุวจนคฺคหเณ ‘ตติเยกวจนสฺเสว อิมินา อาเทสํ วิทธาตี’ติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา”ติ. ตทตฺถํปิ น กตฺตพฺพํ. เอวญฺจ สติ อนนฺตรสุตฺเตเนกโยคเมว กตฺตพฺพํ ภเวยฺย. น จ ตํ กตํ. เตน ญายติ “ตโต อญฺญสฺสีมินา อาเทสํ วิทธาตี”ติ. “นนุ วิกปฺปนตฺถํ วิสุํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา ‘กตํ เต’ติอาทีนมฺปิ ทิสฺสนโต. สจฺจมกตฺตพฺพํ. เอวํ สนฺเตปิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ ญาปกาย วาติ กตฺวา อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถํ. เตนาห “พหุวจนคฺคหเณน โยมฺหิ ปถเม โว-โนอาเทสา โหนฺตี”ติ. อถ วา เอตฺถ ตติยาพหุวจนสฺเสกตฺตา พหุวจเนติ วตฺตพฺเพ พหุวจเนสูติ พหุวจนนิทฺเทโส อญฺเญสมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. เตนาห “พหุวจนคฺคหเณน โยมฺหิ ปถเม โว-โนอาเทสา โหนฺตี”ติ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา “พหุวจเนน คหณํ พหุวจนคฺคหณํ, เตน พหุวจนคฺคหเณนา”ติ.

กตํ โว, กตํ โนตฺยุทาหรณานิ. ตานิ ปน กตํสทฺทโต ปเรหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ตติยาพหุวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน, วา ตติเย จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺตีนํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ โว-โนอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยามาติ อิมานิ พหุวจนคฺ-คหณผลานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อิมินา โว-โนอาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๕๒] ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปุมาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ สิวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทเส กเต รูปํ.

ปุมาโนติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา สติปิ ปุมสทฺทนฺเต สิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวาโน”ติ ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโน-อาเทเส กเต รูปํ. อิห จ “ปุมสฺส อ ปุมอ”อิติ ฉฏฺฐิสมาสํ กตฺวา ตโต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต อาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฐึ กตฺวา ปุมสฺสาติ วุตฺเตเยวาธิปฺเปตตฺถสิชฺฌนโต สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อนฺตคฺคหณสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “อนฺตคฺคหเณน ‘มฆว-ยุว’อิจฺเจวมาทีนํ อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหตี”ติ อาห.

มฆวา, ยุวาติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน มฆว-ยุวสทฺเทหิ สิวจนํ กตฺวา เตสมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อิธ อนฺตคฺคหเณน อาการาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๕๓] อมาลปเนกวจเน

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อํ เค”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ อาลปเนกวจเนติ วจนํ ตพฺพาจกสทฺทนฺตรนิทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนนฺติ.

เห ปุมนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ สิวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํอาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ เหติ อาลปนตฺตนิทสฺสนตฺถํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “อาลปเน เจ”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติกรณเมว วิเสโส.

[๑๕๔] สมาเส จ วิภาสา

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อํอาเทโส โหติ สมาเส วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ อํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อํคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโหติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ สรนฺตสฺส ปกติภาวํ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, อมาลปเนกวจเน”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปุมนฺตสฺส อมาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺเต กเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๕๕] โยสฺวาโน

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๑๕๖] อาเน สฺมึมฺหิ วา

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อาเนอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “เหฏฺฐา สติปิ วิภาสคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตรสุตฺตสฺส วิภาสคฺคหณํ น วตฺตเต”อิติ ญาปนตฺถํ.

ปุมาเนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ตฺยธิกิจฺจ “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมิโน เออาเทเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๑๕๗] หิวิภตฺติมฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อาเนอาเทโส โหติ หิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ อาเนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

ปุมาเนหิ, ปุมาเนภีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุมสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, อาเน สฺมึมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมนฺตสฺส อาเน-อาเทเส กเต ปจฺฉิมสฺมึ หิวิภตฺติยา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภิอาเทเส กเต รูปานิ. ปุน วิภตฺติคฺคหณํ ยถาธิกตสวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. เตนาห “ปุน วิภตฺติคฺคหณํ กิมตฺถํ, สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.

ยุวาโนติ ยุวสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ยุวสทฺทนฺตสฺส อานาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ยุวานาติ ยุวสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อานาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ยุวานนฺติ ยุวสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อานาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยุวาเนติ ตโต ทุติยาโยวจนํ กตฺวา วุตฺต-นเยน อาเนอาเทสํ กตฺวา “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ปุมุโนติอาทีสุ “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทโส จ “สฺมา นา”ติ วตฺตมาเน “ฌลโต จา”ติ สฺมาวจนสฺส นาอาเทโส จ วิเสโส.

[๑๕๘] สุสฺมิมา วา

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อาการาเทโส โหติ สุสฺมึ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วิภตฺติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เหฏฺฐา วาคฺคหเณ สติปิ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตร-สุตฺตสฺส วาคฺคหณนานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

ปุมาสูติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, หิวิภตฺติมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส อาการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสการ-กรณเมว วิเสโส.

[๑๕๙] อุ นามฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อา-อุอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วิภตฺติคฺคหณญฺจ อา-คหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อาคหณานุ-กฑฺฒนตฺถํ.

ปุมานา, ปุมุนาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุมสทฺทโต นาวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, หิวิภตฺติมฺหิ จ, สุสฺมิมา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส อา-อุอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๖๐] อ กมฺมนฺตสฺส จ

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมสทฺทนฺตสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อุ-ออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ อุคฺคหณญฺจ นามฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

กมฺมุนา, กมฺมนาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กมฺมสทฺทโต นาวิภตฺตึ กตฺวา ตโต “หิวิภตฺติมฺหิ จ, สุสฺมิมา วา, อุ นามฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุ-ออาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺ-คหเณน มฆว-ยุวอิจฺเจวมาทีนํ อนฺตสฺส อาอาเทโส โหติ กฺวจิ นา-สุ อิจฺเจเตสู”ติอาทิมาห. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป

ทุติโย ปริจฺเฉโท

------------------------

ตติยปริจฺเฉท

[๑๖๑] ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺหมฺเหหิ นํวจนสฺส อากํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุมฺหากํ, อมฺหากนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ นํวจนํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๖๒] วา ยฺวปฐโม

กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อปฐโม โย อากํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ อากํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตุมฺหากํ ปสฺสสิ, อมฺหากํ ปสฺสสีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ ปสฺสสีติ อิทํ ปน ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เตเหว ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตุมฺเหหิ, อมฺเหหีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม มยนฺติ อิมานิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุมฺเหติ ตุมฺหสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพ-นามการเต ปฐโม”ติ โยวจนสฺเสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มยนฺติ อมฺหสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ “มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๖๓] สสฺสํ

กิมตฺถมิทํ. “เตหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สสฺส วิภตฺติสฺส อํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุมฺหํ ทียเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุพฺพปุพฺพกานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. ตตฺถ จ ตุมฺหนฺติ ตุมฺหสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ, วา ยฺวปฐโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สสฺส วิภตฺติสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ทียเต, ปริคฺคโหติ อิมานิ จตุตฺถิฉฏฺฐิภาว-วิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๖๔] สพฺพนามการเต ปฐโม

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺต-มาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โยคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสํ นามานิ สพฺพนามานิ. สพฺพนามานํ อกาโร สพฺพนามกาโร. ตโต สพฺพนามการโต.

สพฺเพ, เย, เตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพ-ย-ต-กึ-ตุมฺห-อมฺห-อิมอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. เอตฺถ จ เกติ กึสพฺพสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กการาเทโส โหติ.

เทวาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน เทวาทิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

อมูติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.

สพฺโพติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพาทิสทฺเทหิ สิวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ โสติ เอตฺถ ตสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา ตการสฺส “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสนฺโต”ติ สการาเทโส โหติ. โกติ เอตฺถ วุตฺตนเยน กึสทฺทสฺส กการาเทโส โหติ. อยนฺติ อิทํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺส อยมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

อิธ ปน “สพฺพนามการเต”ติ วุตฺเตเยว “วา ยฺวปฐโม”ติ อิโต โย-คหณสฺสานุวตฺตนโต อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ปฐมคฺคหณกรณํ อุตฺตรสุตฺตตฺถํ. “นนุ ปฐโมติ อวุตฺเต ‘ทุติยาโยวจนสฺเส’ติ สงฺกา สิยา”ติ. น สิยา. กสฺมา. ยทิ ปน สพฺพนามการโต ทุติยาโยวจนสฺเสตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ภเวยฺย. อิทเมวา-วจนียํ ภเวยฺย “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อการนฺตโต ทุติยาโยวจนสฺเสการาเทสสฺสุป-ลพฺภนโต. “นนุ ตตฺถ วิกปฺปวเสน วุตฺตตฺตานิจฺจวิธานตฺถมิทนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, ตตฺถ จ วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถตฺตา”ติ. ตสฺส ปน กฺวจตฺถตา ตตฺเถว วุตฺตา. ภวเตฺววํ, กสฺมา จ ตตฺถ น วุตฺตนฺติ. อิธ ตสฺสุปฺปตฺติโต อวคนฺตพฺพสฺสตฺถสฺสาวิกรณตฺถนฺติ. ยทิ เอวํ อุตฺตรสุตฺเตปิ ทฺวนฺทฏฺฐมฺหา สพฺพ-นามมฺหา อการนฺตโต โยวจนสฺเสการาเทสสฺส วุตฺตตฺตา ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ. น น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ เอตฺถ วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถตฺตา เตน กตฺถจิ นิยตวเสน สิยา, กตฺถจิ น สิยาติ เอเกกสฺเสว รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติปิ มนฺตพฺพโต. ตสฺมา ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมิห ปฐมคฺคหณํ กตํ. เตนาห “ปฐมคฺคหณมุตฺตรสุตฺตตฺถนฺ”ติ.

[๑๖๕] ทฺวนฺทฏฺฐา วา

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา สพฺพนามการโต ทฺวนฺทฏฺฐา โย ปฐโม วิกปฺเปน เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. โยคหณญฺจ สพฺพนามคฺคหณญฺจ อการคฺคหณญฺจ ปฐมคฺคหณญฺจ เอคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ทฺวนฺเท ฅิโต ทฺวนฺทฏฺโฐ. ทฺวนฺทวเสน ฅิโต เอตฺถาติปิ ทฺวนฺทฏฺโฐ. ตสฺมา ทฺวนฺทฏฺฐา.

กตรกตเมติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “กตโร จ กตโม จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจน-ยุตฺตํ หี”ตฺยธิกิจฺจ “ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ ลิงฺคํ ถเปตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุ-ปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม, สพฺพนามการเต ปฐโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ วาคฺคหเณน อิมินา-เทสมกตฺวา “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสการา-เทโสว วิเสโส. เหฏฺฐา วาคฺคหเณ สติปิ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตรสุตฺตสฺส วาคฺคหณานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. กิมุทาหรณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๑๖๖] นาญฺญํ สพฺพนามิกํ

กิมตฺถมิทํ. “อิธ วุตฺตเมตฺตํ ถเปตฺวา ยํ อญฺญํ ‘สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, สพฺพโต นํ สํสานนฺ’ติอาทินา วุตฺตวิธานํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ทฺวนฺทฏฺฐานํ สพฺพ-นามานํ น กตฺตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ทฺวนฺทฏฺฐคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสํ นามานิ สพฺพนามานิ. สพฺพนามานํ วิหิตํ สพฺพนาเมหิ วา สพฺพนามิกํ. “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ อธิกิจฺจ “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณิกปจฺจโย โหติ. “สพฺพนาเมสุ นิยุตฺตํ, สพฺพนาเมสุ สนฺนิธานนฺ”ติ วา อตฺเถ เตเนว ณิกปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

ปุพฺพาปรานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุพฺพาปรานนฺติ “ปุพฺพา จ อปรา จา”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ตโต ฉฏฺฐิ-พหุวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺ-เสการาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ อาเทสทฺวยมฺหิ จ สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, ทฺวนฺทฏฺฐา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตํ สพฺพํ ปฏิเสเธตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๑๖๗] พหุพฺพีหิมฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพนามานํ วุตฺตปฺปการานํ วิธานมญฺญเมตฺตํ ถเปตฺวา พหุพฺพีหิมฺหิ สมาเส สติ น กตฺตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺ-คหณญฺจ นคฺคหณญฺจ อญฺญคฺคหณญฺจ สพฺพนามิกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

ปิยปุพฺพายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปิยปุพฺพายาติ “ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺญ-ปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต ปิย-ปุพฺพสทฺทโต อิตฺถิวาจกตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สวิภตฺติสฺส สาอาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, นาญฺญํ สพฺพนามิกํ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ สวิภตฺติสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อถ วา วุตฺตนเยน กตสมาสโต ปิยปุพฺพสทฺทโต สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน อายาเทสํ กตฺวา ตสฺสาปิ “เนตาหิ สฺมิมายยา”ติ ปฏิเสเธ สมฺปตฺเต อิมินาว ปฏิเสเธ กเต รูปํ.

ปิยปุพฺพานนฺติ ตโต นํวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํ-สานมาเทเส สมฺปตฺเต “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ เอการาเทเส จ สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.

ปิยปุพฺเพติ วุตฺตนเยน กตสมาสโต ปิยปุพฺพสทฺทโต อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สตฺตเมฺยกวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สมาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติ อนฺตสฺส อการํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อธิกิจฺจ “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึโน เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปิยปุพฺพสฺสาติ ปิยปุพฺพสทฺทโต อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สาอาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาการสฺส อการาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “เจติ กิมตฺถํ สพฺพนามิกวิธานํ โหตี”ติ อาห.

ตตฺถ จ ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสาติ “ทกฺขิณา จ ปุพฺพา จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิญฺจ กตฺวา ทกฺขิณปุพฺพสทฺทโต อา-ปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมึ-สานํ สํ-สาเทสํ กตฺวา “สํสาเสฺวก-วจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคเม กเต รูปานิ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๑๖๘] สพฺพโต นํ สํสานํ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต นํวจนสฺส สํ-สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สํ จ สานํ จ สํสานํ. อิธ ปน สพฺพคฺคหณํ เหฏฺฐา อการโตติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา ตทปคมกรณตฺถํ.

สพฺเพสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺเพสํ, สพฺเพสานนฺติ สพฺพสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทเส กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺส เอตฺเต กเต รูปานิ.

สพฺพาสํ, สพฺพาสานนฺติ สพฺพสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อา-ปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส สํ-สานมาเทเส กตฺวา อนการนฺตตฺตา เอการาเทสสฺมึ อกเต รูปานิ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. กึสทฺทสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กาเทโสว วิเสโส.

อมูสํ, อมูสานนฺติ เอตฺถ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีโฆว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๖๙] ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพคฺคหณํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ฉฏฺฐฺยนฺตวเสน เนสํ สมฺพนฺโธ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

ราชูสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ราชูสูติ ราชสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

ราชูภีติ เอตฺถ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภฺยาเทโสว วิเสโส. ราชาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ราชสทฺเท สฺวาทีน-มภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กฺวจิ นิวตฺตนํ.

ราเชสูติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สฺวาทโย กตฺวา สติปิ ราชสทฺทโต สฺวาทิมฺหิ จคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา อาทฺยนฺตานมการสฺส “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิตรสฺส อการสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทีเฆ กเต รูปานิ.

[๑๗๐] สพฺพสฺสิมสฺเส วา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สุนํหิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปุน สพฺพคฺคหณมิมสฺเส วาติ วุตฺเต “สุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ นิจฺจเมตฺตสฺส วิหิตตฺตา อิมสทฺทนฺตสฺส วิกปฺเปน เอตฺตตฺถมิทนฺติ สงฺกา สิยา. ตํนิวตฺตนตฺถํ.

เอสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอสูติ อิมสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอการาเทเส กเต รูปํ. เอสํ, เอหีติ อิมานิปิ วุตฺตสทิสาเนว. เอสนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน นํวจนสฺส สํอาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

เอเตสูติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต สฺวาทโย กตฺวา อาทฺยนฺตานํ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิตรสฺส ตเมวาธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ เอการาเทสํ กตฺวา ตโต นํวจนสฺส วุตฺตนเยน สมาเทเส กเต รูปานิ.

[๑๗๑] อนิมิ นามฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อน-อิมิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อน จ อิมิ จ อนิมิ. ทฺวนฺทวิสโย วิคฺคโห. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ อเนกตฺถตฺตา หิ นิปาตานํ.

อเนน, อิมินาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อเนนาติ อิมสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อนาเทสํ กตฺวา อการนฺตตฺตา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กิมุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๗๒] อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อยมาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อยนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อยมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. “ปุริโส, อิตฺถี”ติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

อิทนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา นปุํสกตฺถ-วาจกตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทมาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ จิตฺตนฺติ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ติฏฺฐตีติ สฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิมนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๗๓] อมุสฺส โม สํ

กิมตฺถมิทํ. “อมุสทฺทสฺส อนปุํสกตฺถวาจกสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณญฺจ อนปุํสกคฺคหณญฺจ สิมฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อสูติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา มการสฺส สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ราชา, อิตฺถีติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

อมุโก, อมุกาติ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ อมุโกติ อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต โก”ติ กการาคมํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรมฺปิ ตํสทิสเมว. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย จ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป จ วิเสโส.

อทุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา นปุํสกตฺถวาจกตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ตฺยธิกิจฺจ “อมุสฺสาทุนฺ”ติ อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ ปุปฺผนฺติ นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. วิโรจตีติ สฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

อมุนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อมุสทฺเท อนปุํสกตฺเต จ สิโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ. ตตฺถ จ ปสฺสสีติ กมฺมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๗๔] เอตเตสนฺโต

กิมตฺถมิทํ. “เอต-ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกตฺถวาจกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนปุํสกคฺคหณญฺจ สิมฺหิคฺคหณญฺจ สํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตญฺจ ตญฺจ เอตตา. เตสํ เอตเตสํ.

เอโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอโสติ เอตสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เอสาติ เอตฺถ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโปว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

เอตนฺติ เอตฺถ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิกรณเมว วิเสโส.

[๑๗๕] ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ ตคฺคหเณ อิธ ตคฺคหณกรณํ ตสทฺทสฺ-เสว สงฺคหณตฺถํ.

นายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นายาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นาวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, เอตเตสนฺโต”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตการสฺส นตฺตํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนมิ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.

นนฺติ ตสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ตการสฺส นตฺเต กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. เนติ ตสทฺทโต ปถมาโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “วา ยฺวปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ทุติยาพหุวจเนปิ ตาทิสเมว รูปํ.

เนสูติ ตสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.

นมฺหีติ ตสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมึโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.

นาภีติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ จ กเต ตโต หิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ตการสฺส นตฺตํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิวิภตฺติยา ภฺยาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. เอตฺถ จ ถเปตฺวา อาทฺยนฺตทฺวยํ อิตรานิ ปุมนปุํสกสาธารณตฺตา ตพฺพิเสเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํ. อาทฺยนฺตทฺวยํ ปน อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ.

[๑๗๖] สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ สพฺพคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ สพฺพตฺถคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสาติ ตสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, สพฺพสฺสิมสฺเส วา, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสทฺทสฺส อตฺเต กเต “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. อสฺมาติ มูโลทาหรณํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตถา ปุพฺพปุพฺพกานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. สพฺพานิ ตานิ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

อสฺสํ, อสฺสาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา วุตฺตนเยน ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมึ-สานํ สํ-สาเทเส กเต วุตฺตนเยน ตสทฺทสฺส อตฺเต กเต “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สการาคเม กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ วุตฺตสทิสาเนว. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสาเนว. อตฺตภาโว จ อิตฺถิวาจกตฺตา อุวณฺณตฺตา จ ปสญฺญํ กตฺวา ปตฺตมาคมฺม สํ-สาเทสกรณญฺจ วิเสโส.

[๑๗๗] อิมสทฺทสฺส จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อตฺตํ โหติ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ สพฺพตฺถคฺคหณญฺจ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาคหณญฺจ อตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

อสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสาติ อิมสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิมสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺ-คหณผลํ. อสฺมาติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอติสฺสํ, เอติสฺสาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๗๘] สพฺพโต โก

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต กการาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ เอตฺถ สติปิ สพฺพโตคหเณ ปุน สพฺพโตคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

สพฺพโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพโกติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา กการาคมํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยโกติอาทีนิ วุตฺตสทิสาเนว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๗๙] ฆปโต สฺมึสานํ สํสา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต ฆ-ปสญฺญาโต สฺมึ-สานํ วิภตฺตีนํ สํ-สาอาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺ-คหณญฺจ สพฺพคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สพฺพสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสาติ สพฺพ-สทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สฺมึ-สานํ สํ-สาอาเทเส กเต “สํสาเสฺวกวจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺเส กเต “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสา-เสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคเม กเต รูปานิ. ปจฺฉิมานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ จ สพฺพายนฺติ สพฺพสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา วาคฺคหเณน สฺมึโน อิมินาเทสมกตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยมาเทเส กเต รูปํ.

สพฺพายาติ สพฺพสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา สวิภตฺติยา วาคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ อายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิมิสฺสนฺติอาทีนิ วุตฺตสทิสาเนว. อมุสฺสนฺติอาทีสุ “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญญฺจ ตํนิมิตฺตาเทส-วิธานญฺจ วิเสโส.

อิตฺถิยํ, อิตฺถิยาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ วุตฺตสทิสานิ. สวิภตฺติยา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ตฺยธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส. อมุโยติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๘๐] เนตาหิ สฺมิมายยา

กิมตฺถมิทํ. “เอตาหิ สพฺพนามาหิ ปฏิลทฺธฆ-ปสญฺญาหิ สฺมึวจนสฺส ‘ฆโต นาทีนมิ’ติ จ ‘ปโต ยา’ติ จ สมฺปตฺตา เย อาย-ยาเทสา, เต เนว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ฆปโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “สฺมึโน อาย-ยา”ติ วตฺตพฺเพ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอติสฺสนฺติ เอตสทฺทโต วุตฺต-นเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆโต นาทีนมิ”ติ อายาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สมาเทเส กเต “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “เอติมาสมี”ติ อาการสฺส อิการํ กตฺวา “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

เอตายนฺติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา อายาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ สฺมึโน ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

ตายาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา สฺมึโน อภาวา อิมินา ปฏิเสธมกตฺวา “อาย จตุตฺเถก-วจนสฺส ตู”ตฺยธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนมิ”ติ อายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๘๑] มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา มโนคณาทิโต สฺมึ-นานํ อิ-อาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “มโนคณโต สฺมึนานมิอา”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ อาทิคฺคหณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ คณสทฺทสฺเสว มโนปภุตีนํ สงฺคหณโต. เตนาห “อิห โจปริ จ อาทิคฺคหเณนา”ติอาทิ.

มนสีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนสีติ มนสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา อิทเมว อธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สิรสิ, สิรสฺมินฺติ อิมานิ วุตฺตสทิสาเนว. มนสาติ มนสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ สการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทโส จ สรโลปปฺปกติภาโว จ โหติ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

มโนติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มโนติ มนสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา สติปิ มนสทฺเท สฺมึ-นานํ อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺต-สทิสาเนว. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “อาทิคฺ-คหเณนา”ติอาทิมาห.

พิลสีติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ พิลสีติ พิลสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา มโนคณตฺเต อสติปิ อิธาทิคฺคหเณน สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ เอตฺถานุวตฺติตาทิคฺคหเณน สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๘๒] สสฺส โจ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา มโนคณาทิโต สสฺส โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน อพฺยคฺคมนโส นโรติอาทีสุ มนสทฺทโต สิวจนสฺโสการาเทโส โหติ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ กเต ยํ ยํ สิชฺฌติ, ตํ ตํ อิธ จคฺคหเณน กตฺตพฺพํ.

มนโส, ตปโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนโสติ มนสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สสฺโสการาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺต-นเยน สการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๘๓] เอเตสโม โลเป

กิมตฺถมิทํ. “เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โลเปติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ วิภตฺติโลปเมวีหาธิปฺเปตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ มโนคณาทีนมนฺโต โลโปปลพฺภติ.

มโนมยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มโนมยนฺติ มนสทฺทโต “มนสา ปกตนฺ”ติ อตฺเถ “ตปฺปกติวจเน มโย”ติ มยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน พฺยญฺชนานํ โลปํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนาน-มิอา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา มนสทฺทนฺตสฺส โอการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มโนมยสทฺทสฺส ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว.

เตโชสเมนาติ “เตชสา สโม”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อิมินา เตชสทฺทนฺตสฺส โอการา-เทสํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นา-วจนสฺเสนาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว.

ตโปคุเณนาติ เอตฺถ “ตโปเอว คุโณ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สห กมฺมธารยสญฺญาย สมาสกรณเมว วิเสโส.

สิโรรุเหนาติ เอตฺถ ปน “สิรสฺมึ รุหตี”ติ วิคฺคโห จ สมาสนฺตโต สฺยุปฺ-ปตฺตาทิกรณญฺจ วิเสโส. อาโปสเมน, วาโยสเมนาติ อาทิคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ จ อาโปสเมนาติ “อาเปน สโม”ติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อสติปิ มโน-คณตฺเต อิธาทิคฺคหเณน อาปสทฺทนฺตสฺโสการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต นาวจนสฺเสนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.

“นนฺวิหาทิคฺคหณสฺสาภาวา อาทิคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ น วตฺตพฺพนฺ”ติ. น น วตฺตพฺพํ. ยถา หิ อสติปิ หิ-วาคฺคหเณ ปุพฺพสุตฺตโต อนุวตฺตมานํ วาคฺ-คหณญฺจ สนฺธาย ตตฺถ ตตฺถ วาติ กิมตฺถนฺติ วุตฺตํ, เอวมิหาปิ อสติปิ อาทิคฺ-คหเณ ปุพฺพสุตฺตโต อนุวตฺตมานาทิคฺคหณํ สนฺธาย อาทิคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ วุตฺตนฺติ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๘๔] ส สเร วาคโม

กิมตฺถมิทํ. “เอเตเหว มโนคณาทีหิ วิภตฺตาเทสสงฺขาเต สเร ปเร สการา-คโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ สเรติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, วิภตฺตา-เทสสงฺขาตํ ปน สรเมวีห สเรติ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. น หิ อญฺโญ มโน-คณาทิโต สโรปลพฺภติ. เตนาห “วิภตฺตาเทเส สเร”ติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. มเนนาติอาทีนิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. มานสิกํ, วาจสิกนฺติ อาทิคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ มานสิกนฺติ มนสทฺทโต “มนสา ปกตนฺ”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ อธิกิจฺจ “ตมธีเต เตน กตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺป-ภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา อาทิคฺคหเณน อญฺญตรสฺมึปิ สาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มานสิกสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺย-เมว.

[๑๘๕] สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส สนฺตสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, ตโต พการาคโม โหติ อนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปุน สพฺพคฺคหณกรณํ ส-สรคฺคหณตฺถํ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

สพฺภิเรวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺภีติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา วา “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ วา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ นา”ติ มการสฺส นตฺตํ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต หิวิภตฺตึ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิโน ภฺยาเทสํ กตฺวา อิมินา สนฺตสทฺทสฺส สการาเทสํ กตฺวา อนฺเต จ พการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

สพฺภูโต, สพฺภาโวติ อิมานิ “สนฺตภูโต, สนฺตภาโว”ติ เอตฺถ สนฺต-สทฺทสฺส วุตฺตวิธาเน กเต รูปานิ. สนฺเตหีติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สกฺกาโร, สกฺกโตติ จคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน สนฺตกาโร, สนฺตกโตติ เอตฺถ สนฺตสทฺทสฺส อสติปิ ตสฺมึ จคฺคหเณน สาเทสํ กตฺวา ปรสฺส จ เทฺวภาเว กเต รูปานิ.

[๑๘๖] สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ

กิมตฺถมิทํ. “สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ คจฺฉนฺต-มหนฺต-จรนฺต-ติฏฺฐนฺต-ภุญฺชนฺต-ปิวนฺต-ขาทนฺต-สหนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คจฺฉนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ อธิกิจฺจ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา คจฺฉนฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตสทฺทสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาทิกรณญฺจ วิเสโส.

มหํ, จรํ, ขาทนฺติ อิมานิ มห=ปูชายํ, จร=จรเณ, ขาท=ภกฺขเนตีเมสํ วุตฺตนเยน อนฺตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ. “มหนฺโต, จรนฺโต, ขาทนฺโต”ติ อิมานิ วาคฺคหณผลานิ.

อนฺโตติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน อม=โรเค, ทมุ=ทมเน, วมุ=อุคฺคิรเณ, สมุ=อุปสเมตีเมสํ วุตฺตนเยน ตปจฺจยาทึ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ นา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา อาทิสทฺทสฺส ปการตฺถวาจกตฺตา อิเมสญฺจ อตปฺปการตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๑๘๗] เสเสสุ นฺตุว

กิมตฺถมิทํ. “วุตฺตํ ถเปตฺวา เสสาสุ วิภตฺตีสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. คจฺฉนฺตาทีนํคหณญฺจ นฺตสทฺทคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คจฺฉโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, มห=ปูชาย-มิตีเมสํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ วุตฺตนเยน “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา ปุพฺพสฺส ธาตฺวนฺตสฺส วุตฺตนเยน จฺฉาเทสํ กตฺวา คจฺฉนฺต-มหนฺตสทฺเทหิ วุตฺต-นเยน ส-สฺมึ-นาวิภตฺติโย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ ปฏิปาฏิยา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โต-ติ-ตาอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๘๘] พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺม-อตฺต-สข-ราชอิจฺเจวมาทีหิ อํวจนสฺส อานํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

พฺรหฺมานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมานนฺติ พฺรหฺมสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา อํวจนสฺส อานํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ราชาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ราช-สทฺเท อํวจนสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๑๘๙] สฺยา จ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมาทีหิ สิวจนสฺส อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ วาจาสิลิฏฺฐํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถญฺจ. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. พฺรหฺมาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๙๐] โยนมาโน

กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมาทิโต สรูเปกเสสวเสน คหิตานํ ปฐมาทุติยาพหุวจนานํ อาโนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. พฺรหฺมาโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมาโนติ พฺรหฺมสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โยวจนสฺส อาโนอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.

[๑๙๑] สขโต จาโยโน

กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทโต โยวจนานํ อาโย-โนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โยคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ โยคฺ-คหณานุกฑฺฒนตฺถํ. “สขาโย, สขิโน”ติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขาโยติ สข-สทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อาโยอาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตโต โยวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินาว โนอาเทสํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขนฺตสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๙๒] สฺมิเม

กิมตฺถมิทํ. “สขโต สฺมึวจนํ เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สขคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สเขติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สข-สทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมิโน เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๑๙๓] พฺรหฺมโต คสฺส จ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทโต ปรสฺส อาลปเนกวจนสฺส เอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เอการคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

เห พฺรหฺเมติ อุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรหฺมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน จา”ติ ปฐมํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺสา คสญฺญํ กตฺวา “สฺมิเม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เหติ อาลปนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

[๑๙๔] สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ

กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โน-นา-นํ-สอิจฺเจเตสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สขิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขิโนติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิตรานิ สขสทฺทโต นา-นํ-สวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา สขสทฺทนฺตสฺสิการาเทสํ กตฺวา ปจฺฉิมสฺส “สาคโม เส”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ อุปริเยว อาวิภวิสฺสติ.

[๑๙๕] อาโร หิมฺหิ วา

กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทนฺตสฺส อาราเทโส โหติ หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สขนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สขาเรหีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สขสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สขสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๙๖] สุนมํสุ วา

กิมตฺถมิทํ. “สุ-นํ-อํอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ สขนฺตสฺส อาราเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ อุภเยสํปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ภินฺนโยคกรณํ พฺยาขฺยานคารวปริหรณตฺถํ.

สขาเรสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขาเรสูติ สขสทฺทโต สุวจนํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ, อาโร หิมฺหิ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สขนฺต-สฺสาราเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.

[๑๙๗] พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นิ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

พฺรหฺมนีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา นิอาเทเส กเต รูปํ. กมฺมนิ, จมฺมนิ, มุทฺธนีตีมานิ ตุสทฺทคฺคหณผลานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๑๙๘] อุตฺตํ สนาสุ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทสฺสนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส-นาสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. พฺรหฺมคฺคหณมตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ฉฏฺฐฺยนฺตวเสน สมฺพนฺโธ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมุนาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมุโนติ พฺรหฺมสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สวิภตฺติสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๑๙๙] สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “สตฺถาทีนมนฺตสฺส อาการาเทโส โหติ สิสฺมึ วิภตฺติมฺหิ, ตโต สิโลโป จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.

สตฺถาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาติ สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สาสตี”ติ อตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ปิตาติ ปา=รกฺขเณตีมสฺส “ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ “ปาติโต ริตู”ติ ริตุปจฺจยํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต ปิตุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มาตาติ มาน=มานเนตีมสฺส “ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ “มานาทีหิ ราตู”ติ ราตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมหิ ลุตฺเต มาตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภาตาติ ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺเพ ภาสตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมการานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี-ตฺยธิกิจฺจ “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๐๐] อญฺเญสฺวารตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อนนฺตเร วิหิตํ สิวิภตฺตึ ถเปตฺวา อญฺเญสุ วจเนสุ สตฺถาทีน-มนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สตฺถารนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถารนฺติ สตฺถุสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สตฺถาเรหีติอาทีสุ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอตฺตกรณญฺจ “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ รสฺสกรณญฺจ วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๐๑] วา นํมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “สตฺถาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณญฺจ อารตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิทํ ปน อนนฺตรสุตฺเตน นิจฺจสมฺปตฺตํ วิกปฺเปติ.

สตฺถารานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สตฺถานํ, ปิตูนนฺ-ติอาทีนิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ สตฺถานนฺติ สตฺถุสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “วา นํมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ “สตฺถุนตฺตญฺเจ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิ-การโลเปสุ ทีฆนฺ”ตฺยธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตเรสํ ทีโฆว โหติ.

[๒๐๒] สตฺถุนตฺตญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. นํคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมญฺเญสํปิ สงฺคหณตฺถํ.

“นนุ สตฺถาติ คหณเมว อิหานุวตฺตเต, อถ กิมตฺถํ สตฺถุคฺคหณํ กตํ, อญฺเญสํ สงฺคหณตฺถญฺจาปิ, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถนฺ”ติ. สติปิ สตฺถุปิตาทิคฺคหเณ สตฺถุสทฺทเมว สรูเปน คเหตฺวา อิตเรสํ อิตรวเสน คหณํ ยทฺยาราเทสวินิมุตฺโต สตฺถุสทฺโท สิยา, นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ตทา ตทนฺตสฺสตฺตํ โหเตว. อิตเรสํ ปน อตฺตวินิมุตฺโตปิ ปโยโค สิยาติ ทีเปติ. อญฺญถา สพฺเพสํปิ สมานรูปปฺปสงฺโค สิยา. ปกติ เหสาจริยานํ, เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.

สตฺถานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๐๓] อุ สสฺมึ สโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “สตฺถุปิตาทีนมนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต สวิภตฺติมฺหิ, ตโต สวิภตฺติยา โลโป จ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สตฺถูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถูติ สตฺถุสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺ-ตสฺสาราเทเส สมฺปตฺเต ตํ พาเธตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ กตฺวา สวิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ตตฺถ ปน “สาคโม เส”ติ สการาคโม จ “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สวิภตฺติยา โนอาเทโส จ วิเสโส.

[๒๐๔] สกฺกมนฺธาตาทีนญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “สกฺกมนฺธาตาทีนมนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต สวิภตฺติมฺหิ, ตโต จ สวิภตฺติยา โลโป จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิจฺจวิธานตฺถํ.

สกฺกมนฺธาตูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สกฺกมนฺธาตูติ สกฺกมนฺธาตุ-สทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาราเทเส สมฺปตฺเต ตํ พาเธตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อุตฺตํ กตฺวา สวิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๐๕] ตโต โยนโม ตุ

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต โยนํ โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ อิโต อารคฺคหณมตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ปญฺจมฺยนฺตวเสน สมฺพนฺโธ โหติ. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ตโตติ อนิยมวเสน วุตฺตํ, อารคฺคหเณเนว สมฺพนฺโธ โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยค-สิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

สตฺถาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาโรติ สตฺถุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โยวจนสฺโส-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมา สิมฺหี”ติ รสฺส-กรณเมว วิเสโส. จตุโรติอาทีนิ ตุคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ จ จตุโรติ จตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ ตุคฺคหเณโนการาเทสํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ วตฺตมาเน “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปา-คมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา รการาคเม กเต “โอ สเร จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน อุราเทเส วา กเต รูปํ.

คาโวติ โคสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ “โยสุ จา”ติ โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา อิมินา โยวจนสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุโภติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๐๖] ตโต สฺมิมิ

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต สฺมึวจนสฺสิการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อารคฺคหณมิหานุวตฺตเต. สติปิ อนนฺตรสุตฺเต ตโตคหเณ อิธ ตโต-คหณกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. ตํ สยเมว วกฺขติ.

สตฺถรีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถรีติ สตฺถุสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต โยนโม ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ อาการสฺส รสฺเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ภุวีติ ตโตคหณผลํ. ตํ ปน ภูสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อิธ ตโตคหเณน สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ลสฺส อุวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๐๗] นา อา

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อารคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สตฺถาราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาราติ สตฺถุสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน อิมินา นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว. “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.

[๒๐๘] อาโร รสฺสมิกาเร

กิมตฺถมิทํ. “อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิการสฺมินฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ อาโรติ อนิยมวเสน วุตฺตํ, อากาโรว รสฺโส โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺเสว รสฺสานุรูปตฺตา. เอวญฺจ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.

[๒๐๙] ปิตาทีนมสิมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ปิตาทีนํ อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อารคฺคหณญฺจ รสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สิมฺหิ ปเร อาราเทสสฺสาภาวา อสิมฺหีติ น วตฺตพฺเพปิ เอวํ วจนํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. เตนาห “อสิมฺหิคฺคหณํ โตมฺหิ ปเร อิการาเทสญาปนตฺถนฺ”ติ.

มาติโตติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาติโตติ มาตุสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อุการสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺต-สทิสาเนว.

ทุหิติโตติ อิทํ ปน ทุห=ปูรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุลํ ปูเรตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา ทุหิตุสทฺทโต วุตฺตนเยน ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๑๐] ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วา

กิมตฺถมิทํ. “ตยา-ตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตฺวยา, ตฺวยีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวยาติ ตุมฺหสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อธิกิจฺจ “นามฺหิ ตยามยา”ติ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส ตยาเทสํ กตฺวา ตการสฺส อิมินา ตฺวาเทเส กเต รูปํ.

ตฺวยีติ ตุมฺหสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อธิกิจฺจ “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส ตยิอาเทสํ กตฺวา ตการสฺส อิมินา ตฺวาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป

ตติโย ปริจฺเฉโท

-------------------------

จตุตฺถปริจฺเฉท

[๒๑๑] อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อตฺตสทฺทนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมึ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อตฺตเนหิ, อตฺตเนภีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺตเนหีติ อตฺตสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อตฺตสทฺทนฺตสฺส อนาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรสฺมึ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภฺยาเทโสว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๑๒] ตโต สฺมึ นิ

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตโต สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตนีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมึโน นิการา-เทเส กเต รูปํ.

[๒๑๓] สสฺส โน

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสานนฺตรสุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

[๒๑๔] สฺมา นา (สฺมานา)

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “สฺมาสฺส นา”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตา-ทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. สมาสนิทฺเทโส วา.

อตฺตนาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส นาเทเส กเต รูปํ. “นนุ ‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว’ติ อตฺตสทฺทโต สฺมา-วจนสฺส นาเทโส ลพฺภเตว, อถ กิมตฺถมิทมธีตนฺ”ติ. สิทฺเธ สติ อารทฺธสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต. เตนาห “ปุน ตโตคหเณน ตสฺส อตฺตโน ตการสฺส รกาโร โหติ สพฺเพสุ วจเนสุ, อตฺรโช”ติ. ภินฺนโยคกรเณนาติ ภาโว. อุทา-หรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.

[๒๑๕] ฌลโต จ

กิมตฺถมิทํ. “ฌ-ลโต จ สฺมาวจนสฺส นาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อคฺคินาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินาติ อคฺคิสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส นาเทเส กเต รูปํ.

ทณฺฑินาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส. อิตรทฺวยมฺปิ วุตฺตสทิสเมว. ลสญฺญกรณเมว วิเสโส.

อคฺคโยติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคโยติ อคฺคิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สฺมาวจนสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.

[๒๑๖] ฆปโต สฺมึ ยํ วา

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฆ-ปโต สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กญฺญายนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญายนฺติ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต กญฺญาสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมึวจนสฺส ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมึโน อายาเทโส จ สรโลปปฺปกติภาโว จ วิเสโส.

รตฺติยนฺติ รตฺติสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมึโน ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.

[๒๑๗] โยนํ นิ นปุํสเกหิ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ โยนํ นิอาเทโส โหติ นปุํสเกหิ ลิงฺเคหิ ปเรสํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อฏฺฐีนิ, อายูนีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อฏฺฐีนีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตรานิปิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ จ อฏฺฐีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ วตฺตมาเน “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตฺถิโยติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.

[๒๑๘] อโต นิจฺจํ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตโต นปุํสกลิงฺคโต โยนํ นิจฺจํ นิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยานีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ยานีติ ยสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส นิอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๑๙] สึ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตโต นปุํสกลิงฺคโต สิวจนสฺส อํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นปุํสกคฺคหณญฺจ อโตคหณญฺจ วตฺตเต. “สิสฺส อนฺ”ติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต สินฺติ รูปสิทฺธิ. อถ วา สีติ ปจฺจตฺตนิทฺเทโส. อนฺติ อุปโยคนิทฺเทโส. ตทา วุตฺตนเยน สนฺธิวิธานญฺจ โหติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สพฺพนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพนฺติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สิวิภตฺติยา อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๒๒๐] เสสโต โลปํ คสิปิ

กิมตฺถมิทํ. “สึ, โส, สฺยา จ, อา สิมฺหิ, อํ นปุํสเก, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จ, อวณฺณา จ เค, พฺรหฺมโต คสฺส เจ’ติเอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐ ถเปตฺวา เสสโต ปรา ค-สิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อปิคฺคหณํ ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

โภตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ภวนฺตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ วตฺตมาเน “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา โภตีสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตมาเน “อาลปเน เจ”ติ สิวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อิมินา คโลเป กเต รูปํ.

อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺเส กเต วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ.

สาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสํ โต”ติ ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

โภติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภวนฺตสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต อาลปเนก-วจนํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน “โภ เค ตู”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ.

ทณฺฑีติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

สตฺเถติ สตฺถุสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนาทึ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน “อากาโร วา”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน คโลเป กเต รูปํ. ตถา ราชาติ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๒๑] สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “อาวุโสสทฺทโต ‘อุปสคฺคนิปาต’อิจฺเจวมาทีหิ จ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย อวธารณตฺถํ. อิห จ “อุเปจฺจตฺถํ สชฺเชนฺตี”ติ ปาทโย อุปสคฺคาติ วุตฺตา, “ปทานมาทิมชฺฌาวสาเนสุ นิปตนฺตี”ติ ยถาทโย นิปาตาติ วุตฺตา.

ตฺวํ ปนาวุโส, ตุมฺเห ปนาวุโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาวุโสติ อาวุโสสทฺทโต ปฐเมกวจนพหุวจนานิ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เตสุ ลุตฺเตสุ รูปํ. ปทโสติ ปทโสสทฺทโต ตติเยกวจนํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต รูปํ.

เสฺวติ เสฺวสทฺทโต สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต รูปํ. ป-ปราติ-อาทินา นเยน อุปสคฺเค ทสฺเสตฺวา เตเยว นามปเทหิ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ปหาโรติอาทิมาห.

ตตฺถ จ ปหาโรติ ปปุพฺพสฺส หร=หรเณตีมสฺส ปสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ปหรณนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ปสทฺทโต ปรสฺส สิวจนสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โลเป กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๒๒] ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ

กิมตฺถมิทํ. “ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรภูเตสุ สพฺพสมาเสสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ปุมสฺส อ ปุมอ”อิติ วิคฺคหํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฉฏฺฐิสมาสํ กตฺวา สรโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา โลปมเปกฺขิตฺวา ฉฏฺฐฺยนฺตํ กตฺวา ปุมสฺสาติ วุตฺตํ.

ปุลฺลิงฺคนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนฺติ “ปุมสฺส ลิงฺคนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ฉฏฺฐิสมาสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปุมนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน อุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ มการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ลการสฺส เทฺว-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปุมฺภาโวติ อิทํ ปน ตสฺสทิสเมว. นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตกรณเมว วิเสโส. ปุงฺโกกิโลติ ตํสทิสเมว. “ปุมา จ โส โกกิโล จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาโสว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๒๓] อํ ยมีโต ปสญฺญาโต

กิมตฺถมิทํ. “อํวจนสฺส ยมาเทโส โหติ อีโต ปสฃฺาโต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อีโตติ ปฏิลทฺธปสญฺญมฺปิ อิการุวณฺณํ ปฏิกฺขิปติ. ปสญฺญาโตติ อีการมฺปิ ปฏิลทฺธฌสญฺญํ ปฏิกฺขิปติ.

อิตฺถิยนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิตฺถีสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา อํวจนสฺส ยมาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

ทณฺฑินํ, โภคินนฺติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินนฺติ ทณฺฑีสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา ปสญฺญตฺตาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อํวจนสฺส นํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตฺถีหีติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๒๒๔] นํ ฌโต กตรสฺสา

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา อํวจนสฺส นํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. ตสฺมา กตรสฺสา. ฌโตติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

เวสฺสภุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน เวสฺสภูสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ กตรสฺสา ลโต อํวจเน ฌสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ.

กุจฺฉินฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน กุจฺฉิสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌโต อํวจเน กตรสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ.

[๒๒๕] โยนํ โน

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา โยนํ โนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ฌคฺคหณญฺจ กตรสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทณฺฑิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑิโนติ ทณฺฑีสทฺทโต โย-วจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.

อคฺคโยติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคโยติ อคฺคิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌโต โยวจเน กตรสฺสาภาวา อิมินา-เทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺสตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.

สยมฺภุโนติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สยมฺภูสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺต-นเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ กตรสฺสา ลโต โยวจเน ฌสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “ลโต โวกาโร เจ”ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๒๖] สฺมึ นิ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหตี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ฌคฺคหณญฺจ กตรสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทณฺฑินีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินีติ ทณฺฑีสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญาทึ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺมึโน นิอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.

พฺยาธิมฺหีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน พฺยาธิสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตปฺ-ปกาเร สติปิ กตรสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมึโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ.

[๒๒๗] กิสฺส ก เว จ

กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส กาเทโส โหติ วปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

กฺว คโตสีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน กึสทฺทโต “สตฺตมฺยตฺเถ, กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “กึสมฺา โว”ติ วปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติ-สญฺญํ กตฺวา “สร ฯเปฯ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน อวปจฺจเย ปเรปิ โก จ โหตี”ติอาทิมาห.

โก กตนฺติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กถนฺติ กึสทฺทโต “เกน ปกาเรนา”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลเป กเต รูปํ.

กุโตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน กึสทฺทโต ปญฺจมฺยตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา สติปิ กึสทฺเท วปจฺจยสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “กุหึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรโตเถสุ เจ”ติ กึสทฺทสฺส กุอาเทเส กเต รูปํ.

“นนุ จคฺคหเณน ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. “กิสฺส ก สพฺพตฺถา’ติ วตฺตพฺเพเวติ นิยมกรณํ ยตฺถ อนธิปฺเปตํ, ตตฺถ น โหตีติ ญาปนตฺถํ “กิสฺส ก เว”ติ อวตฺวา จคฺคหณกรณํ ยตฺถ ปนาธิปฺเปตํ, ตตฺถ ภวตฺเยวาติ ญาปนตฺถํ.

[๒๒๘] กุ หึหํสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส กฺวาเทโส โหติ หึ-หํอิจฺเจเตสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กึคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กุหึ, กุหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กึสฺมา โว”ติ วตฺตมาเน “หึหํหิญฺจนนฺ”ติ หึ-หํ-ปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา กิมิจฺเจตสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ หึ-หํปจฺจยานํ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺตวิภตฺยนฺตตฺตา วิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ. จคฺคหเณน กึสทฺทโต วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “หึหํหิญฺจนนฺ”ติ หิญฺจนํ-ปจฺจเย กเต กฺวาเทโส โหติ. เตน กุหิญฺจนนฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา. อิมสฺสานนฺตรํ “เสเสสุ เจ”ติ สุตฺตมธีตํ.

[๒๒๙] เสเสสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “เสเสสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ กิมิจฺเจตสฺส กาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคตฺยา กคฺคหณมิหานุวตฺตเต. ยถาธิกตํ กึคหณญฺจ. จคฺคหณํ กคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. “กิสฺส ก เว เจ”ติ อิมสฺสานนฺตรมิมสฺมึ วตฺตพฺเพปิ อิโหจฺจารณํ มณฺฑูกคติโยปฺยธิการา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ, ยถา ยถา วุจฺจมาเน วินาว คนฺถ-ครุตายาธิปฺปายวิญฺญาปนํ โหติ, ตถา ตถา วตฺวา อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.

โก ปกาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กถนฺติ ตโตว “โก ปกาโร”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลเป กเต รูปํ. กถนฺติ อํวจนวเสน วุตฺตํ. ตถา กถนฺติ.

อิห จ “โก ปกาโร, กึ ปการนฺ”ติ อิมานิ อิตเรสํ อตฺถวากฺยวเสน อุทาหรณวเสน จ คหิตานิ. ยทิ หิ ตานิ เกวลมตฺถวากฺยานิ ภเวยฺยุํ, วุตฺติยํ “เสเสสุ วิภตฺติปจฺจเยสู”ติ วุตฺตตฺตา สรูเปน วตฺวา ปโยคาวจเน สติ อูนตา-ปสงฺโค สิยา. เกวลํ ปน อุทาหรณานิ ภเวยฺยุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ “กถํ, กถนฺ”ติ น วตฺตพฺพภาวปฺปสงฺโค สิยา”ติ.

“นนฺเวเกน ปกาเรเนว ภวิตพฺพํ, โนภยถา”ติ. “ตถา ภวติ อุภยถา, ยถา เอเกโนทกฆเฏน อมฺพเสจนครุปีณนานิ ภวนฺตี”ติ. ภวเตฺววํ. “นนฺวิทเมวานชฺฌนียํ ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ เอตฺถ จคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต”ติ. “สิชฺฌติ, ตถาปีทํ นิยม-กรณตฺถมธีตนฺ”ติ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภติ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา.

อยํ ปเนตฺถ นิยโม “สเจ กึสทฺทสฺส กาเทโส โหติ เสสวิภตฺติปจฺจเยสุ ปรภูเตเสฺวว, น ตพฺพิรหิเตสู”ติ. เตน กึสทฺทสฺส “กิเมวีทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, กินฺเต วกฺกลิ, กินฺเต ชฏาหี”ติอาทีสุ กึสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต ปเรสํ วิภตฺติปจฺจยานมภาวา อิมินา กาเทโส น โหติ.

“นนุ เสสคฺคหเณเนวีธาปิ ภวิตพฺพํ นิยมาภาวา”ติ. อตฺเถว นิยโม เสสสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ยถา หิ ยํ กิญฺจิ ทพฺพชาติกํ สโมธาเนตฺวา ตโต วิสุเมกํ คเหตฺวา เสสํ ถเปตีติ วุตฺเต ยโต ยํ คหิตํ, ตโต ตเมว อวสิฏฺฐํ เสสํ นาม, น สพฺพํ, ตถา อิธาปิ กึสทฺทสฺส ปาฏิปทิกตฺตา ตโต ปรํ ภวิตพฺพา เย วิภตฺติปจฺจยา, เต สโมธาเนตฺวา ตโต วปจฺจยสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ตทวสิฏฺฐา วิภตฺติปจฺจยา เสสา นาม โหนฺตี”ติ. ภวเตฺวว. กึสทฺทโต ปรํ ภวิตพฺพานํ วิภตฺติปจฺจยานํ วปจฺจยํ คเหตฺวา ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ สุตฺตํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ ตสฺสปิ ปจฺจยตฺตา อิมินาว สิชฺฌนโต”ติ. วิสโมยํ กถามคโค.

ตถาปิ ภวโต สุญฺญเมวาวลมฺพิตฺวา ปริหารเมตฺถ วกฺขาม. ยทิ ปน ตํ อวุตฺตํ ภเวยฺย, อิทมนชฺฌนียํ ภเวยฺย เสสสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จาเปกฺขิตพฺพสฺสาภาวา, ยทิปิ วเทยฺยุํ ‘กุ หึหํสุ จ, ตฺรโตเถสุ เจ’ติ สุตฺตทฺวยํ วตฺวา ตทนนฺตรํ วุตฺเต อเปกฺขิตพฺพา สนฺตี”ติ. ตทา ‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’ติ อิมสฺส โต-ถคฺคหณํ ถเปตฺวา เสสคฺคหณเมว อนนฺตรตฺตา วตฺตตีติ สงฺกา สิยา. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘ตํปิ วตฺวา ปจฺฉา วตฺตพฺพนฺ”ติ. ตทาปิ ‘เตฺร นิจฺจนฺ’ตีมสฺส กึคหณํ อนุวตฺตตีติ สงฺกา สิยา. น จ สกฺกา กึคหณเมเวตฺถ นตฺถีติ วตฺตุํ ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ อิมสฺส น วตฺตพฺพตา ปฏิญฺญาตตฺตา ‘กุ หึหํสุ เจ’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตสฺสาปิ ‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺนตฺตา จ. ยทิ ปนาพฺยวจฺฉินฺนํ สิยา. อิหานุวตฺติตสฺส อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนการณาภาวา วตฺติตพฺพ-เมว. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ, เตนานุกฑฺฒิตํ โจตฺตรตฺร นานุวตฺตเตอิติ, ตํ ปน มคฺคิตพฺพํ, ตทา กถํ ปนีทํ สุตฺตํ วตฺตพฺพนฺ”ติ.

ยทิ หิ ‘กิสฺส ก ปจฺจเยสู’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย. วิภตฺติปรสฺส กึสทฺทสฺส น สิยา วิภตฺตีนมปจฺจยตฺตา. วุตฺโต หิ วิภตฺตีนมปจฺจยภาโว ‘กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ’ติ เอตฺถ วิสุํ วิภตฺติคฺคหณํ กุพฺพตาจริเยน. ยทิ ปน ‘กิสฺส ก วิภตฺติยนฺ’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, ตทา ปน ปจฺจยปรสฺส น ภเวยฺย อวิภตฺติกตฺตา เกสญฺจิ ปจฺจยานํ. ยทิ ปน ‘กิสฺส ก วิภตฺติปจฺจเยสู’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, ตทา อปจฺจยานํ วิภตฺตีนํ ปจฺจยานญฺจ อวิภตฺตีนํ ‘ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย’ติ ปฏิลทฺธวิภตฺติสญฺญานํ วิภตฺติปจฺจยานญฺโจปลพฺภนโต อวิภตฺติ-ปจฺจยวิวชฺชนตฺถํ วิภตฺติคฺคหณํ กตํ, อปจฺจยวิภตฺติวิวชฺชนตฺถํ ปจฺจยคฺคหณํ กตํ, ตฺวาทิวิภตฺติปจฺจยสงฺคหณตฺถํ อุภยคฺคหณํ กตนฺติ สงฺกา สิยา. ‘กิสฺส ก เว จ, เสเสสุ เจ’ติ อิเมหิ สห ทุติเยน กึคหเณน ‘กิสฺส ก วิภตฺติปจฺจเยสู’ตีมสฺส ครุกรตฺตา คนฺถครุตาปสงฺโค จ สิยา. ตถา เภสชฺชสมุฏฺฅิตโรโค วิย อโมห-ภาวตฺถํ วุตฺเตน ลกฺขเณน อุปฺปนฺโน โมหภาโว อเตกิจฺโฉ สิยา. ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา กึสทฺทโต ปรภูเตสุ สพฺพวิภตฺติปจฺจเยสุ กึสทฺทสฺส กาเทส-ภาวทีปนตฺถํ. ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ วตฺวา กทาจิ อญฺญตฺถปิ โหตีติ ญาปนตฺถํ จคฺคหณํ กตฺวา เตเนว ‘กิเมวีทนฺ’ติอาทีสุปิ โหตีติ สงฺกานิวตฺตนตฺถํ นิยมกรณ-วเสเนวีทมารทฺธนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

[๒๓๐] ตฺรโตเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส ตฺร-โต-ถอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ กุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กึคหณมิหานุวตฺตเต กุคฺคหณญฺจ. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กุตฺราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุตฺราติ กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ สตฺตมฺยตฺเถ ตฺรปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว จ, กุ หึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ ตฺรปจฺจยสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺต-วิภตฺยนฺตตฺตา วิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กุโตติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กุตฺถาติ กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ ถปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สทิเสน เทฺวภาเว สมฺปตฺเต ถการสฺส “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ปฐมกฺขรํ เทฺวภาเวน อาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๓๑] สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ โต-ถอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อุปริ “เตฺร นิจฺจนฺ”ติ วุตฺตตฺตา โต-ถคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อโต, อตฺถาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน โต-ถปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอตสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ปจฺฉิมสฺส เทฺวภาโว วุตฺตนโยว. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน โต-ถปจฺจเย กตฺวา วาคฺคหเณนีมินาเทสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๓๒] เตฺร นิจฺจํ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ ตฺรปจฺจเย นิจฺจนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺเต ถเปตฺวา วาคฺคหณํ อิตรานีหานุวตฺตนฺเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อตฺราติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน ตฺรปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอตสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิมสฺสานนฺตรํ “เอ โตเถสุ จา”ติ สุตฺตมารทฺธํ.

[๒๓๓] เอ โตเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ โต-ถอิจฺเจเตสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ เอตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เอตฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สิชฺฌนโต นิรตฺถกเมวีทํ. น เจโส ปุริมปาโฐ.

[๒๓๔] อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อิการาเทโส โหติ ถํ-ทานิ-ห-โต-ธ-อิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย จคฺคหณมวธารณตฺถํ. สพฺพคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อิตฺถนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิตฺถนฺติ อิมสทฺทโต “อิมินา ปกาเรนา”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิมสทฺทสฺ-สิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ถการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ นาวจนสฺส โลเป กเต รูปํ.

อิทานีติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ทานิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนีมินา อิมสทฺทสฺสิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิหาติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา หธา เจ”ติ หปจฺจยํ กตฺวา อิมสทฺทสฺส อิมินา อิการาเทเส กเต รูปํ.

อิโตติ อิโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.

อิธาติ ตโตว “อิมสฺมา หธา เจ”ติ ธปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ.

[๒๓๕] อ ธุนามฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อการาเทโส โหติ ธุนาปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ อนนฺตเร วิย อวธารณตฺถํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อธุนาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ธุนาปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๓๖] เอต รหิมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

เอตรหีติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน อิมสทฺทโต วุตฺตนเยน “อิมสฺมา รหิธุนา-ทานิ เจ”ติ รหิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิมสทฺทสฺส เอตาเทเส กเต รูปํ.

[๒๓๗] อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย

กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการโต อาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สพฺพาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพาติ สพฺพสทฺทโต อิมินา อาปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺ-คหเณน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ วตฺตมาเน “เอตเตสนฺโต”ติ สการาเทโส จ “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กาเทโสว วิเสโส.

[๒๓๘] นทาทิโต วา อี

กิมตฺถมิทํ. “นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานาย อีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณํ ปนานทาทโย สมฺปิณฺเฑติ. นโท อาทิ ยสฺส สทฺทคฺคหณสฺส โส นทาทิ. ตโต นทาทิโต. อาทิสทฺโท เจตฺถ ปการตฺถวาจโก.

นทีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นทีติ นทสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.

[๒๓๙] ณวณิกเณยฺยณนฺตุหิ

กิมตฺถมิทํ. “ณว-ณิก-เณยฺย-ณ-นฺตุอิจฺเจเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอกปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณญฺจ อีคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ณโว จ ณิโก จ เณยฺโย จ โณ จ นฺตุ จ ณวณิกเณยฺย-ณนฺตโว. เตหิ ณวณิกเณยฺยณนฺตุหิ.

มาณวีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาณวีติ มนุสทฺทโต “มนุโน อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ณโวปกฺวาทีหี”ติ ณวปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺส อาการวุทฺธึ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มาณวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อา-ปจฺจโย, นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณวโต อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ปณฺฑวีติ ปณฺฑุสทฺทโต “ปณฺฑุโน อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณว-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. นาวิกีติ “นาวาย ตรตี”ติ อตฺเถ นาวาสทฺทโต “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาววุทฺธิโย กตฺวา ณิกปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เวนเตยฺยีติ “วินตาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วินตาสทฺทโต “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “เญยฺโย กตฺติกาทีหี”ติ เณยฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธิ-สรโลปปฺปกติภาวาทโย กตฺวา เณยฺยปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กุนฺเตยฺยีติ “กุนฺติยา อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณยฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โคตมีติ โคตมสทฺทโต “โคตมสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ณปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คุณวตีติ คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วนฺตุปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา “นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ นฺตุสฺส ตการาเทสํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๒๔๐] ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี

กิมตฺถมิทํ. “ปติ-ภิกฺขุ-ราชสทฺเทหิ จ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อินีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คหปตานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คหปตานีติ คหปติสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน อิมินา อินีปจฺจยํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ปติสฺสินีมฺหี”ติ ปติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺโพ จา”ติ ทีเฆ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ราชินีติ ราชสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. หตฺถินีติ หตฺถีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทณฺฑินีติ ทณฺฑีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เมธาวินีติ เมธาสทฺทโต “เมธา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วีปจฺจยํ กตฺวา เมธาวีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตปสฺสินีติ ตปสทฺทโต “ตโป อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “ตปาทิโต สี”ติ สีปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตปสฺสีสทฺทโต อินีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๔๑] นฺตุสฺส ตมีกาเร

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อีกาเร ปเร ตการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. “นทาทิโต วา อี”ติ อิโต วาคฺคหณํ มณฺฑูกคตฺยานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณวตีตีทํ เหฏฺฐา วุตฺตํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. “กุลวตี, กุลวนฺตี”ติ อิมานิ วนฺตุปจฺจยนฺตานิ. สติมตีติ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา คุณวตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อีปจฺจยาทึ กตฺวา “นทาทิโต วา อี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส ตการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

มหตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา มหนฺตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทํ นฺตุมิว กตฺวา อิมินา นฺตุสฺส ตการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๔๒] ภวโต โภโต

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อีการคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๒๔๓] โภ เค ตุ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทโส โหติ เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ภวนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “ตุคฺคหเณน อญฺญสฺมึปิ วจเน สพฺพสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส ‘โภนฺต, ภนฺเต, โภนฺโต, ภทฺเท, โภตา, โภโต’อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ อาห.

โภนฺตอิตฺยาทีนิ จตฺตาริ สิมฺหิ รูปานิ. ตตฺถ จ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป โหติ. “โภตา, โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทโต ตติเยกวจนํ ฉฏฺเฐกวจนญฺจ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตา-โตอาเทเส สมฺปตฺเต อิธ ตุคฺ-คหเณน สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส “โภตา, โภโต”ติ อาเทเส กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา วิภตฺติโลเป กเต รูปานิ. อิมสฺสานนฺตรํ “โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺเส”ติ สุตฺตมารทฺธํ.

[1] โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส

กิมตฺถมิทํ. “ภวนฺตสทฺทสฺส วการสฺโสภาโว โหติ กฺวจิ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ภวนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

โภนฺโตติ ภวนฺตสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน อิมินา วการสฺโสการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺส นฺโต”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ. อิมสฺสานนฺตรํ “ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺต-ภนฺเต”ติ สุตฺตมารทฺธํ.

[2] ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺตภนฺเต

กิมตฺถมิทํ. “ภวนฺตสทฺทสฺส ‘ภทฺทนฺต-ภนฺเต’อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิ-โยคหณานีหานุวตฺตนฺเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อนนฺตรสุตฺเต ตุคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต นิรตฺถโก เจโส. น เจโส ปุริมปาโฐ.

[๒๔๔] อการปิตาทฺยนฺตานมา

กิมตฺถมิทํ. “อกาโร จ ปิตาทีนมนฺโต จ อาตฺตมาปชฺชเต เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

โภ ปุริสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสาติ ปุริสสทฺทโต วุตฺต-นเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ คสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน ปุริสสทฺทนฺตสฺสีมินา อาการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. อุการสฺส อาการกรณเมว วิเสโส.

[๒๔๕] ฌลปา รสฺสํ

กิมตฺถมิทํ. “ฌ-ล-ปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวสติปิ อิมสฺมึ ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ติ อิมินาว สิชฺฌติ ฌ-ล-ปานํ อฆตฺตา”ติ. สิชฺฌติ, เอวํ สติปิ นิยมกรณตฺถํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมาย วา โหติ ญาปนาย วา. อยํ ปเนตฺถ นิยโม “สเจ เค ปเร รสฺสมาปชฺชนฺติ, อุปริ สุตฺตวิสยํ ถเปตฺวา ฌ-ล-ปา วา”ติ. เตน โภติอาทีสุ โภสทฺทนฺตสฺส เค ปเร รสฺโส น โหติ.

ทณฺฑีติ ทณฺฑีสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา ฌสฺส รสฺเส กเต วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ล-ปสญฺญากรณเมว วิเสโส.

[๒๔๖] อากาโร วา

กิมตฺถมิทํ. “อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต รสฺสคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

โภ ราเชตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ราเชติ ราชสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส คสญฺญญฺจ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ ราชสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อาการสฺส รสฺเส กเต คโลเป จ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. เสสานิ ตสฺสทิสาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

--------------------------

ปญฺจมปริจฺเฉท

[๒๔๗] ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย

กิมตฺถมิทํ. “ยถา ปุริโสติอาทีสุ วิภตฺยนฺตตฺตา น วิภตฺติ โหนฺติ วตฺตพฺ-พสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา, เอวํ ปญฺจมฺยาทฺยตฺเถสุ โตปจฺจยาทีนํ สมฺภูตตฺตา วตฺตพฺ-พสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา ปญฺจมฺยาทโย น โหนฺติ, อตพฺพิสยตฺตา อญฺญา วิภตฺติโย จาติ สพฺพโตติอาทีนิ อนิปฺผนฺนานิ ภเวยฺยุํ, น หิ นามนิปาโตปสคฺคาขฺยาตสทฺทา ยถานุรูปํ สฺยาทิ-ตฺยาทิวิภตฺตีหิ อนิปฺผนฺนา สนฺตีติ จินฺตายํ กิมญฺเญน วิภตฺติ-กรเณน, ตฺวาทโย ปจฺจยา ทานิปจฺจยปริยนฺตา วิภตฺติสญฺญาว ทฏฺฐพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สพฺพโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพโตตีมสฺส สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมา อปรนฺ”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา ยถาวุตฺต-ยุตฺติยา วิภตฺยภาเวปิ อิมินา โตปจฺจยสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ เทฺว สุวิญฺเญยฺยานิ.

กุโตติ อิมสฺส กึสทฺทโต โตปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว จ, กุ หึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรโตเถสุ จา”ติ กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อโตติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส “ตฺรโตเถสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “สพฺพสฺเส-ตสฺสากาโร วา”ติ อการาเทสกรณเมว วิเสโส. อิโตติ เอตฺถ อิมสทฺทสฺส “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิการาเทสกรณเมว วิเสโส.

สพฺพทาติ อิมสฺส ปน สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “กึสพฺพญฺเญก-ยกุหิ ทาทาจนนฺ”ติ ทาปจฺจยาทึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ สุวิญฺ-เญยฺยาเนว.

กทาติ เอตฺถ “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กึสทฺทสฺส กาเทสกรณญฺจ. อิธาติ เอตฺถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา หธา เจ”ติ ธปจฺจยกรณญฺจ วิเสโส. อิทานีติ เอตฺถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ทานิปจฺจยกรณเมว วิเสโส.

[๒๔๘] กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ

กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๒๔๙] ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ

กิมตฺถมิทํ. “ตฺร-ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมิยา อตฺเถ สพฺพนาเมหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

สพฺพตฺร, สพฺพตฺถาติ อิเมสํ สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมินฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตฺร-ถปจฺจเย กตฺวา เตสํ “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๒๕๐] สพฺพโต ธิ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสทฺทโต สตฺตมิยา อตฺเถ ธิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺพธีติ อิมสฺส สพฺพสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ ธิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๒๕๑] กึสฺมา โว

กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺมา วปจฺจโย โหติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

กฺวาติ อิมสฺส กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพ-นาเมหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ วปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพ-สรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๒๕๒] หึหํหิญฺจนํ

กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺมา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํ-หิญฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ กึคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

กุหินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กึสฺมา โว”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํ-หิญฺจนํปจฺจเย กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วตฺตมาเน “กุ หึหํสุ เจ”ติ กึสทฺทสฺส กฺวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๕๓] ตมฺหา จ

กิมตฺถมิทํ. “ตสทฺทโต หึ-หํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ หึ-หํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ หิญฺจนํคหณนิวตฺตนตฺถํ.

ตหึ, ตหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, หึหํหิญฺจนนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๕๔] อิมสฺมา หธา จ

กิมตฺถมิทํ. “อิมสทฺทโต ห-ธอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อวธารณตฺถํ.

อิห, อิธาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อิมสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺ-ยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ ห-ธปจฺจเย กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺสิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๕๕] ยโต หึ

กิมตฺถมิทํ. “ยสทฺทโต สตฺตมฺยตฺเถ หึปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยหินฺติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน ยสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา หึปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๕๖] กาเล

กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อธิกาโร อยํ.

[๒๕๗] กึสพฺพญฺเญกยกุหิ ทาทาจนํ

กิมตฺถมิทํ. “กึ-สพฺพ-อญฺญ-เอก-ย-กุอิจฺเจเตหิ กาเล คมฺยมาเน สตฺตมฺยตฺเถ ยถานุรูปํ ทา-ทาจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺ-คหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ กาลคฺคหณญฺจ อิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กทาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กทาติ กึสทฺทโต “กสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทาปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กึสทฺทสฺส กาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. “กุ หึหํสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กฺวาเทโสว วิเสโส.

[๒๕๘] ตมฺหา ทานิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตสทฺทโต กาเล สตฺตมฺยตฺเถ ทานิ-ทาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ ทาคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิ-กาล-ทาคหณานิ เจหานุวตฺตนฺเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตทานิ, ตทาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตสทฺทโต “ตสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยญฺจ อนนฺตรสุตฺตญฺจ อธิกิจฺจ อิมินา ทานิ- ทาปจฺจเย กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๕๙] อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จ

กิมตฺถมิทํ. “อิมสทฺทโต รหิ-ธุนา-ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิ-กาลคฺคหณานิ เจหานุวตฺตนฺเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เอตรหีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอตรหีติ อิมสทฺทโต “อิมสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา รหิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิ-หโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “เอต รหิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺส เอตาเทสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อธุนาติ ตโตว ตสฺมึ อตฺเถ อิมินา ธุนาปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จา”ติ วตฺตมาเน “อ ธุนามฺหิ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อิทานีติ ตโตว ตสฺมึ อตฺเถ อิมินา ทานิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺ-สากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อิการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๖๐] สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ทามฺหิ ปจฺจยสฺมึ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สทาติ สพฺพสทฺทโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา สพฺพสทฺทสฺส สาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

[๒๖๑] อวณฺโณ เย โลปญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “อวณฺโณ เย ปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.

พาหุสฺสจฺจนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พาหุสฺสจฺจนฺติ พหุสฺสุต-สทฺทโต “พหุสฺสุตฺตสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิวุทฺธึ กตฺวา อิมินา ตการคตสฺส สรสฺส โลปํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ตการสฺส จการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา สการคตสฺส อุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิโน อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปณฺฑิจฺจนฺติ ปณฺฑิตสทฺทโต “ปณฺฑิตสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เวปุลฺลนฺติ วิปุลสทฺทโต “วิปุลสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ลการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

การุญฺญนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “กมฺปนํ กโรตี”ติ วา เอตฺถ กร=หึสาย-มิตีมสฺส “การุณิกํ หึสตี”ติ วา อตฺเถ กร=วิกฺเขปเนตีมสฺส “ปรทุกฺขํ วิกฺขิปตี”ติ วา อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ กตฺตริ ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺส อนาเทสาทึ กตฺวา อนาเทสาทิสฺส “พาหุสฺ-สจฺจนฺ”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อุการาเทสาทึ กตฺวา กรุณสทฺทโต ตทธิฏฺฐานมเปกฺขิตฺวา “กรุณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา ยวโต ณการสฺส “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ญการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โกสลฺลนฺติ กุสทฺทูปปทสฺส สล=จลนสํวรเณสูตีมสฺส “กุจฺฉิเต สลตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วา กุสทฺทูปปทสฺส สี=สเยตีมสฺส “กุจฺฉิเตน สยตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส “กุเส ลุนาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา วา กุสทฺทูปปทสฺส สา=ตนุกรเณตีมสฺส “กุจฺฉิเต ตนุ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลา=อาทาเนตีมสฺส “กุเสน ลาตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมนิ อปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุส=เฉทเนตีมสฺส “ปาปเก ธมฺเม ฉินฺทิตุํ อลนฺ”ติ อตฺเถ “ปฏาที-หฺยลนฺ”ติ อลปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส “กุโส วิย ลุนาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา วา เอวํ กุสลสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา เตน จ กุสลสมงฺคิมเปกฺขิตฺวา “กุสลสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สามญฺญนฺติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส “สมฺมติ เอเตน สีเลนา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กรเณ ยุปจฺจยาทึ กตฺวา สมณสทฺเทน สีลสมงฺคิมเปกฺขิตฺวา “สมณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โสหชฺชนฺติ สุหทสทฺทโต “สุหทสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺย-ปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ทการสฺส ชการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๖๒] วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสุ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว วุฑฺฒสทฺทสฺส ชาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน วุฑฺฒสทฺทโต “สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ “วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา”ติ อิย-อิฏฺฐ-ปจฺจเย กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อตฺถวากฺยานมปฺปโยคํ กตฺวา วุฑฺฒสทฺทสฺส อิมินา ชาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา เตเนว ปกติภาเว สมฺปตฺเต ตตฺเถว ปกติคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ วตฺตมาเน “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อิการสฺสาสวณฺณํ กตฺวา เชยฺย-เชฏฺฐสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๖๓] ปสตฺถสฺส โส จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ชาเทโส จ อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต จคฺ-คหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ยถา วุฑฺฒสทฺทสฺส อิยิฏฺเฐสุ ชาเทโส โหติ, ตถา เตเสฺวว ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ชาเทโส เจ”ติ สมฺปิณฺเฑติ.

เสยฺโย, เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน นยา-นุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๖๔] อนฺติกสฺส เนโท

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อนฺติกสทฺทสฺส อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสุ เนทาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

เนทิยฺโย, เนทิฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อนฺติกสทฺทโต “สพฺเพ อิเม อนฺติกา, อยมิเมสํ วิเสเสน อนฺติโก”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๖๕] พาฬฺหสฺส สาโธ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส พาฬฺหสทฺทสฺส สาธาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐ-ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๖๖] อปฺปสฺส กณฺ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อปฺปสทฺทสฺส กณฺอาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เสสํปิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยเมว. สรโลปอวณฺณภาโวว วิเสโส.

[๒๖๗] ยุวานญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ยุวสทฺทสฺส กณฺอาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณญฺจ กณฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ กณฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิธ ปน ยุวสทฺทสฺส ยุวสทฺทวาจกตฺตา “ยุวสฺสา”ติ วตฺตพฺเพ เอวมกตฺวา ยุวานนฺติ พหุวจนนิทฺเทโส วจนวิปลฺลาสลกฺขณาวิกรณตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปาย-วิญฺญาปนํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ณการสฺส นการาเทโสว วิเสโส.

[๒๖๘] วนฺตุมนฺตุวีนญฺจ โลโป

กิมตฺถมิทํ. “วนฺตุ-มนฺตุ-วีปจฺจยานํ โลโป โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วนฺตุ จ มนฺตุ จ วี จ วนฺตุมนฺตุวิโน. เตสํ วนฺตุมนฺตุวีนํ.

คุณิโยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณิโย, คุณิฏฺโฐติ อิมานิ คุณ-สทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา คุณวนฺตุสทฺทโต “สพฺเพ อิเม คุณวนฺโต, อยมิเมสํ วิเสเสน คุณวา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจเย กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺ-เฐสู”ติ วตฺตมาเน อิมินา วนฺตุปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

สติโย, สติฏฺโฐติ อิมานิ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “สพฺเพ อิเม สติมนฺโต, อยมิเมสํ วิเสเสน สติมา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปานิ.

เมธิโย, เมธิฏฺโฐติ อิมานิ เมธาสทฺทโต “เมธา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วีปจฺจยํ กตฺวา เมธาวีสทฺทโต “สพฺเพ อิเม เมธาวิโน, อยมิเมสํ วิเสเสน เมธาวี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๒๖๙] ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “ยการวนฺตานํ ต-ล-ณ-ทการานํ พฺยญฺชนานิ ยถาสงฺขฺยํ จ-ล-ญ-ชการตฺตมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ยกาโร เยสมตฺถี”ติ เต ยวนฺโต. เตสํ ยวตํ. ตลณทการานนฺติ อิมินา ตุลฺยา-ธิกรณํ. อิธ ปน ยวนฺเตหิ ต-ล-ณ-ทกาเรหิ วิสุํ กิญฺจาปิ พฺยญฺชนานิ น สนฺติ, ตถาปิ สิลาปุตฺตกสฺส สรีรํ, ‘ราหุโน มุขนฺ’ติอาทีสุ วิย อเภโทปิ เภโท-ปจารวเสน ‘ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานี’ติ วุตฺตํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.

เนปุญฺญนฺติ นิสทฺทูปปทสฺส ปุ=ปวเนตีมสฺส “กิเลเส ปุนาตี”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ตสฺส ณการาเทสํ กตฺวา นิปุณสทฺทโต “นิปุณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิวุทฺธึ กตฺวา “อวณฺโณ เย โลปญฺเจ”ติ อวณฺณสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา ยวโต ณการสฺส ญการาเทสํ กตฺวา ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ติณทลนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติณทลนฺติ เอตฺถ สติปิ ตาทิมฺหิ ยการสฺสาภาวา อิธ วุตฺตวิธานํ น โหติ. อาลสฺยนฺติ เอตฺถ สติปิ ยการสฺมึ ตาทีนมภาวา น โหติ. อาโรคฺยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

ยวตํ ตลณทการานนฺติ วุตฺตตฺตา “พฺยญฺชนานนฺ”ติ วิญฺญายมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณกรณํ ตทนฺโตคธานํ สรานํ วุตฺตวิธานาภาวทสฺสนตฺถํ. เตนาห พฺยญฺชนานีติ กิมตฺถํ, มจฺจุนาติ ตํ ปน มุส=ปาณจาเคตีมสฺส “ปเรสํ ปาณํ จชตี”ติ อตฺเถ “วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปผชฺชนฺเต”ติ ตฺยุปจฺจยํ กตฺวา เตเนว ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา อุการสฺส จ อการาเทสํ กตฺวา มตฺยุสทฺทโต ตติเยก-วจนํ กตฺวา ยวโตปิ สรสฺส อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา ยวโต ปน ตการสฺส ยถาวุตฺตยุตฺติสมฺภวโต อิธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ยวตํ ตลณทานนฺติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ สตฺยารทฺธสฺส การคฺคหณสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “การคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห. โอปมฺมนฺติ ตตฺโถทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๒๗๐] อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว

กิมตฺถมิทํ. “อมฺห-ตุมฺห-นฺตุ-ราช-พฺรหฺม-อตฺต-สข-สตฺถุ-ปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

มยา, ตยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มยา, ตยาติ อมฺห-ตุมฺห-สทฺเทหิ สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา สฺมาวจนํ นาวจนํ อิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยนุวตฺตมาเน “นามฺหิ ตยามยา”ติ สวิภตฺ-ติกานํ อมฺห-ตุมฺหสทฺทานํ มยา-ตยาอาเทเส กเต รูปานิ.

คุณวตาติ คุณวนฺตุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ นาวจนมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ.

รญฺญาติ ราชสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา สฺมาวจนํ นาวจนมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ วตฺตมาเน “นามฺหิ รญฺญา วา”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺญาอาเทเส กเต รูปํ.

พฺรหฺมุนาติ พฺรหฺมสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “อุตฺตํ สนาสู”ติ พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุการา-เทเส กเต รูปํ. อตฺตนาติ อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺส อิมินา นา-วจนตฺเต กเต รูปํ. สขินาติ สขสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา นา-วจนตฺตํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ.

สตฺถาราติ สตฺถุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺ-ตสฺสาราเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส “นา อา”ติ อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปิตราติ ปิตุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา ตํ นาวจนมิว กตฺวา วุตฺตนเยน “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อาราทิสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.

อาทิคฺคหเณน สเรนาติอาทึ สงฺคณฺหาติ. อาทิสทฺโท เหตฺถ ปการตฺถวาจโก. ตํ ปน สรสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตํ อิมินา นาวจนมิว กตฺวา “อโต เนนา”ติ ตสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป

ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

------------------------

การกกปฺป

ฉฏฺฐปริจฺเฉท

[๒๗๑] ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ยสฺมา วา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ ชายเต, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อปเนตฺวา อิโต อาททาตีติ อปาทานํ. “อิธ ปน สญฺญา-สฃฺฃิโน เอกวจเนน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘โจรา ภยํ ชายเต’ตฺยาทีเสฺววาปาทานสญฺญาย ภวิตพฺพํ, น ปน ‘คามา อเปนฺติ มุนโย, อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิกฺขํ คณฺหาตี’-ตฺยาทีสู”ติ. น น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. อิธ สงฺขฺยายานธิปฺเปตตฺตา. น เหตฺถ สงฺขฺยา อธิปฺเปตา. “วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺสา นิทฺทิสิตพฺพโต, พหุวจเน นิทฺทิสียมาเน ครุโต ปชายมานโต จ วิเธกวจเนน นิทฺเทโส กโต, น ปน สงฺขฺยาวิกรณตฺถํ, นนฺเวกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจเนน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา สงฺขฺย-มนเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ โหตีติ. กตฺถจิ ลิงฺคตฺถมตฺตเมวาเปกฺขิตฺวาปิ วิภตฺยุปฺ-ปตฺติยา ทสฺสนโต. ตถา หิ ‘เอโก เทฺว’ตฺยาทีเสฺวก-ทฺวิสทฺเทหิเอเวกตฺตทฺวิตฺตา-ภิหิเตปิ เอกวจนพหุวจนานิ โหนฺติ, อญฺญถา วุตฺตตฺถตฺตาว น สิยุํ. ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ, ยทิทํ สุคตวินยนฺติ เอตฺถาปิ นวุติสทฺทโต นวกฺขตฺตุํ ถเปตฺวา กเตกเสสสฺส ทสสทฺทสฺส โยวจนมฺหิ นวาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จุตฺยาเทสํ กตฺวา เอวมภินิปฺผาทิตตฺตาว ฉฏฺฐิพหุวจนญฺจ น สิยา. ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา ยโต อปคจฺฉติ, ยโต อปคจฺฉนฺติ, เยหิ วา อปคจฺฉติ, เยหิ วา อปคจฺฉนฺติ. โหเตว ตตฺถาปาทานสญฺญาติ อวคนฺตพฺพํ.

ยํ กิญฺจิ โย กโรติ, ตสฺส กโรตีติ การโกติ วตฺตพฺพโต “คามา อเปนฺตี”- ตฺยาทีสุ คามาทีนํ กิริยายานุปลพฺภนโต จ กถํ เต การกา นาม ชาตาติ. เตสมฺปิ กิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตูปลพฺภนโต. อุปลพฺภติ หิ เตสํ กิริยาภินิปฺผตฺตกตา คามาทิมฺหิ จาสตฺยปายาทิกิริยายานุปลพฺภนโต, สติ จ ตสฺมิมุปลพฺภนโต. เอวํ คามาทีนมปายาทิกิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตา การกตา ววตฺถเปตพฺพา. ยถา เจตฺถ เอวํ กมฺมกรณสมฺปทานาธิกรณมฺปิ. สรูปาวธารณเมว เตสํ การกตา สาธกมิตฺยปเร. เนตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ. กสฺมา. สามิโนปิ การกภาวาปชฺชนโต. อปิ จ กุโต นฺวิทมายาตํ, สมุปทิสฺสมานายาปายาทิกิริยาย จกฺขุวิญฺญาณสฺเสว รูปาโลกมนสิการานํ เทยฺยทายกาทายกานมิว จ ทานสฺส คามาทีนมภินิปฺผตฺตกตฺตํ ถเปตฺวา สรูปา-วธารณเมวานุปทิสฺสมานํ การกตา สาธกนฺติ. ยถิจฺฉติ, ตถา การกตฺตํ ภวตุ. อปิ ตุ ขลุ คามาทีนมปายาทิกิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตา กตฺตุสญฺญาย ภวิตพฺพนฺติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. นิปฺปริยาเยน เตสํ กิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตาภาวโต. ยถา หฺยนฺ-นาทีนมมฺหากมุปนิสฺสาย วสตูตฺยชฺเฌสนิจฺฉาภาเวปิ ตทตฺถํว สมนฺเนน วสติ, ธมฺเมน วสตีตฺยุปจรียเต. ตถาปายาทีนํ ตพฺภาเว ภาวโต ตทภาเว จาภาวโต คามาทโย อปายาทิกิริยาภินิปฺผตฺตกาติ วิทูหฺยุปจรียนฺเตติ. ภวเตฺววมุปจาโร. เตน กาโนหานิ อุปจริตานมฺปิ หิ ปพุทฺโธ กมลวนสณฺโฑ. วนมวหสเต วิกสิต-ปุปฺผานเนเนตฺยาทีนํปิ กตฺตุสญฺญายูปลพฺภนโต, อปิ จ มุขฺยกิริยาภินิปฺผตฺตกานํ มุนิปฺปภุตีนํ กิริยาภินิปฺผตฺติยา การณภาวโต วุตฺตนเยเนว “โย กาเรติ, ส เหตู”ติ เหตุกตฺตุสญฺญาย ‘เหตฺวตฺเถ เจ’ติ ตติยาวิภตฺติยา จ ภวิตพฺพํ. น เจวํ สกฺกา วตฺตุํ เตสมุปจริตเหตุตฺตา น โหตีติ. “ภิกฺขาย วสติ, อนฺเนน วสตี”ตฺ-ยาทีสุปิ อุปลพฺภนโต. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยค-วิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปญฺหกถนโถกา-กตฺตูสุ เจ’ติ เหตฺวตฺเถปฺยปาทานสญฺญาย วิหิตตฺตา อปาทานสญฺญาว โหตี”ติ. ตมฺปิ น คามาทีนมปายาทิสมาโยเค อปาทานสญฺญากรณตฺถํ ‘ยสฺมาทเปตี’ตฺยาทินา สุตฺตวจนสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโตติ. สจฺจํ, ตถาปิ เทวทตฺโต ปจติ, ภิกฺขาย วสติ, อนฺเนน วสตี”ตฺยาทีสุ จริตตฺถานํ กตฺตุสญฺญาทีนมวกาสตฺตา อปาทาน-สญฺญาทโย พาธนฺเต.

อปิ จ ยถา สพฺเพสฺวภิรูเปสุ สมาหเตสุ “อภิรูปาย กญฺญา ทเทยฺยา”ติ วุตฺเต “โย สพฺเพสฺวภิรูปตโร, ตสฺเสวา”ติ วิญฺญายติ, ตเถวีหาปิ การกกณฺเฑ “สพฺเพสฺวปาทานาทีสุ การเกสุ สมาหเตสุ ‘โย กโรติ ส กตฺตาติ วุตฺตตฺตา ‘โย สพฺเพสฺวตฺตปฺปธาโน การกิโย, โสว กตฺตาติ วิญฺญายติ. น จ ปน คามาทีนํ การกิฏฺฐตา ปากฏา. ตสฺมา จ อลํ โทสาวิกรเณน. ยถิจฺฉติ, ตถา ภวตุ. อปิ ตุ ขลุ หาเปติ อาทตฺเตติ วตฺตมานิกปจฺจเยน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ยสฺมา อเปโต อเปสฺสติ, ตถา อาทิยิ อาทิยิสฺสติ, น ตตฺถ อปาทานสญฺญาย ภวิตพฺพนฺติ. น น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, “สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตีตฺยาทีนิ วิโยปลกฺขณ-วเสเนกเทสํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา.

คามา อเปนฺติ มุนโยตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คามาติ คาม-สทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา อปายโยคโต อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉานุ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๒๗๒] ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ธาตุนามานํ ปโยเค จ อุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อปาทานคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตโว จ นามานิ จ ธาตุนามานิ. เตสํ ธาตุนามานํ. อุปสคฺคานํ โยโค อุปสคฺคโยโค. อุปสคฺคโยโค อาทิ เยสนฺเต อุปสคฺคโยคาทโย. เตสุ อุปสคฺคโยคาทีสุ. อิธ ปน ธาตฺวาทีนฺยนิยเมตฺวา กิญฺจาปิ วุตฺตานิ, ตถาปิ เยสุ สมฺปยุตฺเตสุ อปาทานสญฺญาย อตฺโถ สมฺภวติ. ตานิเยวีธ คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา ธาตุนามานมุปสคฺคนิปาเตหิ อญฺเญสมภาวา สรูปนิทฺเทโสว นิรตฺถโก สิยา.

พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อญฺญติตฺถิยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺธสฺมาติ พุทฺธสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ทุติยาปสงฺเค ปราปุพฺพสฺส ชิ=ชเยตีมสฺส ยุตฺตตฺตา ธาตุปฺปโยเค อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมฺเยก-วจนสฺมาวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

หิมวตาติ หิมสทฺทโต “หิโม อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สตฺตมิวิภตฺติปฺปสงฺเค ปปุพฺพสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ปโยคตฺตา ธาตุปฺปโยเค อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมฺเยกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว”ติ สฺมาวจนสฺส นา-พฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ.

อนวตตฺตมฺหาติ อนวตตฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมาวจนสฺส มฺหาเทเส กเต รูปํ. อจิรวติยาติ อจิรวตีสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ สฺมาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อุรสฺมาติ อุรสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สตฺตมิวิภตฺติปฺปสงฺเค นามโยคตฺตา อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยกวจนสฺมาวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตนเยน อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิวิภตฺติปฺปสงฺเค “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

อปสาลาย อายนฺติ วาณิชาติ เอตฺถ อป สาลายาติ สาลสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “อป, ปริ”อิจฺเจเตสํ ปริวชฺชนตฺถานํ กมฺมปฺปวจนียสญฺญาย วิหิตตฺตา “กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต”ติ ทุติยาปสงฺเค อปอิตฺยุปสคฺคโยคตฺตา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยก-วจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อา พฺรหฺมโลกาติ พฺรหฺมโลกสทฺทโต วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อภิวิธฺยตฺถ-วาจกสฺส อาสทฺทสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญาย วิหิตตฺตา วุตฺตนเยน ทุติยาปสงฺเค อาอิตฺยุปสคฺคโยคตฺตา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺสาการา-เทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุปริ ปพฺพตา เทโว วสฺสตีติ อิทํ ปน อุปรีติ อุปสคฺคทฺวยวเสน วุตฺตํ, น อุปริสทฺทปฺปโยควเสน. อุปริสทฺโท หิ นิปาโต. อิทํ อุปสคฺควเสน วุตฺตํ. อิตรานิ จตฺตาริ ปตีตฺยุปสคฺควเสน วุตฺตานิ. สพฺพานิปิ ตานิ สุวิญฺ-เญยฺยาเนว.

ปกฺขสฺมา วิชฺฌติ มิคํตฺยาทีนิ อาทิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ “ปกฺขสฺมา วิชฺฌตี”ตฺยตฺร ปกฺโข นาม ยโต วิชฺฌติ, ยญฺจ วิชฺฌติ, เตสมปาทานกมฺมภูตานํ การกานํ มชฺเฌ โหติ. อยํ เหตฺถ สมฺพนฺโธ “ลุทฺทโก อิโต ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌตี”ติ. เตนาห “อาทิคฺคหเณน การกมชฺเฌปี”ตฺยาทิ. อถ วา กรณํ กาโร. กาโรเอว การโก. กึ ตํ. กิริยา. ตสฺสาปิ มชฺโฌ การกมชฺโฌ นาม. ตทา อยเมตฺถ สมฺพนฺโธ “ลุทฺทโก อชฺช วิชฺฌิตฺวา ปกฺขสฺมา วิชฺฌตี”ติ. เตนาหาทิคฺ-คหเณน การกมชฺเฌปีตฺยาทิ. “กาลภาเวสุ เจ”ติ สุตฺตสฺส อปวาโทยํ. อิตรานิ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพานิ. อปิคฺคหณผลานิ จ จคฺคหณผลานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๗๓] รกฺขนตฺถานมิจฺฉิตํ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “รกฺขนตฺถานํ ธาตูนํ ปโยเค ยมิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อปาทานคฺคหณญฺจ โยคคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. รกฺขนํ อตฺโถ เยสนฺเต รกฺขนตฺถา. รกฺข=ปาลเน, ปาล=รกฺขเน, ปา=รกฺขเน, คุป=รกฺขเน, ตา=ปาลเน, อว=รกฺขเนติ- เอวมาทโย. รกฺขิตพฺพา วา อตฺถา รกฺขนตฺถา. เตสํ รกฺขนตฺถานํ. นิทฺธารณ-ลกฺขณา วา ฉฏฺฐี. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๗๔] เยน วาทสฺสนํ

กิมตฺถมิทํ. “เยน วา อทสฺสนมิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อปาทานคฺคหณมิจฺฉิตคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. ทิฏฺฅิ ทสฺสนํ. น ทสฺสนํ อทสฺสนํ.

อุปชฺฌายา อนฺตรธายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปชฺฌายาติ อุปปุพฺพสฺส เฌ=จินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วชฺชาวชฺชมุปนิชฺฌายตี”-ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ เอการสฺสายาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ, รกฺขนตฺถานมิจฺฉิตนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มาตราติ มาน=มานเนตีมสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ “มานาทีหิ ราตู”ติ ราตุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ จ นีเต กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค วุตฺตนเยนาปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมฺเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว”ติ สฺมาวจนสฺส นา-พฺยปเทสํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺ-วารตฺตนฺ”ติ มาตุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อาราเทสสฺส รสฺสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปิตราติ ปา=ปาลเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ “ปาติโต ริตู”ติ ริตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เชตวเน อนฺตรหิโตติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ เชตวเนติ เชตวนฏฺฐา ภิกฺขู วุตฺตา ยถา มญฺจสทฺเทน มญฺจฏฺฐา, จกฺขุสทฺเทน จกฺขุฏฺฐํ จกฺขุวิญฺญาณํ. อญฺญถา เตนาทสฺสเนจฺฉาว น สมฺภเวยฺย. เชตวเนติ เชตวนสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๗๕] ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปญฺหกถนโถกากตฺตูสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ทูรตฺเถ อนฺติกตฺเถ อทฺธนิมฺมาเน กาลนิมฺมาเน ตฺวาโลเป ทิสาโยเค วิภตฺเต อารปฺปโยเค สุทฺเธ ปโมจเน เหตฺวตฺเถ วิวิตฺเต ปมาเณ ปุพฺพโยเค พนฺธเน คุณวจเน ปญฺเห กถเน โถเก อกตฺตริ จ ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อปาทานคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน อญฺญตฺถาปิ ปญฺจมิวิภตฺติญฺจ ฉฏฺฐิทุติยาตติยาวิภตฺติโย จ สงฺคณฺหาติ.

เอตฺถ จ ทูรตฺโถ นาม อนาสนฺนตฺโถ. ทูรานาสนฺนาสนฺติกาสมีปารกาทโย ทูรตฺถปริยายา. อนฺติกตฺโถ นาม อาสนฺนตฺโถ. อนฺติกาสนฺนาวิทูรสมีปสนฺติกาทโย อนฺติกตฺถปริยายา. อทฺธนิมฺมานํ นาม อทฺธานสฺส นิมฺมานํ. กาลนิมฺมานํ นาม กาลสฺส นิมฺมานํ. นิมฺมานนฺติ หิ นิปุพฺพสฺส มาน=ปริมาเณตีมสฺส รูปํ. ตฺวาโลโป นาม ตฺวาปจฺจยนฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺถสมฺภเวปฺยวิชฺชมานตา. ทิสาโยโค นาม ทิสตฺถทีปเกหิ สทฺเทหิ สํโยโค.

“นนฺเววํ สนฺเต อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อิโต สา ปจฺฉิมา ทิสา, อวีจิโต อุปริ ภวคฺคมนฺตเรตฺยาทีเสฺววาปาทานสญฺญาย ภวิตพฺพํ, อถ กถํ ปุพฺพโตตฺยาทีสุ โหตีติ. สรูเปกเสสวเสน คหิตตฺตา. ทิสา จ ทิสาโยโค จ ทิสาทิสาโยโคติ วตฺตพฺเพ ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตฺวา ทิสาโยเคติ วุตฺตํ. เตโนภยตฺถาปิ สิทฺธาวาปาทานสญฺญา.

วิภตฺตํ นาม วิภชนํ ปุถกฺกรณํ. วิภตฺตนฺติ หิ วิปุพฺพสฺส ภช=ปุถกฺ-กรเณตีมสฺส รูปํ. วิภชนํ ปน ทุวิธํ อวิภตฺติวิภชนํ วิภตฺติวิภชนญฺจ.

ตตฺถ อวิภตฺติวิภชนํ นาม โคเสฺวกํ กณฺหปฺปการํ คเหตฺวา ตํสมุทายโต อวินิมุตฺตสฺเสว คุณสมฺปธารณํ. ตํ ยถา “กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, สามา นารีนํ ทสฺสนียตมา”ตฺยาทีนิ. ตตฺถ หิ โคสมุทายโต วา นาริสมุทายโต วา อวินิมุตฺตาว กณฺหสามาทโย โหนฺตีติ. อีทิเสสุ ฐาเนสุ “นิทฺธารเณ เจ”ติ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ.

วิภตฺติวิภชนํ นาม ยตฺร สมุทายํ หิตฺวา เอกํ ปุถกฺกตมวยวํ คเหตฺวา เตน ปุถกฺกเตนาวยเวน สห คุณสมฺปธารณํ. ตํ ยถา “ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ, ยทิทํ สุคต-วินยนฺ”ติอาทิ. ตตฺถ หิ ฉนฺนวุติปาสณฺเฑกเทสํ สุคตวินยญฺเจกโตว คเหตฺวา สมุทายํ กตฺวา ตตฺร ฉนฺนวุติปาสณฺเฑกเทสํ สุคตวินยโต ตฺวปกสฺส ฉนฺนวุติ-ปาสณฺเฑกเทเสน สห คุณสมฺปธารณํ โหติ. อิทเมวีหาธิปฺเปตํ.

อารปฺปโยโค นาม วิรมณตฺถสทฺทปฺปโยโค. อารติปฺปโยเคติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ ติโลปํ กตํ. เอวญฺจ กุพฺพตา ปโยเคปิ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลปํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสิตํ โหติ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปาย-วิญฺญาปนํ.

สุทฺเธติ สุธ=สํสุทฺธิมฺหีตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. ปโมจเนติ ปปุพฺพสฺส มุจ=โมจเนตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. เหตูติ การณตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. วิวิตฺเตติ วิจ=วิเวจเนตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. ปมาเณติ ทีฆายามติริยาทิปฺ-ปมาณตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ, น สงฺขฺยตฺถวาจเกติ. อญฺญถา สงฺเขฺยติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย ลหฺวกฺขรตฺตา สงฺขฺยาสทฺทสฺส. ปุพฺพโยเคติ ปฐมตฺถวาจกปุพฺพสทฺทปฺ-ปโยคมาห, น ทิสตฺถวาจกสฺส. อญฺญถา ทิสาโยเคตีมินาว สิชฺฌนโต วิสุํ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. พนฺธเนติ พนฺธ=พนฺธเนตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. คุณวจเนติ คุณกถเน. ปญฺเหติ ปุจฺฉเน. กถเนติ อุทีรเณ. โถเกติ อปฺปกตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติ.

ตตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สญฺชายเต, โส จ กตฺตา น โหตีติ อกตฺตาติ วตฺตุํ สกฺกา. เหตุคฺคหเณเนว สิทฺเธ ปุน อกตฺตริคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา. เตน ยตฺถ เหตุคฺคหเณน ปญฺจมิวิภตฺติ โหติ. ตตฺถาเนกรูปานิปิ ภวนฺติ. ตํ ยถา “กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กิสฺส เหตุ, กึการณนฺ”ติอาทีนิ. ยตฺร ตฺวเนน ภวติ, น ตตฺรญฺญรูปานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา “กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา”-ตฺยาทีนิ.

อิโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิโตติ อิมสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทูรตฺถสมฺภวโต อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมิปฺปสงฺเค “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

มาติโต, ปิติโตติ เอตฺถ “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อิการาเทโสว วิเสโส. มจฺจุนาติ มจฺจุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺต-สขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว”ติ สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทเส กเต รูปํ.

ทีฆโสติ ทีฆสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา, โส วา”ติ วตฺตมาเน “ทีโฆเรหี”ติ สฺมาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปํ. ปุญฺญายาติ ปุญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๒๗๖] ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ

กิมตฺถมิทํ. “ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สมฺปชฺช อสฺส ททาตีติ สมฺปทานํ. เอกวจนนิทฺเทเส สมฺปทานสฺส การกตฺเต จ วิจารณา เหฏฺฐา วุตฺตนยาว. ตํ ติวิธํ -- โกจิ ยาจิตฺวา ธนํ คณฺหาติ “ยาจกานํ โภชนมุปยชตี”ตฺยาทีสุ, โกจิ เนว ยาจติ, อปิ ตุ ขลุ ทตฺตํ สาทิยติ “นารายณสฺส พลึ ททาตี”ตฺยาทีสุ, โกจิ เนว ยาจติ, นาปิ ทินฺนํ คณฺหาติ, อปิ จ ตถา โวหรียติ “พุทฺธสฺส ปุปฺผํ ปูชยตี”ตฺยาทีสุ. ตํ สพฺพมิห สมฺปทานนฺติ อธิปฺเปตํ.

สมณสฺส จีวรํ ททาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สมณสฺสาติ สมณสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๗๗] สิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺโสสฺสูยราธิกฺขปจฺจาสุณอนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “สิลาฆ=กถเน, หนุ=อปนยเน, ฐา=คตินิวตฺติมฺหิ, สป=อกฺโกสเน, ธร=ธารเณ, ปิห=อิจฺฉายํ, กุธ=โกเป, ทุห=ชิฆํสายํ, ทุห=ปูรเณ, อิสฺส=อิสฺสายํ, อุสฺสูย=โทสาวิกรเณติ อิเมสญฺจ ตทตฺถวาจีนมญฺเญสญฺจ ปโยเค, ราธ=หึสาราเธสุ, อิกฺข=ทสฺสนงฺเกสูตีเมสํ ปโยเค จ, ปติ-อาปุพฺพสฺส สุ=สวเนตีมสฺส จ, อนุ-ปติ-ปุพฺพสฺส เค=สทฺเทตีมสฺส ปุพฺพกตฺตุโน จ, อาปุพฺพสฺส รุจ=พฺยตฺติยํ วาจาย-มิตีมสฺสตฺเถ จ, ตทตฺเถ จ, ตุมตฺเถ จ, อลมตฺเถ จ, มญฺญ=มาเน, อนาทเร, อปาณินิ จ, คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ตทตฺถวาจีนมญฺเญสญฺจ กมฺมนิ, อาปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส ตทตฺถวาจีนมญฺเญสญฺจ ปโยเค, สมฺมุตฺยตฺเถ จ, ภิยฺยตฺเถ จ, สตฺตมฺยตฺเถ จ ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สมฺปทานคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

พุทฺธสฺส สิลาฆเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺธสฺสาติ พุทฺธ-สทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยน อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา จตุตฺเถกวจนาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสานิ.

ตว สิลาฆเต, มม สิลาฆเตติ เอตฺถ ตว, มมาติ ตุมหฺ-อมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ วตฺตมาเน “ตวมม เส”ติ สวิภตฺตีนํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ ตว-มมาเทเส กเต รูปานิ. เอตฺถ จ สิลาฆนํ นาม โถมนํ วณฺณกถนํ.

หนุเต ตุยฺหเมว, หนุเต มยฺหเมวาติ เอตฺถ ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวมม เส”ติ วตฺตมาเน “ตุยฺหํมยฺหญฺจา”ติ ตุยฺหํ-มยฺหํอาเทเส กเต รูปานิ. เอตฺถ จ อปนยนํ นาม อปลปนํ นิพฺพจนตา ตรณํ.

สกฺยปุตฺตานนฺติ สกฺยปุตฺตสทฺทโต ฐาปโยคตฺตา วุตฺตนเยน สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิยาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. เอตฺถ จ อุปฏฺฐานํ นาม อุปคมนํ. อิตรํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.

ตุยฺหํ สปเต, มยฺหํ สปเตติ เอตฺถ ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ วุตฺตนยาเนว. เอตฺถ จ สปนํ นาม โตสนตฺถํ สจฺจกรณํ.

ธารปฺปโยเค -- เตติ ตุมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา จตุตฺเถกวจนญฺจ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส เตอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ ธารณํ นาม อิณเทยฺยตา.

ปิหปฺปโยเค -- รูปจตุกฺกํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตฺถ จ ปิหนํ นาม ปตฺถนํ. กุธทุหิสฺโสสฺสูยปฺปโยคานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. เอตฺถ จ กุชฺฌนํ นาม กุปฺปนํ. ทุหนํ นาม อาหนนํ วิสุปฺปนํ วา.

กา อุสฺสูยา วิชานตนฺติ เอตฺถ วิชานตนฺติ วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเน-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ญาธาตุสฺส ชาเทสํ กตฺวา นา-ปจฺจยนฺตสฺส “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “นํมฺหิ ตํ วา”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตมาเทเส กเต รูปํ.

ราธิกฺขปฺปโยเค -- รญฺโญติ ราชสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ วตฺตมาเน “ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺโญอาเทเส กเต รูปํ. ราชานนฺติ ราชสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ อํวจนสฺส อานมาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

อายสฺมโตติ อายุสทฺทโต “อายุ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหี”ติ อายุสทฺทนฺตสฺส อสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา อายสฺมนฺตุสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ปจฺจาสุณอนุปติคิณปฺปโยเค -- ภควโตติ ภคสทฺทโต “ภโค อสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.

อาโรจนตฺเถ -- โวติ ตุมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถิพหุวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวํมมญฺจ นวา”ติ วตฺตมาเน “ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โวอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

ตทตฺเถ -- ปาริปูริยาติ ปาริปูริสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ สวิภตฺติสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อตฺถายาติ อตฺถสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ ตสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

อาสิสตฺเถ -- ภวโตติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา เนตฺพฺพํ เนตฺวา นามมิว กตฺวา ภวนฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.

สมฺมุตฺยตฺเถ -- เมติ อมฺหสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส เมอาเทเส กเต รูปํ.

ยาเนตฺถ น วุตฺตานิ, ตานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อสฺมึเยว ปโยเค เหฏฺฐา อตฺถคฺคหณสฺส กตตฺตา “อาสิสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมีนญฺเจ”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “อตฺถคฺ-คหเณนาติอาทิมาห. ตตฺถ สารตฺโถ นาม อุตฺตมตฺโถ จินฺตาปนตฺโถ วา. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ วิกปฺปนตฺถํ วาคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถนฺ”ติ อาห. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “จคฺคหณํ อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถสฺสานนฺตรสุตฺเต วาคฺคหณสฺสานยนตฺถนฺ”ติ. เตน จ ปิหนิยา วิภูตโยติ เอตฺถ กมฺมสญฺญาปิ ภวติ. เสสํ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยมิติ น วิจาริตํ.

[๒๗๘] โยธาโร ตโมกาสํ

กิมตฺถมิทํ. “โย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยถา หิ ทพฺพานํ ปติฏฺฐา โอกาโสติ วุจฺจติ, ตถา ยมปิ กตฺตุกมฺมานํ กิริยาย ปติฏฺฐตฺตา โอกาโสติ วุตฺตํ. อิธาปิ เอกวจนนิทฺเทโส จ โอกาสสฺส การกตา จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อุปปริกฺขิตพฺพา. ตสฺส จตุพฺพิธตา วุตฺติยํ วุตฺตนเยนาวคนฺตพฺพา.

ชเลสุ ขีรนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชเลสูติ ชลสทฺทโต ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺส เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ปริยงฺเคติ ปริยงฺคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คงฺคายนฺติ คงฺคสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต คงฺคาสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส ยมาเทเส กเต รูปํ.

ยาเนตฺถ น วุตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิธ ปน กตฺตุกมฺมานํ กิริยาย ปติฏฺฐตฺตา เตสํเยโวกาสสญฺญาย ภวิตพฺพํ, อถ กถํ เชตวนาทีนโมกาสสญฺญาติ. โลกิยานมภิลกฺขิตาการวเสน. โลกาภิมตวเสน หิ สทฺทปฺปโยคา สิชฺฌนฺติ. โลกิยา จ กตฺตุกมฺมานํ กิริยายาธารกตฺเตน เชตวนาทีนิ สมธิคจฺฉนฺติ. น ปน กตฺตุกมฺมานิ. เตสญฺจ เตนากาเรนาภิมตภาโว เชตวนาทีนํ สตฺตมินิทฺเทสกรณโต วิญฺญายติ. กตฺตุกมฺมานํ วา สติปิ กิริยายาธารกตฺเต “ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ, โย กโรติ ส กตฺตา”ติ วุตฺตตฺตา โอกาสสญฺญํ พาเธตฺวา กตฺตุกมฺมสญฺญาว โหนฺติ วิสิฏฺฐวิสยาหิตาติ. ยทิ ปนาธารสฺส โอกาสสญฺญา, กถํ “สาสเน วสติ, รูเป สญฺญา, ปาปสฺมึ รมเต มโน, ธมฺเม ฅิตา สมณพฺราหฺมณา, อภิธมฺเม ติกฺขปญฺโญปิ มุยฺหตี”ตฺยาทีสุ สาสนาทีนโมกาสสญฺญา. น เหเต มุขฺยา-ธารภูตาวาสาทีนํ. นาปิ กิริยาสนฺนิสฺสยานํ สมณาทีนํ กิริยาธารณทฺวาเรน อาธารตาย วิญฺญายนฺเตติ. สจฺจเมเวตํ, อถาปิ กิริยํ ปฏิจฺจ โย อาธารตาย อธิปฺเปโต, โส โอกาสสญฺโญ โหตีติ สุตฺตตฺโถ.

สา จาธารตา โลกิยปฺปโยคทสฺสนโต วิญฺญายเต. ตตฺเถทํ วุตฺตํ โหติ, โลเกหิ ยสฺสาธารภาโว กิริยํ ปฏิจฺจาธิปฺเปโต, ตสฺโสกาสสญฺญา โหติ. สา จาธาร-ภาเวนาธิปฺเปตตา “โอกาเส สตฺตมี”ติ วุตฺตสตฺตมิทสฺสนโต วิญฺญายติ. ตเทวเมตสฺสาปิ กิริยํ ปฏิจฺจาธารภาวํ อิติ เอตฺตเกเยว สทฺทตฺเถ วิญฺญาเต, กถํ ปเนตสฺสาธารภาโว กิริยํ ปฏิจฺเจติ ปจฺฉา ยุตฺติจินฺตายํ ยสฺส ยถา สมฺภวตฺยาธารภาโว, ตสฺส ตถา ววตฺถเปตพฺโพ. ยตฺถ หิ “ภิยฺโย ขคฺคมฺหิ โอกาโส”ติอาทีสุ มุขฺยโตเอว กิริยํ ปฏิจฺจาธารภาโว สมฺภวติ, ตสฺส ตถา อาธารภาโว วิญฺญายเต. ยตฺถ ตุ “กเฏ เสติ, ถาลิยํ ปจตี”ติอาทีสุ กตฺตุกมฺมานํ กิริยาสนฺนิสฺสยานํ ธารณโต อาธารภาโว กิริยํ ปฏิจฺจ สมฺภวติ, ตตฺถ ตถา ววตฺถปียติ. อิห ตุ “สาสเน วสตี”ตฺยตฺร ยถาธารภาโว สมฺภวติ, ตตฺถ ตถา ววตฺถปียตุ. โย หิ ยสฺสายตฺโต, โส ตสฺส นิสฺสโยติ โลเก ปากฏํ. ตถา หิ ราชายตฺตํ พฺราหฺมณมุปลพฺภมานา วตฺตาโร ภวนฺติ “ราชสนฺนิสฺสิโตยํ พฺราหฺมโณ”ติ, เอวมิหาปิ สมณสฺส วาโส ปริยตฺติปฺ-ปฏิปตฺติปฺปฏิเวธสงฺขาตสฺส สาสนสฺสายตฺโตติ สาสนํ สมณสมฺพนฺธิโน วาสสฺสา-ธาโรติ ววตฺถปียติ. “รูเป สญฺญา, ปาปสฺมึ รมเต มโน”ตฺยาทีสุปิ ยโต สญฺญาทีนํ ภวตํ วิสยภาวํ ปฏิปชฺชนฺเต รูปาทโย, ตโต เตสมาธารภาเวน ววตฺถปียนฺเต. “ธมฺเม ฅิตา”ติ เอตฺถ ตุ ฐานํ สตฺติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. เตนายเมตฺถตฺโถ “ธมฺเม สตฺตา”ติ. ตเทวํ ยสฺส ยถาธารภาโว สมฺภวติ, ตสฺส ตถา ววตฺถเปตพฺโพ ปณฺฑิเตหิ. น ตฺวยํ นิยโม กตฺตุกมฺมานํ กิริยาสนฺนิสฺสยานํ ธารณโต อาธาโร กิริยํ ปฏิจฺเจติ ภวเตฺววํ ยา เอตา สกมฺมิกา กิริยา, ตาสํ กมฺมานํ กถโมกาสตฺตํ. ตํ ยถา “อิทานิ พุทฺธสฺส ภควโต สาวตฺถิยํ คมนํ อุปฏฺฅิตํ, ปุพฺเพนิวาเส อนุสฺสรติ, ถเล ปติสฺสามิ, กทฺทเม ปตตี”ตฺยาทีสุ. ตตฺถ หิ คมนาทินา กตฺตุพฺยาปาเรนิจฺฉิตานํ สาวตฺถฺยาทีนํ กมฺมสญฺญาย ภวิตพฺพนฺติ. สจฺจํ, ยทา ตุ สาวตฺถฺยาทโย คมนาทินา กตฺตุพฺยาปาเรนิจฺฉิตา, ตทา ภวเตฺยว กมฺมสญฺญา สาวตฺถฺยาทีนํ. ยทา ตุ เตสํ คมนาทิกิริยาย วิสยตาธิปฺเปตา, ตทาปิ “ปาปสฺมึ รมเต มโน”ตฺยาทีเสฺวว กิมิตฺโยกาสสญฺญา น ภเวยฺย. อิจฺฉาโต หิ การกานิ ภวนฺติ. ตถา หิ “วลาหกา นิคฺคมฺม เตโช ปกาเสตี”ติ วุตฺเต เตชโส ฅิตฺยเปกฺขํ กตฺวา วลาหกสฺโสกาสตา อจฺจนฺตมสนฺนิหิตา. ตถา วลาหกสฺส ตทวยวสฺส จ เตชโส อเภทวเสน คเหตฺวา นาปิ กตฺตุตา สมฺภาวียติ. ตถา วลาหเก เตโช ปกาสตีติ วุตฺเต วุตฺตนเยน อปาทานตา กตฺตุตา วา น สมฺภาวียติ. ตถา วลาหโก ปกาสตีติ วุตฺเต เภทสนฺนิสฺสิตา อปาทานตาธิกรณตา วา นิวตฺตตีติ.

[๒๗๙] เยน วา กรียเต ตํ กรณํ

กิมตฺถมิทํ. “เยน วา กรียเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. กรณนฺติ ครุสญฺญากรณํ กรียเต อเนนาติ กรณนฺติ อนฺวตฺถสญฺญาย การกสภาวปริทีปนตฺถํ.

ทาตฺเตน วีหึ ลุนาตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาตฺเตนาติ ทาตฺตสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นา-วจนสฺเสนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วาสิยาติ วาสิสทฺทโต วุตฺตนเยน นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สพฺเพสมฺปิ การกานํ กิริยาชนกตฺเต สติ “เยน วา กรียเต”ติ วจนํ ยถา “ราชราชา”ติ วุตฺเต วิเสสตฺถาธิคโม โหติ. เอวํ วิเสสการกตา วิกรณตฺถํ. น เจวํ วจเนน กตฺวตฺโถวคนฺตพฺโพ. เตนาติ กตฺตุโน ปกรณภูตสฺสตฺถสฺส คหิตตฺตาว กตฺตุโน ปกรณภูเต การกสมาโยเค ยํ สาธกตมํ, ตํ กรณํ นามาติ อตฺโถ-วคนฺตพฺโพ.

[๒๘๐] ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ

กิมตฺถมิทํ. “ยํ วา กโรติ, ยํ วา ปสฺสติ, ยํ วา สุณาติ, ตํ การกํ กมฺมสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กมฺมนฺติ ครุสญฺญากรณํ กรียเตติ กมฺมนฺติ อนฺวตฺถสญฺญาย การกสภาวปริทีปนตฺถํ.

รถํ กโรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รถนฺติ รถสทฺทโต สฺยาทฺ-ยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติเยกวจนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

อิธ ปน “ยทา กโรติ, ตทา รถํ”ตฺยภิลปิตุํ น สกฺกา. ยทิ ปน สิยา, กโรตีตฺยภิลปิตุํ น สกฺกา อกตสฺส หิ รถนฺติ โวหารสฺสายุตฺตตฺตา รถสฺส จ กรณาภาวโต. “กถมิทํ ปจฺเจตพฺพนฺ”ติ. รถํ กโรตีติ นิปฺผาเทตพฺพสฺสาปิ นิปฺผนฺนสฺเสว โวหารสมฺภวา. ตถา หิ “ปฏํ วายติ, โอทนํ ปจตี”ตฺยาทินา ยสฺมึ ยสฺมึ ยํ ยํ อภินิปฺผาเทติ, ตํ ตํ พุทฺธิยา ตญฺเญว กตฺวา โวหาโร ทิสฺสติ, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา อิทมฺปิ กรียมานํ พุทฺธิยา ตํ วิย ปริกปฺเปตฺวา วุตฺตมิติ ทฏฺฐพฺพนฺติ.

สทฺทสตฺเถ ปน รูปํ ปสฺสติ, สทฺทํ สุณาติ, กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิรตีตฺยาทีสุ กมฺมสญฺญาย น ภวิตพฺพํ ทสฺสนาทีหิ กตฺตุพฺยาปารภูเตหิ รูปาทีนํ วิสยานํ กรียมานสฺส ยสฺส กสฺสจิ อติสยสฺสาภาวา, เยน ทสฺสนาทีนํ รูปาทิวิสยตฺถตา ภเวยฺย. “นนุ จ ทสฺสนาทีหิ รูปาทีนํ วิสยภาวาปตฺติ สิชฺฌตี”ติ. ตนฺน, ยโต วิสยภาวาปตฺติ นาเมสา อินฺทฺริเยนตฺถสฺส สมฺพนฺธคมนํ ตญฺจ ปฐมเมโวปชายเต, ตสฺมึตฺยุปชาเต ทสฺสนาทีนิ สญฺชายนฺตีติ. สจฺจเมตํ สภาวจินฺตายํ, อิทํ ปน อนุปปริกฺขิตฺวา โลกาภิมตํ. โลกาภิมตวเสน จ สทฺทปฺปฏิปตฺติ. ตถา หิ ปฐม-มวิญฺญาโต วิสโย สมุปชาเตสุ ทสฺสนาทีสุ ญาโตว ภวตีตฺยโต ทสฺสนาทินิมิตฺต-มวิจาริตํ. ญาตตฺถมวลมฺพิตฺวา อภิวิธียเต ทสฺสนาทีหิ ปตฺโต วิสโยติ. ตโต สิทฺธา กมฺมสญฺญาติ วิจารณา กตา. อิธ ปน ขีณาสวตฺตา วิหตญฺเญยฺยาวรณตฺตา ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิทตฺตา ธีมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน ตํ สพฺพํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถ-วาคฺคหณาธิกาเร “ยํ กโรติ, ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ. เตนาห วุตฺติยํ “ยํ วา กโรตี”ตฺยาทิ.

[๒๘๑] โย กโรติ ส กตฺตา

กิมตฺถมิทํ. “โย กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิห จ ครุสญฺญากรณํ กโรตีติ กตฺตาติ อนฺวตฺถสญฺญาย การกสภาวปริทีปนตฺถํ. สพฺเพสมฺปิ กิริโยปนิสฺสยตฺตา การกตฺเต สติปิ ปุเนวํ วุตฺตตฺตา ยถา “ราชราชา, รูปรูปํ, ปทฏฺฐานนฺ”ติอาทีสุ วิสิฏฺฐตรา ราชาทโย วิญฺญายนฺเต, เอวํ สพฺพการกสโมธาเน โย สปฺปธาโน, โส กตฺตา นามาติ ทฏฺฐพฺพํ.

อหินา ทฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อหินาติ อหิสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน “กตฺตริ เจ”ติ ตติเยกวจเน กเต รูปํ. ครุเฬนาติ เอตฺถ “อโต เนนา”ติ เอนาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ.

อิหาภินิปฺผนฺนวตฺถุกิริยาภินิปฺผตฺติยา ปวตฺตํ สาธนมิติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ยํ ปน อวิชฺชมานสรูปตฺตา กิริโยปชนนสมตฺถตาสุญฺญํ, ตํ กถํ สาธนํ สิยา. ยทา จ ตํ น สาธนํ, ตทา เตน นิปฺผาทียมานาปิ กิริยา น สมฺภวตีติ ตตฺถ สาธฺยสาธนภาวปฺปฏิปาทนมนตฺถกํ. อโต ตทฺทีปกวจนญฺจปฺปโยคารหํ ภเวยฺย. ตํ ยถา “ชายเต สํโยโค, สพฺภิ โหติ สมาคโม”ติ. ยโต ชายเตติ สทฺทสฺสายมตฺโถ สรูปํ ปฏิลภตีติ. น จ สโต สรูปปฺปฏิลาโภ ยุชฺชติ, ปเคว ตสฺส ปฏิลทฺธ-สรูปตฺตา. ตเทวํ ยสฺส สรูปมิทานิ ลทฺธพฺพํ, ตํ กถํ วิชฺชตีติ สกฺกา วตฺตุํ. อวิชฺชมานญฺจ ตํ กถํ กิริยาย กตฺตุภาวํ ยาติ. อกตฺตริ จ ตสฺมึ กถํ ‘โย กโรติ, ส กตฺตา’ติ กตฺตุสญฺญํ ปฏิลภตีติ. อิธ ปน อปเร เอวํ วณฺณยนฺติ “สตฺติรูเป ฅิตสฺส พฺยตฺติรูปคมนํ ชายติ, ตโต ตเทว ชายเตอิติ. เตสํปิ วาเท ยทตฺถิ สตฺติรูปํ, น ตํ ชายเต. ยญฺจ ชายเต พฺยตฺติรูปํ, ตํ นตฺเถว สตฺยวตฺถายนฺติ กถํ อวิชฺชมานสฺส ชายติ, ยทิ ปเนวํ เตสมธิปฺปาโย สิยา, ยทา พฺยตฺติรูปํ ชายเต, ตทา สตฺติรูปาวิภาเคเนว ปริจฺฉิชฺชติ. น จาวิภาเคน คหิตํ, ฆฏมฺหา ปโฏ วิย สตฺติรูปโต พฺยตฺติรูปมญฺญํ สิยา. ยทิ หิ สตฺติรูปโต พฺยตฺติรูปมตฺถนฺตรภูตเมว ชายเต, ตทา สตฺติรูปวิลกฺขณญฺจ พฺยตฺติรูปํ ภเวยฺย, น เจวํ, อโต สตฺติรูปาวิภาเคน พฺยตฺติรูปสฺส สมฺภวโต ปริจฺเฉทโต อนญฺญตฺเต วิญฺญาเต สตฺติรูปสฺส เกวลสฺสาปิ ปเคว ฅิติสมฺภวา วิชฺชมาโนว ชายตีติ. ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. ตตฺถ ภวตมปฺยนีวาริตเมตํ สตฺยวตฺถายมวิชฺชมานเมว พฺยตฺติรูป-มุตฺตรกาลมุปชายตีติ.

เอตฺตาวตา จ อมฺหากํว ปโยชนํ, ตสฺส ตุ พฺยตฺติรูปสฺส สตฺติรูปวิภาเคน นิพฺพตฺติยา สติ ตทา กถมิทมุปยุชฺชติ สตฺติรูปโต อนญฺญตํ พฺยตฺติรูปสฺส, เอตฺตาวตา จ สตฺติรูปโต พฺยตฺติรูปมนญฺญนฺติ น สกฺกา ปฏิญฺญํ กาตุํ, กถํ หิ นาม สตฺติรูเป ฅิเต ปจฺฉาปจฺจยนฺตรโต ชายมานํ พฺยตฺติรูปํ ตโต อญฺญํ น ภเวยฺย. อปิ จ อยเมว เตสํ โทโส, เย เอวํ วทนฺติ “สตฺติรูเป ฅิเต พฺยตฺติรูปมุปชายตี”ติ. เตเนวมวิชฺชมานสฺส สํโยคสฺส ชาติยา กตฺตุภาวานุปปตฺติโต สํโยโค ชายเตติ ปททฺวยมสมฺพนฺธํ สิยาติ เอวํ โหติ สมาคโมติอาทิ วุจฺจเต. เนว ปรมตฺถวเสน สทฺทปฺปโยโค. โลกสงฺเกตสิทฺโธ หิ สทฺทปฺปโยโค. โลโก หิ สํโยโค ชายตีติ วตฺตา ปฐมเมว อญฺโญญฺญาภิมุขมตฺถทฺวยมุปลภติ.

เอตฺตาวตา จสฺส สํโยคพุทฺธิ สญฺชายติ. ตสฺเสทานิ พุทฺธิยํ ปติฏฺฅิตสฺส วิชฺชมานสฺเสว คหิตสฺส อุตฺตรกาลภาวินิยา ชายติกิริยาย กตฺตุภาวมาคมฺม สทฺทปฺปโยคกโรติ สํโยโค ชายติอิติ. ตเทวํ สพฺพตฺถ ชายมานสฺส ปฐมาวตฺถามตฺต-ทสฺสนโต พุทฺธิมฺหิ วิชฺชมานสฺเสว ปติฏฺฅิตสฺส อุตฺตรกาลภาวินิยา ชายติกิริยาย กตฺตุภาโว ลพฺภเตเวติ ภวเตฺยว สญฺโญโค ชายตีตฺยาทีสุ กตฺตุสญฺญาติ. ภวเตฺววํ, ‘อภาโว โหตี’ตฺยาทีสุ กถมสโต สาธนภาโวติ. โลกาภิมตวเสน. อวิชฺชมานํปิ หิ โลโก วิชฺชมานํ วิย มญฺญติ. อญฺญถาหํ คจฺฉามีติ โวหาราภาโวว สิยา. น หิ รูปารูปสนฺตานวินิมุตฺโต อหํสทฺทาภิเธยฺโย ปทตฺโถ สมฺภวติ. นาปิ นามรูปธมฺมานํ ปรมตฺถโต ฐานนิสชฺชาทิกิริยา สมฺภวติ. ยทิ หิ สิยา, อพฺยาปารตาว ธมฺมานํ หียเต. อปิ ตุ ขลุ ตถา ตถา ปวตฺเต ธมฺเม ปฏิจฺจ โลกปริกปฺปวเสน โวหาร-สํสิทฺธิ “กณฺหาวตฺตนิสิขา คจฺฉตี”ติ ยถา. ตเทวํ กิริยาการกสมฺพนฺธสฺส โลก-สมฺมุติสิทฺธตฺตา โลกสฺส จ สสวิสาโณทุมฺพรปุปฺผขํปุปฺผาภาวาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺส ปทตฺถสฺส ตถา วิกปฺปนโต กิมิติ สาธนตา ภเวยฺย. อญฺญถา สสวิสาณาทิลิงฺคานํ ลิงฺคตฺถสฺเสวาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาปิ น ภเวยฺย. กา กเถตราสํ, เตเนว จ สิชฺฌติ “ตรูนํ วนํ, จตุรงฺคินี เสนา, อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, กาสาวธารินา วิวิธรุจิรเทหปฺปภาสมุชฺชลสิรินา โลกมฺหิ จรตา ภควตา วิย สญฺจยานุราคินา วิชฺชุชฺชาลชลิตินฺทุจาปาวนทฺเธน สญฺจารินา เหมาจเลน โลโก นิจฺจุสฺสวโยโค วิย สตตํ อจฺฉริยพฺภุโต วิย จ อาสิ ปุราติอาทิ. น หิ ปรมตฺถโต “ตรุวินิมุตฺตํ วนํ, องฺควินิมุตฺตา จ องฺคิกา สนฺติ. นาปิ กาสาวธารินา วิวิธรุจิรเทหปฺปภา-สมุชฺชลสิรินา โลกมฺหิ จรตา ภควตา วิย สญฺจยานุราคินา วิชฺชุชฺชาลชลิตินฺทุ-จาปาวนทฺเธน สญฺจารินา เหมาจเลน โลโก นิจฺจํ อุสฺสเว นิโยชิโต นิจฺจ-มจฺฉริยพฺภุตภาวญฺจ ปาปิโต อาสิ ปุราติ. ปรมตฺถโต ตาทิสสฺเสว เหมาจลสฺสา-ภาวาวจนโต วจนนฺตรโมตรติ. ยทิ สภาวโต ตาทิโส เหมาจโล น สมฺภวติ, กถํ ตสฺโสปมฺมสิทฺธิ. ยโต สพฺพตฺเถโวปมานเมวมตฺถมุปยุชฺชติ, กถํ นาโมปเมยฺยสฺส สรูปกิริยาคุณาติสยา วิวฏา ภวนฺตีติ. ยถา “ควโช รูปวา”ติ วุตฺเต “กีทิโส ควโช”ติ ปุฏฺโฐ ยสฺส โครูปํ สุวิทิตํ, ตสฺเสวํ วเทยฺย “โค วิย ควโช”ติ. วิญฺญาตสรูโป หิ โคภาโว อวิญฺญาตสรูปสฺส รูปาติสยปฺปกาสเน สมตฺโถ โหติ. ตถา นีลุปฺปลทลมิว โลจนํ, สพฺพญฺญู ธมฺมราชา วิย ธมฺมเสนาปติ ธมฺมํ เทเสตีติอาทีสุ น เจห ภวโต อธิปฺปาเยโนปเมยฺยสฺส รูปาติสยสมฺปาทโก วิทิต-สรูโป เหมาจโล สมฺภวติ. สมฺปตีทิโสธิปฺปาโย สิยา “โยยํ ภควา กาสาวธารี วิวิธรุจิรเทหปฺปภาสมุชฺชลสิรี จรนฺโต เหมาจโล วิย สญฺจยานุราคี วิชฺชุชฺชาลชลิตินฺทุ-จาปาวนทฺโธ จรนฺโต วิญฺญายตีติ. เอวมปิ ตสฺส นิจฺจุสฺสวสํโยคาทิสมฺพนฺธาภาวา-กตฺตุตา น สมฺภวติ, น เจวํ สกฺกา วตฺตุํ, ตํสทิสตฺตา ภควติเยว เหมา-จลาทิสทฺโท สมุปฺปตติ “สีโหยํ มาณวโก”ติอาทีสุ วิย. ตโต ตุลฺยาธิกรณตา สมฺภวโต กาสาวธาริยาทิสทฺเทหิ กตฺตุตา สมฺภวตีติ. “นีลุปฺปลทลมิว โลจนนฺ”ติอาทีสุ วิย เภทนิพนฺธนสฺเสว สทฺทสฺส ปยุตฺตตฺตาติ. อุจฺจเต. เนห กวิโน อุปมาโน-ปเมยฺยตาธิปฺปาโย. กิญฺจาเปตฺถ อุปมาโน อิวสทฺโท ทิสฺสติ, อถ กินฺติ เจ, สมุเปกฺขา, อถ กา สา สมุเปกฺขา. ยตฺถ วตฺตา เอวํ ทสฺเสติ “อีทิสํ นาเมทํ วตฺถุ กสฺสจิ อสทิสํ วตฺถุ วุตฺตนเยน ภินฺนมปิ เอกมิโวปฏฺฐาติ วิพฺภนฺตพุทฺธิโน, ตโต เจห โย โส ภควา วุตฺตปฺปกาโร, โส วุตฺตปฺปการเหมาจโลติ วิญฺญายติ วิพฺภนฺตพุทฺธินาติ. ตโตยํ เหมาจลาทิสทฺโท ภควติเยว นิรุฬฺโห วิพฺภนฺตพุทฺธึ ปฏิจฺเจติ กาสาวธาริยาทิสทฺเทหิ ตุลฺยาธิกรณตฺตา สมฺภวติเยว เหมาจเลนาตฺยาทิ-กตฺตุปฺปโยโค. ภวเตฺววํ, เภทนิพนฺธนสฺเสว สทฺทสฺโสปมาโนปเมยฺยสมฺพนฺธาภาเว กสฺมา ปโยโคติ เจ. สมุเปกฺขตาทีปนตฺถํ. ยเถว หิ อิวสทฺโทยํ สทิสตฺถํ ทีเปติ, ตเถว สมุเปกฺขตฺถํ, อเนกตฺถา หิ นิปาตาติ. ตเทวํ สพฺพตฺเถว โลกสงฺเกตโต โวหารสํสิทฺธิ. อาห จ “สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณนฺ”ติอาทิ.

[๒๘๒] โย กาเรติ ส เหตุ

กิมตฺถมิทํ. “โย กตฺตารํ กาเรติ, โส เหตุสญฺโญ โหติ กตฺตุสญฺโญ เจ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กตฺตุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

โส ปุริโส ตํ ปุริสํ กมฺมํ กาเรตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โส ปุริโสตีทํ ปฐมาวเสน วุตฺตํ. “นนฺเวตฺถีมินา กตฺตุสญฺญาสมฺภวา ‘กตฺตริ เจ’ติ ตติยาย ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ตตฺถ กตฺวตฺถสฺส ติปจฺจเยนาภิหิตตฺตา. อภิหิตสฺส จ ปุน วจเน ปโยชนาภาวา. ตถา หิ ยทา ปน ยตฺถ กมฺมตฺโถ กตฺวตฺโถ จ เยน เกนจิ วิภตฺติปจฺจเยนาภิหิโต, ตทา ยถา “กฏํ กโรตี”ติอาทีสุ กมฺมตฺถสฺส ทุติยาย วิภตฺติยาภิหิตตฺตา ปุน ทุติยาวิภตฺติ น โหติ, ตถา ตตฺถาปิ ทุติยา-ตติยาวิภตฺติโย น โหนฺติ อตฺตนา วตฺตพฺพสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา. ตํ ยถา “ภุตฺโต โอทโน เทวทตฺเตน, โภตฺตพฺโพ โภชนีโย โภชฺโช, ภุตฺโต โอทโน เทวทตฺเตนาติ-อาทีสุ. “ภาวกมฺเมสุ ต, ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา, โณฺย เจ”ติ ตปจฺจยาทีนํ กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา น ทุติยาวิภตฺติ โหตีติ ลิงฺคตฺถมตฺตํ ปนาเปกฺขิตฺวา ปฐมาว. ตถา “โภชฺชเต โอทโน ภวตา”ติอาทีสุ “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ เตวิภตฺติยา กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา. “คามํ คโต เทวทตฺโต, คจฺฉติ คามํ เทว-ทตฺโต”ติอาทีสุปิ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ, กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ตปจฺจยาทีนํ กตฺตริ สมฺภูตตฺตา วุตฺตนเยน ปฐมาว.

“นนุ จ ยถา ‘ภุชฺชเต’ติอาทีสุ ‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’ติ เต-วิภตฺติยา กมฺมนิ สมฺภเว สติปิ ‘ภาวกมฺเมสุ โย’ติ กมฺมนิ ยปจฺจโย สมฺภวติ, ตถา อิธาปิ ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ตตฺถาปิ ยปจฺจยสฺส กมฺมวจนิจฺฉายาภาวโต. น หิ ตตฺถ ยปจฺจโย กมฺมตฺถวาจโก เอกสฺเสวตฺถสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ วจเน ปโยชนาภาวา. เอวํ สนฺเต กสฺมา ภาวกมฺมคฺคหณํ กตนฺติ เจ. “ภาวกมฺมวิสเย ยปจฺจโย โหตี”ติ ยปจฺจยวิสยภาวปริทีปนตฺถํ. เตน กิมายาตนฺติ เจ. รูปสํสิทฺธิ.

“นนฺวิธาปิ กมฺมกตฺตุวิสเย ภวิตพฺพเมวา”ติ. น เหฏฺฐา วิย รูปสํสิทฺธิยาภาวา วิสุํ วตฺตพฺพสฺส จ อตฺถวิเสสสฺสาภาวโต. ตํ ปุริสนฺติ เอตฺถ ปน “กึ ปโยชก-พฺยาปารํ ปฏิจฺจ กมฺมสญฺญา ภวติ, อถ สพฺยาปารํ ปฏิจฺจ กตฺตุสญฺญาติ. พลวตรตฺตา กมฺมสญฺญาย ภวิตพฺพํ. เอตฺถ หิ กมฺมภาโว ปธานภูตปฺปโยชก-พฺยาปารสมฺพนฺธิตาย ปธาโน. อิตโร คุณภูตสพฺยาปารสมฺพนฺธิตาย อุปสชฺชนิภูโต. น จ เตสุ ปธาโน ปโรโธ ยุตฺโต. ยทิ หิ คุณภูโต ปทตฺโถ ปธานสนฺนิสฺสิต-มปนียการิยํ สนิพนฺธนํ การิยมุปฏฺฐาเปติ. ตถา จ สติ ผลรูเป น ปธาโน ปโรโธ กโต ภเวยฺย. น จ คุณานมยํ ปกติปธาโน ปโรโธ นาม. ยโต ปธาโน-ปการาย สํวตฺตนฺเต คุณา. ปธาโน ปโรธญฺจ กุรุมานา คุณมตฺตเมว ปชเหยฺยุํ. ตโต ปธานภูตปฺปโยชกพฺยาปารนิพนฺธนา กมฺมตาว สมฺปชฺชติ. ตตฺถ จ “คติ ฯเปฯ สยาทีนํ การิเต วา”ติ วิกปฺเปน ทุติยา ภวติ. สติ หิ สิทฺเธ ตทตฺถมสฺส วจนํ. เตเนว โหติ เตน ปุริเสนาติ. ภวเตฺววํ,

เนกฺขํ คีวํ เต การิสฺสํ ขุชฺเช คนฺตฺวา กุสาวตึ

สํคามํ โอตริตฺวาน สีหนาทํ นที กุโส.

สาวตฺถึ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จรติ, คามํ คนฺตฺวา ฅิโต, สาวตฺถึ คนฺตฺวา อาคจฺฉตีติอาทีสุ กถํ กมฺมตา สมฺภวติ. ตตฺถ หิ คมนาทีนิ ตทงฺคตฺตา คุณ-ภูตานิ. อิตรานิ จ ตพฺพิเสสตฺตา ปธานภูตานิ. เตสุ จ ปธานสนฺนิสฺสิเตน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ กุสาวติปฺปภุตีนโมกาสาปาทานตา สมฺภวติ, น กมฺมตา. ตถา อปาทานสุตฺเต ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสูติ น วตฺตพฺพํ, ปาสาทาเปกฺขตีติอาทีสุ สพฺพทา กมฺมาธิกรณภาวสมฺภวา อาโรหนาทีนํ อปฺปธานตฺตา อเปกฺขนาทีนญฺจ ปธานตฺตา ตนฺนิพนฺธเนน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ. วุจฺจเต.

ทุวิโธ หิ วตฺตุโน อธิปฺปาโย สามญฺญาธิปฺปาโย วิเสสาธิปฺปาโย จ. ตตฺถ ยทา ปุพฺพกาลภาวินมุตฺตรกาลภาวินญฺจ กิริยาสามญฺญวิเสสํ พุทฺธิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สทฺทสิทฺธิมารภเต, ตทายํ นฺยาโย สโมตรติ, กิเมตฺถ ปธานนิพนฺธนํ ภวติ, อเถตรนิพนฺธนนฺติ. ยทา ปน การิสฺสนฺติอาทิกมุตฺตรกาลภาวินํ กิริยาวิเสสมน-เปกฺขิตฺวา ปุพฺพกาลภาวินํ กิริยาสามญฺญมเปกฺขติ, ตทา ปจฺฉากาลภาวิโน กิริยาวิเสสสฺสานเปกฺขิตตฺตา อเปกฺขิตคุณนิพนฺธเนน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ โก โทโส กมฺมตาปาทาเน. ยทิ จ สิยา ปจฺฉาปิ อุตฺตรกาลภาวิกิริยาหิ สมฺพนฺธสมฺภวโต ปธานสนฺนิสฺสิเตน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ. ตนฺน, ปุพฺพปฺปวตฺตาภิสงฺขารปฺปฏิเสธน-สมตฺถสฺส ยสฺส กสฺสจิ อภาวา, น หิ อวิญฺญาตกฺขเณ วิหตสฺส วิญฺญาตกฺขเณเยว ชีวิตานุสนฺธาปนํ ยุตฺตํ. นาปิ ตํ ปุริสํ กมฺมํ กาเรตีติอาทีสุ เหตุกตฺตุวิสเยสุ คุณปฺปธานพฺยาปารานํ เอกปทปริจฺฉินฺนตฺตา “เนกฺขํ คีวํ เต การิสฺสนฺ”ติอาทีสุ วิย คุณปฺปฏิพนฺธเนน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. ภินฺนปทปริจฺฉินฺเนสุ ปน “ปจิตฺวา โอทโน ภุญฺชเต”ตฺยาทีสุ อุภยาธิปฺปายสฺส สมฺภวโต กทาจิ “ปจิตฺวา โอทนํ ภุญฺชเต”ติปิ ปโยโค สิยา “เนกฺขํ คีวํ เต การิสฺสนฺ”ติอาทีนิ วิยาติ เจ. น อีทิสสฺเสว ปโยคสฺสาภาวา. น หิ กทาจิปิ ปโยควิจกฺขณา ตาทิสํ ปโยคมภิปฺปโยเชนฺติ. ยถา น กทาจิปิ นีลาทิสทฺเทน ตํ คุณสมเวตํ ปฏาทิก-มตฺถมนเปกฺขิตฺวา สามญฺญตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา นีลนฺติ ปโยคํ กตฺวา ปจฺฉา ปโฏติ ปโยเชนฺติ, เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ ปโยคานุรูปโต วิเสสาธิปฺปาโยว มนสิกาตพฺโพ, อญฺญตฺร สามญฺญาธิปฺปาโย อญฺเญสํ ตทนุรูปตฺตา. อิจฺฉานุปุพฺพิกา หิ สทฺทปฺ-ปฏิปตฺตีติ.

กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ปฏิลทฺธเหตุสญฺญา-ทิสฺส เหตุกตฺตุโน สมฺภวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยนฺตสฺส “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กตวุทฺธิโน “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

ตสฺส ปุริสสฺสาติ เอตฺถ “กฺวจิ ทุติยาฉฏฺฐีนมตฺเถ, ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ฉฏฺฐี เจ”ติ ตติยตฺเถ ฉฏฺฐี. หาเรตีตฺยาทีนิ หร=หรเณ, ปฐ=พฺยตฺติยํ วาจายํ, ปจ=ปาเก, ธร=ธารเณตีเมสํ รูปานิ. ยเมตฺถ น วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๒๘๓] ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี

กิมตฺถมิทํ. “ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กิริยาภิสมฺพนฺธาภาวา เนห การกตา สมฺภวติ. เอตฺถ จ ปริคฺคโหติ สํสทฺทาภิเธยฺยาว วุตฺโต. โส หิ ปริคฺคยฺหตีติ ปริคฺคโหติ วุจฺจติ. วาคฺคหเณนตฺถวิกปฺปเน น สามิ. สมูห-สมีป-วิการา-วยวาทิเภเท สงฺคณฺหาติ. เตน “ยสฺส วา ปริคฺคโห, ยสฺส วา สามี, เยสํ วา สมูโห”ติอาทินา นเยนตฺโถ โยเชตพฺโพ.

สามีติ ครุสญฺญากรณํ สฃฺฃิโน สภาวปริทีปนตฺถํ. สามีติ หิ สํสทฺทโต “สํ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “ทณฺฑาทิโต อิกอี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ มชฺเฌ ฅิตสฺส ทีฆํ กตฺวา อนฺตสฺส จ มการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.

ตสฺส ภิกฺขุโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ อิมินา สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฐี”ติ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อตฺตโนติ เอตฺถ สวิภตฺติสฺส “อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “สสฺส โน”ติ โนอาเทโสว วิเสโส.

[3] เตสํ ปรมุภยปตฺติมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “เตสํ อปาทานาทีนํ ฉนฺนํ การกานํ อุภยมฺหิ สมฺปตฺเต ยํ ปรํ, ตญฺเญว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คาวํ โทหตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คาวนฺติ โคสทฺทโต อปาย-กิริยาย สมฺภวโต อปาทานสญฺญาย จ, โทหนกิริยาย กมฺมตฺถสมฺภวโต กมฺม-สญฺญาย จ สมฺภเว ปรตฺตา อิมินา กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ตฺยธิกิจฺจ “อวํมฺหิ จา”ติ โคสทฺทนฺตสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ธนุนาติ ธนุสทฺทโต สราปคมนํ ปฏิจฺจ อปาทานสญฺญาย จ, กิริยา-สาธกตมํ ปฏิจฺจ กรณสญฺญาย จ สมฺภเว ปรตฺตา อิมินา กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ ตติเยกวจเน กเต รูปํ.

กํสปาติยาติ กํสปาติสทฺทโต โภชนาปคมนํ ปฏิจฺจ อปาทานสญฺญาย จ โภชนาธารกตฺตา โอกาสสญฺญาย จ สมฺภเว ปรตฺตา อิมินา โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมฺเยกวจนญฺจ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุ-วณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถก-วจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ สฺมึวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ.

อิจฺฉาโต หิ การกานิ ภวนฺตีติ คาวํ โทหตีตฺยาทีสุ คาวาทีนํ กมฺมาทิ-ภาเวนิจฺฉิตตฺตา อปาทานภาโว จ น สมฺปชฺชติ. ตถาติ “วลาหกา นิคฺคมฺม เตโช ปกาสตี”ติ วุตฺเต เตชโส ฅิตฺยเปกฺขํ กตฺวา วลาหกสฺโสกาสตา อจฺจนฺต-มสนฺนิหิตา. ตถา วลาหกสฺส จ ตทวยวสฺส จ เตชโส อเภทวเสน คเหตฺวา นาปิ กตฺตุตา สมฺภาวียติ. ตถา “วลาหเก เตโช ปกาสตี”ติ วุตฺเต วุตฺตนเยน นาปาทานตา วา กตฺตุตา วา น สมฺภาวียติ. ตถา “วลาหโก ปกาสตี”ติ วุตฺเต เภทสนฺนิสฺสิตาปาทานตาธิกรณตา วา นิวตฺตตีติ.

“นนฺเวโกเยว พลิพทฺโท ยทา สยํ คจฺฉติ, ตมญฺโญ ตสฺมึเยว ขเณ ปสฺสติ, อถญฺโญ เตเนว ยาติ, อปโร ตสฺส ติณํ ททาติ, ตสฺส สรีรโต เสทา นิปตนฺติ, วิสาณญฺจ ตสฺส สนฺตกํ, ตสฺมึ ปุริโส อุปวิฏฺโฐ, อิตโร ตํ นิวตฺเตตุ-กาโม อาลปติ, ตทา เอกกฺขเณเยว วตฺตาโร ภวนฺติ ‘พลิพทฺโท คจฺฉติ, พลิพทฺทํ ปสฺสามิ, พลิพทฺเทน ยาติ, พลิพทฺทสฺส ทียเต, พลิพทฺทมฺหา นิปตนฺติ, พลิพทฺทสฺส วิสาณํ, พลิพทฺเท อุปวิฏฺโฐ, โภ พลิพทฺท ติฏฺฐา’ติ, เอวเมกสฺส เอกกฺขเณเยว กตฺตาทิภาโว สมฺปชฺชตี”ติ. วิสมมิทํ นิทสฺสนํ. เยน คาวาทีสุ จ วลาหกาทีสุ จ เอโกเยว วตฺตา. อิธ ปน พหโว, ยตฺถ เจโก, กถํ ตตฺเถกกฺ-ขเณ ภินฺนาธิปฺปาโย ภินฺนปฺปโยโค วา สิยาติ. ยตฺถ จ พหโว วตฺตาโร, ตตฺถ โกนาเมกกฺขเณ ภินฺนาธิปฺปายปฺปโยคานํ นิวาริตา. เอวเมกสฺส วตฺตุโน เอกกฺขเณเยว เอกสฺมึ อตฺเถ ภินฺนาธิปฺปายปฺปโยคาภาวโต วินาปิ โยคารมฺเภนา-ธิปฺเปตตฺถสิชฺฌนโต อลํ สุตฺตวจเนน, น เจโส ปุริโม ปาโฐ.

[๒๘๔] ลิงฺคตฺเถ ปฐมา

กิมตฺถมิทํ. “ลิงฺคตฺเถ ปฐมาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ลิงฺคสฺส อตฺโถ ลิงฺคตฺโถ. ตสฺมึ ลิงฺคตฺเถ. “ลิงฺคตฺเถ วิภตฺยุปฺปตฺยาภาวา ลิงฺคตฺถาภิธาเน”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เอตฺถ จ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ. ลีนนฺติ อปากฏํ. องฺคนฺติ อวยโว. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ยถา ปน กทลิรุกฺขานํ คพฺภปตฺตมปากฏมงฺคํ, เอวํ ปุริโส”ติ-อาทีนํปิ นิปฺผนฺนปทานํ ปฐมํ ถเปตพฺพรูปํ. อปากฏตฺตาวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ วุตฺตํ. เตน ตทฺธิตสมาสกิตกาขฺยาตวิภตฺยนฺตานมลิงฺคตา วิญฺญายติ. น หิ “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ, รญฺโญ ปุริโส”ติ สิทฺธานํ วาสิฏฺฐ-ราชปุริสสทฺทานํ “ปจติ ปุริโส”ติอาทีนํ ปฏิลทฺธาขฺยาตนามวิภตฺติกานญฺจาปากฏตา สมฺภวติ. น จ “การโก, ปจตี”ติอาทีนํ กร-ปเจตฺยาทิธาตุรูปมปากฏตฺตาวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุํ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ เอตฺถ วิสุํ ธาตุคฺคหณโต นามวิภตฺย-ธิการตฺตา จ. เตเนวิจฺฉิตานิจฺฉิตสงฺคหวิวชฺชนํ กตฺตุกาโม “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ อาห. อถ วา ลิงฺคนามปาฏิปทิกสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา สกฺกตคนฺเถ จตฺถวโต ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส ปาฏิปทิกสญฺญาย วิหิตตฺตา “ปร-สมญฺญา ปโยเค”ติ วจนโต สกฺกตคนฺเถ นิทฺทิฏฺฐานํ โฆสาโฆสูปธาทิสญฺญาน-ญฺจาปริจฺจาคา, อญฺญตรสฺมึ วา สกฺกตคนฺเถ ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺติ วจนโต จ ปรสมญฺญาวเสนาห “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ. อญฺญตฺร ปน ปาฏิปทิกตฺถมตฺเต ลิงฺคตฺถมตฺเต ปริมาณมตฺเต วจนมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติ. ตตฺถ จ ปาฏิปทิกตฺโถ นาม ปาฏิปทิกาภิเธยฺยา สตฺตา. สา ปน วิสุํ อตฺถิ-สกฺกา-ลพฺภา-จ-วาห-อหเอวมาทีสุ ลพฺภติ. น หิ ตตฺถ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺคภาโว วา ขาริโทณาทิปริมาณภาโว วา เอกตฺตาทิวจนภาโว วา สมฺภวติ.

ลิงฺคนฺติ “อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส, อยํ นปุํสโก”ติ สญฺชานนเหตุโก วตฺถุโน วิสทาวิสโทภยรหิตากาโร. โส หิ ลีนสฺส ปุมิตฺถินปุํสกตฺถสฺส คมนโต วา ลิงฺคนโต วา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติ. อถ วา

ถนเกสวตี อิตฺถี มสฺสุมา ปุริโส สิยา

อุภินฺนมนฺตรํ เอตํ อิตโรภยมุตฺตโกติ

วุตฺตา ถนเกสาทโยปิ.

อิมสฺมึ ปนตฺเถ อวิญฺญาณกสฺส ปุมิตฺถาทิภาโว วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺโยว. ลิงฺคมตฺเต “รุกฺโข, ปญฺญา, จิตฺตนฺ”ติอาทิ. เอตฺถ จ สตฺตาวินิมุตฺโต วุตฺตากาโร สมฺภวตีติ ปาฏิปทิกตฺถวินิมุตฺตเมว ลิงฺคํ. สทฺโท หิ ปฐมํ สตฺตาภิธายโก. ตโต ตํ มุเขน ตสฺส ลิงฺเคน วา วจเนน วา โยโค วุตฺโต. ตโตว ลิงฺคปริมาณ-วจนานิ ตโต วิสุํ วุตฺตานิ. ปริมาณมตฺเต โทโณ ขารี อาฬฺหกนฺติ. เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ปาฏิปทิกตฺโถ ลิงฺคํ วา สมฺภวติ. ปริมาณญฺเจตฺถ อธิกํ. ตสฺมา ตตฺถ น สิชฺฌตีติ ปริมาณคฺคหณํ กตํ. วจนนฺติ เอกตฺตาทิ. เอโก เทฺวติ-อาทีสุ เอกาทิสทฺเทเนว เอกตฺตาทิโน วุตฺตตฺตา เอกวจนาทีนมภาวปฺปสงฺเค วจนคฺคหณํ กตํ. เตน ตตฺถ วจนมตฺเต อุทีรณมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ เอวมติปปญฺจิตํ.

นิปฺปปญฺเจน ปน มหากจฺจายเนน วิสทาวิสโทภยรหิตาการสหิตสฺส ตพฺพินิ-มุตฺตสฺเสโวปสคฺคาทิปทตฺถสฺส ลีนสฺส คมนโต ลิงฺคนโต ปรสมญฺญาวเสน วา สทฺทเมว ลิงฺคนฺติ คเหตฺวา หตฺถิปทํ วิย ปทชาตสงฺคาหกํ, ภควโต วรปาท-ปงฺกชสมภินิวิฏฺฐจกฺกลกฺขณํ วิย จ วิวิธลกฺขณสงฺคาหกํ วุตฺตปฺปการตฺถสงฺคาหกํ ลกฺขณมารภตา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ วุตฺตํ. อสฺส ปน สุตฺตสฺโสปสคฺคานํ เกสญฺจิ นิปาตปทานญฺจตฺโถ อาขฺยาตกิตกตทฺธิตสมาสาภิหิตตฺโถ จ วิสโย. ตตฺถ อุปสคฺค-นิปาตตฺโถ กตฺตุตาทิวินิมุตฺตตฺตา นาญฺญวิสยโต วิสโย. อาขฺยาตาทีหิ วุตฺตตฺโถ ปน กตฺตาทิภาวสฺสาขฺยาตาทีหิ วุตฺตตฺตา ปุน ทุติยาตติยาทีหิ วตฺตพฺโพเยว นตฺถีติ อตพฺพิสยโต วิสโย.

ตถาขฺยาตาภิหิเต อตฺเถ ตาว “ภควา ธมฺมํ เทเสติ, เตน ธมฺโม ปกาสียเต”ตฺยาทิ. เอตฺถ จ “เทเสติ, ปกาสียเต”ติ เอตฺถ “กตฺตริ ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กตฺตุกมฺมนิ วิภตฺยุปฺปตฺติสมฺภวา “ภควา, ธมฺโม”ติ คหิตสฺส กตฺตุกมฺมภาโว วิภตฺติยาเยวาภิหิโตติ ตโต ตติยาทิวิภตฺยุปฺ-ปตฺติ น โหติ. อถ โข ลิงฺคตฺถมตฺตํ ปนาเปกฺขิตฺวา ปฐมาว.

ตถา กิตกาภิหิเต “คามํ คโต เทวทตฺโต, ภควตา ธมฺโม เทสิโต”ติอาทีสุ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ, ภาวกมฺเมสุ ตา”ติ ตปจฺจเยน กตฺตุกมฺมุโนภิหิตตฺตา. ตทฺธิตาภิหิเต ปน “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ, นาวาย ตรติ, มนสิ สนฺนิธาปิตนฺ”ตฺยาทีสฺ-วตฺเถสุ ณ-ณิกาทีนํ สมฺภูตตฺตา สามิกรณาทิภาโว ตทฺธิตาภิหิโตเวติ ปฐมาว สมฺมา ปวิสติ. สมาสาภิหิเตปิ “สมฺปตฺตมุทกมิมํ คามํ, ชิตานิ อินฺทฺริยานิ อเนน สมเณนาติ กมฺมาทีสฺวตฺเถสุ สมาสสฺส สมฺภูตตฺตา กมฺมาทโย สมาสาภิหิตาติ ปฐมาว ปติฏฺฐํ ลภติ. อภิหิตฐาเนปิ อตฺตโน วิสยตฺตา วิภตฺยุปฺปตฺติ กสฺมา น โหตีติ เจ. ยถา ‘ธมฺมํ เทเสตี’ติอาทีสุ กมฺมุโน ทุติยายาภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ, เอวมตฺตนา วตฺตพฺพตฺถวิเสสาภาวา. ปกาสียเตติอาทีสุ กมฺมนิ เตวิภตฺยุปฺปตฺติสมฺภเวปิ อตฺตโน วิสยตฺตา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจโย วิย ภวตูติ เจ. ตนฺน, ตตฺถ รูปสํสิทฺธิสมฺภวา อิธ จ ตทภาวโต.

ปุริโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริโสติอาทิกานิ ตีณิ สุวิญฺ-เญยฺยานิ. เทฺวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสทฺทสฺส เทฺวอาเทเส กเต รูปํ. จ-เวตฺยาทีนิ จาทีหิ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติ-โลเป กเต รูปานิ. สงฺคหกาโร ปน “ลิงฺคกตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานสามิ-ภูมทิสาโยคาลปเนสุ ปฐมา โหตี”ติ อาห.

ลิงฺคตฺเถ

ตถาคโต ชิโน พุทฺโธ โลกเชฏฺโฐ นราสโภ

มุนินฺโท สุคโต นาโถ โคตโม สกฺยปุงฺคโวติ.

กตฺวตฺเถ

โย โพธิรุกฺขํ โรเปติ โย จ ปพฺพชิโต นโร

โย จ สตฺถุกโร พิมฺพํ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ.

กมฺมตฺเถ

“โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา”ติ.

กรณตฺเถ

ปรวิตฺตมทินฺนํ ตํ กาเยน วจสาปิ วา

โย ภิกฺขุ เถยฺยจิตฺโต โส ฐานา จาเวติ คณฺหติ.

อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ. เอตฺถ จ สงฺคหการสฺสาธิปฺปาโย “เถยฺยจิตฺเตน อาวิกตาย อชฺฌาสเยน อาทิพฺรหฺมจริเยนาติ วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺเตน นิทฺเทโส”ติ. ตตฺถ จ ยทิ เถยฺยจิตฺโตติ จิตฺตนิทสฺสนํ, นปุํสกลิงฺคตฺตา เถยฺยจิตฺตนฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา เถนนํ เถยฺยํ. ภาเว ณฺยปจฺจโย. ตํ อสฺส อตฺถีติ เถยฺยํ. เถยฺยํ จิตฺตํ ยสฺส โส เถยฺยจิตฺโต. เถยฺยญฺจ ตํ จิตฺตญฺจาติ เถยฺยจิตฺตํ. ตํ อสฺส อตฺถีติปิ เถยฺยจิตฺโตติ ปุคฺคล-นิทสฺสนวเสน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตทา ฐาเนเยว ปฐมา. สงฺคหการกสฺส ปน ลิงฺควิปริยายกรณเมว ปติสรณํ.

สมฺปทาเน

ยํ ปาปํ ปกตํ กมฺมํ พาลิเส เยหิ จินฺติตํ

น เทติ นรกํ ตํ เต น จ ปสฺสามิ อิสฺสเรติ.

อปาทาเน

ปาปกมฺเมสฺวสนฺตุฏฺฅิ มิจฺฉาชีโว มหิจฺฉตา

มิจฺฉาทโย อิเม ธมฺมา พุทฺโธ ทูรตโร ภเวติ.

“มิจฺฉาปกาเรหิ อิเมหิ ธมฺเมหี”ติ วุตฺตํ โหติ.

สามฺยตฺเถ

สพฺเพ พุทฺธา พลปฺปตฺตา ปจฺเจกานญฺจ ยํ พลํ

อรหนฺตานญฺจ เตเชน รกฺขํ พนฺธามิ สพฺพโสติ.

ภูมตฺเถ

โลเก ชาโตว สมฺพุทฺโธ ภควา จิตฺตมิสฺสโร

วิสเย นปฺปมชฺเชยฺย ปทุมํ วิย โสภตีติ.

“จิตฺเต”ติ วุตฺตํ โหติ.

ทิสาโยเค “เยน ภควา, เตนุปสงฺกมี”ติ.

อาลปเน “อติกฺกนฺตํ โภ โคตม, อุฏฺเฐหิ วีร วิชิตสงฺคาม สตฺถวาห อณณวิจรโลเก”ติ. สพฺพเมตํ ลิงฺคตฺถตฺตานติกฺกมนโต ยถาโยคมิมสฺส โจปริ สุตฺตสฺส จ วิสโย”ติ.

[๒๘๕] อาลปเน จ

กิมตฺถมิทํ. “อาลปนตฺเถ จ ปฐมาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณํ ปฐมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ. ตสฺมึ อาลปเน. อิมสฺส วิสุํ วจนํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส นิยมาย สํวตฺตนโต “อาลปเน สติ ลิงฺคตฺเถ ปฐมาวิภตฺติเยว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณํ ปฐมคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

โภ ปุริสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภติ ภวนฺตสทฺทโต อิมินา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ คสญฺญํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน “โภ เค ตู”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ภวนฺโตติ ภวนฺตสทฺทโต อิมินา โยวจนํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปถเม”ติ วตฺตมาเน “นฺตุสฺส นฺโต”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ.

ราชาติ ราชสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส คสญฺญญฺจ “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ อนฺตสรสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน “อากาโร วา”ติ อาการสฺส รสฺเส กเต วุตฺต-นเยน คโลเป กเต รูปํ. ราชาโนติ ราชสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺต-สขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยนมาโน”ติ โยวจนสฺสาโนอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เหติ เหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วิภตฺติโลเป กเต รูปํ. สเขติ สข-สทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา คสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ คสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. สขิโนติ สขสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยนมาโน”ติ วตฺตมาเน “สขโต จาโยโน”ติ โนอาเทสํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.

[4] เสสา กมฺมกรณสมฺปทานาปาทานสามฺยาทินิทฺเทเสสุ

กิมตฺถมิทํ. “เสสา ทุติยาตติยาจตุตฺถิปญฺจมิฉฏฺฐิสตฺตมิวิภตฺติโย กมฺมกรณ-สมฺปทานาปาทานสามฺยาทินิทฺเทเสสุ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทิคฺคหเณโนกาสตฺตมาห. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

อิทํ ปน สญฺญาธิการนิยมปริภาสาวิธิสุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ, ยทิ สญฺญาสุตฺตํ, ตทนุรูปวเสน วตฺตพฺพํ, อถ อธิการสุตฺตํ อุปริเยว ‘กรเณ ตติยา’ติอาทินา มหตา สุตฺตปฺปพนฺเธเนว สุวิญฺเญยฺยตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา. ยทิ ปน สิยา นิยโมติ, ตถาปิ น วตฺตพฺพํ กรณาทีสฺวญฺญาสํ วิภตฺตีนํปิ ทิสฺสนโต. นาปิ ปริภาสา วินาปิ ตาย ‘กรเณ ตติยา’ติอาทินาว สิชฺฌนโต. นาปิ วิธิสุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ อุปริเยว วิธานสฺส ทิสฺสนโต. เอเตหิ จ วินิมุตฺตํ สุตฺตํ นาม นตฺถิ, น เจตํ โปราณกสุตฺตํ. ‘กรเณ ตติยา’ติอาทีนํ ปน โปราณกถา ตตฺถ ตตฺถ สญฺญา-สุตฺเตสุ อปาทานมิจฺจเนน กฺวตฺโถติอาทีนิ วตฺวา เตสญฺเญวาหรณโต วิญฺญายติ. อถาปิ เจทํ โปราณกสุตฺตํ สิยา. เสสคฺคหเณน ปถมญฺเญว ถเปตฺวา เสสา คเหตพฺพา ภเวยฺยุํ. เอวํ สนฺเต กตฺตริ ตติยาวิธายกํ กตฺตุคฺคหณํ กฺว นาม ปวิฏฺฐํ. ตสฺมา ยาเนตฺถ อธิกานีติ วุตฺตานิ, เตสฺวเปมนีเย ฐาเน เปมสฺส อกตฺตพฺพโต เปมมกตฺวา ยถาวุตฺเตเสฺวว สุตฺเตสฺวาทโร กาตพฺโพ. เอวํ หิ สุยฺยเต สงฺเขโปปชนิตวิพฺภนฺตพุทฺธีหิ มนฺเทหิ อูนมิทนฺติ มญฺญมาเนหิ สุทตฺต-กิสิว-นิรุตฺติ-มหานิรุตฺติโต กานิจิ สุตฺตานิ อิห ปกฺขิตฺตานีติ, น เจตานิ สุปริสุทฺเธ ปุริมโปตฺถเก สํทิสฺสนฺตีติ.

[๒๘๖] กรเณ ตติยา

กิมตฺถมิทํ. “กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

มนสาติ มนสทฺทโต “เยน วา กรียเต ตํ กรณนฺ”ติ กรณสญฺญํ กตฺวา อิมินา ตติเยกวจนญฺจ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมว อธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สาคเม กเต รูปํ.

สงฺคหกาโร ปน “กรณกตฺตุกมฺมปญฺจมิสตฺตมฺยตฺเถ นิปาตปฺปโยเค ปฏิกฺเขเป ปจฺจตฺเต กุจฺฉิตงฺเค อิตฺถมฺภูเต กิริยาปวคฺเค ปุพฺพสทิสสมานูนกลหนิปุณมิสฺสก-สขิลาทิโยเค เหตฺวตฺเถ กาลทฺธาเน วิเสสเน มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ จ ตติยา โหตี”ติ อาห.

กรเณ -- ตาว

รุกฺขํ ฉินฺทติ ขคฺเคน สีสํ หตฺเถน โสธเย

ตจฺฉติ วาสิยา ทารุ๊ สตฺเถน ปสโว หตาติ.

กตฺตริ -- สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติ.

กมฺมนิ -- ติเลหิ เขตฺเต วปติ, สํวิภเชถ โน รชฺเชนาติ.

ปญฺจมฺยตฺเถ -- สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนาติ.

สตฺตมฺยตฺเถ -- เตน โข ปน สมเยนาติ.

นิปาตปฺปโยเค -- สํโฆ สหาปิ คคฺเคน วินาปิ คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว, อลนฺเต อิธ วาเสนาติ.

ปฏิกฺเขเป -- กินฺเต อิธ วาเสน, กึ มุณฺฑเกน สมเณน, กินฺเต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กินฺเต อชินสาฏิยา, กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน ปุริเสน ถามทสฺสินาติ.

ปจฺจตฺเต -- อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนติ, มณินา เม อตฺโถติ.

กุจฺฉิตงฺเค -- ปิฏฺฅิยา ขุชฺโช, ปาเทน ขญฺโช, กาณํ ปสฺสติ เนตฺเตนาติ.

อิตฺถมฺภูเต -- ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน, ปริพฺพาชกํ ติทณฺฑเกนาทฺทกฺขีติ.

กิริยาปวคฺเค -- เอกาเหเนว พาราณสึ ปายาสีติ. กิริยาปวคฺโค จ นาเมตฺถ กิริยาย อาสุํ ปรินิฏฺฐาปนํ.

ปุพฺพาทิโยเค -- มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณนูโน, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโลติ.

เหตฺวตฺเถ -- วิชฺชาย วสติ, ธมฺเมน วสตีติ.

กาเล -- กาเลน ธมฺมสฺสวนํ, กาเลน ธมฺมสากจฺฉาติ.

อทฺธาเน -- โยชเนน ธาวตีติ.

วิเสสเน -- โคตฺเตน โคตโม นาโถ,

สาริปุตฺโตติ นาเมน วิสฺสุโต ปญฺญวา จ โส

ตทหุปพฺพชิโต สนฺโต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก

โสปิ มํ อนุสฺสาเสยฺย สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺตเกน

ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล

สิปฺเปน นฬกาโร โส เอกูนตฺตึส วยสา,

สุภทฺท วิชฺชาย สาธุ, ปญฺญาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, วณฺเณน อภิรูโปติ.

มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ -- ญาเณน ปสีทิโต, ญาเณน อุสฺสุกฺโกติ.

ตตฺถ จ “กรเณ ตติยา, สหาทิโยเค จ, กตฺตริ จ, เหตฺวตฺเถ จ, สตฺตมฺยตฺเถ จ, เยนงฺควิกาโร, วิเสสเน จ, มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา”ตีเมสํ วิสเย ถเปตฺวา อวเสสา “กตฺตริ เจ”ติ สุตฺเต จคฺคหเณเยว สโมสรนฺติ. ตทตฺถํ หิ ตสฺสุปาทานนฺติ.

[๒๘๗] สหาทิโยเค จ

กิมตฺถมิทํ. “สหาทิโยเค สติ ตทตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สหสทฺโท อาทิ เยสนฺเตติ สหาทโย. อาทิคฺคหเณน สทฺธึ-สมํ-นานา-วินา-อลมิจฺเจวมาทโย คหิตา. เตสํ โยโค สหาทิโยโค. ตสฺมึ สหาทิโยเค. ภาเว สตฺตมี.

จสทฺทคฺคหเณน สหาทิสทฺทานํ อตฺถสมฺภเวปิ โหตีติ ทสฺเสติ. เตเนว สิชฺฌติ “เทวทตฺโต ราชคหํ ปาวิสิ โกกาลิเกน ปจฺฉาสมเณนา”ติอาทิ. เตนาห “สหาทิโยคตฺเถ”ติ. อยํ ปเนตฺถ ปทจฺเฉโท “สหาทิโยเค อตฺเถ จา”ติ. สหสทฺเทน จ โยโค กิริยา-คุณ-ทพฺพสมวาเยสุ สมฺภวติ.

ตตฺถ กิริยาสมวาเย “วิตกฺเกน สห วตฺตนฺตี”ตฺยาทีสุ. คุณสมวาเย “ปุตฺเตน สห ถูโล”ติอาทีสุ. ทพฺพสมวาเย “อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเกหิ สห อาจริยุปชฺฌายานํ ลาโภ”ติอาทีสุ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

มหตาติ มหนฺตสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตติเยกวจนํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ.

[๒๘๘] กตฺตริ จ

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จสทฺทคฺคหเณน อิตฺถมฺภูต-ลกฺขณาทีสฺวปิ โหติ. ตํ “กรเณ ตติยา”ติ สุตฺเตเยว วุตฺตํ.

รญฺญาติ ราชสทฺทโต “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ วตฺตมาเน “นามฺหิ รญฺญา วา”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺญาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๘๙] เหตฺวตฺเถ จ

กิมตฺถมิทํ. “เหตฺวตฺเถ เหตุปฺปโยเค จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺ-คหณํ โยคคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. เตนายมตฺโถ สมฺภวติ “เหตุปฺปโยเค เหตฺวตฺเถ จา”ติ. เตเนวีทํ สิชฺฌติ “เกน เหตุนา วสตี”ติ.

อนฺเนนาติ อนฺนสทฺทโต “กรเณ ตติยา, สหาทิโยเค จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตติเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ เอนาเทเส กเต รูปํ. วิชฺชายาติ เอตฺถ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ นาวจนสฺสายา-เทโสว วิเสโส. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๙๐] สตฺตมฺยตฺเถ จ

กิมตฺถมิทํ. “สตฺตมฺยตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เตนาติ ตสทฺทโต นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๙๑] เยนงฺควิกาโร

กิมตฺถมิทํ. “เยน พฺยาธิมตา องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อิธ ปน องฺคสทฺโท สมุทายวาจโก. วิการสทฺโท อญฺญถาภาววาจโก. เตน “เยน พฺยาธินา สรีรสฺส วิกตฺยญฺญถาภาโว วิญฺญายติ, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ อตฺโถ. องฺคสทฺโท ปน “รถงฺคํ, ฌานงฺคนฺ”ติอาทีสุ กิญฺจาปิ อวยเว ทิสฺสติ, ตถาปีห “องฺคมสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺโต วา องฺค=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส “องฺคียเต”อิติ กมฺมนิ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยนฺโต วา อธิปฺเปโตติ. สมุทายวาจโก วา ยถา อนงฺโคติอาทีสุ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๙๒] วิเสสเน จ

กิมตฺถมิทํ. “วิเสสนตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วิเสสียเต วิเสสิตพฺพํ เยน ตํ วิเสสนํ. ตสฺมึ วิเสสเน.

โคตฺเตนาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตปสาติ ตปสทฺทโต อเนน นาวจนํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมวา-ธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. จคฺ-คหเณน “ปกติยาวาภิรูโป, เยภุยฺเยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมึสุ, วิสเมนูปธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ วิกฺกิณาติ, สหสฺเสน อสฺสเก วิกฺกิณาตี”ตฺยาทีสุปิ โหติ. “กตฺตริ เจ”ติ สุตฺเต จคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต ตติยคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ วา. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๒๙๓] สมฺปทาเน จตุตฺถี

กิมตฺถมิทํ. “สมฺปทานการเก จตุตฺถิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สมฺปทานคฺ-คหเณน เจตฺถ ทานาโรจนธารณสิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺโสสฺสูยราธิกฺขปจฺจาสุณ-อนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺถาทิเก สงฺคณฺหาติ.

[๒๙๔] นโมโยคาทีสฺวปิ จ

กิมตฺถมิทํ. “นโมโยคาทีสุ จ จตุตฺถิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ จตุตฺถิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อปิสทฺโท จตุตฺถึเยว สมุจฺเจติ. เตติ ตุมฺหสทฺทโต อเนน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส เตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๙๕] อปาทาเน ปญฺจมี

กิมตฺถมิทํ. “อปาทานการเก ปญฺจมิวิภตฺติ โหตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตเถโวทาหรณานิ. อปาทานคฺคหเณน เจตฺถ อปายภยาทานธาตุนาโมปสคฺคนิปาตปฺปโยคการกมชฺฌรกฺขนตฺถปฺปโยคาทสฺสนทูรนฺ-ติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยเค วิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณ-ปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปญฺหกถนโถกากตฺตาทิเก สงฺคณฺหาติ.

[๒๙๖] การณตฺเถ จ

กิมตฺถมิทํ. “การณตฺเถ จ ปญฺจมิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถาทโย สุวิญฺเญยฺยาว. จคฺคหณํ ปญฺจมิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

[๒๙๗] กมฺมตฺเถ ทุติยา

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คาวนฺติ โคสทฺทโต อเนน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ วตฺตมาเน “อวํมฺหิ เจ”ติ โคสทฺทนฺตสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วีหโยติ วีหิสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

สงฺคหกาโร ปน “กมฺมตฺเถ, ตติยาฉฏฺฐิสตฺตมฺยตฺเถ, เอนโยเค, จตุตฺถฺยตฺเถ, กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค, กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต จ ทุติยา โหตี”ติ อาห.

กมฺมตฺเถ อิมินาว สิชฺฌติ. ตติยาฉฏฺฐิสตฺตมฺยตฺเถ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีน-มตฺเถ, ตติยาสตฺตมีนญฺจา”ติ สิชฺฌติ. เอนโยเค “ปุพฺเพน คามํ รมณียนฺ”ติ. เอตฺถ จ ปุพฺเพนาติ ปุพฺพสฺมินฺติ วตฺตพฺเพ “สตฺตมฺยตฺเถ เจ”ติ ตติยา. คามนฺติ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐฺยตฺเถ”ติ วตฺตพฺเพ ฉฏฺฐีนนฺติ พหุวจนํ “ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ วิหิตฉฏฺฐฺยตฺถสฺสาปิ สงฺคหณตฺถนฺติ

ปญฺจมฺยตฺเถ ทุติยา. เอวญฺจ สติ ตติยาสตฺตมีนมฺปิ ฉฏฺฐฺยตฺถตฺตา ‘ตติยาสตฺตมีนญฺเจ’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ. อุตฺตรสุตฺตตฺถํ. ตตฺเถว วตฺตพฺพนฺติ เจ. ปุถอุจฺจารณํ ‘ฉฏฺฐีนมตฺเถ’ติ สามิฉฏฺฐฺยตฺถสฺสาปิ สงฺคหณตฺถํ. อญฺญถา “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ วตฺวา “ตติยาสตฺตมีนํ, ฉฏฺฐี จ, ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ วุตฺเต ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน ตติยตฺถาทโยว “ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ สงฺคหิตาติ สงฺกา สิยา. “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ วุตฺเต ปญฺจมฺยตฺถสงฺคหณตฺถํ “ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ วจเน ปโยชนา-ภาวา อญฺเญสํปิ ฉฏฺฐฺยตฺถานํ สงฺคโห กโตติ วิญฺญายติ. อถ วา “ตติยา-สตฺตมีนมตฺเถ, ทุติยาปญฺจมีนมตฺเถ”ติ วุตฺตตฺตา น เต ฉฏฺฐฺยตฺถา. อถ โข ตติยาทิกตฺถาว. ฉฏฺฐีนนฺติ พหุวจนํ สามฺยตฺถสฺเสวาเนกธา ภินฺนตฺตา.

คามนฺติ เอตฺถ ปน “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ปญฺจมฺยตฺเถปิ ทุติยา โหติ. “ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ อิโต สีหคติกวเสน ปญฺจมิคฺคหณํ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ เอตฺเถวานุวตฺตยิสฺสาม. อิโต ทุติยคฺคหณํ มณฺฑูกคติยา ตตฺเถว วา.

จตุตฺถฺยตฺเถ “ปจฺจาโรเจมิ ตํ เทว, สพฺพภูตานมิสฺสรา”ติ. ตตฺถปิ ‘สมฺปทาเน เจ’ติ สตฺตมิวิหิตตฺตา ‘ตติยาสตฺตมีนญฺเจ’ติ ทุติยา โหตี”ติอาทินา นเยน วุตฺตากาเรน โยเชตพฺพํ. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค “กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค”ติ สิชฺฌติ. กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต “กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต”ติ สิชฺฌตีติ.

[๒๙๘] กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค

กิมตฺถมิทํ. “กาลทฺธานํ ทพฺพ-คุณ-กิริยาหิ อจฺจนฺตสญฺญุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ทุติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อจฺจนฺตํ สํโยโค อจฺจนฺตสํโยโค. “นิรนฺตรสํโยโค”ติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ หิ ทพฺพ-คุณ-กิริยาหิ อจฺจนฺตสํยุตฺเต กาเล “มาสํ มํโสทนํ ภุญฺชติ, สารทํ รมณียา นที, มาสํ สชฺฌายตี”ติ, ตาหิเยว อจฺจนฺตสํยุตฺเต อทฺธาเน “โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายตี”ติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๒๙๙] กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอกปท-เมวีทํ. ทุติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กมฺมปฺปวจนีเยหิ ยุตฺตํ กมฺมปฺปวจนียยุตฺตํ. ตสฺมึ กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต. กมฺมปฺปวจนียาติ เจตฺถ สกฺกตคนฺเถ วิหิตสญฺญานิทฺเทโส. ตถา หิ ปพฺพชิตมนุ ปพฺพชึสูติอาทีสุ ลกฺขเณ วตฺตมานสฺส อนุสทฺทสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. เอตฺถ หิ ปุริมสฺส ปพฺพชิตภาโว ปจฺฉิมสฺส ปพฺพชิตภาวสฺส อุปลกฺขณํ.

นทิมนฺววสิตา พาราณสีติอาทีสุ ตสฺเสว ตติยตฺถสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. ตตฺถ หิ “พาราณสี นทิยา สห อวสิตา อวพทฺธา”ติ อตฺโถ. “อนุสาริ-ปุตฺตํ ปญฺญวา”ติอาทีสุ ตสฺเสว หีนตฺถวาจกสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. ตตฺถ หิ “สาริปุตฺตสฺส อุกฺกฏฺฐปญฺญตาทีปเนเนวีตรสฺส ตทนุคตภาโว ปญฺญาย นิหีนภาโว วิญฺญายตี”ติ. ลกฺขเณ อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน ภาเค วิจฺฉาโยเค ปติ-ปริ-อนุอิจฺเจเตสํ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา.

ลกฺขเณ ตาว -- รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ ปริ, รุกฺขมนูติ. ตตฺถ หิ รุกฺโข วิชฺโชตมานสฺส จนฺทสฺส อุปลกฺขณภาเวน คหิโตติ.

สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, มาตรํ ปริ, มาตรมนูติ อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน. อเนน ปกาเรน อิตฺถํ, ปวตฺตํ ภูตํ, อิทํ ปการมาปนฺนนฺติ อิตฺถมฺภูตํ. ตสฺสาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ. ตสฺมึ อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน. ตตฺถ จ ปจฺจาทีหิ ยุตฺตตฺตา “เทวทตฺตสฺส มาตริ สาธุตาปนฺนตา วิญฺญายตี”ติ.

“ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, มํ ปริ, มํ อนุ, ตํ ทียตู”ติ ภาเค. เอตฺถ จ ภาโคติ โกฏฺฐาโส. อิทํ วุตฺตํ โหติ “โย เจตฺถ มม ภาโค, โส ทียตู”ติ.

“รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ อนู”ติ วิจฺฉาโยเค. นานาธิกรณานํ เอกกฺขเณ วตฺตุมิจฺฉโต พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา. อภิ-อิจฺเจตสฺส ภาวตฺถํ วชฺเชตฺวา ตีสฺวตฺเถสุ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. อุทาหรณํ ปน ปตฺยาทีนํ วิย โยเชตพฺพํ.

สุสิตฺตนฺติอาทีสุ สุสทฺทสฺส ปูชาโยเค. อติสิตฺตนฺติอาทีสุ อติสทฺทสฺส อติกฺกมเน จ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. เอตฺถ จาติกฺกมนํ นาม กตฺตพฺพสฺ-สาติกฺกมิตฺวา กรณํ. อปิสทฺทสฺส ปทตฺเถ สมฺภาวเน อนุญฺญายํ ครเห สมุจฺจเย กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา.

ปทตฺเถ -- อิโต เจปิ โส ภวํ โคตโม โยชนสเตปิ วิหรติ, อลเมว สทฺเธน กุลปุตฺเตน อุปสงฺกมิตุนฺติ. เอตฺถ หิ อปิสทฺโท เอกนฺตสทฺทตฺโถ. ตถา “เตลสฺสาปิ สิยา พินฺทู”ติ เอตฺถาปิ พินฺทุสทฺทสฺสตฺโถ อปิสทฺเทน วิญฺญายตีติ.

สมฺภาวเน -- อปิ สตธาภิตฺถเวยฺย, อปิ สหสฺสธาภิตฺถเวยฺย, อปิ พุทฺธ-มภิตฺถเวยฺยาติ.

อนุญฺญายํ -- อปิ พุทฺธมภิตฺถวตุ, อปิ ราชานมภิตฺถวตูติ.

ครหาโยเค -- อปิ วสลมภิตฺถเวยฺย, อปิ ทุสฺสีลมภิตฺถเวยฺยาติ.

สมุจฺจเย -- อปิ พุทฺธมภิตฺถว ปูชเยติ.

เอวํ กานิจิ ฉฏฺฐิตติยาสตฺตมิปฺปสงฺเค กมฺมตาปาทานตฺถํ คหิตานิ, กานิจิ เอกสญฺญาธิการตฺตานิ ฆาตสรสาธกคติสญฺญาพาธนตฺถํ คหิตานิ. อิธ ปน สร-วิเสสานํ สพฺพถา นาธิปฺเปตตฺตา ยานิ กมฺมตาปาทนตฺถํ คหิตานิ, ตาเนวา-ธิปฺเปตานิ. เตเนวีทํ สิชฺฌติ “ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติ-สทฺโท อพฺภุคฺคโต”ติอาทิ. สกฺกตคนฺเถ นิทฺทิฏฺฐายปิ สญฺญาย คหณํ “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ วจนโต วิญฺญายติ. อถ วา กมฺมํ ปวจนียํ เยสนฺเต กมฺมปฺปวจนียา. เตหิ ยุตฺตํ กมฺมปฺปวจนียยุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “เยสํ นิปาโตปสคฺคานํ ยุตฺตฏฺฐาเน กมฺมปฺปวจนียํ โหติ, เตหิ ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยา โหตี”ติ.

[๓๐๐] คติพุทฺธิภุชปฐหรกรสยาทีนํ การิเต วา

กิมตฺถมิทํ. “คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, พุธ=ญาเณ, ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสุ, ปฐ= พฺยตฺติยํ วาจายํ, หร=หรเณ, กร=กรเณ, สี=สเยอิจฺเจวมาทีนํ กมฺมนิ การิเต สติ ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. การิเตติ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วิหิตการิตปจฺจเย สงฺคณฺหาติ. “โย กาเรติ ส เหตู”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปธานนิพนฺธเนน ภวิตพฺพนฺติ “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ตีมินาว สิชฺฌนโต อิมสฺสุจฺจารณํ วิกปฺปนตฺถํ.

[5] คตฺยตฺเถ จ

กิมตฺถมิทํ. “คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺสตฺเถ คมฺยมาเน ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยา-วิภตฺติ โหตีติ ญาปนตฺถํ. อิธ ปน คตฺยตฺถสฺส กมฺมุโน ทุติยา “กมฺมตฺเถ ทุติยาตีมินาว สิชฺฌติ. สิลาฆาทิสุตฺเต คตฺยตฺถกมฺมนิ จตุตฺถิยา วิหิตตฺตา ตทปวาทนฺติ เจ. ตนฺน ตสฺสานิยตตฺตา. ตตฺเถว หิ วุตฺติยํ วุตฺตํ “คตฺยตฺถกมฺมนิ ทุติยา เจติ. ตสฺมา อลมสฺส วจเนน, น เจตํ โปราณกํ.

[๓๐๑] สามิสฺมึ ฉฏฺฐี

กิมตฺถมิทํ. “สามิสฺมึ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. อญฺญตฺถ ปน สํ-สามิ-สมีป-สมูหา-วยว-วิการฏฺ-ฐาเน-สมฺพนฺธ-เวสาคติ-พฺยาธิ-สจฺจาลิก-สุกต-ทุกฺกฏ-ปริมาณ-ปูรณ-คุณ-สุหิตตฺถา-นฺตปจฺจยา-พฺยย-ตพฺพ-ชนน-มรณ-คณนาวรณ-สุข-ทุกฺข-โรหณ-โรปน-เฉทน-กสฺสน-เลขน-สงฺขาร-ฉาโยปลทฺธิ-สนฺทน-สงฺฆาต-วิสิเลส-สญฺโญค-สมวาย-กมฺมาปราธ-ขโยปจย-พฺยสน-โภค-ลกฺขณาทิมชฺฌนฺต-สํสคฺค-สมฺภารตฺต-โหม-ถุติ-นินฺทา-ปสํสา-เทฺวภาว- ปริโยสาน-สญฺญาโยค-ตาป-วิธิ-ปทาธิการ-สํหิตา-พลิ-โวหาร-กาล-โคตฺต-ปวร-ญาติ-สตฺตุ-วจน-เหตุโยค-กตฺตุ-กมฺม-รุชโยคานาทร-นิทฺธารณ-สามิสฺสราธิปติ-ทายาท-สกฺขิ-ปติภู-ปสุต-กุสล-สตฺตมิปญฺจมฺยตฺถ-ตุลฺโยปมาณ-กิมลมตฺถ-สริจฺฉาทิโยเค ฉฏฺฐีติ อติปฺปญฺจิตา.

สํโยเค ตาว ปหูตํ เม ธนํ สกฺกาติ.

สามิโยเค สกฺโก เทวานมินฺโทติ.

สมีเป อมฺพวนสฺส อวิทูเรติ.

สมูเห ราสิ สุวณฺณสฺสาติ.

อวยเว มนุสฺสสฺเสว เต สีสนฺติ.

วิกาเร ภฏฺฐธญฺญานํ สตฺตูติ.

ฐาเน จาตุมหาราชิกานํ ฐานนฺติ.

สมฺพนฺเธ ปุตฺตา ปิตสฺส พหโวติ.

เวเส อโห มลฺลสฺส มณฺฑนนฺติ.

อาคติโยเค ยาทิสโก เตสํ วณฺโณ โหติ, ตาทิสโก มยฺหํ วณฺโณ โหตีติ.

พฺยาธิมฺหิ ภควโต วสฺสูปคตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชตีติ.

สจฺจโยเค อวิสํวาทนกา โลกสฺสาติ.

อลิกโยเค สมณสฺส โคตมสฺส มิจฺฉาวจนนฺติ.

สุกตทุกฺกฏโยเค สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, ตุยฺเหเวตํ สุกตํ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏนฺติ.

ปริมาเณ ติลานํ มุฏฺฐีติ.

ปูรเณ วสฺสานํ ตติเย มาเสติ.

คุณโยเค ปญฺญาย ปฏุภาโวติ.

สุหิตตฺเถ ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺสาติ.

อนฺตปจฺจยโยเค สงฺขาตุํ โนปิ สกฺโกมิ มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปนฺติ.

อพฺยยโยเค วสลสฺส กตฺวาติ.

ตพฺพโยเค มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ.

ชนนโยเค มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย, พีชํ ภวสฺส วิญฺญาณนฺติ.

มรณโยเค เตสํ เตสํ สตฺตานํ จุตีติ.

คณเน สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถีติ.

อาวรณโยเค โมโห เญยฺยสฺสาวรโณติ.

สุขทุกฺขโยเค สุขนฺเต, ทุกฺขนฺเตติ.

โรหเณ นตฺถิ นาสาย รุหณาติ.

โรปเน วณสฺส โรปนํ เตลนฺติ.

เฉทเน มหโต รุกฺขสฺส เฉทโน ผรสูติ.

กสฺสเน ปถวิยา กสฺสโกติ.

เลขเน หตฺถิโน เลขา, กํสปาติยา เลขาติ.

สงฺขาเร พีชานํ อภิสงฺขาโรติ.

ฉายาโยเค มหโต ปพฺพตกูฏสฺส ฉายาติ.

อุปลทฺธิโยเค อริยธนสฺส ปฏิลาโภติ.

สนฺทเน ปุญฺญานํ อภิสนฺโทติ.

สงฺฆาเต สุวณฺณสฺส ปิณฺฑนฺติ.

วิสิเลเส สนฺธิโน โมกฺโขติ.

สญฺโญเค โหตุ โน อชฺช สมาคโมติ.

สมวาเย สมณสฺส โคตมสฺส สํมุขีภาโวติ.

กมฺมาปราเธ ภิสกฺกสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติ, รญฺโญ อปราโธติ.

ขเย อญฺชนานํ ขยํ ทิสฺวาติ.

อุปจเย วมฺมิกานญฺจ สญฺจยนฺติ.

พฺยสเน ทุกฺกฏกมฺมการิโน โภคพฺยสนํ สมฺปชฺชตีติ.

โภเค มหโต โภคกฺขนฺธสฺสานุภาโวติ.

ลกฺขเณ สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ, อโห กาณสฺส อตินิปาโตติ.

อาทิมชฺฌนฺตโยเค กึ สีลสฺส อาทิ, กึ มชฺฌํ, เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานนฺติ.

สํสคฺเค กสฺส ภนฺเต ปญฺญา สมฺมา ปสฺสตีติ.

สมฺภาเร โพธิยา สมฺภาโรติ.

อตฺตนิ เอโส เม อตฺตาติ.

โหเม อคฺคิโน โหโมติ.

ถุติมฺหิ พุทฺธสฺส ภควโต ถุตีติ.

นินฺทาโยเค ติตฺถิยานํ นินฺทา อุทปาทีติ.

ปสํสาโยเค อโห พุทฺธสฺส ภาสิตนฺติ.

เทฺวภาเว โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา, เอกสรานํ เทฺวภาโวติ.

ปริโยสาเน พฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานนฺติ.

สญฺญาโยเค พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ, อิมสฺส เวยฺยากรณสฺส สกฺกปญฺโหเตฺววาธิวจนนฺติ.

ตาปโยเค มหานาคสฺส ตาโปติ.

วิธิโยเค สิกฺขาปทานํ ปญฺญตฺตีติ.

ปทโยเค สพฺพธมฺมานํ ปทํ สีลนฺติ.

อธิการปฺปโยเค มคธานํ มหามตฺโตติ.

สํหิตาโยเค พฺยญฺชนานํ สนฺธีติ.

พลิโยเค กุเวรสฺส พลีติ.

โวหาเร มคธานํ วาณิชฺชาติ.

กาเล ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน, มาสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภุญฺชตีติ.

โคตฺตโยเค กสฺสปสฺส โคตฺโตติ.

ปวเร กิตฺตกา ภควโต ปวราติ.

ญาติโยเค อยนฺเต สสุโร เทวาติ.

สตฺตุโยเค สปตฺติ เต ปุเรติ.

วจเน มม วจเนน ปาเท วนฺทาหีติ.

เหตุโยเค ตํ กิสฺส เหตูติ.

กตฺตริ น เม สุตํ วา ทิฏฺฐํ วาติ.

กมฺมนิ สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโรติ.

รุชโยเค เทวทตฺตสฺส รุชตีติ.

อนาทเร อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชตีติ.

นิทฺธารเณ ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ, ยทิทํ สุคตวินยนฺติ.

สามิสฺสราทิโยเค โคณานํ สามิ, โคณานํ อิสฺสโร, โคณานํ อธิปติ, โคณานํ ทายาโท, โคณานํ สกฺขี, โคณานํ ปติภู, โคณานํ ปสุโต, โคณานํ กุสโลติ.

สตฺตมฺยตฺเถ กุสลา นจฺจคีตสฺสาติ.

ปญฺจมฺยตฺเถ หิตสฺส วา สุขสฺส วา กึ ภายามีติ.

ตุลฺโยปมาเณ มาตุ สทิโส, ปิตุ สโมติ.

กิมลมตฺเถ กึ จตุฏฺฐสฺส, อลํ ตสฺส วิปฺปฏิสารายาติ.

สริจฺฉาทิโยเค มาตุ สรติ, มาตุ อิจฺฉติ, ปิตุ อชฺเฌติ, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, สรสฺส ปติกุรุเตติ.

เอตฺถ จ สามิสฺสราทิโยเค นิทฺธารเณ อนาทเร ทุติยาตติยาปญฺจมีสตฺตมฺยตฺเถ จ “สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลหิ, นิทฺธารเณ จ, อนาทเร จ, ฉฏฺฐี จ, ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ ฉฏฺฐี สิชฺฌติ. เย เจตฺถ วุตฺตาวเสสา, สพฺเพ เต ปโยคา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณเนว คยฺหมานตฺตา อิมินาว สิชฺฌนฺตีติ.

[๓๐๒] โอกาเส สตฺตมี

กิมตฺถมิทํ. “โอกาสการเก สตฺตมิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ภควตีติ ภควนฺตสทฺทโต “โยธาโร ตโมกาสนฺ”ติ โอกาสสญฺญํ กตฺวา อิมินา สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ตฺยธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ติอาเทเส กเต รูปํ.

สงฺคหกาโร ปน “ภูมตฺเถ สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลสุ นิทฺธารณานาทรกมฺมกรณนิมิตฺตสมฺปทานาปาทานปจฺจตฺโตปาธฺยธิกิสฺสรวจนมณฺฑิตุสฺ-สุกฺกกาลภาเวสุ สตฺตมีวิภตฺติ โหตี”ติ อาห.

ภูมตฺเถ

ขีรํ ชเล ติเล เตลํ เวชยนฺเต สุชํปติ

คงฺคายํ มธุรา วุตฺถา อากาเส เฑนฺติ ปกฺขิโนติ.

สามิสฺสราทิโยเค โคสุ สามี, โคสุ อิสฺสโร, โคสุ อธิปติ, โคสุ ทายาโท, โคสุ สกฺขี, โคสุ ปติภู, โคสุ ปสุโต, โคสุ กุสโลติ.

นิทฺธารเณ สมเณสุ สมณสมฺมโตติ.

อนาทเร ชีวมาเนเยว ภควติ พลํ ปริหายตีติ.

กมฺมนิ ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสสฺส พาหาสุ คเหตฺวา,

สุนฺทราวุโส อิเม อาชีวกา ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺตีติ.

กรเณ นคฺคา หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเกติ.

นิมิตฺเต อนุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ.

สมฺปทาเน สํเฆ โคตมิ เทหิ, สํเฆ ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ,

ยา ปลาลมยํ มาลํ นารี ทตฺวาน เจติเย

อลตฺถ กญฺจนมยํ มาลํ โพชฺฌงฺคิกญฺจ สาติ.

อปาทาเน กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติ.

ปจฺจตฺเต อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ.

อุปธิโยเค อธิกิสฺสรวจเน อุปขาริยํ โทโณ, อุปนิกฺเข กหาปณํ, อธินจฺเจ โคตมีติ.

มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ญาณสฺมึ ปสีทิโต, ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ.

กาเล มาเส มาเส กุสคฺเคนาติ.

ภาเว อจิรปรินิพฺพุเต ภควติ, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเทติ.

ตตฺถ จ “โอกาเส สตฺตมี, สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลหิ, นิทฺธารเณ จ, อนาทเร จ, กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี, สมฺปทาเน จ, ปญฺจมฺยตฺเถ จ, กาลภาเวสุ จ, อุปาธฺยธิกิสฺสรวจเน, มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ”ตีเมสํ วิสเย ถเปตฺวา อวเสสา “นิทฺธารเณ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน สิชฺฌนฺติ.

[๓๐๓] สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลหิ

กิมตฺถมิทํ. “สามิ-อิสฺสร-อธิปติ-ทายาท-สกฺขิ-ปติภู-ปสุต-กุสลอิจฺเจเตหิ โยเค สติ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ สตฺตมี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ยุตฺเตติ วจนเสโส. ฉฏฺฐิคฺคหณํ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

โคณานนฺติ โคสทฺทโต อิมินา ฉฏฺฐิพหุวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ วตฺตมาเน “โคณ นํมฺหิ วา”ติ โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการ-โลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.

โคเณสูติ เอตฺถ โคสทฺทโต อิมินา สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “สุหินาสุ เจ”ติ โคณาเทโส จ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทโส จ วิเสโส.

[๓๐๔] นิทฺธารเณ จ

กิมตฺถมิทํ. “นิทฺธารณตฺเถ ฉฏฺฐี โหติ สตฺตมี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. จคฺคหณผลํ “โอกาเส สตฺตมี”ติ เอตฺเถว วุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. นิทฺธารณํ นาม กิริยาชาติคุเณหิ สมุทายโต เอกสฺส ปุถกฺกรณํ. นีหริตฺวา ธารณํ นิทฺธารณํ.

คาวีนนฺติ โคสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ โคสทฺทนฺตสฺสาวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต คาวสทฺทโต อิมินา ฉฏฺฐิพหุวจนํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. นารีนนฺติ เอตฺถ นรสทฺทโต วุตฺตนเยน อีปจฺจเย กเต “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิทีโฆว วิเสโส. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๐๕] อนาทเร จ

กิมตฺถมิทํ. “อนาทเร ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ สตฺตมี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. จคฺคหณํ ฉฏฺฐิสตฺตมิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

รุทโตติ รุท=อสฺสุวิโมจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา รุทนฺตสทฺทโต อิมินา ฉฏฺฐิสวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺ-ตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๐๖] กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ

กิมตฺถมิทํ. “ฉฏฺฐีนมตฺเถ กฺวจิ ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. มนฺติ อมฺหสทฺทโต ฉฏฺฐฺยตฺเถ อิมินา ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ วตฺตมาเน “ตํมมํมฺหี”ติ สวิภตฺติสฺส อมฺหสทฺทสฺส มํอาเทเส กเต รูปํ.

[๓๐๗] ตติยาสตฺตมีนญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ตติยาสตฺตมีนญฺจ อตฺเถ กฺวจิ ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณญฺจ อตฺถคฺคหณญฺจ ทุติยคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๐๘] ฉฏฺฐี จ

กิมตฺถมิทํ. “ตติยาสตฺตมีนํ อตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐี จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณญฺจ อตฺถคฺคหณญฺจ ตติยาสตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ตติยาสตฺตมิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

เมติ อมฺหสทฺทโต อิมินา ตติยตฺเถ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ สวิภตฺติสฺส อมฺหสทฺทสฺส เมอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๐๙] ทุติยาปญฺจมีนญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ทุติยาปญฺจมีนญฺจ อตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณํ อตฺถคฺคหณํ ฉฏฺฐิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ วุตฺตนยาเนว. จคฺคหณํ กฺวจาทฺยนุกฑฺฒนตฺถํ.

[๓๑๐] กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี

กิมตฺถมิทํ. “กมฺม-กรณ-นิมิตฺตอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๑๑] สมฺปทาเน จ

กิมตฺถมิทํ. “สมฺปทานตฺเถ จ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตมิคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๑๒] ปญฺจมฺยตฺเถ จ

กิมตฺถมิทํ. “ปญฺจมฺยตฺเถ จ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตมิคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๑๓] กาลภาเวสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “กาล-ภาวอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺตมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ ภาโวติ ธาตฺวตฺโถ อธิปฺเปโต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๑๔] อุปาธฺยาธิกิสฺสรวจเน

กิมตฺถมิทํ. “อุป-อธิอิจฺเจเต อธิกิสฺสรวจเน วตฺตนฺติ, ตตฺถ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺตมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิสฺสร-วจนนฺตีทํ ทฺวิธา คหิตํ อิสฺสรสฺส วจนํ อุทีรณนฺติ อิสฺสรวจนํ. อิสฺสรสฺส วจนํ ยสฺส ชนสฺเสติ จ. เตนิสฺสรปริทีปกวจเน ยสฺส กสฺสจิ อยมิสฺสโรติ วทนฺติ, ตทฺทีปกวจเน จ สตฺตมิวิภตฺติ โหตีติ.

ตตฺถ ปุพฺพปกฺขวเสน วุตฺตํ อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลา”ติ. อิตรานิ อิตรวเสน วุตฺตานิ “อธินจฺเจสุ โคตมี, อธิเทเวสุ พุทฺโธ”ติ. “นนฺเวเกน สทฺเทนูภยตฺโถเยว น สมฺภวตีติ. สจฺจํ, อิธ ปน เอกเสสนิทฺเทโส ภินฺนสตฺติสมเวโต วา “เสโต ธาวตี”ติ ยถา. อนเปกฺขิตปฺ-ปวตฺตินิมิตฺตํ สรูปมตฺตเมว วา ปฏิจฺจนิทฺเทโส, ปทีปนฺยาโย วา สนฺนิสฺสิโต. ยถา นาม ปทีโป เอกกฺขเณ ตมํ วินาเสติ, อาโลกญฺจ ทสฺเสติ, เตลญฺจ ปริยาทิยติ, วตฺติญฺจ ฌาเปติ, เอวเมกกฺขเณ เอโกเยวาเนกตฺถํ ทีเปติ, ญาปก-ญาปิตํ ตพฺพิสยนฺติ. น สพฺพตฺถายํ นฺยาโย สมาวิสติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๑๕] มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา

กิมตฺถมิทํ. “มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ สตฺตมี โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิ-ปทมิทํ. สตฺตมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ มณฺฑิตสทฺโท ปสนฺนตฺถวาจโก. อุสฺสุกฺกสทฺโท เสหตฺถวาจโก. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[6] ตติยาย จ ทุติยา

กิมตฺถมิทํ. “ตติยาย ยุตฺเต ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณํ สตฺตมิ-นิวตฺตนตฺถํ. “ปุพฺเพน คามํ รมณียํ, อปเรน คามํ รมณียนฺ”ตีทํ ทฺวยมุทาหรณํ. ตํ ปน ปญฺจมฺยตฺเถ ทุติยา, “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ เอตฺถ เอนโยเค วุตฺตนเยเนว สิชฺฌนโต วินา วาเนน สุตฺเตน สิชฺฌติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน, น เจตํ โปราณกํ.

[7] สริจฺฉาทีนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี

กิมตฺถมิทํ. “สร=คติจินฺตายํ, อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสุ, จินฺต=จินฺตายํ, อิ=อชฺเฌสเน, ทย=ทานคติรกฺขเณสฺวิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ.

“มาตุสฺส สรติ, ปิตุสฺส สรติ, มาตุสฺส อิจฺฉติ, ปิตุสฺส อิจฺฉติ, มาตุสฺส จินฺเตติ, ปิตุสฺส จินฺเตติ, มาตุสฺส อชฺเฌติ, ปิตุสฺส อชฺเฌติ, เตลสฺส ทยตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน “ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน.

[8] กโรติสฺส ปติยตเน

กิมตฺถมิทํ. “กโรติสฺส ธาตุสฺส ปติยตเน กมฺมนิ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จ ปติยตนํ นาม อภิสงฺขาโร.

“อุทกสฺส ปติกุรุเต, กณฺฏกสฺส ปติกุรุเต, สตฺตผลกสฺส ปติกุรุเต”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติ.

[9] กตฺตุกมฺมานํ กิตฺ

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุกมฺมานํ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ กิตฺปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. “ธนสฺส ทาตา, พุทฺธโฆสสฺส กติ, กจฺจายนสฺส กตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ สุตฺเตเนว สิชฺฌนฺติ.

[10] ยชสฺส กรเณ

กิมตฺถมิทํ. “ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส กรเณ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ฆตสฺส อคฺคึ ยชติ, ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ยชตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ.

[11] น นิฏฺฐาทีสุ

กิมตฺถมิทํ. “นิฏฺฐาทีสุ ปจฺจเยสุ ‘กตฺตุกมฺมานํ กิตฺ’ติ สุตฺเตน ยา วิหิตา ฉฏฺฐี, สา น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นิฏฺฐา อาทิ เยสนฺเต นิฏฺฐาทโย. นิฏฺฐาติ เจตฺถ ปรสมญฺญา ตตวนฺตูนํ. อาทิคฺคหเณน ตาวี-ตพฺพ-ตฺวาทโย อธิปฺเปตา.

“อุโปสโถ เตน ภิกฺขุนา กโต, รถํ กตวนฺโต, รถํ กตาวี, ปาเลตพฺพา สิกฺขา ภิกฺขูหิ สุขกาเมหิ, วิหารํ กโต, กฏํ กุพฺพาโน, กฏํ กราโน, กฏํ กุรุมาโน, ปสโว ฆาตโก”ตฺยาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ เอตฺถ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ อิโต กฺวจิคฺคหณสฺสานุวตฺตนโตว สิชฺฌนฺติ.

[12] อาหุติกาลทฺธาเนสุ ทุติยา ตติยา จ

“อาหุตฺยตฺเถ กาเล อทฺธนิ จ ทุติยา โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จาหุตฺยตฺเถติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺสตฺโถ อธิปฺเปโต. “ฆตํ ชุโหติ, ฆเตน ชุโหติ, มาสํ ภุญฺชติ, มาเสน ภุญฺชติ, โยชนํ คจฺฉติ, โยชเนน คจฺฉตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จาหุตฺยตฺเถ ฆตสทฺเทน ฆตคตสฺส เตลาทิโน อธิปฺเปตา. ยทา ทานกมฺมตา อธิปฺเปตา, ตทา ฐาเนเยว ทุติยา. ยทา ปน ตสฺเสวาหุติ สาธกตมตา, ตทา กรเณเยว ตติยา.

กาลทฺธาเนสุ ปน ยทา อจฺจนฺตสํโยโค สมฺภวติ, ตทา “กาลทฺธาน-มจฺจนฺตสํโยเค”ติ สุตฺเตเนว ทุติยา. น จ สกฺกา อจฺจนฺตสํโยเคปิ ทุติยตฺถนฺติ วตฺตุํ “กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค”ติ เอตฺถ อจฺจนฺตสํโยคคฺคหณสฺส นิรตฺถกภาวปฺ-ปสงฺคโต. ตติยา ปน “กตฺตริ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณเนว สิชฺฌติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน.

[13] กิมลมตฺเถ ฉฏฺฐี จตุตฺถี จ

“กิมลํอิจฺเจเตสํ อตฺเถ ตติยาวิภตฺติ โหติ ฉฏฺฐี จตุตฺถี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “กึ ปน มุณฺฑเกน สมเณน, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ ตสฺส จตุฏฺฐสฺส, อลํ ตสฺส จตุฏฺฐสฺส, กึ ตสฺส วิปฺปฏิสาราย, อลํ ตสฺส วิปฺปฏิสารายา”ติ ตตฺโถ-ทาหรณานิ.

กิมลมตฺเถ -- ตติยา ตาว “กตฺตริ จ, สหาทิโยเค จา”ติ อิเมเหว สิชฺฌติ. ฉฏฺฐี ปน “กึ ตสฺส จตุฏฺฐสฺส, อลํ ตสฺส จตุฏฺฐสฺสา”ติ เอตฺถ “กึ เตน จตุฏฺเฐน, อลํ เตน จตุฏฺเฐนา”ติ ตติยตฺถสมฺภวโต “ฉฏฺฐี เจ”ติ สุตฺเตเนว สิชฺฌติ. จตุตฺถี ปน กึสทฺทโยเค “นโมโยคาทีสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถาทิคฺคหเณน สิชฺฌติ.

อลมตฺเถ -- สิลาฆาทิสุตฺเต อลมตฺถคฺคหเณน สิชฺฌติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน.

[14] กตฺตุริจฺฉิตตมํ กมฺมํ

“กตฺตุกิริยาย ยํ อิจฺฉิตตมํ, ตํ กมฺมสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “พีรเณ กฏํ กโรติ, คามํ รถํ วหติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน กถิตากถิติจฺฉิตานิจฺฉิตตมาทิเภทมนเปกฺขิตฺวา สพฺพสงฺคหวเสน “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตตฺตา เตเนว สิชฺฌนฺติ. อปิ จ ปโยชเน สติ “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ตีมสฺสานนฺตรํ “กตฺตุริจฺฉิตตมํ กมฺมนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิห อุจฺจารณํ สุตฺตปฺ-ปกฺเขปกานํ วิพฺภนฺตสหิตตํ สมุพฺภาวยตีติ อลมเนน วิปฺปลาเปน.

[15] ยุตฺเต จานิจฺฉิเต

“กิริยาย ยุตฺเต อนิจฺฉิเตปิ กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “วิสรุกฺขํ ฉินฺทติ, กณฺฏกํ อภิธาวติ, วิสํ คิลติ, ปายาสํ ปจนฺโต คาวึ ทุหตี”ติ ตตฺโถ-ทาหรณานิ. ตานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สิชฺฌนฺติ.

[16] อุปานฺวชฺฌาวสสฺส

“อุป-อนุ-อธิ-อาปุพฺพสฺส วส=นิวาเสตีมสฺส ปโยเค กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตมิพาธนตฺถมิทํ สุตฺตํ. “คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, ฆรํ อธิวสติ, นครํ อาวสตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. อญฺญตฺถ ปน อธิปุพฺพานํ สี=สเย, ฐา=คตินิวตฺติมฺหิ, อาส=อุปเวสเนตีเมสํ ปโยเค อภิ-นิปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ปโยเค จ กมฺมสญฺญา วุตฺตา. “คามมธิเสติ, คามมธิติฏฺฐติ, คามมชฺฌาวสติ, คามมภินิวิสตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. สพฺพานิปิ ตานิ “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

[17] อนฺตรนฺโตติราทีหิ ยุตฺเต

“อนฺตรา-อนฺโต-ติโรอิจฺเจวมาทีหิ ยุตฺเต กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อนฺตรา จ นาฬนฺทํ, อนฺโต รฏฺฐํ, ติโร รฏฺฐนฺ”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ ฉฏฺฐฺยตฺถสฺเสว สมฺภวโต “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

[18] อภิโตปริโตมฺหิ

“อภิโต-ปริโตมฺหิ ยุตฺเต กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อภิโต คามํ วสติ, ปริโต คามํ วสตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สิชฺฌนฺติ.

[19] ตปฺปานาจารตฺเถ

“ตปฺปานํ ตทาจาโรติ อตฺเถ กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “นทึ ปิวติ, คามํ จรตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ.

[20] เหตุปฺปโยเค ฉฏฺฐี ตติยา จ

“เหตุปฺปโยเค ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “พุทฺธสฺส เหตุ วสติ, เตน เหตุนา กตนฺ”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี, เหตฺวตฺเถ เจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

[21] สาธุนิปุณยุตฺเต สตฺตมี

“สาธุ-นิปุณอิจฺเจเตหิ ยุตฺเต สตฺตมิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ปญฺญาย สาธุ, คมฺภีเร นิปุโณ”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ นิมิตฺตตฺถสมฺภวา “กมฺมกรณ-นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

[22] โคตฺตนามชาติสิปฺปวเยสุ ตติยา

“โคตฺต-นาม-ชาติ-สิปฺป-วยอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ตติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ตตฺโถทาหรณานิ. “กรเณ ตติยา”ติ สุตฺเตเยว วุตฺตานิ. ตานิ ปน “วิเสสเน เจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

[23] อุภยปตฺเต กมฺมนิ

“กตฺตุกมฺมานํ กิตฺติ กตฺตริ กมฺมนิ จ ยทา เอกกฺขเณ ฉฏฺฐี สมฺภวติ, ตทา ตสฺมึ อุภยปตฺเต กมฺมนิ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อจฺฉริโย โคณานํ โทโห อโคปาลเกน, อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, สาธุ ขลุ ปายาสสฺส ปานํ ยญฺญทตฺเตนา”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ เอตฺถ กฺวจิคฺ-คหณสฺสานุวตฺตนโตว สิชฺฌนฺติ.

[24] ตสฺส จ วตฺตมาเน

“วตฺตมาเน วตฺตมานสฺส ตปจฺจยสฺส ปโยเค สติ กตฺตริ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “รญฺโญ สมฺมโต ปุริโส, รญฺโญ ปูชิโต ภควา, รญฺโญ สกฺกโต ธมฺโม”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

[25] ตุลฺโยปมาเน ตติยา จ

“ตุลฺโยปมานตฺเถ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “ปิตุสฺส ตุลฺโย, ปิตรา ตุลฺโย, ปิตุสฺส สโม, ปิตรา สโม, ปิตุสฺส สทิโส, ปิตรา สทิโส”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี, สหาทิโยเค จา”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ.

[26] คหาทีนํ กมฺมนิ สตฺตมี

“คห=อุปาทาเน, จุพิ=วทนสํโยเคอิจฺเจวมาทีนํ กมฺมนิ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ปุริสสฺส นานา พาหาสุ คเหตฺวา, โพธิสตฺตสฺส มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สิชฺฌนฺติ.

[27] กรณตฺเถ ภิกฺขาจาเร

“กรณตฺเถ ภิกฺขาจาเร คมฺยมาเน สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “นคฺคา หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, สมณา ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สิชฺฌนฺติ. อิมสฺมึ ฐาเน สุตฺตปกฺเขปกานํ อุมฺมตฺตกตา อติวิชมฺภตีติ.

[28] ปญฺจมิยา ยุตฺเต

“ปญฺจมิยา ยุตฺเต สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ปาฏลิปุตฺตา จตูสุ โยชเนสุ กากณฺฏกปุรํ, ผุสฺสมาสมฺหา ตีสุ มาเสสุ เวสาขมาโส”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “โอกาเส สตฺตมี, กาลภาเวสุ เจ”ติ สิชฺฌนฺติ.

[29] อูนปุณฺเณหิ ทุติยา ตติยา จ

“อูน-ปุณฺณอิจฺเจเตหิ ยุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “อูนปตฺตํ ภุญฺชติ, อูนปตฺเตน ภุญฺชติ, ปุณฺณปตฺตํ ภุญฺชติ, ปุณฺณปตฺเตน ภุญฺชตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “กมฺมตฺเถ ทุติยา, กรเณ ตติยา”ติ สิชฺฌนฺติ. ตตฺถ หิ “ปตฺตคตสฺส ปตฺตนฺ”ติ คหิเต กมฺมตา สมฺภวติ, วิสุํ คหิเต กรณตาติ.

[30] วุปาสฺส จ

“วุ=สํวรเณ, ปา=ปาเนตีเมสํ ปโยเค ทุติยา โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “ปาวารํ ปาวุรติ, ปาวาเรน ปาวุรติ, สราวํ ปิวติ, สราเวน ปิวตี”ติ ตตฺโถ-ทาหรณานิ. ตานิปิ ยถาโยคํ วุตฺตนเยน สิชฺฌนฺติ.

[31] กมฺมตฺเถ ปฐมา

“กมฺมตฺเถ ปฐมา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “เยน ภควา, เตนุปสงฺกมี”ติ ตตฺโถ-ทาหรณํ. สุตฺตปกฺเข ปกาสนญฺเจโสธิปฺปาโย ยถา “ภควนฺตมทฺทกฺขี”ติ. ตํ ปน นิสินฺโนติ ตสฺสา ปาฬิยา เสสตฺตา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ สุตฺเตเนว สิชฺฌติ. ยตฺถปิ กมฺมตฺเถ ปฐมาธิปฺเปตา, ตตฺถ ลิงฺคตฺถสฺสาปิ สมฺภวา โก นุ นิวาเรตา ปฐมาย.

[32] อาขฺยาโตปโยเค ปญฺจมี

“อาขฺยาตสฺส อุปโยเค ปญฺจมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อาจิกฺขตีติ อาขฺยาโต. อุปโยโคติ เจตฺถ สีลานิ สมาธิยิตฺวา คยฺหมานํ นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณํ. “อุปชฺฌายมฺหา อธีเต, อุปชฺฌายมฺหา สุโณตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน อปาทานคฺคหเณน เจว ทิสาโยคคฺคหเณน จ สิชฺฌนฺติ.

[33] ชาตฺยาขฺยายํ พหุวจนเมกสฺมึ กฺวจิ

“ชาตฺยาภิเธยฺเย เอกสฺมึ กฺวจิ พหุวจนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “สมิทฺธา ยวา, สมิทฺโธ ยโว, สมฺปนฺนา วีหโย, สมฺปนฺโน วีหี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. อยํ ปน สุตฺตปกฺเขปกานํ อธิปฺปาโย “จตุพฺพิโธ สทฺโท ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กิริยา-สทฺโท ยทิจฺฉาสทฺโท”ติ.

ตตฺถ ชาติสทฺโท ชาติยา เอกตฺตา เอกวจนปฺปสงฺเค กถํ นนุ นาม พหุวจนํ สิยาติ โยโค จ สมารภิตพฺโพติ. ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. ยถา นาม คุฬมิสฺสกํ ชลํ คุฬสทฺเทนาภิธียติ, ขีรมิสฺสกญฺจ ชลํ ขีรสทฺเทเนว, เอวํ ชาติสทฺโทปิ ชาติสมเวตทพฺพมาจิกฺขติ, น เกวลํ ชาตึ. ยถา หิ โกจิ มหนฺตํ โคมณฺฑลํ ทิสฺวาปิ กิญฺจิ อปสฺสนฺโต “โภ กิญฺจิ คามํ ปสฺสี”ติ วทติ, ตเทวํ วิญฺญายติ “นาวสฺสมยํ ชาติมาห, อถ โข ทพฺพนฺ”ติ. อญฺญถา ชาติยา สมธิคตตฺตา ปุจฺฉาว น สมฺภเวยฺยาติ เอวํ ชาติสมเวตทพฺพเภเทน วินา โยโค รมฺเภน โหเตว พหุวจนํ. ยถา นีลาทิคุณสมเวตทพฺพเภเทน คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยา ปฏิปตฺติ. อปิ จ ยถา “เอโก เทฺว”ติอาทีสุ อตฺตนา วตฺตพฺพตฺถวิเสสาภาเวปิ ลิงฺคตฺถมตฺตมเปกฺขิตฺวา เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, เอวมิหาปิ ปโยคสิทฺธิสมฺภเว โก นุ นิวาเรตา พหุวจนสฺเสตฺยลมสฺส วจเนน.

[34] อตฺตนิ ครูสุ จ กฺวจิ

“อตฺตนิ ครูสุ จ กฺวจิ พหุวจนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อมฺหากํ ปกติ, โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเย”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. อยํ ปน สุตฺตปฺปกฺเขปกานํ อธิปฺปาโย “อหํการาทิวิสยสฺเสกตฺตา เอกวจนปฺปสงฺเค พหุวจนตฺถํ โยโค กาตพฺโพ”ติ. ตํปิ เตสํ มติมตฺตเมว. จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ หิ ยทา อเภทํ กตฺวา โวหรติ “จกฺขุนา อหํ ปสฺสามิ, โสเตนาหํ สุณามี”ติอาทินา, ตทา สิยา กาตพฺโพ. ยทา ปน เภทํ กตฺวา มญฺญติ “อิทํ เม จกฺขุ สุฏฺฐุํ ปสฺสติ, โสตํ สุณาตี”ติอาทินา, ตทา ยถา เภทนิพนฺธเนน ปฐมปุริเสน ยุชฺชติ, เอวํ โหเตว. อตฺตโน เภท-มเปกฺขิตฺวา พหุวจนํ, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เภทมนเปกฺขิตฺวา เอกวจนญฺเจติ อลมสฺส วจเนน.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ การกกปฺโป

ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

---------------------------

สมาสกปฺป

สตฺตมปริจฺเฉท

[๓๑๖] นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “นามานํ ยุตฺตตฺโถ สมาส-สญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ.

“นนุ จ โภ สทฺทกฺกมานุรูเปนตฺเถน ภวิตพฺพํ, ยถา หิ ‘คงฺโคทกมาเนหี’ติ วุตฺเต ‘คงฺคาโยทกนฺ’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, โนทกสฺส คงฺคนฺติ, เอวมิหาปิ สทฺทา-นุกฺกมวเสน ‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’ติ อตฺเถน ภวิตพฺพนฺ”ติ. ตนฺน อญฺญสฺส สมาสสญฺญาญาปกสฺส โยคสฺสาภาวโต. ตสฺมา นามคฺคหณสฺส ยุตฺตตฺถคฺคหเณ-นนฺตริเกนาปิ สมฺพนฺโธ โหติ. ภวติ จ อนฺตริกานํปิ สมฺพนฺโธ “สิรสา ปสุ-มติธาวนฺตมาวหนฺตี ฆฏมทฺทกฺขี”ติอาทีสุ. อยํ เหตฺถตฺโถ “สิรสา ฆฏมาวหนฺตี ปสุมภิธาวนฺตมทฺทกฺขี”ติ.

วุตฺตํปิ เจตํ

เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ ทูรฏฺฐํปิ จ ตสฺส ตํ

อตฺถโต หฺยสมานานํ อาสนฺนตฺตมการณนฺติ.

อตฺถานุกฺกมานุรูปวเสน วา วจนํ โยควิภาคตฺถํ. ตทา หิ “นามานํ สมาโส”ติ เอกํ สุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ “นามานํ สมาสสญฺโญ โหตี”ติ. เตน กึ สิชฺฌตีติ เจ. อยุตฺตตฺถานํปิ สมาสสญฺโญ โหติ “อปุนเคยฺยา คาถา, อจนฺท-มุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสทฺธโภชี, อลวณโภชี”ตฺยาทีสุ, น จ โยควิภาคา อิฏฺฐปฺ-ปสิทฺธิโต สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโตตฺยาทีสฺวติปฺปสงฺโค โหติ.

“นนูปสคฺคนิปาตปุพฺพกานํปิ สมาสานํ สมฺภวา วิเสสาภิธายกมกตฺตพฺพมิห นามคฺคหณนฺ”ติ. ตนฺน เตน เตสํปิ คหณโต. สพฺเพปิ หิ เต อตฺถานํ นมนโต นามสทฺทาภิเธยฺยภาวมนุภวนฺติ. ตถา หิ นามํ นาม กมฺมํ นามเธยฺยนฺติ เอตฺถ นามคฺคหเณน สพฺพํปิ สงฺคหิตํ. น เจวํ สกฺกา มนฺตุํ อวิเสเสน คหิตตฺตา อาขฺยาตสฺสาปิ คหณํ สิยาติ, สมาสาธิการตฺตา. น หิ ฉพฺพิโธปิ สมาโส อาขฺยาเตสุ ทิสฺสติ. ทสฺสนญฺจ โนปมาณํ. อถ วา นามคฺคหเณน มุโขฺยปจารวเสน ทุวิธญฺเญว คหิตํ. มุขฺยวเสน ปกตินามํ, อุปจารวเสน อุปสคฺคนิปาตานิ. อุปสคฺคนิปาตานิ หิ นามํ วิย นาเมหิ สทฺธึ สมสนโต นามตฺถโชตนโต นามวิภตฺติสหิตตฺตา จ นามสทิสตฺตา นามโวหารมนุภวนฺติ “สีโหยํ มาณวโก”ติ ยถา.

อปิ จ ลิงฺคนามปาฏิปทิกสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ เอตฺถ เตสํคหณโต นามคฺคหเณน เตสํปิ คหณนฺติ สกฺกานุมนฺตุํ. ภวตุ วา นามคฺ-คหเณน ปกตินามานเมว คหณํ.

“นนฺวโวจุมฺหา, นนูปสคฺคนิปาตปุพฺพกานํปิ สมาสานํ สมฺภวา”ติอาทิ. สจฺจํ วุตฺตํ, ตถาปิ น โทโส ฉฏฺฐิยา ตติยาฐาเน สมฺภูตตฺตา, นามานนฺติ เอตฺถ หิ ‘ฉฏฺฐี เจ’ติ ตติยตฺเถ ฉฏฺฐีติ สกฺกา วตฺตุํ. เตนายมตฺโถ สมฺภวติ “ปุพฺพุตฺตเรหิ นาเมหิ สทฺธึ สงฺคตตฺถา นามนิปาโตปสคฺคา สมาสสญฺญา โหนฺตี”ติ. น จ วิเสสกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อญฺเญหิปิ สงฺคตตฺถา นามนิปาโต-ปสคฺคา นาเมหิ สทฺธึ สมาสสญฺญา โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํ สุตหานิยา เจว อสฺสุตปริกปฺปสฺส เจหานธิปฺเปตตฺตา. ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ‘เทวมนุสฺสา ปติมานยึสู’ติ วุตฺเต ตํ ธมฺมนฺติ วิญฺญายติ, เอวมิหาปิ นามนิปาโตปสคฺคา เยหิ นาเมหิ สทฺธึ สมาสสญฺญา โหนฺติ, เตเหว สงฺคหตฺถาติ วิญฺญายติ. สมาโสติ ครุสญฺญากรณํ สฃฺฃิสภาวปริทีปนตฺถํ. โส หิ ยุตฺตตฺโถ ‘สมาสียตีติ สมาโส’ติ วุจฺจติ.

ทุวิธญฺจสฺส สมสนํ สทฺทสมสนํ อตฺถสมสนญฺจ. ตํปิ ทุวิธํ ลุตฺตสมาเส ปริปุณฺณญฺเญว ลพฺภติ. อลุตฺตสมาเส ปน อตฺถสมสนญฺเญว วิภตฺติโลปาภาวโต, วิภตฺติโลปาภาเวปิ เอกปทตฺตูปคมนโต. ตตฺถปิ วา ตํ ทุวิธํ ปริปุณฺณญฺเญว ลพฺภติ. อถ ยุตฺตตฺโถติ โกยํ สมาโส. ยุตโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโถ. อถ วา ยุตฺโต อตฺโถ ยสฺส โสยํ ยุตฺตตฺโถติ. กึ เตน. ยทิ ยุตฺโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโถ, นามานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหตีติ สิยา. ตโต กิมายาตนฺติ เจ, อตฺถสฺเสว “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติอาทินา วุตฺตวิธานํ สิยาติ. เอวมปิ น โทโส, อตฺเถ อสมฺภวโต สทฺเท วุตฺตวิธานํ โหติ. กทาจิ หิ สทฺเท อสมฺภวโต อตฺเถ วุตฺตวิธานํ โหติ “อคฺคิสฺส ชุโหตี”-ตฺยาทีสุ. กทาจิ อตฺเถ อสมฺภวโต สทฺเท วุตฺตวิธานํ โหติ “อคฺคิสฺสนี”ตฺยาทีสุ.

อถ วา โหตุ พหุพฺพีหิ “ยุตฺโต อตฺโถ ยสฺส โส ยุตฺตตฺโถ”ติ. เตน ปสฺส วาสิฏฺฐคามํ, คโต ติสฺโส สาวตฺถึ, สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโต, ทานํ เทติ สมณสฺส, สุขํ พฺราหฺมณคหปติกานํ, คจฺฉ ตฺวํ ยกฺเขหิ, ภยํ สมณพฺราหฺมณานํ อุทปาทิ, เทวี รญฺโญ, ปุริโส สมุปาคมิ, เทวทตฺโต ฅิโต รุกฺเข, สาขา หตา วาเตนาตฺยาทีสุ สมาสสญฺโญ น โหติ, ตถา สาเปกฺเขสุ จ “พกสฺส เสตานิ ปตฺตานี”ตฺยาทีสุ. ยตฺถ ปน คมกํ, ตตฺถ ภวติ คมกตฺตา สมาโส “เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺ”ติอาทีสุ. กานิ เตสํ นามานํ ยุตฺตตฺถตาย ปโยชนานิ. วิภตฺติโลโป จาพฺยวธานํ, ยเถจฺฉมญฺญตเรนานภิสมฺพนฺโธ, อสงฺขฺยาวิเสโส, ปุพฺพปทาวิเสสนํ, จโลโปติ อิมานิ เยภุยฺเยน ปโยชนานิ. วิภตฺติโลโป น โหติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. พฺยวธานํ โหติ วากฺเย “รญฺโญ มาคธสฺส ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. ยเถจฺฉมญฺญตเรนาภิสมฺพนฺโธ โหติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส, ปุริโส รญฺโญ”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. สงฺขฺยาวิเสโส ภวติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส, รญฺญํ ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. ปุพฺพปท-วิเสสนํ โหติ วากฺเย “โกสลสฺส รญฺโญ ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. จาโลโป โหติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส จ คาโว จ อสฺโส จ, สมณสฺส จ พฺราหฺมณสฺส จ ขตฺติยสฺส จ คาโว”ติ. เนตรตฺร “รญฺโญ ปุริสควสฺสกา, สมณ-พฺราหฺมณขตฺติยานํ คาโว”ติ. เยภุยฺเยน เจตานิ. สมาเสปิ หิ กฺวจิ น วิภตฺติโลโป “อมตนฺทโท”ติอาทีสุ.

พฺยวธานํ “อปุนเคยฺยา คาถา”ติอาทีสุ. ยเถจฺฉมญฺญตเรนาภิสมฺพนฺโธ โหติ “อาหิตคฺคิ, อคฺคาหิโต”ตฺยาทีสุ. ปุพฺพปทวิเสสนญฺจ “เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺ”ติอาทีสุ. กิมฺปนีเมสํ ยุตฺตตฺถภาวมาคจฺฉนฺตานมตฺถาภิธานํ วาจนิกํ, อถ สภาวปฺปสิทฺธนฺติ. สภาวปฺปสิทฺธมตฺถานาเทสโต. ยทิ อตฺเถ อาทิเสยฺยุํ, อนวฏฺฐานปฺปสงฺโค สิยา. อตฺถํ หิ นิทฺทิสตา เกนจิ สทฺเทนตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ สิยา, ตสฺส จาญฺเญน ตสฺส จาญฺเญเนติ, กิมุจฺจเต ภวตา สภาวปฺปสิทฺธมตฺถาภิธานนฺติ. ยโต อญฺญ-ปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ วุตฺโต “อปจฺจสํสฏฺฐาทิเก ณ-ณิกาทโย”ติ. น เต อาทิสนฺติ. อถ โข เตสํ สทฺทานํ เตสฺวตฺเถสุ สมภินิวิฏฺฐานํ นิมิตฺตภาเวนานฺวาขฺยานมารทฺธํ. ตปฺปติรูปกํ เหตํ, ยทิทํ ปกติปจฺจยาทิวิภาคํ ทสฺเสตฺวา นิปฺผาทียมานํ. น หิ เกนจิ จิตฺตสมุฏฺฅิตสฺส วจีโฆสสฺส ปกติปจฺจยาทิวิภาควิกปฺปนํ ยุตฺตํ. “ยทิ สภาวปฺปสิทฺธํ, กสฺมา สพฺเพสมตฺถาธิคโม น โหตีติ. ปจฺจยนฺตรเวกลฺลตฺตา. ปโร-ปเทสํ หิ สุตฺวา อิทมสฺสาภิธานนฺติ สงฺเกตกรณมตฺถาธิคมเหตุ. ยทิ ตํ วินาปิ สพฺเพสมตฺถาธิคโม สิยา, กึ ปโรปเทโส กริสฺสติ. โย หิ วเทยฺย “ปุรตฺถิมโต สูริโย อุคฺคจฺฉติ, ปจฺฉิเมน อตฺถํ คจฺฉติ, มธุโร คุโฬ, กฏุกํ สิงฺคิเวรนฺติ, เตน กึ วุตฺตํ สิยา. ตสฺมา ปรมตฺถมนยธาวิตฺวา โลกสงฺเกตมนติกฺกมิตฺวา วุตฺต-นเยนตฺถาธิคโม เวทิตพฺโพ. อญฺญถา มาคธิกสฺส วจนสฺส สภาวนิรุตฺติตาว น สมฺภเวยฺย. ปุริมปญฺญตฺติปจฺฉิมปญฺญตฺติยญฺเญว อนุปตตีตฺยาธิกํ อฏฺฐกถาวจนญฺจ วิรุทฺธํ สิยา. “วาจนิกมตฺถาภิธานนฺ”ติ เกจิ. เต อกฺขินิโกจนปาณิวิกาเรหิปิ สมธิ-คนฺตพฺพโต ตปฺปกาสนมตฺถานํ นานวฏฺฐานปฺปสงฺโค สิยาติ สมาจิกฺขนฺติ. กินฺเตสํ เต ยุตฺตตฺถาภาวมุปคจฺฉนฺตา ปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺฉนฺติ, อถ เนติ. กินฺเตน. ยทิ ปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, ราชปุริส-มาเนหีติ วุตฺเต ปุริสมตฺตสฺเสวานยนํ ภเวยฺย. ตถา วาสิฏฺฐมาเนหีติ วุตฺเต อปจฺจมตฺตสฺเสวานยนํ. อถ อปฺปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, อุภินฺนมตฺถทฺวยสฺส วิชฺชมานตฺตา พหุวจนํ สิยาติ, กิเมตฺถ สาเธยฺยุํ. ยทิ ปนีเม ปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, พาฬฺหํ ยุตฺตํ. เอวํ หิ โลเก ทิสฺสติ ปุริโส ปรกมฺมนิ ปวตฺตมาโน สกํ กมฺมํ ปชหตีติ. ตํ ยถา ตจฺฉโก รชกกมฺมนิ ปวตฺตมาโน สกํ ตจฺฉกกมฺมํ ปชหติ, เอวํ ยุตฺตํ. ยโต ราชสทฺโท ปุริสตฺเถ วตฺตมาโน สกตฺถํ ปชเหยฺย, วาสิฏฺฐสทฺโท จาปจฺจตฺเถติ.

“นนฺวโวจุมฺหา ‘ราชปุริสมาเนหี’ติ วุตฺเต ปุริสมตฺตสฺเสวานยนํ ภเวยฺยา”ติ-อาทิ. วุตฺตํ, ตถาปิ น โทโส. ปชหนฺโตปิ หิ โส สกตฺถํ นาจฺจนฺตํ ปชหติ. โย ปรตฺถวิโรธิสกตฺโถ, ตญฺเญว. ตํ ยถา ตจฺฉโก รชกกมฺมนิ ปวตฺตมาโน ตจฺฉกกมฺมมตฺตํ ปชหติ, น หสนุกฺกาสขิปิตาทีนิ. น จายมตฺโถ ปรตฺถวิโรธิวิเสสนํ นาม. ตสฺมา นปฺปชหติ. อถ วา อนฺวยโต วิเสสนํ ภวติ. ตํ ยถา “เตลฆโฏ, ทธิฆโฏ”ติอาทีสุ. ปริภุตฺเตปิ หิ เตเล ทธิมฺหิ วานฺวยโต วิเสสนํ ภวตีติ. วิสมมิทํ นิทสฺสนํ. ภวติ หิ ตตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ กิญฺจิ, ยโต วิเสสนํ ภวติ. ยทิ หิ เต อคฺคิมฺหิ สนฺตปฺเปตฺวา นาฬิเกรจฺฉลฺลเกน ปกฺขาเลยฺยุํ, น สมฺภวติ วิเสสนํ. อถ ยถา “ปุปฺผจงฺโกฏกํ, ปานียฆโฏ, ภตฺตปจฺฉิ, ปสาธนสมุคฺคนฺ”ติอาทีสุ ปุปฺผาทีสุ เตหิ จ อปนีเตสุปิ วิเสสนํ อนฺวยโต สมฺภวติ, เอวมิหาปีติ น โทโส.

อถ วา รญฺโญติ วุตฺเต สพฺพํ สํ สมฺปชฺชติ. ปุริโสติ วุตฺเต สพฺโพ สามี. อิทานิ “รญฺโญ ปุริสมาเนหี”ติ วุตฺเต ราชา ปุริสํ นิวตฺเตติ อญฺเญหิ สามีหิ. ปุริโส ราชานํ นิวตฺเตติ อญฺเญหิ เสหิ, เอวเมตสฺมึ อุภยโต พฺยวจฺฉินฺเน ยทิ ชหาติ. กามํ ชหาตุ. น ปนทฺธา ปุริสมตฺตสฺสานยนํ ภวติ. สาว เนสํ ยุตฺตตฺถตา. อถ วา ยทิ ปนีเม นปฺปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, พาฬฺหํ ยุตฺตํ, เอวํ หิ โลเก ทิสฺสติ. โกจิ ภิกฺขุ ทุติยํ ภิกฺขํ ลภิตฺวา น ปุพฺพํ ชหาติ. สญฺจโยว ชายตีติ.

“นนุ อโวจุมฺหา อุภินฺนมตฺถทฺวยสฺส วิชฺชมานตฺตา พหุวจนํ สิยา”ติ. วุตฺตํ, ตถาปิ น โทโส, กสฺมา, น ตาว ปฐมาพหุวจนํ ปาปุณาติ. น หิ ราชา ปฐมาสมตฺโถ, นาปิ ฉฏฺฐิพหุวจนํ. น หิ ปุริโส ฉฏฺฐิสมตฺโถติ. นนุ จ โส อภิหิโต อตฺโถ อนฺโตคธปาฏิปทิกตฺโถ ชาโต. สพฺเพสํปิ หิ กมฺมาทีนํ กมฺมาทิ-ภาววินิมุตฺโต ปุมิตฺถาทิภาโว วิย ลิงฺคตฺถภาโว สทา สนฺนิหิโต. ตสฺมา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจเนน ภวิตพฺพเมวาติ. ตนฺน สํฆา ตสฺเสกตฺตมตฺโถ. ตสฺมา อวยวสงฺขฺยาวิการิกา วิภตฺยุปฺปตฺติ น โหติ. “ยถา รุกฺขาทิสทฺทโต สาขาทิเภท-มเปกฺขิตฺวา พหุวจนานุปฺปตฺตี”ติ, เอวมเนน ยุตฺตตฺถคฺคหเณน ภินฺนตฺถานเมกตฺถี-ภาโว สมาสลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. “ภินฺนตฺถานเมกตฺถีภาโว สมาสลกฺขณนฺ”ติ เจ. นีลุปฺปลาทีสุ กถํ. นีลุปฺปลาทีนํ หิ สทฺทานํ คุณคุณีนํเยว ปกาสกตฺตา ตุลฺยา-ธิกรณตาว น สมฺภวตีติ, กุโต ยุตฺตตฺถตา ตปฺปฏิพทฺธสมาสสญฺญา วา. น หิ นีลาทิสทฺโท คุณีนํ ปฏิปาเทติ คุเณ นิรุฬฺหตฺตา. ตถา หิ “อุปฺปลสฺส นีลนฺ”-ติอาทีสุ นีลาทิสทฺเทน คุโณเยว วิญฺญายติ. อปิ จ อุปฺปลสฺเสติ เภทนิพนฺธน-ฉฏฺฐิโยคโต รุกฺขสฺส สาขาติอาทีสุ วิย วินาปิ วจเนน ภินฺนาธิกรณตา สุวิญฺเญยฺยาว.

คุณคุณีนญฺจ เภโท. น จ นีลนฺติ วุตฺเต คุณิโน สมธิคโม สมฺภวตีติ นีลสทฺทสฺส คุณวาจกตา ยุตฺตา. นีลสทฺทาภิหิตสฺส หิ นีลสฺส คุณินิปติฏฺฅิตตฺตา ตทพฺยภิจรณโต จ สมธิคเต คุเณ คุณิโนปิ สมธิคโม โหติ. ธูเม สมธิคเต อคฺคิโน สมธิคโม วิย. นาปิ สกฺกา วตฺตุํ เอกกฺขเณเยว คุณคุณิโน สมธิคโม โหติ, น ตถา ธูมคฺคิโนติ. คุณคุณิโนปิ คหณกฺกมสมฺภวโต. ตถา หิ คุณึเยว คุโณติ น สกฺกา วตฺตุํ เอกสฺเสว คุณคุณิโวหาราภาวโต. น จาเนกตฺถสฺเสกกฺขเณ คหณํ ยุตฺตํ เอกสฺเสว วิญฺญาณสฺส ภินฺนารมฺมณคฺคหเณ อสมตฺถตฺตา. สมตฺถตฺเต สติ จ ภินฺนสภาวตฺตา.

เกจิ “สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสกกฺขเณ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรนาปาถ-มาคจฺฉนฺตีติ วณฺเณนฺติ. เตสํ เต กิญฺจาปิ เอกกฺขเณเยว สมธิคตา, ตถาปิ เตเนวตฺตนิยํ สภาวเภทํ ปชหนฺติ. ยทิ หิ ปชเหยฺยุํ. น โส ภควา สพฺพญฺญู สิยา. เอวมจฺจนฺตภินฺนตฺถวาจกานํ นีลุปฺปลาทิสทฺทานํ ตุลฺยาธิกรณตาว น สมฺภวตีติ กุโต ยุตฺตตฺถตาติ. วุจฺจเต, อิห สทฺโท อตฺตโน อตฺถํ วทติ, เตน สมเวตญฺจ, ตถา หิ ลาขารตฺตํปิ รตฺตสทฺเทน วุจฺจติ, ตํ สมเวตํ สุตฺตํ, ตํ สมเวตาปิ ผลิกา. เอวํ นีลาทิสทฺโทปิ นีลตฺตาทิสงฺขาตํ นีลาทิสามญฺญํ วทติ, ตทธิฏฺฐานคุณํ. ตคฺคติฏฺฅิตทพฺพญฺจ. ตถา อุปฺปลาทิสทฺโทปิ อุปฺปลาทิสงฺขาตํ อุปฺปลาทิสามญฺญํ วทติ, ตทธิฏฺฐานทพฺพญฺจ. เอวญฺจ กตฺวา ชาติทพฺพปทตฺถิกานํปิ น โกจิ วิโรโธ สมฺภวติ.

เกจิ หิ ยาย ชาติยา กิสถูลาทิสณฺฐานเภเทน รสฺสทีฆาทิปฺปมาณเภเทน กาฬสามาทิวณฺณเภเทน จ ภินฺเนสุปิ โคปิณฺเฑสุ เอกาการสมเวตา พุทฺธิ สญฺชายติ, ตุลฺยสณฺฐานาทีสุ ควสฺสกาทีสุ จ ภินฺนาการสมเวตา พุทฺธิ, สา ชาติ-คุณกิริยายทิจฺฉาสทฺเทหิ ปกาสียตีติ สมาจิกฺขนฺติ, ตญฺชาติ เตเยว ธุวมสํผุสนียนฺติ ทีเปนฺติ.

สามญฺญา นามาติ เกจิ. อากตีติ เกจิ. ปกตีติ เกจิ. วิปริณามธมฺโม วิปฺปยุตฺตสงฺขาโรติ เกจิ. ตถา ปวตฺตกฺขนฺธสนฺตาโนติ เกจิ. เมตฺตาทิวิสยสตฺต-ปณฺณตฺติ วิย อภินฺนาการสมเวตพุทฺธิวิสโย ปณฺณตฺติวิเสโสติ จ อาจริยา. ตตฺถ ปุริมวาทีนํ คาวาทิชาติสทฺเทน ปวตฺตนิมิตฺตมนเปกฺขิตฺวา ชาติเยวาภิธียติ, ปิณฺโฑ ตทนุคตตฺตา. นีลาทิคุณสทฺเทนปิ นีลตฺตาทิสงฺขาตา ชาติเยว, คุณทพฺพาทีนิ ตทนุคตตฺตา. “ปจติ ภุญฺชตี”ตฺยาทินาปิ กิริยาสทฺเทน ปากสามญฺญาทิสงฺขาตา ชาติเยว, อคฺคิอาลิมฺปนถาลฺยาโรปโนทกเสจนาทิกา ตทนุคตตฺตา. ผุสฺโสตฺยาทีหิ ยทิจฺฉาสทฺเทหิปิ ผุสฺสสามญฺญาทิสงฺขาตา ชาติเยว, พาลโกมาราทิเภเทน อนฺตมโส จิตฺตคตาทิเภเทน จ ภินฺนานิ ตทนุคตตฺตาติ วณฺเณนฺตานํ ยทิสทฺโท อตฺตโนเยวตฺถํ วเทยฺย, น เตนานุคตํ. เตสํ ตทนุคตสฺสาวจนโต “คาวมาเนหี”ติ วุตฺเต ชาติ-มตฺตสฺเสวานยนปฺปสงฺโค สิยา, น จ ชาตึ สมาเนตุํ สกฺกา. คาวมาเนหีติ วุตฺเต ปิณฺฑญฺจาเนนฺโต น วจนกโร สิยา. ยทา ปน เตนานุคตํปิ วทตีติ ปฏิญฺญาตา, ตทา เตสํ น โกจิ วิโรโธ. ยถา หิ ขีราทิสมเวตํ ชลาทิกํ ขีราทิรูปาปนฺนํ ขีราทิสทฺเทนาภิธียเต, เอวํ ชาติรูปาปนฺนเมเวตํ ทพฺพคุณาทิกํ เตน เตนาภิธียติ.

เกจิ ปน ชาติสทฺทาทีหิ ทพฺพเมวาภิธียติ, อิตเร ตุ ตพฺพิเสสกา. ตถา คุฬสทฺเทนาวุจฺจมาโนปิ รโส สมนฺธกาเร ฅิตสฺส ชิวฺหายูปนีตมตฺเตปิ คุโฬยํ, นาญฺโญติ วิเสเสติ, เอวํ ชาตฺยาทโยปิ เตน เตนาวุจฺจมานาว ตํ ตํ ทพฺพํ วิเสสนฺตีติ อมฃฺฃิตฺถ. เตปิ ทพฺพานุคตตฺตา ชาตฺยาทีนํ เตน เตนาภิธานมิจฺฉนฺติ. อญฺญถา ปาโณ น หนฺตพฺโพติ วุตฺเต เอโกเยว ปาโณ น หนฺตพฺโพ สิยา, เนตเร. ตสฺมา เตสํปิ ตํ สมเวตํปิ สทฺโท วทตีติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ สิยา. เอวเมกสฺเสว สทฺทสฺส อตฺตโน อตฺถสฺส ตํ สมเวตสฺส จ ทีปนโต โหเตว นีลุปฺปลาทีนํ ตุลฺยาธิกรณตาติ โก นุ นีวาเรตา เตสํ ยุตฺตตฺถตาย เจว ตํนิสฺสิตสมาสสญฺญาย จ.

“นนุ จ โภ ตุลฺยาธิกรณภาโว วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว จ อตฺถโต สทฺทโต โจปปริกฺขียมาโน น นิชฺฌานกฺขโม. ตถา หิ อตฺถโต ตาวูปปริกฺขียมาโน น นิชฺฌานกฺขโม. นีลสทฺโท หิ นีลชาติมฺหิ วา วตฺเตยฺย, ตทนุคตคุณทพฺเพสุ วา. ตถุปฺปลสทฺโทปิ ทพฺเพ ชาติยํ วา. ตตฺถ ยทิ ตาว คุณชาติยา จ ทพฺพชาติยา จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, น วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ภเวยฺย ชาติยา อนีลตฺตา. นาปิ ตุลฺยาธิกรณตา ทฺวินฺนํ ชาตีนํ คุณทพฺพานมธิกรณตฺตา. อถ คุณชาติยา อุปฺปลทพฺพสฺส จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, น วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ภเวยฺย คุณคุณิโน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวูปคมนโต. น จ คุณชาติยา คุณํ ถเปตฺวา ทพฺพสฺส วิเสสนํ ยุตฺตํ. นาปิ ตุลฺยาธิกรณตา ชาติทพฺพานมธิกรณสฺส อญฺญสฺสา-สมฺภวโต. อถ คุณสฺส ทพฺพชาติยา จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, สิยา ตุลฺยา-ธิกรณตา อุภินฺนํ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา. วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ปน น สมฺภวติ, อุภินฺนญฺเญว ทพฺพเภทํ ปฏิจฺจ ปวตฺตนโต, คุณชาตีนญฺจ ปโรปการาย สํวตฺตนโต. อถ คุณทพฺพานํ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, สิยา วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว. น ตุลฺยาธิกรณตา คุณทพฺพานํ อญฺญสฺส อธิกรณสฺสาสมฺภวโต. อถาปิ นีลทพฺพสฺส อุปฺปลชาติยา จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย. ภเวยฺย วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว. ตุลฺยา-ธิกรณตา ตุ น สมฺภวติ อุภินฺนมธิกรณสฺส อญฺญสฺสาภาวโต. อถาปิ สิยา ทฺวินฺนํ ทพฺพานํ ปริคฺคโห กโต, น วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว สมฺภวติ คุณคุณิโน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวสมฺภวโต. นาปิ ตุลฺยาธิกรณตา ตพฺพินิมุตฺตสฺสญฺญสฺสาธิกรณสฺสา-ภาวโต. เอวํ ตาวตฺถโต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ตุลฺยาธิกรณภาโว จ น นิชฺฌานกฺขโมติ. สทฺทโตปิ น นิชฺฌานกฺขโม. กถํ. สทฺทสฺส หิ วิเสสนวิเสสิตพฺพ-ภาโว อตฺถกโต ภเวยฺย, นาตฺถกโต. น หิ สโก สทฺโท วิเสสนวิเสสิตพฺพ-ภาวมนุภวติ. อถ โข วิเสสนตฺเถ วตฺตมาโน วิเสสนํ, วิเสสิตพฺพตฺเถ วตฺตมาโน วิเสสิตพฺพนฺติ อตฺถทฺวาริกํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวมนุภวิตฺวา สโก ตุลฺยาธิกรณภาว-มนุภเวยฺย. อถ กิมตฺถํ วิเสสนํ วิเสสิตพฺพํ วา ปริคฺคเหตฺวา สทฺทสฺสตฺถทฺวาริโก วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ภวตา ปริกปฺปิโต. ยทิ ตาว คุณทพฺพาภิเธยฺยสฺส, นตฺถิ คุณวตฺติโน ทพฺพวตฺติโน จ ตุลฺยาธิกรณตา. เอกวิภตฺติตา จ นตฺถิ ฉฏฺฐิ-สมฺภวโต “ปฏสฺส นีลนฺ”ติ ยถา. อถ ชาติคุณาภิธายกสฺส, เอวมปิ ชาติคุณานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวาภาวโต ตทฺทีปกานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ทูรตรวตฺติ. ภินฺนาธิกรณตา จ วุตฺตนเยเนว สมฺภวติ. อถ คุณชาติทพฺพชาติวาจกสฺส, อุภินฺนํปิ ชาตีนํ ทูราปคโต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว. ภินฺนาธิกรณภาโว จ ตาทิโสว. เอวํ สทฺทโตปิ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ตุลฺยาธิกรณภาโว จ น นิชฺฌานกฺขโมติ. ตตฺเถวมุภินฺนํ สทฺทานํ ตุลฺยาธิกรณภาวํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวํ เจเก สํวณฺเณนฺติ. กถํ. อุปฺปลสทฺโท ปวตฺตมาโน สพฺพุปฺปลปริคฺคหรูเปน ปวตฺตติ. นีลสทฺโท ปวตฺตมาโน วิสิฏฺฐตฺตาว ปริคฺคหรูเปน ตํ ปริจฺฉินฺทตีติ เตน ธเน วิเสสนตา นีลสทฺทสฺส วิเสสิตพฺพภาโว จ อุปฺปลสทฺทสฺส สมฺภวติ, เอกสฺมึ จตฺเถ วตฺตนฺตีติ ตุลฺยาธิกรณตา สทฺทานนฺติ.

อญฺเญ สมาจิกฺขนฺติ ฉฏฺฐิปริหารตฺถํ อุโภปิ ทพฺเพ. ยํ รูปํ ทพฺเพ อุปสชฺชนิภูตํ ทพฺพปฺปวตฺตํ, ตเทว วิเสสนภาเวน นีลสทฺโท สงฺคณฺหาติ. ยถา สุกฺโก กณฺโหติ. ทพฺพวุตฺติโนปิ คุณมุเขน ทพฺพวจนโต คุณสทฺทาติ วุจฺจนฺติ. เอวมุปสงฺกนฺตทพฺโพปิ วิเสสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา อตฺถทฺวาริโกว วิเสสนวิเสสิตพฺพ-ภาโวติ อญฺเญ มญฺญนฺติ. อุภยคุณทพฺเพ กิญฺจิเยวตฺถภาคํ สทฺโท คณฺหาติ. ยถา ทูรฏฺเฐ ทพฺพมตฺเต สมธิคเต วตฺตา ภวติ สมธิคโต เม โคโณ, น ตุ ชานามิ สุกฺโก กณฺโห เจ”ติ. เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสฺส คุณโยเค ทพฺเพกเทสปริคฺคาหิกา พุทฺธิ สญฺชายติ. เอวํ นีลสทฺโทปิ น นีลโยคมตฺตมุปาทาย วตฺตติ. น ตฺวเนนุปฺปลาทโย คหิตา, นาปิ ปริจฺจตฺตา. เอวมุปฺปลสทฺโทปิ ชาติโยคมตฺตมุปาทาย วตฺตติ. นีลาทโย คณฺหาติ. นาปิ ปริจฺจชติ วา. ตตฺเถวํ ภินฺนานิ อตฺถรูปานิ อิทมิติ สพฺพนาเมน ปรามสียมาเน อตฺเถ รูปา สุญฺญสมูหิโน วิย สมูเห สํสิเลสมาปชฺชนฺติ นีลฃฺจุปฺปลญฺเจทํ ทพฺพนฺติ. ตทา สทฺทเภทโต ภินฺนเมกํ ทพฺพํ วิเสสนวิเสสิตพฺพญฺจ โหติ อธิกรณญฺจ. ยถา เวหาเสน คจฺฉตีตีมสฺส วากฺยสฺสตฺโถ เฑตีตีมสฺส ปทตฺโถ ภวติ, เอวเมโส วากฺยตฺโถ สนฺโต สมาเส ปทตฺโถ ภวตีติ.

อภิธมฺมฏีกากาโรปิ อิมเมวตฺถํ เจตสิ สมาธายาห วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวโต วิเสสตฺถสามญฺญตฺถปริคฺคเหน สมาเน อตฺเถ เภทาเภทยุตฺเต ปวตฺติ อนุมตาติ ตายานุมติยา ตทนุรูปญฺจ สิทฺโธ เอโส โวหาโรติ. อญฺเญ มญฺญนฺติ อุภยรูเป-เยวตฺตนิ อตฺถา สนฺนิวิสนฺติ นีลฃฺจุปฺปลญฺเจทํ นีลุปฺปลมิติ. ยถา สุกฺโก กณฺโห จายํ มิโค สพโลติ. ยสฺมึ ตุภยคุเณ อตฺเถ อวิภาคมาปชฺชมานา สมุจฺฉิตา วิย อตฺถา ภวนฺติ. ตํ เตสมธิกรณนฺติ สทฺทตฺถเมโวปนิสฺสาย เภทาธิฏฺฐาโน โวหาโร สํปวตฺตติ. ยถา สิลาปุตฺตกสฺส สรีรนฺติ. สรีรรูปสฺส หิ ตสฺส สิลาปุตฺตกสทฺเทน อนภิธานํ, สิลาปุตฺตกรูปสฺส จ สรีรสทฺเทน, เอวํ นีลรูปสฺส ตสฺเสวตฺถสฺส อุปฺปลสทฺเทนานภิธานํ, อุปฺปลรูปสฺส จ นีลสทฺเทเนติ.

อญฺเญ มญฺญนฺติ นีลสทฺโท เจตฺถุปฺปลวุตฺติเยวาธิปฺเปโต, อุปฺปลสทฺโทปิ นีลวุตฺติเยว. พหโว หิ สทฺทา นีลาทโย จ อุปฺปลาทโย จ. เย เจตฺถ วิเสส-สทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ วิเสสสทฺทาว. เย จ สามญฺญสทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ สามญฺญสทฺทาว. ยถา คจฺฉตีเตฺยตํ นาม ปทเมกมาขฺยาตํ. คจฺฉโตติ จ เอโก กิตนฺโต อปโร รุฬฺหิสทฺโท, สติปิ วิเสสสทฺทตฺเต ปฏิปตฺตา สุติสามญฺญโต ตพฺพิสยํ พุทฺธึ นุปฺปาเทติ วินา อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน. ตถา หิ คจฺฉติ ปติฏฺฅิตนฺติ วุตฺเต สตฺตมฺยนฺตํ นามปทนฺติ วิญฺญายติ. คจฺฉติ ติสฺโสติ วุตฺเต ปนาขฺยาตปทนฺติ. ตถา คจฺฉโต หยโต ปติโตติ วุตฺเต กิตนฺโตติ วิญฺญายติ. คจฺฉโต ปณฺณปุปฺผานิ นิปตนฺตีติ วุตฺเต รุกฺขวาจโก รุฬฺหิสทฺโทติ. เอวมิหาปิ นีลนฺติ วุตฺเต สุติ สามญฺญโต นปฺปฏิปชฺชติ ปฏิปตฺตาวิเสสํ. ตตฺถุปฺปลสทฺโท ปยุชฺชมาโน นิยเมติ. โส ปนชฺฌาวาปนิยมานุวาทานมญฺญตรํปิ น กโรติ. อชฺฌาวาปํ ตาว น กโรติ วิสฏฺฐตฺถวุตฺติโนเยโวปาทานโต. นิยมํปิ น กโรติ ตสฺเสวานิยตตฺตา. อนุวาโทปิ น โหติ ตสฺเสวตฺถสฺส ปุนปฺปุนาธิคมาภาวา. ยตฺถ ปนานุวาโท, ตตฺถ โสเยวตฺโถ ปุนปฺปุนํ วิญฺญายติ. ยถา อินฺโท สกฺโก ปุรินฺทโทติ. เนห ตถา. ตสฺมา ปฏิปตฺติโนยํ สมฺโพธโนปาโยติ วิญฺเญยฺโยติ.

อญฺเญ มญฺญนฺติ “นีลนฺตีทํ นูนาธิกภาวมนเปกฺขมานํ ปวตฺตนิมิตฺต-สามญฺญโต สพฺพตฺเถว ปวตฺตนสมตฺถํ วจนนฺตเรน วิสิฏฺเฐ วิสเย สนฺนิธียตี”ติ.

อญฺเญ มญฺญนฺติ “ยเถว นีลสทฺโท นีลนิมิตฺตํ นีลตฺตํ คณฺหติ, ตถา สพฺเพปิ ตํนิสฺสเย จ ตํรูปาปนฺเน ทพฺพคุเณ สงฺคณฺหาติ, เอวมุปฺปลสทฺโทปิ ชาตึ วิย คุณํปิ ตนฺนิสฺสยํ ปกาเสติ, เต ปน ราชปุริโสติอาทโย วิย อญฺญ-มญฺญํ ปริจฺฉินฺทนฺตี”ติ. ภวเตฺววมพฺราหฺมณาทีนํ กถํ ยุตฺตตฺถตา, ยโต เต ปฏิลทฺธสมาสสญฺญา ภเวยฺยุํ. อพฺราหฺมโณติอาทีสุ หิ พฺราหฺมณาทิปทานํ เนตีมินา นิปาตปเทน อภิสมฺพนฺโธ น สมฺภวติ วิรุทฺธตฺตา, กุโต ยุตฺตตฺถตา, ตปฺปฏิพทฺธสมาสสญฺญา วา. ตถา หิ พฺราหฺมณาทิปเทน เทสกาลเภทานวจฺฉินฺนสฺส พฺราหฺมณาทิโน ปทตฺถสฺสาภิธานํ. น จ ตาทิสสฺส พฺราหฺมณาทิปทตฺถสฺส สามญฺเญนาภาวปฺปฏิปทานํ ยุตฺตํ. น หิ พฺราหฺมณาทิปทตฺโถ สพฺพทา สพฺพตฺถ นตฺถีติ สกฺกา สจฺจวาทินา วตฺตุํ. อถาปิ สิยา พฺราหฺมณาทิปทตฺถมพฺราหฺมณาทีสุ พฺราหฺมณาทิสทฺโท น วทตีติ. ตทา ปน อสโต ปฏิเสธวิธานมยุตฺตํ, เอวํ ปทตฺถสฺส พฺราหฺมณาทิโน ปฏิเสเธน สมฺพนฺธาภาวา อสติ ยุตฺตตฺถภาเว กถํ สมาสสญฺญาติ.

ตตฺเถเก สํวณฺณนฺติ. ปรปฺปฏิปาทนตฺถํ สพฺพทา สทฺทปฺปโยโค. ยทิ ปรสฺส กทาจิ มิจฺฉาญาณมุปชาตํ ภเวยฺย อพฺราหฺมเณปิ กิริยาคุณสณฺฐานาทีหิ ตํสทิสมาคมฺม พฺราหฺมโณยมิติ, ตทา วตฺตาปฏิเสธํ วิทธาติ นายํ พฺราหฺมโณติ. น ปน อญฺญทา. ตโต สพฺเพเสฺวว ปฏิเสธวากฺเยสุ ปฏิเสธานุวาเทน ปฏิเสโธ วิธียติ ปรสฺส มิจฺฉาญาณํ สมาจิกฺขิตุํ โยภยา พฺราหฺมโณติ คหิโต, น โส ตเถเวติ. เอวญฺจ กตฺวา อพฺราหฺมณตฺเต วิญฺญาเตปิ ตสฺมึ พฺราหฺมณสฺสุติปฺปโยโค วตฺตุโน อุปฺปชฺชติ, ยโต ปเรนายํ พฺราหฺมโณติ คหิโต. ตทนุวาโท จ ปฏิเสธ-วิธานาย วตฺตุนา กรียติ. อโต ปราธิปฺปาเยน ยุตฺโตว วตฺตุโน ตตฺราพฺราหฺมเณปิ พฺราหฺมณสฺสุติปฺปโยโค. ตเทวํ ปเรน อพฺราหฺมโณปิ พฺราหฺมโณติ คหิโต, ตสฺมึ ปราธิปฺปาเยน พฺราหฺมณสฺสุติปฺปโยคํ กตฺวา วตฺตา ปรสฺส มิจฺฉาญาณํ สมาจิกฺขิตุํ ปฏิเสธํ วิทธาตีติ อโต ภวเตฺยว ปฏิเสธิตพฺพปฏิเสธวาจีนํ ยุตฺตตฺถตา, ยโต เต ปฏิลทฺธสมาสสญฺญา ภเวยฺยุนฺติ. ยทิ ปน ปเรน อพฺราหฺมเณ พฺราหฺมณสฺสุติปฺยุตตา ภเวยฺย. อิตเรน ตสฺสตฺเถ ปฏิสิทฺเธ อพฺราหฺมโณปิ พฺราหฺมโณ ภเวยฺย. อถ จ ปนาพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิสาทิเกเยว นิรุฬฺโห. ตสฺมา ยถา คยฺหมาเนน วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํ.

อยเมตฺถ สุนฺทรตโร วินิจฺฉโย, พฺราหฺมณสทฺทสฺส พฺราหฺมณพฺราหฺมณสทิส-พฺราหฺมณาทิภาวสมาจิกฺขนํ น วาจนิกํ. อถ โข สภาวปสิทฺธํ. สมุทาเย หิ ปวตฺโต สทฺโท อวยเวปิ ทิสฺสติ “รุกฺขํ ฉินฺทติ, ปโฏ ทฑฺโฒ”ติ ยถา. เอวํ “ตโปสุติ จ โยนิ จ เอตํ พฺราหฺมณการณนฺ”ติ วุตฺเตสุ พฺราหฺมณการเณสุ ปวตฺตมาโน พฺราหฺมณสทฺโท ยตฺเถโกปิ สมฺภวติ, ตตฺถาปิ สํปวตฺตติ. ตถา ตทภาวตพฺพิรหาทีสุ จ. อเนกวิธํ หิ สทฺทานมตฺเถ ปวตฺตินิมิตฺตํ. โกจิ ตปฺผลตฺตา ตพฺโพหารํ ลภติ “อุปฺปนฺนํ โหติ ปฐมชฺฌานํ ปถวีกสิณนฺ”ติอาทีสุ. โกจิ ผลวเสน ตพฺโพหารํ ลภติ “เสมฺโห คโฬ”ตฺยาทีสุ. โกจิ ฐานวเสน “มญฺจา โฆสนฺ”ตีตฺยาทีสุ. โกจิ สณฺฐานาทีหิ ตํสทิสตฺตา “สีโหยํ ปุริโส”ตฺยาทีสุ. โกจิ คุณวเสน “นีโลยํ ปโฏ”ตฺยาทีสุ. โกจิ ตทฺธมฺมวเสน “สสวิสาณนฺ”ติอาทีสุ. เอวมเนกวิธํ ปวตฺติ-นิมิตฺตมาคมฺม พฺราหฺมณสทฺทสฺส ยถาวุตฺตตฺเถสุ ปวตฺติสพฺภาวา สภาวปฺปสิทฺธมสฺส ตทตฺถปริทีปนํ. สภาวปฺปสิทฺธนฺติ เจ. กึ นิปาโต กริสฺสติ. ยโต ตทตฺถาวิกรณตฺถํ ปยุชฺเชยฺย, อโต นิปาตปฺปโยโคเยวานตฺถโกติ, ตนฺน เตน ตทตฺถานมุปลพฺภนโต. ยถา สมนฺธกาเร ปฏาทิทสฺสนํ ปทีปนิมิตฺตํ, ตถา ตทตฺถาธิคโม นิปาตเหตุโก. ตโตธิปฺเปตสฺสตฺถสฺสาวิกรณตฺถํ สทิสาทิวาจโก เนติ นิปาโต ปยุชฺชติ. น จ พฺราหฺมโณติ วุตฺเต สพฺพสงฺคโห โหติ.

พฺราหฺมณสทฺโท หิ เกวโล พฺราหฺมณตฺเถเยว ปากโฏ, ภูสทฺโท วิย สตฺตายํ. อญฺเญน สมฺพนฺเธ สติ อิตเรสํ วิสุํ วจนสมตฺถตา, น เกวลสฺส. ภูสทฺทสฺเสวานฺวภิยาทิโยเค อนุภวนาภิภาวนทีนํ. พฺราหฺมณสทฺทสฺส เจว นนิปาตสฺส จ สพฺเพสํปิ สทิสาทีนํ ปฏิปาทเน สมตฺถตา, กถมพฺราหฺมโณติ วุตฺเต สทิสาทีน-มญฺญตรสฺส สมธิคโมติ ปกรณาทิวเสน. ปกรณสํโยควิปฺปโยคสาหจริยวิโรธกาลตฺถาทิ-วเสน หิ สามญฺญสทฺทานมตฺถวิเสสปฺปฏิปตฺติ.

ปกรณวเสน ตาว ทานสาลายํ ฐตฺวา “อสฺเส อาเนหี”ติ วุตฺเต “ทลิทฺโท”ติ วิญฺญายติ, สงฺคามฏฺฐาเน “หโย”ติ. สํโยควเสน “สวจฺฉํ เธนุมาเนหี”ติ วุตฺเต “คาวี”ติ วิญฺญายติ, น วฬวา. วิปฺปโยควเสน “อวจฺฉํ เธนุมาเนหี”ติ วุตฺเต “วฬวา”ติ วิญฺญายติ, น คาวี. สาหจริยวเสน “สาริปุตฺตโมคฺคลานา”ติ วุตฺเต “สาริปุตโตติ ธมฺมเสนาปตี”ติ วิญฺญายติ, น หตฺถโก สาริปุตฺโต. วิโรธวเสน “กุสลากุสลนฺ”ติ วุตฺเต กุสลนฺติ อิฏฺฐวิปากธมฺโมว วิญฺญายติ, น เฉโก โกจิ. กาลวเสน “ปาโต ปีตา”ติ วุตฺเต “ยาคู”ติ วิญฺญายติ, น วณฺโณ. อตฺถวเสน “สีโห คายตี”ติ วุตฺเต “เอวํนามโก ปุริโส”ติ วิญฺญายติ, น มิคราชา. อยเมวาจริยสฺส อธิปฺปาโย.

“อุเภ ตปฺปุริสา”ตีมสฺส หิ กมฺมธารยทิคุภูเต วิสเย ทสฺเสนฺโต “อพฺราหฺมโณ”-ตฺยาทีนิ ทสฺเสติ. “สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผํ, ขํปุปฺผํ, วญฺฌาปุตฺโต”ตฺยาทีนํ กถํ ยุตฺตตฺถตา, ยโต เต ปฏิลทฺธสมาสสญฺญา ภเวยฺยุํ, น หิ สสาทีนํ วิสาณาทีหิ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ, ตทา วิภตฺยุปฺปตฺติเยว น สมฺภวติ, กุโต สมาสจินฺตา, น หิ วิสาณาทีนมตฺโถ สมฺภวติ, ยโต ลิงฺคตฺถาทิมเปกฺขิตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺติ สิยาติ. ตนฺน, ‘กุสลา รูปํ จกฺขุมา”ตฺยาทีนิ วิย อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธรหิตานิปิ วากฺยา-วยวคเตน ปทตฺเถน สาตฺถกานิ ปทานิ ภวนฺติ. น หิ สสาทีหิ สมฺพนฺธาภาเวปิ วิสาณาทิสทฺทานมตฺถสุญฺญตา สมฺภวติ. วิสาณาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสตฺถสฺส ปจฺจกฺขํ สมธิคนฺตพฺพโต. เอวํ วิภตฺยุปฺปตฺติสมฺภเวปิ สมฺพนฺธาภาวโต สสาทีนํ วิสาณาทีหิ สมาสสญฺญา น สมฺภวตีติ. ตํปิ น นิชฺฌานกฺขมํ. ยทิ หิ ปรสฺส สสวิสาณ-มตฺถีติ มิจฺฉาญาณมุปชาตํ ภเวยฺย. ตทา ตนฺนิทสฺเสตุํ “สสวิสาณํ นตฺถี”ติ ปฏิเสธวิธานาย วตฺตุโน ปโยโค สผโล ภเวยฺย, นาญฺญถา. ยทา เจวํ ปราธิปฺ-ปาเยน สสวิสาณมตฺถีติ. ตเทวารพฺภ วทตา ปฏิเสโธ วิธียตีติ กถํ ปราธิปฺ-ปาเยน สสวิสาณมิติ สมฺพนฺโธ น ภเวยฺย. ยสฺส จ สสสฺส วิสาณมตฺถีติ กปฺปนา, โส สสวิสาณมิติ สมาสํปิ กเรยฺย. อโต ตทธิปฺปาเยน สสวิสาณมิติ ปโยคํ กตฺวา นตฺถีติ ปโยโค ปฏิเสธวิธานาย วทโต อุปยุชฺชตีติ กถมยุตฺตตฺถตาติ. ภวเตฺววํ, ยทา ตุ สสวิสาณสทิสเมตนฺติ ปโยโค. ตทา กถํ ยุตฺตตฺถตาติ. ตทาปิ วิสาณาภาเวปิ วิสาณสฺสุติปฺปวตฺตนโต น โกจิ วิโรโธ. สกฺกา หิ วิสาณาภาเวปิ วิสาณธมฺมตฺตา วิสาณสทฺเทน วตฺตุํ. อโถ วิสาณาภาเวน สสสฺส สมฺพนฺโธ-ปลพฺภนโต ภวเตฺวว ยุตฺตตฺถตา. เตน จ สสวิสาณาภาวสทิสเมตนฺติ ปทตฺโถ สมฺภวตีติ. ภวเตฺววํ, ทฺวนฺทสมาเส กถํ. อญฺญตฺถ หิ ปุพฺพุตฺตรญฺญปทตฺถสฺส วิเสสิตพฺพสฺส สมธิคมสมฺภวา อุตฺตรปุพฺพสฺส ปทตฺถสฺส จ วิเสสกตฺตา ยุตฺโต-เวกตฺถีภาโว. อุภยปทตฺถปฺปธาเน ปน ทฺวนฺเท กถเมกตฺถีภาโว สิยาติ. เอกกฺ-ขเณเยวตฺถสฺสาธารภาวโต. ยถา ปฏาทิสทฺเทสฺวเนกกฺขราปิ เอกกฺขเณเยว อตฺถสฺสา-ธารภาวมุปยนฺตีติ เอกตฺถา ภวนฺติ, เอวมเนกานิปิ ปทานิ เอกกฺขเณเยว อตฺถสฺสาธารภาวโต เอกตฺถาเนว โหนฺติ. เอกกฺขเณเยว อตฺถสฺสาธารภาวมุปยนฺตีติ เจ, สุขทุกฺขนฺติอาทีสุ อจฺจนฺตวิรุทฺธตฺเถสุ สุขสทฺทสฺเสเวกกฺขเณ สุขทุกฺขานมาธาร-ภาโว ภเวยฺย, เอวมิตเรสํปิ, ตถา สทฺธาปญฺญนฺติอาทีสุ พฺราหฺมณกญฺญาติอาทีสุ วิย ‘กมฺมธารยสญฺเญ เจ’ติ ปุมพฺยปเทโส จ ปาปุณาตีติ.

กึ ภวโต สุขทุกฺขนฺติอาทีเสฺววานุโรโธ, น ปน ควสฺสกนฺติอาทีสุ. ยทิ ควสฺสกนฺติอาทีสุ ‘คมนโต โค, อภิณฺหมสนโต อสฺโส’ติเอวมาทึ ปวตฺตินิมิตฺต-มเปกฺขิตฺวา ‘โค’ อสฺโส’ติเอวมาทิสทฺทานํ ปวตฺตนโต คมนสฺส จ อสฺสทพฺเพ อภิณฺหมสนสฺส จ โคทพฺเพ สมฺภวโต เตสมตฺถทฺวยสฺสาธารภาเว น โกจิ วิโรโธติ เจ. สุขทุกฺขาทิสทฺทานํปิ สุฏฺฐุํ ขนติ กุจฺฉิตํ ขมติจฺเจวมาทึ ปวตฺติ-นิมิตฺตมเปกฺขิตฺวา ปวตฺตตฺตา สุขสฺส จ สงฺขารทุกฺขโต เจว วิปริณามทุกฺขโต จ อตฺตสุญฺญโต จ กุจฺฉิตขํภาวสฺส สุเข ทุกฺเขน สุขสฺส จ ขญฺญมานตฺตา สุฏฺฐุํ ขนนสภาวสฺส ทุกฺเข สมฺภวโต เตสํปิ ทฺวินฺนมตฺถานมาธารภาเว น โกจิ วิโรโธ. สทฺธาปญฺญนฺติอาทีสุ ปนายํ นทีสทฺโท วีณาสทฺโทตฺยาทีสุ วิย ปุม-พฺยปเทโสว น โหตีติ น โกจิ วิโรโธ. ทฺวิปเท สติ ตุลฺยาธิกรเณ กมฺม-ธารยสญฺญาย วุตฺตตฺตา นทีสทฺโทตฺยาทีสุ ทฺวิปทตฺเต ตุลฺยาธิกรณตฺตาภาวโต ตุลฺยาธิกรณตฺเต จ ทฺวิปทตฺตาภาวโต กมฺมธารยสญฺญาว น โหตีติ ‘กมฺมธารย-สญฺเญ เจ’ติ ปุมพฺยปเทสสฺเสว ปสงฺคาภาโวติ เจ. “กสฺมา ภวํ เตน จกฺขุนา สทฺธาปญฺญนฺ”ติอาทีนิปิ น สมเวกฺขติ. ตตฺถาปิ หิ ทฺวิปทตฺเต ตุลฺยาธิกรณตฺตา น สมฺภวตีติ. เอวมปิ สทฺทปุพฺพาปริยโต อตฺถปุพฺพาปริยํ สิยา ยถา “ควสฺสกนฺ”ติ. เอตฺถ หิ สทฺทปุพฺพาปริยํ สมฺภวติ, เอวมตฺถปุพฺพาปริยมฺปิ สิยา. ตโต กินฺติ เจ. พหุวจนานุปปตฺติ. ควสฺสกนฺติ เอตฺถ หิ โคสทฺโท อตฺตโน อตฺถมาวิกตฺวา นิวตฺตติ. อสฺสสทฺโท วูปติฏฺฐติ. เอวนฺเต สเมกตฺถตฺตา พหุวจนา-นุปปตฺติ. ตถา เอกสฺสตฺถาธิกรณสฺเสกกฺขเณเยวาธารภาโวปิ น สมฺภวตีติ.

ยํ ตาว วุตฺตํ “พหุวจนานุปปตฺตี”ติ. ตนฺน สมาเส สมุทายโต. อเนกกฺขรสมูโห วิย หิ ปทมเนกปทสมูโห สมาสปทนฺติ. ตสฺส ปทสฺสตฺถพหุตาย โหเตว พหุวจนํ. สมุทายโต สิทฺธมิติ เจ. ตนฺน สมาเส สมุทายสฺเสกตฺถตฺตา. เอกตฺโถ หิ สมุทาโย. ตํ ยถา “ยูถํ สตํ วนํ เสนา ปนฺติ สงฺคโณ ฆโฏ”ติ. ตนฺน เตสเมกสฺเสวตฺถทฺวยาธิกรณโต. โคสทฺโทปิ หิ ควสฺสตฺเถ ทีเปติ. ตถา อสฺสสทฺโทปิ. “เอโกเยวตฺถทฺวยมาวิกโรตี”ติ เจ. “ควสฺสกมาเนหี”ติ วุตฺเต จตุนฺนํ-เยวานยนํ สิยาติ. ตนฺน เยนตฺถทฺวเยนตฺถทฺวยํ โคสทฺโท วิทธาตีติ วุตฺตํ. เตเนวตฺถทฺวเยนีตโรปิ อตฺถทฺวยมภิธายตีติ. เอวมปิ อญฺญวาจเกน อญฺญสฺส วจนํ สิยา. อญฺญวาจเกน หิ โคสทฺเทน อญฺญสฺส อสฺสทพฺพสฺส วจนํ สิยา, ตถา อสฺสสทฺเทนาติ. ตนฺน ตุลฺยาธิกรณตฺตา สกตฺถาภิธานํ.

ยถา หิ โคปิณฺเฑ คมนํ ปวตฺติการณมาคมฺม โคสทฺโท ปวตฺตติ, ตถา อสฺสทพฺเพปิ ตสฺเสว คมนสฺส สมฺภาวา. ยถา อสฺสปิณฺเฑ อภิณฺหมสนมาคมฺม อสฺสสทฺโท ปวตฺตติ, ตถา โคปิณฺเฑปิ ตสฺเสวมภิณฺหมสนสฺส สมฺภวาติ. การณญฺ-จาคมฺม อตฺเถ สทฺทสนฺนิเวโสติ. น เกวลํ โภ การณเมว เหตุ, อถ โข ทสฺสนํปิ. ทสฺสนํ การณมิติ เจ. อุมฺมีเลตฺวา ภวํ จกฺขูนิ ปสฺสตุ โคปิณฺเฑ จ อสฺสสทฺทํ, อสฺสทพฺเพ จ โคสทฺทํ. โก นุ นีวาเรตา ภวโต ทสฺสนสฺส. น เว โลโก สมธิคโม, น หิ โลเก “คาวมาเนหี”ติ วุตฺเต อสฺสสฺสานยนํ ภวติ, อสฺสมาเนหีติ วุตฺเต คาวสฺส. ตพฺพิสยญฺเจตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ทฺวนฺทวิสยเมว หิ เตสมตฺถทฺวยปริทีปนํ. ยถา จนฺทกนฺตมณิ น สพฺพทาวูทกมภินิมฺมาติ, อถ โข ยทา จนฺทกิรณสมากิณฺณํ, ตทาเยว, ตถา ภูสทฺโท อนุภวาภิภวปภวาทิเก อตฺเถ ทีเปนฺโต อนฺวภิปาทีหิ ยุตฺโตว ทีเปติ, น สพฺพตฺถ. ตถา สาลิพีชํ ถลชลานิลานลาทิโยเคเยวงฺกุรมุปฺปาเทติ, น สพฺพตฺถ. เอวํ ควาทีนมตฺถทฺวย-ปริทีปนํ ทฺวนฺทวิสยเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ. ยทิ โคสทฺเท อสฺสตฺโถ อสฺสสทฺเท จ ควตฺโถ, ‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’ติ เตสมญฺญตรสฺสาปฺปโยโค สิยา. ยถา วาสิฏฺฐา-ทีสฺวปจฺจาทีนํ. อวุตฺตตฺตา โคสทฺเทนสฺสตฺถสฺส อสฺสสทฺโท ปยุชฺชติ, ตเถวีตโรติ.

“นนฺวิทานิเยว วุตฺตํ โคสทฺเทนสฺสตฺโถปิ วิญฺญายติ, อสฺสสทฺเทน จ ควตฺโถปี”ติ. “สจฺจมิทํปิ วุตฺตํ จนฺทกนฺตมณิอาทโย วิย ทฺวนฺทฏฺฐาวตฺถทฺวยํ ทีเปนฺตี”ติ. ตสฺมา สหภูตาว อญฺญมญฺญตฺถมาวิกโรนฺติ, น วิสุํ ฅิตาติ. อถ วา ทฺวิธา สทฺทปฺปวตฺติ อตฺตโน อตฺเถ ตํสทิเส จ. ตํ ยถา สีหสทฺโท อตฺตโน อตฺเถ มิคาธิเป วตฺตติ “สีโห ภิกฺขเว มิคราชา”ติอาทีสุ. ตํสทิเส “สีโหยํ ปุริโส”ตฺยาทีสุ. เอวมิหาปิ โคสทฺโท อตฺตโน อตฺเถ โคปิณฺเฑ วตฺตติ ตํสทิเส จ, เอวมิตโรปิ. ตตฺถ คาโวติ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา “กิมิเม คาโวเยว, อถ ควสฺสกา”ติ. ตสฺมา สนฺเทหาปคมตฺถํ สทฺทนฺตรปฺปโยโคติ. “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารยสฺส วิหิตตฺตา ตปฺปสงฺโค”ติ เจ. น ปุพฺพปเทนตฺตโน อตฺถสฺส เจว ตํสทิสสฺส จ คหิตตฺตา อิตเรน ตํสทิสสฺเสว ปกาสียมานตฺตา. ตสฺสปิ อตฺถทฺวยปฺปกาสเน สมตฺถตา โหเตว. “เตนตฺถทฺวยปฺปกาสนนฺ”ติ เจ. ตนฺน วินา ปกาสกํ ปกาสียมานสฺส ปกาสเน ปโยชนาภาวาติ.

“นนุ จ ‘ปุพฺพปเทนตฺตโน อตฺถสฺส เจว ตํสทิสสฺส จ คหิตตฺตา’ติ น ยุตฺตํ, น เหโกเยว สทฺโท อตฺตโน อตฺถสฺส จ ตํสทิสสฺส จาวิกรเณ สมตฺโถ”ติ. สจฺจมิธ ปเนกเสสนิทฺเทโส ภินฺนสตฺติสมเวโต วา ‘เสโต ธาวตี’ติ ยถา. อนเปกฺขิตปฺปวตฺตินิมิตฺตํ สรูปมตฺตเมว วา ปฏิจฺจ นิทเทโส, ปทีปนฺยาโย วา สนฺนิสฺสิโต. ยถา นาม ปทีโป เอกกฺขเณ ตมํ วินาเสติ, อาโลกญฺจ ทสฺเสติ, วตฺติญฺจ ฌาเปติ, เอวเมกกฺขเณ เอโกเยวาเนกตฺถํ ทีเปติ. น เจวํ สกฺกา วตฺตุํ เอกสฺเสวตฺถทฺวยาวิกรเณ สมตฺถตฺตา อลํ สทฺทนฺตรคฺคหเณนาติ, สนฺเทหาปคมนตฺถํ สทฺทนฺตรคฺคหณโต.

กถินทุสฺสนฺติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ กถินทุสฺสนฺติ กถิน-สทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ทุสฺสสทฺทโต จ ปฐเมกวจนํ กตฺวา “กถินสฺส ทุสฺสนฺ”ติ อตฺเถ อิทญฺจาธิกิจฺจ “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ จ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ จ สมาสํ กตฺวา เตเนว ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา อิมินา ยุตฺตตฺถนามตฺตา สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปญฺจ “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺเส”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามตฺตญฺจ “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงเค วุตฺตนเยน ปฐเมกวจนํ ตสฺส จ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ อมาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.

ชีวิตินฺทฺริยนฺติ “ชีวิตญฺจ ตํ อินฺทฺริยญฺเจ”ติ อตฺเถ อิทเมวาธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว กมฺมธารยสญฺญญฺจ ยุตฺตตฺ-ถตฺตาเนน สมาสสญฺญํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สมณพฺราหฺมณาติ “สมโณ จ พฺราหฺมโณ จา”ติ อตฺเถ อิทเมวาธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสาทิเก กตฺวา สมาสนฺตโตปิ ปฐมา-พหุวจนญฺจ “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺสา-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๑๗] เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ

กิมตฺถมิทํ. “เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ วิภตฺติโย โลปา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อนุวตฺตมาเนปีห สมาสคฺคหเณ เตสํคหณกรเณ ปโยชนญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วุตฺตํ.

“อถ โก โส โลโป”ติ. อทสฺสนํ. “อทสฺสนํ โลโป”ติ เจ. “โภ เทว, โภ ยกฺเข’ตฺยาทีสุ ปุพฺพสราทสฺสนสมฺภวา ‘ทีฆนฺ’ติ จ ปรสราทสฺสนสมฺภวา ‘ปุพฺโพ เจ’ติ จ ทีฆํ สิยา”ติ. น โข มยเมวํ วกฺขาม “อทสฺสนมตฺตํ โลโป”ติ. อถ โข สโต อทสฺสนํ โลโป. น จ ตตฺถ สโต อทสฺสนํ สมฺภวติ, สโต อทสฺสนํ โลโปติ เจ. กถํ สโต อทสฺสนํ สมฺภวติ. น หิ เทว สเตนาปิ สโต สทฺทสฺสาทสฺสนํ กาตุํ สกฺกา. อถาปิ สิยา สโต สทฺทสฺส วิทฺธํสนธมฺมตฺตา สิยาวาทสฺสนนฺติ, ตํปิ น ตทา สพฺเพสํปิ โลปสมฺภวา, ตสฺสา จาเหตุกตฺตา. ตสฺมา โลปวิธานญฺเจว น สมฺภวตีติ. วุจฺจเต.

ยถา เทวาทิปฺปฏิพิมฺเพ ปุปฺผาทิสกฺการํ กตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ “เทวา เม สกฺกตา”ติ. ภวติ จ เตน เตสํ พุทฺธิ. คุฬกีฬํ กีฬนฺโต เอกํ คุฬํ คิลิตฺวา เอกญฺจ นิคฺคูหิตฺวา ปุน “ปสฺสนฺตุ โภนฺโต, คิลิตํ เม คุฬํ นาภิโต นีหริตฺวา ทสฺเสมี”ติ วตฺวา นาภิโต ตํ นีหริตํ วิย กตฺวา นิคฺคูหิตเมว ทสฺเสติ. อเวติ จ ตํ โลโก “อจฺฉริยํ โภ คิลิตํ คุฬํ นาม นาภิโต นีหริตฺวา ทสฺเสตี”ติ. เอวํ สทฺทปฺปติรูปกํ กิญฺจิ วิคฺคหวากฺยํ วิกปฺเปตฺวา วิภตฺติโลเปนาภิสงฺขเต ตสฺมึ สมาสวากฺยมภิสงฺขตนฺติ วทนฺติ. ภวติ จ เตน เตสมตฺถปฺปฏิปตฺติ. วิคฺคหวากฺเย จ ตปฺปติรูปเก วิภตฺติโลปํ กตฺวา ปุน ลุตฺตวิภตฺติกมิทนฺติ สมาสปทํ ทสฺเสนฺติ. อเวติ จ ตํ โลโก “ลุตฺตวิภตฺติกเมตํ สมาสปทนฺ”ติ.

สมฺมุติกถา เหสา โลกสงฺเกตสิทฺธิ. โลกปฺปสิทฺเธ จตฺเถ โลโกว ปมาณํ. วุตฺตํ หิ “สงฺเกตวจนํ สจฺจํ โลกสมฺมุติการณนฺ”ติ. น หิ ปรมตฺถโต โคปติรูปกํ หนฺตฺวา โคฆาตโก โหตีติ. กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกภตฺตนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฐา วุตฺตาเนว. วาสิฏฺโฐ, เวนเตยฺโยติ เตสํคหณผลานิ.

ตตฺถ วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทสฺส จาปฺปโยคํ “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ตฺเยตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ จ ณโลปํ “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุทฺธึ “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน ตทฺธิตตฺตา นามตฺตํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เวนเตยฺโยติ วินตาสทฺทโต “วินตาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “เณยฺโย กตฺติกาทีหี”ติ เณยฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติ-อาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม กตฺถจิ อิธ วิธานสฺส นิวตฺตนํ.

ปภงฺกโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปภงฺกโรติ ปภสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ปภสทฺทโต ทุติเยกวจนํ กตฺวา ธาตุสทฺทโต “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิกํ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ “ปภํ กโรตี”ตฺยตฺเถ สมาเส กเต อิมินา วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต อิเธว จคฺคหเณน ตสฺมึ ปฏิสิทฺเธ กเต รูปํ. อมตนฺทโทติ ทท=ทาเนตีมสฺส รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๑๘] ปกตี จสฺส สรนฺตสฺส

กิมตฺถมิทํ. “ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ อสฺส สมาสปทสฺส สรนฺตสฺส ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต วิภตฺติคฺคหณญฺเจว โลปคฺคหณญฺจ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา สตฺตมฺยนฺตวเสเนหานุวตฺตเต. เตน “ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ อสฺส สรนฺตสฺส ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. วิคฺคโห สุวิญฺเญยฺโยว.

จกฺขุโสตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จกฺขุโสตนฺติ “จกฺขุ จ โสตญฺจา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสาทิกํ กตฺวา สมาสกรณโต ปุพฺเพ โสตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา นปุํสกตฺตา สิโน อมาเทสญฺจ กตฺวา “สรโลโป-มาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส จ โลปํ ปุพฺพกฺขรสฺส จ ปรํ อุปนีตตฺตา เอวํ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต จกฺขุโสตนฺติ รูปปฺปสงฺเค อิมินา ปกติ-ภาเวน ลุตฺตสรมาเนตฺวา จกฺขุโสตสทฺทโต “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มุขนาสิกนฺติ “มุขญฺจ นาสิกา เจ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสาทิเก กเต รูปํ. ราชปุตฺโตติ “รญฺโญ ปุตฺโต”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ตปฺปุริสสมาสาทิเก กตฺวา สมาสกรณโต ปุพฺเพ ราชสทฺทโต ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ตฺยธิกิจฺจ “ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺโญตฺยาเทสสฺส กตตฺตา ปุตฺตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ ปุพฺพกฺขรสฺส จ ปรมุปนีตตฺตา ตทนุรูเป สมฺปตฺเต ลุตฺตวิภตฺติกานํ อเนน ปกติภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.

“นนฺวสติปีมสฺมึ มหิรุหาภาเว ฉายาภาโว วิย ตํนิมิตฺเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต เนมิตฺตกสฺส โลปาทิโน. วินาว โยเคนาภาโว สมฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺพเมวีทนฺติ. ตนฺน, นิมิตฺตาภาเวปิ เนมิตฺตกสฺสาภาเว นิยมาภาวโต. ทิสฺสติ หิ โลเก นิมิตฺตสฺส จนฺทกนฺตมณิยาทิโน อภาเวปิ เนมิตฺตกสฺส ชลาทิโน ภาโว. เอวํ นิยมาภาเว สงฺกา สิยา ตํนิมิตฺเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต เนมิตฺตกสฺส โลปาทิโน อภาโว ภเวยฺย, น ภเวยฺยาติ. ตสฺมา ตทปคมนตฺถสฺส วจนนฺติ. ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ. ปโยควเสน นิยโม ภวิสฺสติ. อุภินฺนํปิ หิ สมฺภเว สติ ยสฺมึ สนฺนิสฺสิเต ปโยโค สิชฺฌติ, ตสฺเสว นิสฺสโย กาตพฺโพ. ตถา หิ สมุทายาวยว-วากฺยนิปฺผตฺติสมฺภเวปิ ตถา ตถา ปโยคสิชฺฌนโต อกฺขรสญฺญา อวยเว วิญฺญายติ, สมาสสญฺญา สมุทาเยติ. สจฺจํ, ตถาปิ วิญฺญาปนตฺถมสฺส วจนํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ ญาปกาย โหติ. วินา สุตฺตวจเนเนห นิมิตฺตภาเว เนมิตฺตกาภาโว โหตีติ กิเมตสฺส ญาปเน ปโยชนนฺติ เจ. กฺวิปจฺจยนฺตาทิสํสิทฺธิ.

ภุชโคตฺยาทีสุ หิ “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ กฺวินิมิตฺเต โลเป กเต “กวิโลโป เจ”ติ โลปนิมิตฺเต กฺวิมฺหิ ลุตฺเต เนมิตฺตกสฺส โลปสฺส อภาโว ภเวยฺย. สตฺถาติอาทีสุ “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ สินิมิตฺเตปิ อาเทเส กเต ตโต ตํนิมิตฺเต สิมฺหิ ลุตฺเต อาเทสาภาโว สิยา. คจฺฉํตฺยาทีสุ “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ นฺตสทฺทสฺส อมาเทเส กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต อมาเทสาภาโว ภเวยฺย. เอวนฺตุ วิญฺญายมาเน ตทตฺถํ วุตฺตสฺส กสฺสจิ สุตฺตสฺสาภาวโต นาภาวปฺปสงฺโคติ. ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ. ปสฺสนฺโตปิ หิ กฺวิโลปาทิเก ธาตฺวนฺตโลปาทิเก วิทธาติ. เตน วิญฺญายติ “นาภาโว โหตี”ติ. อญฺญถา ธาตฺวนฺตโลปาทิวจนเมว นิรตฺถกํ ภเวยฺย กฺวิโลปาทิวินิมุตฺตสฺส ตาทิสสฺเสว ปโยคสฺสาภาวโตติ กินฺเตน ญาปเกน. การกาทิสํสิทฺธิ.

การโกติ เอตฺถ หิ กิตกตฺตา นามตฺตูปคเต ธาตุตฺตมาคมฺม ปวตฺตสฺส ณฺวุปจฺจยสฺสาภาโว ภเวยฺย. ตถา ปพฺพตายตีติอาทีสุ นามตฺตมาคมฺม ปวตฺตสฺ-สายปจฺจยสฺส ธาตุตฺตมาคมฺมาภาโว สิยา. น เจวํ สกฺกา วตฺตุํ ปสฺสนฺโตปิ นามตฺตาทิเก ณฺวุปจฺจยาทิเก วิทธาติ. เตน วิญฺญายติ “นาภาโว โหตี”ติ. นามตฺตาทิสํสิทฺธิยา ตทารมฺโภติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา. อกาเทสาทิวจนมนตฺถกนฺติ เจ. น อายาทีสฺวกาทิสมฺภวโต. การกสทฺทโต “อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร”ติ อายปจฺจเย กเต กิญฺจาปิ นามตฺตมาคมฺม ณฺวุปจฺจยาทีนมภาโว, ตถาปิ อาย-ปจฺจยาทิเก ปฏิจฺจ ธาตุตฺเต สญฺชาเต ณฺวุปจฺจยาทิสํสิทฺธิ. ตถา การิยสทฺทโต ณฺวุปจฺจยาทิเก กเต กิญฺจาปิ ธาตุมาคมฺม ธาตุวิหิตปจฺจยวิภตฺตีนมภาโว, ตถาปิ นามตฺเต สญฺชาเต ธาตุปจฺจยตพฺพิหิตวิภตฺติสํสิทฺธิ. ตตฺเถวํ วิญฺญายมาเน ตทตฺถํ วุตฺตสฺส กสฺสจิ สุตฺตสฺสาภาวโต นาภาวปฺปสงฺโคติ. ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ. น หิ เยหิ เยสมุปฺปตฺติ, เตสํ ตพฺภาวหานิ. “ปโฏ ทฑฺโฒ, รุกฺขํ ฉินฺทตี”ตฺยาทีสุ วิย สมุทาเย ปวตฺโต อวยเวปิ วิญฺญายตีติ เจ. อุปจาริตเมตํ. “อุปจาเรนปิ ‘ภิกฺขา วาเสติ, ปทีโป สชฺฌายตีตฺยาทีสุ วิย การิยสมฺภโวติ เจ. ตํ อิตรตฺถปิ สมานํ ยถา อวยวเสเตน ‘เสตา พกา’ติ วุจฺจติ, อวยวกณฺหตาย จ ‘กณฺโห โคโณ’ติ. ตเถเวหาปิ อวยวสฺส ธาตุนามตฺตา สพฺพานิปิ ธาตุนามานีติ อุป-จรียนฺเต. ตโต น ตปฺปฏิพทฺธาภาโวติ.

เอวญฺเจเตน กาโนหานิ. ตทาปิ หิ นามธาตุปฺปฏิพทฺธวิภตฺติยาภาวปฺปสงฺคโต สิทฺโธว นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาโว. ตโต ตทปคมนตฺถํ สุตฺตารมฺโภติ. ตนฺน, ‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย’ติ วจนโต สิยาว เนสํ นามธาตุตาติ น ตปฺปฏิพทฺธาภาโว, เอวญฺเจเตนปิ กาโนหานิ. ตทาปิ หิ ธาตุปฺปฏิพทฺธานญฺเจว ณฺวุปจฺจยาทีนํ นามปฺปฏิพทฺธานญฺจายาทีนมภาวปฺปสงฺคโต สิทฺโธว นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาโว. ตโต ตทปคมนตฺถํ สุตฺตารมฺโภว. เยหิ เยสมุปฺปตฺติ, น เตสํ ตพฺภาวหานีติ เจ. สมุทาเย ปวตฺโต อวยเวปิ วิญฺญายติ. อุปจาริตเมตนฺติ เจ. อุปจาเรนาปิ การิยาธิคโม โหติ. ตสฺมา วินา นิมิตฺตาภาเวน เนมิตฺตกาภาโวติ วิญฺญาปนตฺถมิทมารทฺธํ. สุตฺตํ วินา สุตฺเตน นิมิตฺตาภาเวน เนมิตฺตกาภาโวติ วิญฺญาปนตฺถมิทมารทฺธํ. สุตฺตํ วินา นิมิตฺตาภาเวน เนมิตฺตกา-ภาโวติ เจ. กถํ ทีฆชงฺโฆติอาทีสุ. ยทา หิ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ ปุมพฺยปเทเส กเต อาปจฺจยาภาโว ภเวยฺย. ตทา สิยา “ทีฆชงฺโฆ”ติอาทิสิทฺธิ. น ปนญฺญทา.

“นนุ จ โภ สุตฺตํ วินา เนหา”ติ วุตฺตํ. อตฺถิ เจตํ สุตฺตํ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ อตฺถิ. น ตุ เตน ตทภาวาภิธานํ. อถ โข ปุม-พฺยปเทสสฺส อนตฺถกตฺตา ตเทว ภวิสฺสติ. น หิ ปุมพฺยปเทสวิธาเนน อญฺญํ กิญฺจิ ปโยชนํ สมฺภวติ อญฺญตฺร ปจฺจยาภาวา. เตน “ปุมาว เจ”ตีทํ วุตฺตํ โหติ, ยถา ปุมตฺถวาจโก อิตฺถิวาจกสฺส อาปจฺจยสฺสาภาคี เอวมยํปีติ.

“นนุ ยถา ‘อธิตฺถิ, อธิสมาปตฺตี’ติอาทีสุ ‘โส นปุํสกลิงฺโค’ติ กเตน นปุํสกลิงฺเคน ‘สโร รสฺโส นปุํสเก’ติอาทิกํ การิยเมวาติ ทสฺสติ. น ปนิตฺถิ-วาจกานํ อีปจฺจยานมภาโว, เอวมิหาปิ การิยาติเทเสน ภวิตพฺพนฺติ. ตนฺน, ตถา-วิธสฺเสเวห ปุมตฺถปฺปฏิพทฺธสฺส กสฺสจิ การิยสฺสาภาวา. ตสฺมา น วินา สุตฺตนฺติ-อาทิวจเน โกจิ วิโรโธ. “สรนฺตสฺเสติ วจนํ พฺยญฺชนนฺตสฺส ปกติภาวสงฺกานิราสตฺถํ. ลุตฺตาสุ หิ วิภตฺตีสุ ตสฺส เทฺว รูปานิ สมฺภวนฺติ สรนฺตาสรนฺตเภทโต. ตตฺถ สรนฺตสฺเสว รูปสฺส ปกติภาโว, น พฺยญฺชนนฺตสฺเสติ ญาปนตฺถํ สรนฺตสฺเสติ วจนํ. อญฺญถา ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาวปฺปสงฺเค ปกติ-ภาโว วุตฺโตติปิ สงฺกา สิยา. น พฺยญฺชนนฺตสฺส ปกติภาโวติ เจ. กถํ กึสมุทโย-ติอาทีสุ. ตตฺถ หิ “โก สมุทโย อสฺสา”ติ พหุพฺพีหิมฺหิ กเต วิภตฺติโลเป จ สรนฺตสฺส ปกติภาเวน กึสมุทโยติ ภวิตพฺพํ ตสฺส พฺยญฺชนนฺตตฺตาติ. ตนฺน, ตสฺส สรนฺตตฺตาติ. วิญฺญายติ หิ ตสฺส สรนฺตตา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วจนโต. “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ วจนโต พฺยญฺชนนฺตตาปิ วิญฺญายตีติ เจ. ตนฺน, ตตฺถ นิคฺคหิตสฺส ‘ปุพฺพงฺคมา, อณุ๊ถูลานิ, อวํสิโร, ตํธมฺโม’ติอาทีสุ วิย นิจฺจมาคมวเสโนปฏฺฅิตตฺตา ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ เอตฺถาปิ กสฺมา น สุยฺยตีติ เจ. สุขุจฺจารณตฺถํ ลุตฺตตฺตา. ปกติยาว นิคฺคหิตนฺตสฺส สุขุจฺจารณตฺถํ โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ เจ. อิธ สรนฺตสฺเสติ วจนโต น ตํ วิญฺญายติ. อญฺญถา อิธ สรนฺตสฺเสว ปกติภาวสฺส วุตฺตตฺตา กึสมุทโยติ เอตฺถ จ ปกติภาวสมฺภวา วิสยวิสยีนมญฺโญญฺญพฺยวหติ สิยา.

[35] สิยา ลิงฺคสฺส จ

“ลิงฺคสฺส จ ปกติภาโว โหตี”ติ อตฺโถ. เนตํ โปราณกํ. อิทํ หิ อนนฺตร-สุตฺเต สรนฺตสฺเสติ วจนโต อนฺตสรสฺเสว ปกติภาโว. นาเทสวโต ลิงฺคสฺเสติ มญฺญมาเนหิ สมาสตฺถาโกวิเทหิ ปกฺขิตฺตํ. ยทิ สรนฺตสฺส ปกติภาวํ วณฺเณยฺย อนฺตสรสฺเสติ วเทยฺย. อโต วิญฺญายติ ‘สรนฺตสฺส ลิงฺคสฺส จ ปกติภาโว โหตี’ติ, เอวมนนฺตรสุตฺเตเนว สิชฺฌนโต กิมเนน สุตฺเตน.

[๓๑๙] อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว

กิมตฺถมิทํ. “อุปสคฺคปุพฺพโก นิปาตปุพฺพโก จ สมาโส โหติ อพฺยยี-ภาวสญฺโญ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุเปจฺจ อตฺถํ สชฺชนฺตีตฺยุปสคฺคา. ปทานมาทิมชฺฌาวสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตา. อุปสคฺคา จ นิปาตา จ อุปสคฺคนิปาตา. เต ปุพฺพกา ยสฺส โส อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก. อพฺยยีภาโวติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. ครุสญฺญา-กรณมสฺส สภาวทีปนตฺถํ. อยํ หิ “อํวิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา, อญฺญสฺมา โลโป เจ”ติ วุตฺตตฺตา เยภุยฺเยน ตตฺถ วุตฺตํ รูปทฺวยํ ถเปตฺวา รูปนฺตรานาปชฺชนโต พฺยยํ ภวนฺตีติ พฺยยีภาวาติ วตฺตพฺพานํ ทฺวนฺทสมาสาทีนํ ปฏิปกฺขสภาวตฺตา น พฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโวติ วตฺตพฺโพ.

อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโวติ เจ. กถมพฺราหฺมโณติอาทีสุ. เตปิ หิ นิปาโตปสคฺคปุพฺพกาติ. เนห นิปาโตปสคฺคปุพฺพมตฺตกานมพฺยยีภาโว. อถ โข นิปาโตสคฺคปุพฺพงฺคมานญฺเญว นิปาโตปสคฺคปุพฺพกานํ เอวญฺจ สติ เตสํ นิปาโต-ปสคฺคปุพฺพงฺคมตาย นิปาโตปสคฺคานมตฺโถ สมาสตฺโถ ภเวยฺย. นามานญฺจตฺโถ อุปสชฺชนิภูโต. ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน หิ อพฺยยีภาโว. น จาพฺราหฺมณาทีสุ อุปสคฺคนิปาตตฺถานํ ปธานตา สมฺภวติ, นามตฺถานญฺโจปสชฺชนิตา. เตสํ จุตฺตร-ปทปฺปธานตายุตฺตตฺถวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เตเนวาห “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ. อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโส. สมาสนิยเม ตนฺนิยมนตฺถํ ตปฺปุริสคฺคหณนฺติ เจ. น อสมาสปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ. น หิ น คจฺฉตีติอาทีสุ อสมาสปเทสุ อตฺถํ โหตีติ. กถมุปสคฺคนิปาตปุพฺพโกติ วจเนน นิปาโตปสคฺค-ปุพฺพกตา นิปาโตปสคฺคปุพฺพงฺคมตา จ วิญฺญายตีติ เจ. กเตกเสสตฺตา. ตตฺถ เจโก อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโกติ วตฺตพฺเพ กุลุปโกติอาทีสุ วิย อุปสคฺคนิปาต-ปุพฺพโกติ วุตฺโต. เอวํ หิ ตตฺถ สทฺทสิทฺธิ ปุพฺเพ คจฺฉนฺตีติ ปุพฺพคา. ปธานานเมตมธิวจนํ. อุปสคฺคนิปาตา ปุพฺพคา ปธานา ยสฺส โส อุปสคฺคนิปาต-ปุพฺพโคติ.

อญฺญตฺถ ปน วิภตฺยตฺเถ, สมีปตฺเถ, สมิทฺธตฺเถ, วิทฺธิยํ, สพฺพทา อตฺถาภาเว, วิชฺชมานสฺส อจฺจเย, อุภยาการวินิมุตฺตสฺส ปจฺจยเวกลฺลโต สมฺปติ อนุปลทฺธิยํ, สทฺทปาตุภาเว, ปจฺฉตฺเถ, ยถาตฺเถ, อนุปุพฺพตฺเถ, อปุพฺพาจริมตฺเถ, สทิสตฺเถ, สมฺปนฺนตฺเถ, สากลฺเย, อนฺตวจเน, สทิสตฺถวชฺชิเตสฺวญฺเญสฺวตฺเถสุ ยถาสทฺทสฺส, อวธารณตฺเถ ยาวสทฺทสฺส, มตฺตตฺเถ วตฺตมาเนน ปตินา สห นามสฺส, ตติเยกวจนนฺตานํ อกฺขสลากาสทฺทานํ เอกทฺวิติจตุสงฺขฺยาสทฺทานญฺจ อิทํ วุตฺตํ, น ตถา ยถา ปุพฺเพติ อตฺเถ วตฺตมาเนน ปรินา สห อกฺขาทิกีฬายํ, ปญฺจมฺยนฺเตน สห อป-ปริ-พหิ-อุทิจฺจสทฺทานํ, อาอิจฺเจตสฺส มริยาทาภิวิธิมฺหิ, ลกฺขณวาจเกน สห อภิ-ปติอิจฺเจเต สมภิมุเข, อนุสทฺทสฺส สมีปตฺเถ, ตสฺเสวา-ยามตฺเถ, ติฏฺฐคฺวาทีนํ อญฺญปทตฺเถ ฐาเน กาเล วา, ฉฏฺฐฺยนฺเตน สห ปาเร-มชฺเฌสทฺทานํ, วํสวาจเกน สงฺขฺยาสทฺทานํ, เตสญฺจ นทีวาจเกหิ สทฺธึ, อญฺญ-ปทตฺเถ สญฺญายํ นทีวาจกานํ วิสุํ วิสุํ อพฺยยีภาวสมาโส วุตฺโต.

ตตฺถ จ วิภตฺยตฺเถ “อิตฺถีสุ อธิ อธิตฺถี”ติอาทีสุ. สมีปตฺเถ “กุมภสฺส สมีปมุปกุมฺภนฺ”ติอาทีสุ. สมิทฺธตฺเถ “มคธานํ สมิทฺธิ สุมาคธนฺ”ติอาทีสุ, วิทฺธิยํ “อิทฺธิยา วิยุตฺโต วิทฺธิยํ, สทฺธิกานํ ทุสฺสทฺธิกํ ทุพฺโภชนนฺ”ติอาทีสุ. สพฺพทา อตฺถาภาเว “อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ, นิมฺมสกํ, นิทฺทรตฺถนฺ”ติอาทีสุ. วิชฺชมานสฺส อจฺจเย “อตีโต หิโม นิหิมนฺ”ติอาทีสุ. อุภยาการวินิมุตฺตสฺส ปจฺจยเวกลฺลโต สมฺปติ อนุปลทฺธิยํ “สมฺปติ โกสุมฺภมจฺฉาทนํ นตฺถิ อติโกสุมฺภนฺ”ติอาทีสุ. สทฺทปาตุภาเว “สทฺโท ปาตุภูโต กจฺจายนสฺส ยสฺสํ กถายํ สา กถา อิติกจฺจยานนฺ”ติอาทีสุ. อิติสทฺโท เจตฺถ วุตฺตปฺปการตฺถํ โชเตติ. ปจฺฉตฺเถ “รถานํ ปุจฺฉา อนุรถนฺ”ติอาทีสุ. ยถาตฺเถ “ยถสฺส รูปํ อนุรูปนฺ”ติอาทีสุ. อนุปุพฺพตฺเถ “เชฏฺฐานํ อนุปุพฺพํ อนุเชฏฺฐนฺ”ติอาทีสุ. อปุพฺพาจริเม เอกกฺขเณ “สห จกฺเกน ธารยํ สจกฺกนฺ”ติอาทีสุ. สทิสตฺเถ “สทิโส รูเปน สรูปนฺ”ติอาทีสุ. สมฺปนฺนตฺเถ “สมฺปนฺนํ เขตฺตํ สเขตฺตนฺ”ติอาทีสุ. ตตฺร หิ สสทฺโท สมฺปนฺนตฺโถ.

สากลฺเย “สมกฺขิกนฺ”ติอาทีสุ. กลาสทฺโท เจตฺถาวยววาจโก. สห กลาติ สกลํ, “สาวยวนฺ”ติ อตฺโถ. ตสฺส ภาโว สากลฺยํ. ตสฺมึ สากลฺเย. มกฺขิกาหิ สกลมนฺนํ สมกฺขิกํ. กสิณตฺโถ วา สากลฺยสทฺโท. ตทา กสิณมกฺขิกาหิ มิสฺสมนฺนํ สมกฺขิกนฺติ วุจฺจติ. อนฺตวจเน “โสณาทิมธีเต”ติอาทีสุ. “อุณาทฺยนฺตมธีเต”ติ อตฺโถ. สทิสตฺถวชฺชิเตสฺวญฺเญสฺวตฺเถสุ ยถาสทฺทสฺส “เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒนฺ”ติ-อาทีสุ. วิจฺฉาวจโน หิ ตตฺร ยถาสทฺโท. ยาวสทฺทสฺสาวธารเณ “ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ”ตฺยาทีสุ. มตฺตตฺเถ วตฺตมาเนน ปตินา สห นามสฺส อตฺตตฺเถ “กิญฺจิ มตฺตํ สากํ สากปตี”ติอาทีสุ. ตติเยกวจนนฺตานํ อกฺขสลากาสทฺทานํ เอก-ทฺวิติจตุสงฺขฺยาสทฺทานญฺจ อิทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพติ อตฺเถ วตฺตมาเนน ปรินา สห อกฺขาทิกีฬายํ อกฺเขเนทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพ อกฺขปริ, สลากาเยทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพ สลากาปริ, เอเกน ทฺวีหิ ตีหิ จตูหฺยิทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพติ เอกปริ, ทฺวิปริ, ติปริ, จตุปรี”ติอาทีสุ. ปญฺจมฺยนฺเตน สห อป-ปริ-พหิ-อุทิจฺจาทีนํ อปปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว อปปาฏลิปุตฺตํ, ปริปาฏลิปุตฺตํ, พหิปาฏลิปุตฺตํ, อุทิจฺจปาฏลิปุตฺตนฺ”ติอาทีสุ.

ปญฺจมฺยนฺเตน สห อาอิจฺเจตสฺส มริยาทาภิวิธิมฺหิ “อาปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว อาปาฏลิปุตฺตํ, อากุมารา ยโส กจฺจายนสฺส อากุมารนฺ”ติอาทีสุ. ลกฺขณ-วาจเกน สห อภิ-ปติอิจฺเจเต “สมภิมุเข อคฺคิมฺหิ อภิมุขา สลภา ปตนฺติ อุพฺภคฺคิ, ปจฺจคฺคี”ติอาทีสุ. อนุสทฺทสฺส สมีปตฺเถ “วนสฺส สมีปมนุวนนฺ”ติอาทีสุ. ตสฺเสวายามตฺเถ “อนุคตา คงฺคา อนุคงฺคํ พาราณสี”ติอาทีสุ. ติฏฺฐคฺวาทีนํ อญฺญ-ปทตฺเถ ฐาเน กาเล วา “ติฏฺฐนฺติ คาโว ตสฺมึ ฐาเน กาเล วา ติฏฺฐคุ, วหนฺติ คาโว อสฺมึ ฐาเน กาเล วา วหคุ, ขเล ยวา อสฺมึ กาเล ฐาเน วา ขลยวนฺ”ติอาทีสุ.

ฉฏฺฐฺยนฺเตน สห ปาเร-มชฺเฌสทฺทานํ “ปาเร คงฺคาย ปาเรคงฺคํ, มชฺเฌ คงฺคาย มชฺเฌคงฺคนฺ”ติอาทีสุ. วํสวาจเกน สงฺขฺยาสทฺทานํ “ตโย โกสลา วํสา อสฺส ปรํปรายาติ ติโกสลนฺ”ติอาทีสุ. เตสญฺจ นทีวาจเกหิ สทฺธึ “สตฺต โคธาวริโย สมาหฏา สตฺตโคธาวรนฺ”ติอาทีสุ. อญฺญปทตฺเถ สญฺญายํ นทีวาจกานํ “อุมตฺตา คงคา ยสฺมึ ปเทเส อุมตฺตคงฺคํ, ตุณฺหิคงฺคํ, โลหิตคงฺคํ”ตฺยาทีสุ. เอวมภิปฺปปญฺจิตมฺปิ นิปฺปปญฺโจ มหากจฺจายโน ยํ ชินวจนานุรูปํ, ตํ สพฺพมปริจฺจเชตฺวา “อุปสคฺค-นิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว”ตีมินาวาคฺคเหสิ.

อุปนครนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปนครนฺติ “นครสฺส สมีเป วตฺตตี”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ตฺยธิกิจฺจ อเนน สมาสํ กตฺวา อพฺยยี-ภาวสมาสญฺจ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปญฺจ “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ สรนฺตสฺส ปกติภาวญฺจ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ สมาสนฺตคตาน-มการนฺโต”ติ วตฺตมาเน “อํวิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา”ติ วิภตฺติยา อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตถา ทรถานมภาโว นิทฺทรถํ. มสกานมภาโว นิมฺมสกํ. วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ, เย เย วุฑฺฒา วาติ ยถาวุฑฺฒํ. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ. จิตฺตมธิกิจฺจ วตฺตนฺตีติ อธิจิตฺตํ. ปพฺพตสฺส ติโร ติโรปพฺพตํ. โสตสฺส ปฏิ ปฏิโสตํ. ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทนฺติ อตฺเถ สมาเส กเต อิตเรสํ รูปสิทฺธิ.

[๓๒๐] โส นปุํสกลิงฺโค

กิมตฺถมิทํ. “โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺยยีภาวคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. นปุํสกลิงฺโคติ การิยาติเทโส. ยถา มญฺจฏฺฐา มญฺจาติ วุจฺจนฺติ, ตถา นปุํสก-ลิงฺคฏฺฐํ การิยํ นปุํสกลิงฺคนฺติ วุจฺจติ. เตเนว วิญฺญายติ โส นปุํสกลิงฺค-การิยภาโว โหตีติ อตฺโถ. ตํ ปน “สโร รสฺโส นปุํสเก”ตฺยาทินา วุตฺตวิธานํ. อญฺญถา ลิงฺคาติเทเส อธิปญฺญนฺติอาทีสุ อธิญาณนฺติอาทิรูปํ.

อธิกุมารีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อธิกุมารีติ “กุมารีสุ อธี”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ อพฺยยีภาวสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อิมินา นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา. สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ สรสฺส รสฺสํ กตฺวา “อญฺญสฺมา โลโป เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ตถา วธุยา สมีเป วตฺตตีติ อุปวธุ. คงฺคาย สมีเป วตฺตตีติ อุปคงฺคํ. เกวลํ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิภตฺติยา อมาเทสกรณเมว วิเสโส. มณิกาย สมีเป วตฺตตีติ อุปมณิกํ.

[๓๒๑] ทิคุสฺเสกตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “ทิคุสมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. นปุํสกลิงฺคคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ติโลกนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ ติโลกนฺติ “ตโย โลกา สมาหฏา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ วตฺตมาเน “สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู”ติ ทิคุสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตถา ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ. ตีณิ นยนานิ ตินยนํ. ตโย สิงฺคา ติสิงฺคํ. จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ. ทส ทิสา ทสทิสํ. ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํ.

[๓๒๒] ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ตถา ทฺวนฺเท สมาเส ปาณฺยงฺค-ตูริยงฺค-โยคฺคงฺค-เสนงฺค-ขุทฺท-ชนฺตุก-วิวิธ-วิรุทฺธ-วิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนํ เอกตฺตญฺจ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺเจ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. นปุํสกลิงฺคคฺคหณญฺจ เอกตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปาณิโน จ ตูริยานิ จ โยคฺคานิ จ เสนา จ ปาณิตูริยโยคฺคเสนา. เตสํ องฺคานิ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ. ขุทฺทานิ ชนฺตุกานิ ขุทฺทชนฺตุกานิ. วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา. วิวิธา จ เต สภาคา จาติ วิสภาคา. ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ จ ขุทฺทชนฺตุกานิ จ วิวิธวิรุทฺธา จ วิสภาคา จ ปาณิ-ตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคา. เต อตฺถา เยสนฺเต ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถา. เต อาทโย เยสนฺเต ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทโย. เตสํ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺค-ขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนํ. จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ.

จกฺขุโสตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จกฺขุโสตนฺติ “จกฺขุ จ โสตญฺจา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ ตํสทิสาเนวาติ.

[๓๒๓] วิภาสา รุกฺขติณปสุธนธญฺญชนปทาทีนญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “รุกฺข-ติณ-ปสุ-ธน-ธญฺญ-ชนปทาทีนเมกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ โหติ ทฺวนฺทสมาเส วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. นปุํสกคฺคหณญฺจ เอกตฺตคฺคหณญฺจ ทฺวนฺทคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ วิกปฺปนตฺถมิทมารทฺธํ.

อสฺสตฺถกปีตนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสตฺถกปีตนนฺติ “อสฺสตฺโถ จ ปีตโน จา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสาทึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อสฺสตฺถกปีตนาติ วิภาสาคฺคหณผลํ. ตํ ปน วุตฺต-นเยน สมาสาทึ กตฺวา วิภาสาคฺคหเณนีมินา เอกตฺตาทิมกตฺวา ตโต พหุวจน-โยวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โย-วจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๓๒๔] ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย

กิมตฺถมิทํ. “ทฺวิปทอิจฺเจตานิ ตุลฺยาธิกรณานิ ยทา สมสฺสนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุลฺยํ อธิกรณํ เยสนฺตานิ ตุลฺยาธิกรณานิ. เทฺว ปทานิ เยสํ ตานิ ทฺวิปทานิ. ตุลฺยาธิกรณานีตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อิธ ปน กมฺม-วจนิจฺฉาสมฺภวา ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณติ วุตฺตํ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทมฺปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ “กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตี”ติ กมฺมธารโยติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ.

มหาปุริโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มหาปุริโสติ “มหนฺโต จ โส ปุริโส จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา อิมินา กมฺมธารสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทสํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตถา กณฺโห จ โส สปฺโป จาติ กณฺหสปฺโป. นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺจาติ นีลุปฺปลํ. โลหิตญฺจ ตํ จนฺทนญฺจาติ โลหิตจนฺทนํ. พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา. ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญา. เอตฺถ จ อนฺตทฺวยสฺมึ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ วตฺตมาเน “กมฺมธารยสญฺเญ เจ”ติ ปุมมิว กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ กตสฺสาปจฺจยสฺส จ ตเมวาธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ กตสฺสีปจฺจยสฺส จาภาวเมว วิเสโส. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๒๕] สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุ

กิมตฺถมิทํ. “สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กมฺมธารยคฺคหณญฺจ สมาสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สงฺขฺยา ปุพฺพา ยสฺส โส สงฺขฺยาปุพฺโพ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ เทฺว คาโว ทิคุ. ทิคุสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส ทิคูติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๓๒๖] อุเภ ตปฺปุริสา

กิมตฺถมิทํ. “อุเภ ทิคุกมฺมธารยสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ.

ทฺวิปทมิทํ. กมฺมธารยคฺคหณญฺจ ทิคุคฺคหณญฺจ สมาสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ ครุสญฺญากรณํ “ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส ตปฺปุริโส”ติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ.

อพฺราหฺมโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อพฺราหฺมโณติ “น พฺราหฺมโณ”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กมฺมธารยสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ นสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตถา น วสโล อวสโล. อปญฺจวสฺสนฺติ “ปญฺจ วสฺสานิ สมาหฏานี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กมฺมธารยสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา “สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู”ติ ทิคุสญฺญํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ วตฺตมาเน “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ นปุํสกลิงฺคเมกตฺตญฺจ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “น ปญฺจวสฺสนฺ”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๒๗] อมาทโย ปรปเทภิ

กิมตฺถมิทํ. “ตา อมาทโย วิภตฺติโย ยทา ปรปเทภิ นาเมหิ สมสฺสนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตปฺปุริสคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทมฺปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ภูมิคโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภูมิคโตติ “ภูมึ คโต”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ ตปฺปุริสสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สพฺพรตฺตึ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโน. อปายํ คโต อปายคโต. อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ. สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ. กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ. อาคนฺตุกสฺส ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ. เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต. โจรา ภยํ โจรภยํ. รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโต. ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ. รูเป สญฺญา รูปสญฺญา. สํสาเร ทุกฺขํ สํสารทุกฺขนฺติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

[๓๒๘] อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ

กิมตฺถมิทํ. “อญฺเญสํ ปทานํ อตฺเถสุ นามานิ ยทา สมสฺสนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. สมาสปทโต อญฺญํ ปทํ อญญปทํ. ตสฺส อตฺโถ อญฺญปทตฺโถ. เตสุ อญฺญปทตฺเถสุ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ “พหโว วีหโย ยสฺส โสยํ พหุพฺพีหิ, พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส พหุพฺพีหี”ติ อนฺวตฺถ-สญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทมฺปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

อาคตสมโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาคตสมโณติ “อาคตา สมณา อิมํ สํฆารามนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ พหุพฺพีหิสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิโต ปฏฺฐาย พฺรหฺมสฺสร-ปริยนฺตานิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยานิ.

สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหาราติ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ ปณฺณปุปฺผผลานิ. สยเมว ปติตานิ สยํปติตานิ. สยํปติตานิ จ ตานิ ปณฺณ-ปุปฺผผลานิ เจติ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ. วายุ จ โตยญฺจ วายุโตยานิ. สยํ-ปติตปณฺณปุปฺผผลานิ จ วายุโตยานิ จ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ. สยํ-ปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ อาหารา เยสนฺเต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุ-โตยาหารา อิสโย. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อยํ ปน ทฺวนฺท-กมฺมธารยคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา สยํปติตปุปฺผผลวายุโตเยหิ อาหารา เยสนฺเต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา อิสโย. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณ-พหุพฺพีหิ.

นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานูติ นานาปการา ทุมา นานาทุมา. นานา-ทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ. นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ. นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา. นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผ-วาสิตสานุ ปพฺพตราชา. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา วาสิตา สานู วาสิตสานู. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. นานา-ทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตสานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิต-สานุ ปพฺพตราชา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏติ อมฺพุ๊ ธาเรตีติ อมฺพุธโร. โก โส. ปชฺชุนฺโน. วิวิธา อาลมฺโพ พฺยาลมฺโพ. พฺยาลมฺโพ จ โส อมฺพุธโร จาติ พฺยาลมฺพมฺพุธโร. พฺยาลมฺพมฺพุธรสฺส พินฺทุ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุ. พฺยาลมฺพมฺพุ-ธรพินฺทูหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต. พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต กูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ ปพฺพตราชา. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา จุมฺพิโต กูโฏ จุมฺพิตกูโฏ. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิตกูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ ปพฺพต-ราชา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อมิตพลปรกฺกมชุตีติ น มิตา อมิตา. พลญฺจ ปรกฺกโม จ ชุติ จ พลปรกฺกมชุติโย. อมิตา พลปรกฺกมชุติโย ยสฺส โสยํ อมิตพลปรกฺกมชุติ. อยํ ปน กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ปีโณรกฺขํสพาหูติ อุโร จ อกฺขญฺจ อํโส จ พาหุ จ อุรกฺขํสพาหโว. ปีณา อุรกฺขํสพาหโว ยสฺส โสยํ ปีโณรกฺขํสพาหุ. อยํ ปน ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ปีณคณฺฑวทนถนูรุชฆนาติ คณฺโฑ จ วทนญฺจ ถโน จ อูรุ จ ชฆนญฺจ คณฺฑวทนถนูรุชฆนา. ปีณา คณฺฑวทนถนูรุชฆนา ยสฺสา สายํ ปีณ-คณฺฑวทนถนูรุชฆนา. อยํ ปน ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณติ สุรา จ อสุรา จ ครุฑา จ มนุชา จ ภุชคา จ คนฺธพฺพา จ สุราสุรครุฑ-มนุชภุชคคนฺธพฺพา. ปวรา จ เต สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา เจติ ปวร-สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพานํ มกุฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานิ. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานํ กูฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏานิ. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชค-คนฺธพฺพมกุฏกูเฏสุ จุมฺพิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา จ เต เสลา เจติ ปวรสุราสุร-ครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏ-กูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิต-เสลสงฺฆฏฺฏิตา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตา จรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสล-สงฺฆฏฺฏิตจรโณ. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา ปวรสทฺทํ มกุฏสทฺเทน วา จรณสทฺเทน วา โยเชตฺวา สมาส-นโย วิญฺเญยฺโย. อยํ ปน จรณสทฺเทน โยชนากฺกโม. สงฺฆฏฺฏิตา จรณา สงฺฆฏฺฏิตจรณา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิต-จรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิต-เสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณ. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ. อิตรานิ จ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

อนนฺตญาโณติ น อนฺโต อนนฺโต. อนนฺตํ ญาณํ ยสฺส โสยํ อนนฺต-ญาโณ.

อมิตคณสรีโรติ น มิตํ อมิตํ. คณํเอว สรีรํ คณสรีรํ. อมิตํ คณสรีรํ ยสฺส โสยํ อมิตคณสรีโร.

อมิตพลปรกฺกมปตฺโตติ น มิตา อมิตา. พลญฺจ ปรกฺกโม จ พล-ปรกฺกมา. อมิตาเอว พลปรกฺกมา อมิตพลปรกฺกมา. อมิตพลปรกฺกมา ปตฺตา เยน โสยํ อมิตพลปรกฺกมปตฺโต. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตกนฺทโรติ มตฺตาเอว ภมรา มตฺตภมรา. มตฺตภมรานํ คณา มตฺตภมรคณา. มตฺตภมรคเณหิ จุมฺพิตานิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตานิ. วิกสิตานิเอว ปุปฺผานิ วิกสิตปุปฺผานิ. มตฺต-ภมรคณจุมฺพิตานิ วิกสิตปุปฺผานิ เยสํ เต มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา. วลฺลิ จ นาครุกฺโข จ วลฺลินาครุกฺขา. มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา จ เต วลฺลิ-นาครุกฺขา เจติ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺขา. มตฺตภมรคณ-จุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตานิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผ-วลฺลินาครุกฺโขปโสภิตานิ. มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาค-รุกฺโขปโสภิตกนฺทโร. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา อุปโสภิตานิ กนฺทรานิ อุปโสภิตกนฺทรานิ. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิต-กนฺทโร. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโรติ รุกฺขา จ ติณานิ จ รุกฺข-ติณานิ. นานปฺปการาเอว รุกฺขติณานิ นานารุกฺขติณานิ. นานารุกฺขติเณหิ ปติตานิ นานารุกฺขติณปติตานิ. นานารุกฺขติณปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานารุกฺขติณปติตปุปฺผานิ. นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตานิ นานารุกฺข-ติณปติตปุปฺโผปโสภิตานิ. นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺม-ธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา อุปโสภิตานิ กนฺทรานิ อุปโสภิตกนฺทรานิ. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส เสลราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรหตฺถาติ มุสโล จ ผาโล จ ปพฺพโต จ ตรุ จ กลิงฺคโร จ สโร จ ธนุ จ คทา จ อสิ จ โตมโร จ มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา. นานปฺปการา มุสลผาล-ปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิ-โตมรา. นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา หตฺเถสุ เยสนฺเต นานา-มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรหตฺถา. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

[๓๒๙] นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท

กิมตฺถมิทํ. “เอกวิภตฺติกานํ นามานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺทสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สมุจฺจยนํ สมุจฺจโย. สมฺปิณฺฑกรณมิตฺยตฺโถ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ “เทฺว เทฺว นาวา ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส ทฺวนฺโท”ติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ. ตถา หิ ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน อพฺยยีภาโว. อุตฺตร-ปทตฺถปฺปธาโน ตปฺปุริโส. อญฺญปทตฺถปฺปธาโน พหุพฺพีหิ. อุภยตฺถปฺปธาโน ทฺวนฺโทติ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทํปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๓๐] มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท

กิมตฺถมิทํ. “เตสํ มหนฺตสทฺทานํ มหาอาเทโส โหติ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. พหุวจนนิทฺเทโส “มหนฺตสทฺทสฺส มหอิจฺจาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เตเนว มหปฺผลํตฺยาทีนิ สิชฺฌนฺติ. อุทาหรณานิ นยานุโยเคน สุวิญฺ-เญยฺยาเนว.

[๓๓๑] อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ

กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท สเจ ภาสิตปุมิตฺถี, ปุมาว ทฏฺฐพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ ปทคฺคหณญฺจ วตฺตเต. ภาสิโต ปุมา ยสฺสา สา ภาสิตปุมา. อิตฺถีตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. เตน จ “อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุมาว ทฏฺฐพฺพา”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อิตฺถีติ อิตฺถิวาจกสทฺทมาห. อญฺญถา ภาสิตปุมาติเอว น วตฺตพฺพํ สิยา.

ทีฆชงฺโฆตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทีฆชงฺโฆติ “ทีฆา ชงฺฆา ยสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา ภาสิตปุมตฺตา ตุลฺยาธิกรณตฺตา จ อิธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ ทีฆสทฺทโต กตสฺสาปจฺจยสฺสาภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตถา กลฺยาณา ภริยา ยสฺส โสยํ กลฺยาณภริโย. ปหุตา ปญฺญา ยสฺส โสยํ ปหุตปญฺโญ. พฺราหฺมณพนฺธุภริยาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน “พฺราหฺมณพนฺธุ จ สา ภริยา เจ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมธารยสมาสาทึ กตฺวา สติปิ ตุลฺยา-ธิกรเณ ปเท ภาสิตปุมตฺตาภาวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ กตสฺสาปจฺจยสฺสา-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๓๓๒] กมฺมธารยสญฺเญ จ

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมธารยสญฺเญ จ สมาเส อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท สเจ ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิทานิ อิตฺถิวาจโก, โส ปุมาว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ อนนฺตรสุตฺตญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อุทาหรณานิ จ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ กตสฺสีปจฺจยสฺสาภาวกรณเมเวห วิเสโส.

ขตฺติยพนฺธุทาริกาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สติปิ กมฺมธารยตฺเต ทาริกาสทฺทสฺส นิยติตฺถิวาจกตฺตา ภาสิตปุมตฺตาภาวโต อิธ วุตฺตวิธานํ น โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๓๓] อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส

กิมตฺถมิทํ. “นสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเสกเทสตฺตา ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อตฺตํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๓๓๔] สเร อนฺ

กิมตฺถมิทํ. “สเร ปเร นสฺส ปทสฺส สพฺพสฺเสว อนาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๓๕] กทฺ กุสฺส

กิมตฺถมิทํ. “กุอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กทมิตฺยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๓๖] กาปฺปตฺเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “กุอิจฺเจตสฺส กาอาเทโส โหติ อปฺปตฺเถสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ กฺวจตฺถํ ทีเปติ. อปฺปตฺเถติ อวตฺวา พหุวจโนจฺจารเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

กาลวณนฺติ เอตฺถ “อปฺปกํ ลวณนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา กุสทฺทสฺส กาอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กาปุปฺผนฺติ เอตฺถ “อปฺปกํ ปุปฺผํ ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา กมฺมธารยสมาสํ วา อิมินา กุสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กาปุริโสติ “กุจฺฉิโต ปุริโส”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา อปฺปตฺถาภาเวปิ พหุวจนสฺสตฺถสฺส พหุตาทีปนโต กุจฺฉิตตฺเถ กุสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ จคฺคหณผลํ.

[๓๓๗] กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต

กิมตฺถมิทํ. “สมาสนฺตคตานํ นามานํ อนฺโต กฺวจิ อการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

เทวราโชติ “เทวานํ ราชา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา เทวราชสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน “สฺยา เจ”ติ สิวจนสฺส อาการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา สมาสนฺตคตสฺส ราช-สทฺทสฺส อนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโส-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

“นนฺวิมินา สมาสนฺตคตสฺส อนฺตสรสฺส วิหิตตฺตา ‘สฺยา เจ’ติ สิสฺสาการา-เทเสเนว ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. ยทิ หิ สิยา, อิมสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา. อการนฺตสฺสาปิ หิ อิมินา อการกรณํ ตนฺนิมิตฺตวิธิโน อสมาเวสตฺถํ. “สฺยา เจ”ตีมินา ปน สิสฺสาการาเทเส กเต วิธิโน ภาชนาภาวา กุโต ตนฺนิมิตฺตวิธิโน สมาเวโส สิยา. “นนฺวิมินา วิภตฺตาเทสสฺสาปิ ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคาสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ. อปรานิ เทฺว ตสฺสทิสาเนว.

ปญฺจาหนฺติ “ปญฺจ อหานิ สมาหฏานี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทิคุสมาสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ วตฺตมาเน “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ เอกตฺตํ นปุํสกตฺตญฺจ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สมาสนฺตคตสฺส อการาเทสํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทํ ปน ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติก-ภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.

ปจฺจกฺขธมฺมาตฺยาทีนิ วิย ‘อยมาการนฺโต อิการนฺโต เจ’ติ สงฺกา สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถญฺจ.

ปญฺจควนฺติ “ปญฺจ คาโว สมาหฏา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทิคุสมาสาทึ กตฺวา ปญฺจโคสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สมาสนฺตคตสฺส โคสทฺทสฺส อนฺเต อการํ กตฺวา “คาว เส, อวํมฺหิ จ, ตโต นมํ ปติมฺหา ลุตฺเต จ สมาเส”ติ วตฺตมาเน “โอ สเร เจ”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สิสฺส อมาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

“นนฺวิมินา สมาสนฺตคตสฺส อนฺตสฺเสว ภวิตพฺพํ, อถ กถํ อนฺเต โหตี”ติ. “กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺตสฺเสติ วตฺตพฺเพปิ เอวํ วจนมตฺถนฺตรนิทสฺสนตฺถํ. อยํปิ หิ อตฺโถ เอตสฺส สมฺภวติ กฺวจิ สมาสนฺตคตานํ นามานํ อนฺโต หุตฺวา อกาโร โหตี”ติ. อถ วา อนฺตสฺเสว โหตุ. “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ สสรํ ปน วการาคมํ กตฺวาปิ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อีทิสตฺถํ วจนํ.

ฉตฺตูปาหนนฺติ “ฉตฺตญฺจ อุปาหนา จา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺจา”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺเจกตฺตํ กตฺวา นปุํสกลิงฺคตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ กตสฺสาปจฺจยสฺสาภาวํ กตฺวา อิมินา สมาสนฺตคตสฺส อุปาหนสทฺทนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺส อมา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทมฺปิ หิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ.

อุปสรทนฺติ “สรทสฺส สมีเป วตฺตตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อพฺยยีภาวสมาสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สรทสทฺทนฺตสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทํปิ อนนฺตรํ วิย วุตฺตํ.

วิสาลกฺโขติ “วิสาลา อกฺขี ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา อกฺขิสทฺทนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา สิสฺโส-การาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วิมุโขติ “วิรูปํ มุขํ ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทมฺปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวนิทสฺสนตฺถํ. “กฺวจิ สมาสนฺตคตานํ อนฺโต”ติ วตฺตพฺเพปิ การคฺคหณกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “การคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห.

ตตฺถ จ ปจฺจกฺขธมฺมาติ “ปจฺจกฺขา ธมฺมา ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิธ การคฺคหเณน ธมฺมสทฺทนฺตสฺส อาการา-เทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

สุรภิคนฺธีติ “สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺโธ”ติ วตฺตพฺเพ การคฺคหเณน คนฺธสทฺทนฺตสฺส อิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตถา สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ. ทุฏฺฐุ คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ. กุจฺฉิโต คนฺโธ กุคนฺโธ. “ปูติโน คนฺโธ ปูติคนฺโธ”ติ วตฺตพฺเพปิ วุตฺตนเยน อิการาเทสํ กตฺวา สุคนฺธีติอาทีนิ สาเธตพฺพานิ. ปุน ตสฺเสว ผลํ ทสฺเสนฺโต “นทีอนฺตา จ กตฺตุอนฺตา จ กปจฺจโย โหตี”ตฺยาทิมาห.

ตตฺถ จ พหุนทิโกติ “พหู นทิโย ยสฺมึ ชนปเท”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา พหุนทีสทฺทโต กปจฺจยํ กตฺวา “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ ปุมมิว กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ กตสฺสีปจฺจยสฺสาภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาการสฺสิการาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

พหุกตฺตุโกติ “พหโว กตฺตาโร ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา “พหูนํ กตฺตา”ติ วา พหุกตฺตุสทฺทโต กปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๓๓๘] นทิมฺหา จ

กิมตฺถมิทํ. “นทิมฺหา จ กปจฺจโย โหติ สมาสนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. สมาสนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณมนนฺตรสุตฺเต การคฺคหณานุกฑฺฒ-นตฺถํ. ตสฺมึ อากฑฺฒิเต กปจฺจโยปิ อากฑฺฒิโตว โหติ ตทนฺโตคธตฺตา ตสฺส.

พหุกนฺติโกติ “พหู กนฺติโย ยสฺสา”ตฺยตฺเถ สมาสํ กตฺวา พหุกนฺติ-สทฺทโต กปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

พหุนทิโกติ “พหู นทิโย ยสฺสา”ตฺยตฺเถ สมาสํ กตฺวา พหุนทีสทฺทโต กปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๓๓๙] ชายาย ตุทํชานิ ปติมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ชายาอิจฺเจตาย ตุทํ-ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติมฺหิ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ตุทํปติ, ชานิปตีตฺยุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๔๐] ธนุมฺหา จ

กิมตฺถมิทํ. “ธนุมฺหา จ อาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. จคฺคหเณน ปจฺจกฺขธมฺมาติอาทีสุปิ โหติ. คณฺฑิวธนฺวาติ “คณฺฑิโว ธนู ยสฺสา”ตฺยตฺเถ สมาสํ กตฺวา คณฺฑิวธนุสทฺทโต อาปจฺจยํ กตฺวา อุการสฺส วการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๓๔๑] อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อมาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๓๔๒] สโร รสฺโส นปุํสเก

กิมตฺถมิทํ. “นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส อพฺยยีภาวสมาสสฺส สโร รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๓๔๓] อญฺญสฺมา โลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา อนการนฺตา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป สมาสกปฺโป

สตฺตโม ปริจฺเฉโท

----------------------------

ตทฺธิตกปฺป

อฏฺฐมปริจฺเฉท

[๓๔๔] วา ณาปจฺเจ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อปจฺจตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

วาสิฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปน วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโย-คนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุ-วณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺส อาการวุทฺธึ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ วตฺตมาเน “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาส-กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

วาสิฏฺฐีติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ตีมินา ณปจฺจยนฺตตฺตา อีปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลป-กรณเมว วิเสโส. วาสิฏฺฐนฺติ เอตฺถ นปุํสกลิงฺคตฺตา สิวิภตฺติสฺส “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ อมาเทสกรณเมว วิเสโส.

ภารทฺวาโชติ “ภารทฺวาชสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. โคตโมติ “โคตมสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิมินา ณปจฺจยาทึ กตฺวา ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกตฺตา วุทฺธิยาปิ วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ. วาสุเทโวติ “วสุ-เทวสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. พาลเทโวติ “พลเทวสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. เวสฺสามิตฺโตติ “วิสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๔๕] ณายนณาน วจฺฉาทิโต

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา วจฺฉาทิโต สทฺทคณโต ณายน-ณานปจฺจยา โหนฺติ ‘ตสฺส อปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

วจฺฉายโนติ “วจฺฉสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณายน-ปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วจฺฉาโนติ ตสฺมึเยว อตฺเถ ณานปจฺจยํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

สากฏายโนติ “สกฏสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ วุทฺธิมฺหิ จ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กณฺหายโนติ “กณฺหสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. กณฺหาโนติ ตสฺมึเยวตฺเถ ณานปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๔๖] เณยฺโย กตฺติกาทีหิ

กิมตฺถมิทํ. “เตหิ กตฺติกาทีหิ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ เณยฺยปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กตฺติเกยฺโยติ “กตฺติกายาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณยฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๔๗] อโต ณิ วา

กิมตฺถมิทํ. “อการนฺตโต ณิปจฺจโย โหติ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

ทกฺขีติ ทกฺขสทฺทโต “ทกฺขสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณิปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สกฺยปุตฺติโก, นาฏปุตฺติโกติ วาคฺคหณผลานิ. ณิกปจฺจยกรณเมเวตฺถ วิเสโส.

[๓๔๘] ณโวปกฺวาทีหิ

กิมตฺถมิทํ. “อุปกุอิจฺเจวมาทีหิ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ ณวปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

โอปกโวติ อุปกุสทฺทโต “อุปกุสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณวปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อุการสฺโสการ-วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๔๙] เณร วิธวาทิโต

กิมตฺถมิทํ. “วิธวาทิโต สทฺทคณโต เณรปจฺจโย โหติ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เวธเวโรติ วิธวาสทฺทโต “วิธาวาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณรปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อิการสฺเสการ-วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๐] เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก

กิมตฺถมิทํ. “เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหตีตฺยตฺเถ ณิกปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณมตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถํ.

เตลิกนฺติ ติลสทฺทโต “ติเลน สํสฏฺฐนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

นาวิโกติ นาวาสทฺทโต “นาวาย ตรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. วาคฺคหณสฺสตฺถนฺตรวิกปฺปนโต ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “วาติ วิกปฺปนตฺเถนา”ติอาทิมาห. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๑] ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตมธีเต’ติ อตฺเถ จ ‘เตน กตนฺ’ติอาทฺยตฺเถ จ ‘ตมฺหิ จ สนฺนิธานํ, ตตฺถ นิยุตฺตํ, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ, ตมสฺส ชีวิตมิ’จฺเจเตสฺวตฺเถสุ ณิกปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ณิกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมตฺเถ สมุจฺเจติ.

เวนยิโกติ “วินยมธีเต”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เวยฺยากรณิโกติ “พฺยากรณมธีเต”ติ อตฺเถ อิมินา ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต “มา ยูนมาคโม ฐาเน”ติ วุทฺธิมกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ปุน “มา ยูนมาคโม ฐาเน”ติ เอการวุทฺธิมาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มาควิโกติ เอตฺถ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ วตฺตมาเน “ยวม-ทนตรลา จาคมา”ติ วการาคโมว วิเสโส. อาทิคฺคหเณน ยถา หตพนฺธาวุธา-พาธตฺเถสุ โหติ, ตถา ตตฺถ วิทิตาทฺยตฺเถปิ โหติ. เตน จ “โลเก วิทิตา”ติ อตฺเถ โลกิกาติอาทีนิ รูปานิ สิชฺฌนฺติ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ อตฺเถ ณิกปจฺจยมฺหิ กรียมาเนน วิรุชฺฌติ, ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ กตฺตพฺพเมว.

[๓๕๒] ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ราคตฺถมฺหา สทฺทคณโต ณปจฺจโย โหติ ‘เตน รตฺตํ, ตสฺเสทนฺ’ติ อตฺเถสุ จ อญฺญตฺเถสุ จ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมตฺเถ จ ราคตฺถวาจกโต อญฺญตฺถ-สทฺทคฺคหณญฺจ สมฺปิณฺเฑติ. อิธ ปน กิญฺจาปิ ‘เตน รตฺตนฺ’ติ อวุตฺตํ, ตถาปิ อิธ ราคาติ วุตฺตตฺตา จ ‘อญฺญตฺเถสุ จา’ติ อธิปฺเปตสพฺพตฺถสงฺคหณวเสน วุตฺตตฺตา จ ‘เตน รตฺตนฺ’ติ อตฺโถวาวคนฺตพฺโพ.

กาสาวนฺติ กสาวสทฺทโต “กสาเวน รตฺตนฺ”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๓] ชาตาทีนมิมิยา จ

กิมตฺถมิทํ. “ชาตอิจฺเจวมาทีนมตฺเถ อิม-อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ.

ปจฺฉิโมติ ปจฺฉาสทฺทโต “ปจฺฉา ชาโต”ติ อตฺเถ อิมินา อิมปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๔] สมูหตฺเถ กณฺณา

กิมตฺถมิทํ. “สมูหตฺเถ กณฺ-ณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ราชปุตฺตโกติ “ราชปุตฺตานํ สมูโห”ติ อตฺเถ อิมินา กณฺปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ราชปุตฺตกสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๕] คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา

กิมตฺถมิทํ. “คาม-ชน-พนฺธุ-สหายอิจฺเจวมาทีหิ สมูหตฺเถ ตาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สมูหตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คามตาติ คามสทฺทโต “คามานํ สมูโห”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตาปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๖] ตทสฺส ฐานมิโย จ

กิมตฺถมิทํ. “ตทสฺส ฐานนฺ’ติ อตฺเถ อิยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน หิตาทฺยตฺเถปิ อิยปจฺจโย โหติ. เตน “อุปาทานานํ หิตา”ติ อตฺเถ อิธ จคฺคหเณน อิยปจฺจเย กเต อุปาทานิยาติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ.

มทนิยนฺติ มทนสทฺทโต “มทนสฺส ฐานนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา อิยปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๗] อุปมตฺถายิตตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อุปมตฺเถ อายิตตฺตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมสทฺทโต “ธูมมิว ทิสฺสติ อทุนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา อายิตตฺตปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๘] ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล

กิมตฺถมิทํ. “ตนฺนิสฺสิตตฺเถ ลปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ทุฏฺฐุลฺลนฺติ ทุฏฺฐุสทฺทโต “ทุฏฺฐุํ นิสฺสิตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ลปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ลการสฺส เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๕๙] อาลุ ตพฺพหุเล

กิมตฺถมิทํ. “ตพฺพหุลตฺเถ อาลุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อภิชฺฌาลูติ อภิชฺฌาสทฺทโต “อภิชฺฌา อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา”ติ วา อตฺเถ อิมินา อาลุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๖๐] ณฺยตฺตตา ภาเว ตุ

กิมตฺถมิทํ. “ณฺย-ตฺต-ตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภาวตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อาลสฺยนฺติ อลสสทฺทโต “อลสสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๖๑] ณ วิสมาทีหิ

กิมตฺถมิทํ. “วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ณปจฺจโย โหติ ภาวตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เวสมนฺติ วิสมสทฺทโต “วิสมสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา วุทฺธึ จ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๖๒] รมณียาทิโต กณฺ

กิมตฺถมิทํ. “รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณฺปจฺจโย โหติ ภาวตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. รามณียกนฺติ รมณียสทฺทโต “รมณียสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา กณฺปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๖๓] วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา

กิมตฺถมิทํ. “วิเสสตฺเถ ตร-ตม-อิสิก-อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปาปตโรติ “สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ อตฺเถ อิมินา ตรปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปาปิสิโกติอาทีสุ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาโวว วิเสโส.

[๓๖๔] ตทสฺสตฺถีติ วี จ

กิมตฺถมิทํ. “ตทสฺสตฺถีตฺยตฺเถ วีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

เมธาวีติ เมธาสทฺทโต “เมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ อิมินา วีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สุเมธโสติ จคฺคหณ-ผลํ. ตํ ปน สุเมธาสทฺทโต “สุเมธา ยสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ อิธ จคฺคหเณน โสปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ มชฺเฌ รสฺสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๓๖๕] ตปาทิโต สี

กิมตฺถมิทํ. “ตปอิจฺเจวมาทิโต ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ สีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตปสฺสีติ ตปสทฺทโต “ตโป ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สีปจฺจยํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ วตฺตมาเน “ส สเร วาคโม”ติ เอตฺถานุวตฺติตาทิคฺคหเณน สการาคมํ วา กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วา สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๖๖] ทณฺฑาทิโต อิกอี

กิมตฺถมิทํ. “ทณฺฑาทิโต อิก-อีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทณฺฑิโกติ ทณฺฑสทฺทโต “ทณฺโฑ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.

[๓๖๗] มธฺวาทิโต โร

กิมตฺถมิทํ. “มธฺวาทิโต รปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. มธุโรติ มธุสทฺทโต “มธุ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๖๘] คุณาทิโต วนฺตุ

กิมตฺถมิทํ. “คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คุณวาติ คุณสทฺทโต “คุโณ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ วตฺตมาเน “อา สิมฺหี”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๓๖๙] สตฺยาทีหิ มนฺตุ

กิมตฺถมิทํ. “สตฺยาทีหิ มนฺตุปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สติมาติ สติสทฺทโต “สติ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาอาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว วุตฺตสทิสตฺตา.

[๓๗๐] สทฺธาทิโต ณ

กิมตฺถมิทํ. “สทฺธาทิโต ณปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สทฺโธติ สทฺธาสทฺทโต “สทฺธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุตฺตตฺตา วุทฺธิมกตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๗๑] อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “อายุสทฺทสฺส อุการสฺส อสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อายสฺมาติ อายุสทฺทโต “อายุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อุการสฺส อสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ วตฺตมาเน “อา สิมฺหี”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๓๗๒] ตปฺปกติวจเน มโย

กิมตฺถมิทํ. “ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โสวณฺณมยนฺติ สุวณฺณสทฺทโต “สุวณฺเณน ปกตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา มยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๓๗๓] สงฺขฺยาปูรเณ โม

กิมตฺถมิทํ. “สงฺขฺยาปูรณตฺเถ มปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปญฺจโมติ ปญฺจสทฺทโต “ปญฺจนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ อิมินา มปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.

[๓๗๔] ส ฉสฺส วา

กิมตฺถมิทํ. “ฉสทฺทสฺส สการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สฏฺโฐติ ฉสทฺทโต “ฉนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺต-มาเน “จตุจฺเฉหิ ถฐา”ติ ฐปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ฉสฺส สการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา สฏฺฐสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๓๗๕] เอกาทิโต ทสสฺสี

กิมตฺถมิทํ. “เอกาทิโต ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สงฺขฺยาปูรณคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุ-วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เอกาทสีติ “เอโก จ ทส จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต ฉฏฺฐิพหุวจนํ กตฺวา “เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ เอกสทฺทนฺตสฺส อาการาเทสํ กตฺวา “เอกาทสนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม, ส ฉสฺส วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทสสทฺทโต อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ปญฺจทสีติ เอตฺถ “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ อาการาเทสาภาโวว วิเสโส. จาตุทฺทสีติ เอตฺถ ทการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาโว จ วุตฺตนเยน อาการาเทสาภาโว จ วิเสโส.

เอกาทส, ปญฺจทสาติ กิมุทาหรณานิ. เอตฺถ จ ปูรณตฺถาภาวา อิมินา อีปจฺจยาภาโว จ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ วตฺตมาเน “ปญฺจาทีนมการา”ติ สวิภตฺติสฺส ทสสทฺทนฺตสฺส อการาเทโสว วิเสโส.

[๓๗๖] ทเส โส นิจฺจญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ทสสทฺทสฺมึ ปเร ฉสทฺทสฺส นิจฺจํ โสอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ฉคฺ-คหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

โสฬเสติ “ฉ จ ทส เจ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทึ กตฺวา อิมินา ฉสทฺทสฺส โสอาเทสํ กตฺวา “ล ทรานนฺ”ติ ทการสฺส ลการาเทเส กเต วุตฺตนเยน สวิภตฺติสฺส ทสสทฺทนฺตสฺส อการาเทเส กเต รูปํ.

[๓๗๗] อนฺเต นิคฺคหิตญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สงฺขฺยาสทฺทานํ อนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺเตคหณํ อเปกฺขิตฺวา “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ อิโต สงฺขฺยาคฺคหณํ ฉฏฺฐฺยนฺตวเสน วตฺตติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ นิจฺจคฺ-คหณนิวตฺตนตฺถํ. เตน จาตุทฺทสี, ปญฺจทสีติ จ โหติ.

จาตุทฺทสึ ปญฺจทสินฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา นิคฺคหิตาคมกรณญฺจ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสกรณญฺจ วิเสโส.

[๓๗๘] ติ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต ติการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วุตฺตนเยน สงฺขฺยาคฺคหณญฺจ อนฺเตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อนฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

วีสติ, ตึสตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วีสตีติ “ทส จ ทส จ ทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ตโต จ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตาร-ปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ ทฺวิทสตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส วีอาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จ เตเนว อีสํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “สงฺขฺยาปูรเณ โม, อนฺเต นิคฺคหิตญฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สงฺขฺยนฺเต ติการาคมํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปา-คมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา นิคฺคหิตสฺส โลเป กเต รูปํ.

ตึสตีติ “ทส จ ทส จ ทส จ ทสทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา พหุวจนโยวิภตฺติญฺจ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺต-อฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ ติทสตฺถ-วาจกสฺส ทสสทฺทสฺส ติอาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส เตเนว อีสํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา อิมินา สงฺขฺยนฺเต ติการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ มชฺเฌ รสฺเส กเต รูปํ.

[๓๗๙] ล ทรานํ

กิมตฺถมิทํ. “ทการ-รการานํ ลการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โสฬส, จตฺตาลีสนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โสฬสาติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. จตฺตาลีสนฺติ “ทส จ ทส จ ทส จ ทส จ ทสทสทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติ-จตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํ-ฅิริตีตุตี”ติ จตุทฺทสตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส จตฺตาราเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จ อีสมาเทสํ กตฺวา สรโลโปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา อิมินา รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๓๘๐] วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ

กิมตฺถมิทํ. “วีสติ-ทสอิจฺเจเตสุ ทฺวิสทฺทสฺส พาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

พาวีสติ, พารเสติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พาวีสตีติ “เทฺว จ วีสติ จ ทฺวิวีสตี”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา “ส ฉสฺส วา”ติ วตฺตมาเน “เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ ทการสฺส รการาเทเส กเต รูปํ. ตุคฺคหณผลานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๘๑] เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน

กิมตฺถมิทํ. “เอกาทิโต ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ สงฺขฺยาเน วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน กิญฺจาปิ “ทสฺส รา”ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ทสสทฺทสฺส ทการสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยค-สิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.

เอการสาติ เอโก จ ทส จาติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เอเกน อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ทิคุตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วา วิภตฺติโลปาทิญฺจ กตฺวา “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ เอกสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา เอกาทสสทฺทโต พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จา”ติ วตฺตมาเน “ปญฺจาทีนมากาโร”ติ สวิภตฺติสฺส ทสสทฺทนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา “ส ฉสฺส วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

พารสาติ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ “วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา อิมินา ทการสฺส รการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

[๓๘๒] อฏฺฐาทิโต จ

กิมตฺถมิทํ. “อฏฺฐาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ สงฺขฺยาเน วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ สงฺขฺยานคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทสคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ ปุนารมฺภคฺคหณํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภมาโน อตฺถนฺตรํ วิญฺญาเปตีติ กตฺวา ตํวิญฺญาปนตฺถํ. เตน จ “ปญฺจทส, โสฬสา”ติ เอตฺถ สติปิ เอกาทิโต ทสสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน วุตฺตวิธานํ น โหติ.

อฏฺฐารสาติ “อฏฺฐ จ ทส จ อฏฺฐทสา”ติ วตฺตพฺเพ “ส ฉสฺส วา, เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทสสทฺทสฺมึ ทการสฺส รการา-เทสํ กตฺวา “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ อฏฺฐสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา อฏฺฐารสสทฺทโต โยวจนาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๘๓] เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา

กิมตฺถมิทํ. “ทฺวิ-เอก-อฏฺฐอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ สงฺขฺยาเน วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สงฺขฺยานคฺคหณมิหานุวตฺตเต. สติปิ วาคฺคหเณ ปุน วาคฺคหณกรณํ อุปริ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๘๔] จตุจฺเฉหิ ถฐา

กิมตฺถมิทํ. “จตุ-ฉอิจฺเจเตหิ ถ-ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน สงฺขฺยาปูรณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

จตุตฺโถติ จตุสทฺทโต “จตุนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา ถปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฉฏฺโฐติ ฉสทฺทโต “ฉนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ อิมินา ฐปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๓๘๕] ทฺวิตีหิ ติโย

กิมตฺถมิทํ. “ทฺวิ-ติอิจฺเจเตหิ ติยปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สงฺขฺยาปูรณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทุติโยติ ทฺวิสทฺทโต “ทฺวินฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ติเย ทุตาปิ เจ”ติ ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตติโยติ ติสทฺทโต “ติณฺณํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติยปจฺจยํ กตฺวา “ติเย ทุตาปิ จา”ติ ติสทฺทสฺส ตาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๓๘๖] ติเย ทุตาปิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ติยปจฺจยสฺมึ ทฺวิ-ติสทฺทานํ ทุ-ตาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ทฺวิ-ติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อปิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อปิคฺคหณจคฺคหณผลานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๘๗] เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒาฑฺฒติยา

กิมตฺถมิทํ. “เตสํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ จตุตฺถ-ทุติย-ตติยสทฺทานํ อฑฺฒสทฺทู-ปปทานํ อุปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ-ทิวฑฺฒ-ทิยฑฺฒา-ฑฺฒติยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ.

[๓๘๘] สรูปานเมกเสสฺวสกึ

กิมตฺถมิทํ. “สรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ เอกเสโส โหติ อสกินฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สมาโน รูโป เยสนฺเต สรูปา. เตสํ สรูปานํ. “สมานรูปานํ สมานสุตีนนฺ”ติ วุตฺตํ โหติ. เอกสฺเสว เสโส เอกเสโส. “เอโกว ติฏฺฐติ, อิตเร โลปมาปชฺชนฺเต”ติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ เสโสติ สิส=อสพฺพปฺปโยเคตีมสฺส รูปํ. สรูปานนฺติ วจนมตฺเตเนวาสกินฺติปิ วิญฺญายมาเน กิมตฺถมสกึคหณํ กตํ. น หิ เอกสฺส สรูปตา ยุชฺชตีติ. สจฺจํ, ตปฺปากฏีกรณตฺถํ. ยถา โลเก, ตถา สตฺเถปิ. ยถา อมหิธรสฺมึ เมรุมฺหิ อสติปิ อนทฺทิมฺหิ เกลาสสฺมึ อสติปิ สาสเนปิ อนายตนมฺหิ ธมฺมสฺมึ อสติปิ ตํสภาวปากฏีกรณตฺถเมว เมรุมหิธโร, เกลาสนทฺทิ, ธมฺมายตนนฺติอาทีนิ สทฺทปฺปโยคานิ ทิสฺสนฺติ, เอวมสมฺปถมโนตริตฺวา ตปฺปากฏี-กรณตฺถํ อสกึคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ปุริสาติ “ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสปุริสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา เอกเสสํ กตฺวา ลุตฺตสทฺทตฺถสฺสาปฺยวสิฏฺฐสทฺเทน ทีปนโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สทฺทสตฺถวิทูนํ เกจิ “ปจติ จ ปจติ จ ปจนฺตี”ตฺยาทีสุปิ เอเก เสสํ วทนฺติ. เกจิ ปน “ยถา ‘นิพฺพานญฺจ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานานี’ติ อตฺถเภทาภาวา เอกเสโส น โหติ, เอวํ กิริยายปฺยภินฺนตฺตา น โหติ เอตฺเถกเสโส”ติ วณฺณยนฺติ. เตสํ ปน เย เอกเสสวาทิโน, เต สมยมภิมตากาโร. ภินฺนา กิริยา เอกกฺขเณ วิรุทฺธวตฺถุมฺหิปิ อุปลกฺขณโต ปฏาทโย วิย. ยถา หิ ปฏาทโย วิรุทฺธวิสยภูเตนาตีตกาเลน จ อารทฺธาปริสมตฺตวิสยภูเตน ปจฺจุปฺปนฺนกาเลน จ อายตึ อุปฺปชฺชิตพฺพวิสยภูเตนานาคตกาเลน จ ยุชฺชนฺเต. เอวํ กิริยายปิ ‘เทวทตฺโต อปจิ, ยญฺญทตฺโต ปจติ, วาสิฏฺโฐ ปจิสฺสตี’ติ กาลตฺตยาติ สมฺพนฺโธ ทิสฺสตีติ. อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนากิริยาวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺติ-นิมิตฺตตฺตา, นีลาทิคุณมิวพฺยติเรเกน นิพฺพานมิว จ. ยถา หิ อภินฺนสฺส นิพฺพานสฺส วิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตา น ทิสฺสติ นิพฺพานตโร นิพฺพานตโมติ ปเภทวโต ปน นีลาทิโน วิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตา ทิสฺสติ นีลตโร นีลตโมติ. เอวํ กิริยาย วิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตา ทิสฺสติ ปจติตโร ปจติตโมติ. อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนากิริยาทิสาเภเทปิ เอกกฺขเณ เอเกนาวธารียมานตฺตา ทพฺพมิว พฺยติเรเกน. ยถา หิ เอโกเยว เทวทตฺโต เอกกฺขเณ มธุรายญฺจ จมฺปายญฺจ พาราณสิยญฺจ น ทิสฺสติ. กิริยา ปเนตฺถ เอกกฺขเณ ทิสาเภเท นานาทิกรณฏฺฐาเนปิ ทิสฺสตีติ. อยมปิ เตสมภิตากาโร, ยถาติปฺปสิทฺธินานาตฺตํ กิริยาย. โภตฺตุมิจฺฉติ โภตฺตุํ ปจตีตฺยภินฺนกิริยาย เภท-สนฺนิสฺสิตสฺส ตสฺส วิธิโน สมานธาตุมฺหิปิ ทิสฺสนโต เภโท สมุปลพฺภติ. ตาทิส-มุปลพฺภมานมฺปิ วิธานเมกสฺมึเยว ธาตุมฺหิ ทิสฺสติ เอสิตุมิจฺฉตีตฺยาทีสูติ.

อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนา กิริยา โอทนํ ปจิตฺวา ยาคุ๊ ปจตีติ เอตฺถ ปจิโน ปุพฺพกาลาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตฺตา ภุตฺวา วชตีติ เอตฺถ วชิโน ภุญฺชนมิวาติ. อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนา กิริยา โคสุ ทุยฺหมานาสุ มหึสํ ทุทฺธีติ เอตฺถ กิริยาย ลกฺขเณน ลกฺขณภาวทิสฺสนโต. โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสฺวาคโตติ เอตฺถ คมิโน ทุหมิวาติ. เย ปน กิริยาเภทวาทิโน, เตส-มยมภิมตากาโร, เยสํ กิริยาเภทวาทีนํ ยํ วุตฺตํ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว เอกสฺสาปิ นิสฺสยนิสฺสิโตปลทฺธินิมิตฺตเภเทน เภทสมฺภวโต, ยถา หิ วีหิยวาทิสทฺทานํ ชาติ-วาจกตฺตา เภโท ทิสฺสติ. ชาติยา จ ทพฺพธมฺมตฺตา สมฺปนฺนตฺตวินฏฺฐตฺตานํ ปวตฺติตาย อสติปิ สมฺปนฺโน วีหิ, “วินฏฺโฐ ยโว”ติ นิสฺสยเภเทน เภโท ทิสฺสติ. เอกสฺเสว จ เทวทตฺตสฺส ชาตินิสฺสิตกิริยาเภเทน กุมฺภการกนฬการกเปสการกาทิ-เภโท ทิสฺสติ. เอกสฺเสว จนฺทสฺสูทกปตฺตาทาสตลาทิอุปลทฺธินิมิตฺตเภเทน เภโท ทิสฺสติ. เอวมภินฺนายปิ กิริยาย สาธนเภเทน เภทนิสฺสิตการิยสิทฺธิ โหติ. ตถา หิ ‘ปรมาณุ๊ ปจติ, ปรมาณุ๊ ปจนฺตี’ติ เจตฺถ ปรมาณุโน เภทาภาวา ตํนิสฺสิตกิริยาย ปสิทฺเธปิ เอกตฺเต กตฺตุเภเทน เภโท ทิสฺสติ. “ปาสาณํ ภินฺทติ, ปาสาเณ ภินฺทตี”ติ เอตฺถ ปาสาณเภทสมฺภวโต ตํนิสฺสิตกิริยาย ปสิทฺเธปิ เภเทกตฺตา เภโท จ ทิสฺสติ. อปิ จ เอกา กิริยา วิจฺฉาวจนนิมิตฺตาภาวา ชาติมิว, พฺยติเรเกน ทพฺพเภทมิว จ. ยถา หิ ทพฺพวจนสฺส ‘คาโม คาโม รมณีโย’ติ วิจฺฉาวจนํ ทิสฺสติ, น ปน เภทวโต ชาติยา, เอวํ กิริยาย วิจฺฉาวจโนปเทโส นตฺถิ. อปิ จ เอกา กิริยา การกนฺตราสํหิตาย ปนสฺสา เกวลํ ธาตฺวตฺถภูตาย จ เอกวจนนฺเตเนโวปเทสสมฺภวโต อธฺยเต เทวทตฺเตเนตฺยาทีสูติ.

อิธาปิ การกเภเทน เภทมเปกฺขิตฺวา พหุวจนกรณมธิปฺเปตํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๘๙] คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุติ

กิมตฺถมิทํ. “คณเน คมฺยมาเน ทสสฺส ทฺวิ-ติ-จตุ-ปญฺจ-ฉ-สตฺต-อฏฺฐ-นวกานํ กเตกเสสานํ ยถาสงฺขฺยํ วี-ติ-จตฺตาร-ปญฺญา-ฉ-สตฺตาส-นวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยสุ, โยนญฺจ อีสํ-อาสํ-ฅิ-ริ-ติ-อีติ-อุติอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อฏฺฐปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

วีสนฺติ “ทส จ ทส จ ทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ทฺวิทสตฺถวาจกโต ทสสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจีมินา ทสสทฺทสฺส วีอาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส อีสมาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ยถารูปเมกเสสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส จ โยวจนสฺส จ วุตฺตาเทเส กตฺวา สาเธตพฺพานิ.

จตฺตาลีสนฺติ เอตฺถ “ล ทรานนฺ”ติ สุตฺเตน รการสฺส ลการาเทโสว วิเสโส. สฏฺฐีติ เอตฺถ “ส ฉสฺส วา”ติ ฉสทฺทสฺส สการาเทโสว วิเสโส.

[๓๙๐] จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา

กิมตฺถมิทํ. “อุปปทสฺส จตุสทฺทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ตุ โลโป จ อุตฺตรปทสฺส อาทิจการสฺส จุ-โจอาเทสา โหนฺติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. คณนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อปิคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. จตุสทฺโท จ โส อุปปโท จาติ จตูปปโท. อุตฺตรํ ปทํ อุตฺตรปทํ. อุตฺตรปทสฺส อาทิ อุตฺตรปทาทิ. อุตฺตรปทาทิ จ โส โจ เจติ อุตฺตรปทาทิโจ. ตสฺส อุตฺตรปทาทิจสฺส. จุ จ โจ จ จุโจ.

จุทฺทสาติ เอตฺถ “จตฺตาริ จ ทส จา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺท-สมาสํ กตฺวา วา “จตูหิ อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ทิคุตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตุการสฺส โลปํ กตฺวา จการสฺส จุการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. โจทฺทสาติ เอตฺถ โจการาเทสกรณเมว วิเสโส.

ตาลีสนฺติอาทีนิ อปิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ตาลีสนฺติ “ทส จ ทส จ ทส จ ทส จ ทสทสทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา กเตกเสสโต ทสสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจ-ฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ ทสสทฺทสฺส จตฺตาราเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จ อีสํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวญฺจ กตฺวา “ล ทรานนฺ”ติ รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา อิธาปิคฺคหเณน จการสฺส โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ จการสฺส จุ-โจอาเทเส กเต รูปานิ.

[๓๙๑] ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ

กิมตฺถมิทํ. “อกฺขราทิโต เย อนิฏฺฐงฺคตา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

[๓๙๒] ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ จ

กิมตฺถมิทํ. “ทฺวาทิโต กปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน “นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ อตฺถํ สมุจฺเจติ. “สตสฺส ทฺวิกํ ทฺวิสตนฺ”ติอาทีสุ ทฺวิกนฺติ ทฺวิสโต อิมินา กปจฺจเย กเต รูปํ. ติกาทีนิปิ ตสฺสทิสาเนว. ตตฺถ จ “สตสฺส ทฺวิกํ สตทฺวิกนฺ”ติ วตฺตพฺเพ นิปาตนา ทฺวิกสทฺโท ปุพฺพนิปาโต โหติ. กการสฺส จ โลโป โหติ. ติสตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.

[๓๙๓] ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสญฺจ โยมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ทสสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สตํ โหติ, ทสกานํ สตํ ทสสตกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สหสฺสมาเทโส โหติ โยมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน คณนคฺคหณญฺจ ทสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. ทสทสกตฺถวาจโก ทส-สทฺโท ทสทสกนฺติ คหิโต. ทสกานํ สตกตฺถวาจโก ทสกานํ สตนฺติ คหิโต. สตนฺติ ทสสทฺทสฺส ทสกฺขตฺตุํ กตฺวา กเตกเสสสฺส ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนญฺ-จีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วา นิปาตนวเสน วา โย-วจนสฺส โลเป กเต รูปํ.

สหสฺสนฺติ ทสสทฺทสฺส สตกฺขตฺตุํ กตฺวา กเตกเสสสฺส โยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สหสฺสมาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฺวิกานํ ตทุตฺตรปทานนฺติ สตโต เหฏฺฐา สงฺขฺยาสทฺเท นิทสฺเสติ.

ทสสฺส ทฺวิกํ ตทิทํ โหติ วีสํ. ทสสฺส ติกํ ตทิทํ โหติ ตึสํ. ทสสฺส ทสกํ ตทิทํ โหติ สตํ. สตสฺส ทฺวิกํ ตทิทํ โหติ ทฺวิสตํ. สตสฺส ทสกํ ตทิทํ โหติ สหสฺสนฺติ นโย โยเชตพฺโพ.

[๓๙๔] ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “ยาว ตาสํ สงฺขฺยานํ อุตฺตริ, ตาว ทสคุณิตํ กาตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺติยํ วุตฺตเมว.

[๓๙๕] สกนาเมหิ

กิมตฺถมิทํ. “ยาสํ ปน สงฺขฺยานมนิทฺทิฏฺฐนามเธยฺยานํ รูปานิ, ตานิ สเกหิ สเกหิ นาเมหิ นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺติยํ วุตฺตเมว.

[๓๙๖] เตสํ โณ โลปํ

กิมตฺถมิทํ. “เตสํ ตทฺธิตปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๓๙๗] วิภาเค ธา จ

กิมตฺถมิทํ. “วิภาคตฺเถ ธาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๓๙๘] สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺติยํ วุตฺตเมว.

[๓๙๙] กิมิเมหิ ถํ

กิมตฺถมิทํ. “กึ-อิมอิจฺเจเตหิ ปการวจนตฺเถ ถํปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปการวจนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กถนฺติ กึสทฺทโต “โก ปกาโร”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ถปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา กถํสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาส-มาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

อิตฺถนฺติ อิมสทฺทโต “อยํ ปกาโร”ติ อตฺเถ อิมินา ถํปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิมสทฺทสฺ-สิการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

[๔๐๐] วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ

กิมตฺถมิทํ. “อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยญฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ ณการานุพนฺธสฺมึ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. สํโยโค อนฺโต ยสฺส โส สํโยคนฺโต. น สํโยคนฺโต อสํโยคนฺโต. ตสฺส อสํโยคนฺตสฺส. จคฺคหณํ อวธารณตฺถํ. วาคฺคหณํ สพฺยญฺชนํ สมฺปิณฺเฑติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๐๑] มา ยูนมาคโม ฐาเน

กิมตฺถมิทํ. “อิ-อุอิจฺเจเตสํ อาทิภูตานํ มา วุทฺธิ โหติ, ปุน วุทฺธาคโม โหติ ฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิ จ อุ จ ยุ. เตสํ ยูนํ.

เวยฺยากรณิโกติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เนยฺยายิโกติ “นฺยายมธีเต”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ เจ”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อิการสฺส วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ตเทวาธิกิจฺจีมินา ปฏิเสธํ กตฺวา ปุน เอการวุทฺธาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว. “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยกรณเมว วิเสโส.

โทวาริโกติ เอตฺถ สรโลปาภาโว จ นิยุตฺตตฺเถ ณิกปจฺจโย จ วิเสโส.

[๔๐๒] อาตฺตญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “อิ-อุอิจฺเจเตสํ อาตฺตญฺจ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหเณน ริการาคโม จ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อาริสฺยนฺติ อิสิสทฺทโต “อิสิสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมฺหิ วุตฺตวิธาเน สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อิการสฺส อาตฺตํ กตฺวา ริการาคมญฺจ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อาณฺยนฺติ “อิณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ริการา-คมาภาโวว วิเสโส. อาสภนฺติ “อุสภสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อชฺชวนฺติ “อุชุโน ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺ-คหเณน ณปจฺจยํ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน “เตสุ วุทฺธิ-โลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อุการสฺส อวาเทสํ กตฺวา ชการสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อาปายิโกติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อปายสทฺทโต “อปาเย ชาโต”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา ยูนมภาวา วุตฺตวิธานมกตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโย-คนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เวมติโกติ วิมติสทฺทโต “วิมติยา นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โอปนยิโกติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา “อุปนเย นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โอปมายิโกติ อุปปุพฺพสฺส มา=มาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปมียติ อตฺโถ เอตายา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อุปมสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “อุปมาย นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โอปายิโกติ อุปปุพฺพสฺส อย-วย-ปย-นย=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปคจฺฉติ เอเตนา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา “อุปาเย นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๐๓] กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ จ อปจฺจเยสุ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “อปจฺจเยสุ จา”ติ อตฺถํ สมุจฺเจติ. เอตฺถ จ อาทีติ ปทานมาทิ. มชฺฌุตฺตรานํปิ เตสํเยว มชฺฌุตฺตรานํ.

ปากาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปากาโรติ ปปุพฺพสฺส กร= กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นครสฺส สมนฺตโต กรียติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา กโรตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุ-พนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต ปกาโรติ วตฺตพฺเพ อิมินา อาทิทีเฆ กเต รูปํ. นีวาโรติ นิปุพฺพสฺส วร=อาวรเณตีมสฺส รูปํ. ปาฏิปทิโก วา.

ปาสาโทติ ปปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส รูปํ. ปากโฏติ ปปุพฺพสฺส กฏ=ปสฺสาวรเณสุ, กฏิ=เฉทเน, กฏิ=มทฺทเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปาฏิโมกฺโขติ ปติปุพฺพสฺส มุจ=โมกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปติ-มุจฺจติ เอเตน, ปติมุจฺจติ เอตฺถ, ปติโมเจตี”ติ วา อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทสํ กตฺวา “เตสุ วุทฺธิโลปาคม-วิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ธาตฺวาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “กฺวจิ ปฏิ ปติสฺสา”ติ ปติสทฺทสฺส ปฏิอาเทสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา ปฏิโมกฺโขติ วตฺตพฺเพ อิมินา อาทิทีเฆ กเต รูปํ.

ปาฏิกงฺโขติ ปติปุพฺพสฺส กงฺข=กงฺขายนฺตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

องฺคมาคธิโกติ “องฺคา จ มคธา จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “องฺคมคเธสุ อิสฺสโร”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยค-สิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา อิมินา มชฺเฌ ทีเฆ กเต เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โอรพฺภมาควิโกติ “อุรพฺภา จ มคา จา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺท-สมาสํ กตฺวา “อุรพฺภมเค หนฺตฺวา ชีวตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วการาคมํ กตฺวา อิมินา มชฺเฌ ทีเฆ กเต สรโลปปฺปกติภาเว กเต เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ขนฺตีติ ขมุ=สหเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขมนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิย-มติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ เน”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ.

ติติกฺขาติ ติช=นิสามนพนฺธนขมาสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ติชคุป-กิตมาเนหิ ขฉสา วา”ติ ขปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อิมินา อุตฺตรทีฆํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อญฺชนาติ “อญฺชเน”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ. โกฏาวราติ “โกฏาวรนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ. องฺคุลิยาติ “องฺคุลิเย”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

สุวณฺณธเรหีติ “สุวณฺณธาเรหี”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา มชฺเฌ รสฺเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. เอตฺถ จ กานิจิ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. กานิจิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ.

[๔๐๔] เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ

กิมตฺถมิทํ. “เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ กฺวจิ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณญฺจ อาทิมชฺฌุตฺตรคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ อาเทโสติ ปฐมาย นิทฺทิฏฺโฐ. วิกาโรติ ทุติยาย นิทฺทิฏฺโฐ. วิปรีโต นาม โอการสฺส โปราณกสญฺญา.

อาภิธมฺมิโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโยติ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สุขเสยฺยนฺติ สุขสทฺทูปปทสฺส สี=สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “โณฺย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา มชฺเฌ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุขการีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

กาลิงฺโคติ “กลิงฺเคสุ อิสฺสโร”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยํ กตฺวา กลิงฺคสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สิวิภตฺติสฺส อุตฺตรวุทฺธึ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มาคโธติ วุตฺตสทิสเมว. ตาลีสนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กตฺตุกาโมติ “กตฺตุํกาโม”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา มชฺเฌ โลเป กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ภิกฺขุ, ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุ-ภิกฺขุนีสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุตฺตรโลเป กเต รูปานิ. เตสํ ธาตุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตาเยว.

วุตฺโตติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน “วจ วา วู”ติ ธาตฺวาทิสฺส วการสฺส อุการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา อิมินาว อาทฺยาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อิธาปิ กานิจิ อิมินา สิชฺฌนฺติ. กานิจิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ.

[๔๐๕] อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี

กิมตฺถมิทํ. “อการิวณฺณุวณฺณานํ อาโย วุทฺธิโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺ-ปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อี-อูวุทฺธิโย สมุจฺเจติ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ วุทฺธิคฺคหเณ อิธ วุทฺธิคฺคหเณ กรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

อาภิธมฺมิโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กานิจิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. กานิจิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานีติ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป ตทฺธิตกปฺโป

อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท

-------------------------

อาขฺยาตกปฺป

ปฐมปริจฺเฉท

[๔๐๖] อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ วุจฺจมานานํ วิภตฺติคณานํ ยานิ ยานิ ปุริมานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อิโต ปรํ วิภตฺตีนํ ปุพฺพานิ ฉ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อถอิตฺยยํ นิปาโต มริยาทตฺโถ. เตน “อิโต ปฏฺฐายา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. วุตฺตาเปกฺโข วา วุจฺจมานาเปกฺโข วา. ยทิ ปน วุตฺตาเปกฺโข สิยา. “ตทฺธิต-กปฺปสฺส วุตฺตานนฺตรนฺ”ติ อตฺโถ. อถ วุจฺจมานาเปกฺโข วา สิยา. “อุปริ วุจฺจมานานนฺ”ติ อตฺโถ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ อธิการนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อถคฺคหณกรณํ. ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ. อโลปสมาโสยํ.

ตานิ ปนตฺถโต “วตฺตมานานิ ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตฺตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉา”ติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ โหนฺติ. เอตฺถ จุตฺตมปุริโส กิญฺจาปิ อตฺตโน อตฺถํ วทติ, ตถาปิ อิตรานํ พหุกตรตฺตา ตพฺพเสน ตพฺโพหาโร นิโรปิโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน โปราณกโวหาโร. อิทํ ปน สุตฺตํ “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถํ.

[๔๐๗] ปรานฺยตฺตโนปทานิ

กิมตฺถมิทํ. “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ ฉคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. เตน “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อตฺตโน อตฺถานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิ. อโลปสมาโสยํ. ตานิ ปน อตฺถโต วุตฺตนเยน อฏฺฐจตฺตาลีสํว โหนฺติ. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ปถมมชฺฌิมปุริสา ปรสฺสตฺถา, ตถาปิ ตพฺโพหารสฺส อิตเรสุ นิรุฬฺหตฺตา จ อิมสฺส ปนีเมสํ โปราณกโวหารตฺตา จ สงฺกรปโทสาปคม-กรณตฺถญฺจายมิเมสมาโรปิโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อิทํ ปน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติอาทีสฺวิเมสํ คหณตฺถํ.

[๔๐๘] เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา

กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ปฐมปุริสา นาม ทฺวตฺตึส. ตถา มชฺฌิมปุริสา. ตถา อุตฺตมปุริสา. อิเมสํ ปน ปถมปุริสาทโย โวหารา โปราณกาว. อิทํ ปน สุตฺตํ “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม, ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโม”ติอาทีสฺ-วิเมสํ คหณตฺถํ. อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส “เทวทตฺโต ปจติ, เทวทตฺตา ปจนฺติ, ตฺวํ ปจสิ, ตุเมฺห ปจถ, อหํ ปจามิ, มยํ ปจาม, เทวทตฺโต ปจเต, เทวทตฺตา ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุเมฺห ปจเวฺห, อหํ ปเจ, มยํ ปจาเมฺห”ติอาทีนิ วิสยานิ.

[๔๐๙] สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสานํ ตุลฺยาภิธาเน ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิมสฺส ปน “โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสี”ตฺยาทโย วิสยา.

ตุเมฺห ปฐถอิตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุเมฺห ปฐถาติ ตุมฺห-สทฺทูปปทสฺส ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสี”ติ วุตฺตตฺตา ปถมมชฺฌิมปุริสปฺปสงฺเค อิมินา มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ตุเมฺห ปจถอิตฺยตฺร ปน ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. วุตฺติยํ ปถมมชฺฌิมานํ ปสงฺเค มชฺฌิโม ปโยชิโต. อิตเรสุ ปน เอวํ นโย เนตพฺโพ.

โส จ ปฐติ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ เต จ ปฐนฺติ ตฺวญฺจ ปฐสิ ตุมฺเห จ ปฐถ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม.

อิติ อิมินา นเยน เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปญฺจมิสตฺตมิปโรกฺขาหิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิภวิสฺสนฺติกาลาติปตฺติสงฺขาตาสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ “เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ”ติ.

[๔๑๐] นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม

กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปถมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน กิญฺจาปิ นามมฺหีตฺยนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโม’ติ วุตฺตตฺตาว ตุมฺหมฺเหหิ วินิมุตฺตญฺเญว สาธกวาจกนามมิธ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

โส คจฺฉตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “โส คจฺฉตี”ติ ตสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

เต คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ จ เทฺว นามปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ ปน เทฺว อสติปิ นามปฺปโยเค ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.

เตน หญฺญเส ตฺวนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส อิธ อธิปฺเปตนามปฺปโยคาภาวา ปถมปุริสมกตฺวา ตโตเนก-ปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ปรานฺยตฺตโนปทานี”ติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “ตุมฺเห มชฺฌิโม”ติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนเสวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ธาตุมฺหา ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ ธาตฺวนฺตสฺส ตวคฺคนฺตตฺตา จวคฺคนฺตํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๑๑] ตุเมฺห มชฺฌิโม

กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต ตุเมฺห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ มชฺฌิมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺคหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตฺวํ ยาสีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวํ ยาสีติ ตุมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตฺวมาเทเส กเต ตโต ธาตุมฺหาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เอกวจเน กเต รูปํ.

ตุเมฺห ยาถาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ เทฺว ตุมฺหสทฺท-โยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.

ตยา ปจฺจเตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิธาธิปฺเปตตุมฺหสทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา มชฺฌิมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาเว กเต รูปํ.

[๔๑๒] อเมฺห อุตฺตโม

กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต อมฺหสทฺทมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตฏฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ อุตฺตมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺ-คหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อหํ ยชามีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อหํ ยชามีติ อมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อหมาเทเส กเต ธาตุโต อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ วตฺตมาเน อิมินา อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เอกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

มยํ ยชามาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ ปน เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยเค อสติปิ ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.

มยา อิชฺชเต พุทฺโธติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อมฺห-สทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา อุตฺตมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีน-มี”ตฺยนุวตฺตมาเน “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ ยชสฺสาทิสฺสิการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”อิตฺยธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๑๓] กาเล

กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อธิกาโรยํ.

[๔๑๔] วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน

กิมตฺถมิทํ. “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กาโล นาม กาโร. กาโร นาม กิริยา.

ตถา หิ กาโลติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณํ กาโร”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยนุวตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กกาเร อาการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน รการสฺส ลการาเทเส กเต รูปํ. ตสฺมา “ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาย คมฺยมานาย วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ตฺยตฺโถวคนฺตพฺโพ.

เอตฺถ จ กาลสฺสาตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ฉธา ภินฺนตฺตา ปจฺจุปฺปนฺเนติ วิเสเสติ. ตตฺถ จาตีโตติ ติวิโธ อตีตปโรกฺขา, อตีต-หิยฺยตฺตนี, อตีตอชฺชตฺตนีติ. เต จุตฺตริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ. กิริยาวาจกา หิ อาขฺยาตา. กิริยา ปน เสสตุมฺหามฺหสงฺขาตสาธกปฺปฏิพทฺธา. อิเมสญฺจ ปน กิริยาวาจกตา “กึ กโรตี”ติ ปุฏฺฐสฺส “ปจามี”ตฺยาทินาขฺยาเตน ปฏิวจนทานโต จ, “ปจติ ปฐตี”ตฺยาทินาขฺยาตสฺสาขฺยาเตน โยคโต จ, “ปาจโก ปจตี”ตฺยาทินา-ขฺยาตสฺส สาธเนน โยคโต จ เวทิตพฺพา.

ยนฺติกาลํ ติปุริสํ กิริยาวาจิ ติการกํ

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจติ.

ตํ ปนาขฺยาตํ “วตฺตมานิกา ทฺวาทส, ปญฺจมิโย ทฺวาทส, สตฺตมิโย ทฺวาทส, ปโรกฺขาโย ทฺวาทส, หิยฺยตฺตนิโย ทฺวาทส, อชฺชตฺตนิโย ทฺวาทส, ภวิสฺสนฺติโย ทฺวาทส, กาลาติปตฺติโย ทฺวาทสา”ติ ฉนฺนวุติวิธํ โหติ.

คจฺฉติ, ปวิสตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ปวิสตีติ ปปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๑๕] อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี

กิมตฺถมิทํ. “อาณตฺยตฺเถ จ อาสิสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ อาณตฺตี-ตฺยาณาปนํ. อาสิฏฺโฐติ ปสํสา. อนุตฺตกาโลติ สมีเป วุตฺตกาโล. อนุสทฺโท หิ สมีปตฺถวาจี. ตสฺมา “อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ คมฺยมาเน ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปน ปกฺเข อาณตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺเต สติปิ อาณาปนาทิคุณวิสิฏฺฐตฺตา ปุน คหณํ คตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุตฺโต กาโล ยสฺส โส อุตฺตกาโล. น อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล. ตสฺมึ อนุตฺตกาเล. เอวํ สติ อนุตฺตกาเล อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิ-วิภตฺติโย โหนฺตีติ. “กาลมนามสิตฺวา อาณตฺติยํ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน ปุพฺพปกฺขวเสน วินิจฺฉโยวคนฺตพฺโพ.

กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตูติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุสลํ กโรตู”ติ อตฺเถ อาณาปนตฺถสมฺภวโต “ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ-ถ-มิ-ม-ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส”ติ ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิมินา ปญฺจมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปญฺจมิวิภตฺตีนํ ปุพฺพาสํ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจเย กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

โหตูติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุขํ เต โหตู”ติ อตฺเถ อาสิสตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ตุวิภตฺติมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อุการสฺโสการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๑๖] อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี

กิมตฺถมิทํ. “อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนุตฺตกาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อนุมติเยว อตฺโถ อนุมตฺยตฺโถ. ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ. อนุมติ จ โข ปรสฺส อนุมติ. ปริกปฺโปเยวตฺโถ ปริกปฺปตฺโถ. ตสฺมึ ปริกปฺปตฺเถ. ปริกปฺโป จ โข อตฺตโน ปริกปฺโป.

ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺเฉยฺยาสีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เทวทตฺต กึ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสี”ตฺยตฺเถ อนุมตฺยตฺถสมฺภวโต “สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาโวฺห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห”ติ เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “ตุเมฺห มชฺฌิโม”ติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยน เอกวจเนยฺยาสิวิภตฺตึ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กเรยฺยามีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กึ นุ โข อหมิทานิ กเรยฺยามี”ตฺยตฺเถ ปริกปฺปตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยนีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “อเมฺห อุตฺตโม”ติ อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจเนยฺยามิวิภตฺตึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๑๗] อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต

กิมตฺถมิทํ. “อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุปิเน กิล อาหา”ตฺยตฺเถ อปจฺจกฺเขตีตตฺถสฺส สมฺภวโต “ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห”ติ อ-อุอาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ตฺยนุวตฺตมาเน อิมินา ปโรกฺขาวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถม-ปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ สพฺพสฺเสว พฺรูธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

[๔๑๘] หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี

กิมตฺถมิทํ. “หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส อคมา”ติ อตฺเถ “หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส”ติ อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ วตฺตมาเน อิมินา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

[๔๑๙] สมีเปชฺชตฺตนี

กิมตฺถมิทํ. “สมีเป อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ ปจฺจกฺขคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส อคมี”ตฺยตฺเถ “อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อ-เมฺห”ติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

[๔๒๐] มาโยเค สพฺพกาเล จ

กิมตฺถมิทํ. “ยทา มาโยเค, ตทา หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิวิภตฺติโย สพฺพกาเล-ปิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หิยฺยตฺตนิคฺคหณญฺจ อชฺชตฺตนิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มา คมาติ มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มา คมี, มา คจฺฉติ, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี, สมีเปชฺชตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจีมินา อาวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. มา คมีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส.

มา คจฺฉาหีติ จคฺคหณผลํ. ตํ ปน มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหี-ตีมสฺส “มา คจฺฉติ, มา คมี, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ปญฺจมิหิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.

[๔๒๑] อนาคเต ภวิสฺสนฺติ

กิมตฺถมิทํ. “อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺติวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

โส คจฺฉิสฺสติ กริสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ กริสฺสนฺตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห”ติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺติสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา ภวิสฺสนฺติปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุกนฺ”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กริสฺสตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทสาภาโวว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

[๔๒๒] กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ

กิมตฺถมิทํ. “กิริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อติปตนํ อติปนฺนํ. กิริยายาติปนฺนํ กิริยาติปนฺนํ. ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กิริยายจฺ-จนฺตานุปฺปตฺติ. ตสฺมึ กิริยาติปนฺเน. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ น กิริยาตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพทฺธกรกตฺตุกิริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตเว”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา อคจฺฉิสฺสา, เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ อคจฺฉิสฺสํสูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อลภิสฺสาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส เจ ตํ ยานมลภิสฺสา”ติ อตฺเถ “กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส”ติ สฺสาทีนํ กาลา-ติปตฺติสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนสฺสาวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อิตรํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทโสว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสํสุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

[๔๒๓] วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห

กิมตฺถมิทํ. “ตฺยาทโย วตฺตมานสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวภ, ภวามิ, ภวาม, ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภวเวฺห, ภเว, ภวาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.

ตตฺถ จ ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ อิมินา วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อูการสฺโสการํ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๒๔] ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ-ถ-มิ-ม-ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส

กิมตฺถมิทํ. “ตฺวาทโย ปญฺจมิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวตุ, ภวนฺตุ, ภวาหิ, ภวถ, ภวามิ, ภวาม, ภวตํ, ภวนฺตํ, ภวสฺสุ, ภวโวฺห, ภเว, ภวามเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๒๕] สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาวฺโห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห

กิมตฺถมิทํ. “เอยฺยาทโย สตฺตมิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

“ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวถ, ภเวรํ, ภเวโถ, ภเวยฺยาโวฺห, ภเวยฺยํ, ภเวยฺยาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.

ตตฺถ จ ภเวยฺยาติ ภูอิจฺเจตสฺส อิมินา เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยวาเทเส จ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๒๖] ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อํ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห

กิมตฺถมิทํ. “ออาทโย ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “พภูว, พภูวุ, พภูเว, พภูวิตฺถ, พภูว, พภูวิมฺห, พภูวิตฺถ, พภูวิเร, พภูวิตฺโถ, พภูวิโวฺห, พภูวิ, พภูวิเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.

ตตฺถ จ พภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ออาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ ปโรกฺขาเอกวจน-อวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ ภูธาตสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. เอตฺถ อิกาโร วุตฺตนเยน “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ตฺยาคโต.

[๔๒๗] หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตฺถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส

กิมตฺถมิทํ. “อาอาทโย หิยฺยตฺตนิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวา, อภวู, อภโว, อภวตฺถ, อภวํ, อภวมฺหา, อภวตฺถ, อภวตฺถุํ, อภวเส, อภววฺหํ, อภวึ, อภวมฺหเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๒๘] อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อํ-เมฺห

กิมตฺถมิทํ. “อีอาทโย อชฺชตฺตนิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวี, อภวุํ, อภโว, อภวิตฺถ, อภวึ, อภวิมฺหา, อภวา, อภวู, อภวิเส, อภวิวฺหํ, อภว, อภวิเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ ปรสฺสปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ อตฺตโน-ปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคโม.

[๔๒๙] ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห

กิมตฺถมิทํ. “สฺสตฺยาทโย ภวิสฺสนฺติสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสเวฺห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๓๐] กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส- สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส

กิมตฺถมิทํ. “สฺสาทโย กาลาติปตฺติสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ, อภวิสฺสเส, อภวิสฺสเวฺห, อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๓๑] หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกํ

กิมตฺถมิทํ. “หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺส-ปทปฐมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน อการาคมํ กตฺวา อิมินา สพฺพธาตุกสญฺญํ กตฺวา สพฺพธาตุกตฺตา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมมฺหากเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป

ปฐโม ปริจฺเฉโท

-------------------------

ทุติยปริจฺเฉท

[๔๓๒] ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา

กิมตฺถมิทํ. “ธาตูหิ จ ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวิมสฺมึ อสติปิ ตตฺถ ตตฺถ ‘ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ, ตโต จ วิภตฺติโย’ติ ปญฺจมฺยนฺเตน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘ธาตุ-ลิงฺเคหิ ปจฺจยา ปราว โหนฺตี’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา ตตฺถ ตตฺถ จ ‘ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตปฺ-ปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปญฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ’ติ ทิสาโยควเสน อปาทาน-สญฺญํ กตฺวา ‘อปาทาเน ปญฺจมี’ติ ปญฺจมิยา กตตฺตา ‘ธาตุลิงฺเคหิ ปุพฺเพ จ ปจฺจยา โหนฺตี’ติ อตฺถสมฺภวโต. ตสฺมา ปจฺจยฏฺฐานนิยมกรณตฺถมิทํ วุตฺตํ. อิธาปิ “ธาตุลิงฺเคหิ ปจฺจยา”ติ อวตฺวา ปรคฺคหณกรณํปิ ตทตฺถเมว ทีเปติ. อิทํ ปน จตูสุ สุตฺเตสุ ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

กโรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสก-วจนติวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ธาตุโต ปรํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหี’ติ เอวํ อพฺรวี”ตฺยตฺเถ “กโรนฺตํ ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ วา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ธาตุโต ปรํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กการสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ ติปจฺจเย กเต รูปํ.

ปพฺพตายตีติ ปพฺพตสทฺทโต “ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรตี”ตฺยตฺเถ “อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเร”ติ อายปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ลิงฺคโต ปรํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺ-ปกติภาวาทึ กตฺวา ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต รูปํ.

วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ลิงฺคโต ปรํ กตฺวา “วุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโค”ติ อตฺถวากฺยมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิ-สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๓๓] ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา

กิมตฺถมิทํ. “ติช-คุป-กิต-มานอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข-ฉ-สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ติติกฺขตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติติกฺขตีติ ติช=เตชเน, ติช= นิสานพนฺธนขมาสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ขปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ติติกฺขสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

ชิคุจฺฉตีติ คุป=โคปเนตีมสฺส อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิการาเทสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจจ “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ชิคุจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

ติกิจฺฉตีติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิ-วณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส จ อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “มานกิตานํ วตตฺตํ วา”ติ อพฺภาสคตสฺส กการสฺส ตตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ติกิจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

วีมํสตีติ มาน=วีมํสายมิตีมสฺส อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺ-วาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺสีการํ กตฺวา วุตฺตนเยน “มานกิตานํ วตตฺตํ วา”ติ อพฺภาสคตสฺส มการสฺส วการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ อพฺภาสโต ปรสฺส มานอิจฺเจตสฺส มํอาเทสํ กตฺวา วีมํสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ จ เตชตีติ ติช=เตชเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วาคฺคหเณนีมินา ขปจฺจยมกตฺวา วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ ติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. ธาตุมตฺตเมเวตฺถ นานาตฺตํ.

มาเนตีติ มาน=วีมํสายมิตีมสฺส วาคฺคหเณนีมินา สปจฺจยมกตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปญฺจ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๓๔] ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ

กิมตฺถมิทํ. “ภุช-ฆส-หร-สุปาอิจฺเจวมาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ ข-ฉ-สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ข-ฉ-สคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุํ จ อิจฺฉา จ ตุมิจฺฉา. ตุมิจฺฉานํ อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา. เตสุ ตุมิจฺฉตฺเถสุ. ตุมนฺเตน ยุตฺตา วา อิจฺฉา ตุมิจฺฉา. ตุมิจฺฉาย อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา. ปตฺถนา กนฺตา. เตสุ ตุมิจฺฉตฺเถสุ. น หิ ตุมนฺตวิรหิเตสุ ฆฏกรณมิจฺฉติ, ปฏกรณมิจฺฉตีตฺยาทีสฺวิมินา ขาทโย โหนฺตีติ.

พุภุกฺขตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุภุกฺขตีติ ภุช=ปาลนพฺยว-หรเณสูตีมสฺส “โภตฺตุมิจฺฉตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ขปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ จตุตฺถสฺส ภการสฺส ตติยํ พการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส วุตฺตนเยน “โก เข เจ”ติ กการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา พุภุกฺขสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

ชิฆจฺฉตีติ ฆส=ขาทเนตีมสฺส “ฆสิตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส ฆการสฺส จวคฺคํ ฌการํ กตฺวา ตสฺส “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ ตติยํ กตฺวา “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺณํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ชิคจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

ชิคีสตีติ หร=หรเณตีมสฺส “หริตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา “หรสฺส คีเส”ติ สพฺพธาตุสฺส คีอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาส-สญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา ชิคีสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

สุสฺสูสตีติ สุ=สวเนตีมสฺส “โสตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา มชฺฌิมสฺส สการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาวํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ปร-สุการสฺส ทีฆํ กตฺวา สุสฺสูสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

ปิวาสตีติ ปา=ปาเนตีมสฺส “ปาตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ อพฺภาสโต ปรสฺส ปาธาตุสฺส วาเทสํ กตฺวา ปิวาสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

โภตฺตุนฺติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ภุชอิจฺเจตสฺส วาคฺคหเณนีมินา ขปจฺจย-มกตฺวา “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา”ติ ตุํปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ภุญฺชตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺย-นุวตฺตมาเน “รุธาทิโต นิคฺคหิตปุพฺพญฺเจ”ติ อปจฺจยญฺจ ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคมญฺจ กตฺวา ตสฺส จ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺเต กเต รูปํ.

[๔๓๕] อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุปเมยฺยสงฺขาตมตฺถํ อุปมียติ เอเตนาตฺยุปมานํ. ตสฺมา อุปมานา. นามโตตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. กตฺตุ-สทฺโท ตํนิยมกรณตฺถํ วุตฺโต.

ปพฺพตายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปพฺพตายตีติ ปพฺพตสทฺทโต “ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา อายปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ปพฺพตายสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.

[๔๓๖] อียูปมานา จ

กิมตฺถมิทํ. “อุปมานสฺมา นามโต อียปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. นามคฺคหณญฺจ อาจารคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมาจารคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. สติปิ อุปมานคฺคหเณ อิธ อุปมานคฺคหณกรณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.

ฉตฺตียติ, ปุตฺตียตีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฉตฺตียตีติ ฉตฺตสทฺทโต “อจฺฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อียปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ฉตฺตียสทฺทโต วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตสฺสทิสเมว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๓๗] นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถ

กิมตฺถมิทํ. “นามมฺหา อตฺติจฺฉตฺเถ อียปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อียคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตโน อิจฺฉา อตฺติจฺฉา. อตฺติจฺฉาเยว อตฺโถ อตฺติจฺฉตฺโถ. ตสฺมึ อตฺติจฺฉตฺเถ. สติปิ นามคฺคหเณ อิธ นามคฺคหณกรณํ อุปมานคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.

ปตฺตียตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปตฺตียตีติ ปตฺตสทฺทโต “อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อียปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา ปตฺตียสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺ-สทิสาเนว. กิมุทาหรณํปิ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๔๓๘] ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ เหตฺวตฺเถ คมฺยมาเน เณ-ณย-ณาเป-ณาปยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ, เต การิตสญฺญา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กาเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “ภูวา-ทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’จฺเจวํ อพฺรวี”ตฺยตฺเถ วา ‘กโรนฺตํ ปโยชยตี’ตฺยตฺเถ วา อิมินา เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”-ตฺยาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิตเรสุ จตูสุ พหุวจนอนฺติวิภตฺตึ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ วา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสาโลปาคมา เจ”ติ วา ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลปกรณเมว วิเสโส.

ปาเจตีตฺยาทีสุ ปจ=ปาเกติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. ภเณตีตฺยาทีสุปิ อฏฺฐสุ ภณ=สทฺเท, ภณ=ภณเนติ วา ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๓๙] ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ

กิมตฺถมิทํ. “ธาตุรูเป สติ นามสฺมา ณยปจฺจโย โหติ, ตโต การิตสญฺญา จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. การิตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตสฺสานุ-กฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตุยา รูโป ธาตุรูโป. “อติกฺกมติ, อุปคายติ, กโรติ, โหตี”ตฺยาทีนิ. ตสฺมึ ธาตุรูเป. สตีติ สมฺพนฺโธ.

อติหตฺถยตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อติหตฺถยตีติ อติปุพฺพสฺมา หตฺถีสทฺทโต “หตฺถินา อติกฺกมตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.

[๔๔๐] ภาวกมฺเมสุ โย

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณํ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.

ฐียเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฐียเตติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “ฐานนฺ”ติ อตฺเถ “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห”ติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ วตฺตมาเน “ปรานฺ-ยตฺตโนปทานี”ติ ปเรสํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ตฺยตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ภาเว ยปจฺจเย กเต “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมิ”ติ ธาตฺวนฺตสฺสีกาเร กเต รูปํ.

พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธาวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ อตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺค-ยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเว กเต รูปํ.

ปจฺจเตติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา อิท-เมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ตฺยธิกิจฺจ “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ปุพฺพภการสฺส พการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กรียเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ปุพฺพรูปญฺเจ”ตีมสฺส วุตฺตนเยน สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ “อิวณฺณาคโม วา”ติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร ธาตุมฺหา อิวณฺณาคเม กเต รูปํ.

อิชฺชเตติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ตฺยธิกิจฺจ “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ ธาตฺวาทิสฺสิการํ กตฺวา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วุตฺตนเยน จวคฺคํ กตฺวา เทฺวภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูเป.

อุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๔๑] ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส ยปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห จวคฺคยการวการตฺตํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

วุจฺจเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตฺเรสํ ทฺวินฺนํ วการาคมาภาโวว วิเสโส.

มชฺชเตติ มช=สํสุทฺธิมฺหิ, มช=ปริมชฺชเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. ปจฺจเตติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ. ยุชฺชเตติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. กุชฺฌเตติ กุธ=โกเปตีมสฺส รูปํ. อุชฺฌเตติ อุธ=อุสฺสคฺเค-ตีมสฺส รูปํ. หญฺญเตติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺเค กเต รูปํ. กยฺยเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจยมฺหิ จ กเต วุตฺตนเยน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ยกาเร กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.

ทิพฺพเตติ ทิวุ=กีฬาวิชิคิสาชุติถุติคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจเย จ กเต อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วกาเร กเต วุตฺตนเยน ทฺวิภาเว กเต “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวเย กเต รูปํ.

[๔๔๒] อิวณฺณาคโม วา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ ตมฺหิ ยปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณญฺจ ยคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

กริยฺยเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กริยฺยเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ตฺยธิกิจฺจ อนนฺตรสุตฺตทฺวยญฺจาธิกิจฺจีมินา อิวณฺณาคมํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.

กริยฺยตีติ เอตฺถ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทภาวกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ เทฺว คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโสว วิเสโส. กิมุทา-หรณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๔๔๓] ปุพฺพรูปญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ยปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณญฺจ ยคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.

วุฑฺฒเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุฑฺฒเตติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจเย จ กเต อนนฺตร-สุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วกาเร อการสฺส อุการํ กตฺวา เตเนว วา “พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ปุพฺพฑการสฺส โลปํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ วตฺตมาเน “โฑ ฒกาเร”ติ จตุตฺถสฺส ฒการสฺส ฑการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ผลฺลเตติ ผล=นิปฺผตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ทมฺมเตติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. สกฺกเตติ สก=ปูชายํ, สก=สามตฺเถติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. ทิสฺสเตติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส รูปํ.

[๔๔๔] ยถา กตฺตริ จ

กิมตฺถมิทํ. “ยถา เหฏฺฐา ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจยสฺสาเทโส โหติ, ยถา กตฺตริปิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ วุตฺตปฺปการานุกฑฺฒนตฺถํ. ยคฺคหณญฺจ จวคฺคยการวการคฺคหณญฺจ ปุพฺพรูปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

พุชฺฌตีติ พุธ=โพธเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ทิวาทิโต โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการ-วการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูปญฺจา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปถมา”ติ ตสฺส เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

วิชฺฌตีติ วิธ=วิภาเคตีมสฺส รูปํ. มญฺญตีติ มน=ญาเณตีมสฺส รูปํ. สิพฺพตีติ สิวุ=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ตสฺส วการญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๔๕] ภูวาทิโต อ

กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ภวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ปฐตีติ ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. ปจตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ. เอตฺถ จ “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทโสว วิเสโส.

[๔๔๖] รุธาทิโต นิคฺคหิต ปุพฺพญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “รุธอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, นิคฺคหิตํ ปุพฺพญฺจ หุตฺวา อาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณญฺจ อคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ “นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา “กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ สติปิ นิคฺคหิตาคเม นิจฺจวิธานตฺถํ อิธ นิคฺคหิตคฺคหณํ กตํ.

รุนฺธตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รุนฺธตีติ รุธ=อาวรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จ, ภูวาทิโต อ”อิตฺย-ธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา นิคฺคหิตปุพฺพญฺจ กตฺวา ตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ฉินฺทตีติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. ภินฺทตีติ ภิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ.

[๔๔๗] ทิวาทิโต โย

กิมตฺถมิทํ. “ทิวาทิโต ธาตุคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทิพฺพตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทิพฺพตีติ ทิวุ=กีฬาวิชิคีสาพฺยว-หารชุติถุติคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ยถา กตฺตริ เจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วการํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา วการทฺวยสฺส พการทฺวยญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

สิพฺพตีติ สิวุ=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส รูปํ. ยุชฺฌตีติ ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ. วิชฺฌตีติ วิธ=วิภาเคตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌตีติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ.

[๔๔๘] สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จ

กิมตฺถมิทํ. “สุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ณุ-ณา-อุณาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ปจฺจยนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติ.

อภิสุโณตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อภิสุโณตีติ อภิปุพฺพสฺส สุ= อภิสฺสเว, สุ=สวเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ณุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณุปจฺจยนฺตสฺส วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.

อภิสุณาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ณาปจฺจเย กเต รูปํ. สํวุโณตีติ สํปุพฺพสฺส วุ=สํวรเณตีมสฺส ณุปจฺจเย กเต รูปํ. สํวุณาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ณาปจฺจเย กเต รูปํ. อาวุโณตีติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ปาปุณาตีติ ปปุพฺพสฺส อป=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุณาปจฺจเย กเต รูปํ.

[๔๔๙] กียาทิโต นา

กิมตฺถมิทํ. “กีอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กิณาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กิณาตีติ กี=ทพฺพวินิโยเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา นาปจฺจเย กเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิสรสฺส รสฺเส กเต กฺวจิธาตฺวาทินา นสฺส ณกาเร กเต รูปํ. ชินาตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ. ธุนาตีติ ธู=กมฺปเนตีมสฺส รูปํ. มุนาตีติ มุ= พนฺธเนตีมสฺส รูปํ. ลุนาตีติ ลู=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. ปุนาตีติ ปุ=ปวเนตีมสฺส รูปํ.

[๔๕๐] คหาทิโต ปฺปณฺหา

กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปฺป-ณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เฆปฺปตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เฆปฺปตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปฺปปจฺจเย กเต “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ คหสฺส เฆอาเทเส กเต รูปํ.

คณฺหาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา ณฺหา-ปจฺจเย กเต “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ วตฺตมาเน “หโลโป ณฺหามฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลเป กเต รูปํ.

[๔๕๑] ตนาทิโต โอยิรา

กิมตฺถมิทํ. “ตนุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต โอ-ยิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ตโนตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตโนตีติ ตนุ=วิตฺถาเรตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โอปจฺจเย กเต รูปํ. ตโนหีติ เอตฺถ “อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิ-มชฺฌิมปุริเสกวจนเมว วิเสโส.

กโรติ, กโรหีติ เอตฺถ กร=กรเณติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. กยิรตีติ เอตฺถ ยิรปจฺจโยว วิเสโส. กยิราหีติ เอตฺถ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส.

[๔๕๒] จุราทิโต เณณยา

กิมตฺถมิทํ. “จุรอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต เณ-ณยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ การิตสญฺญา จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน การิตคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต กตฺตริคฺคหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โจเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โจเรตีติ จุร=เถยฺเยตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ, ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ปน ณยปจฺจยวเสน วุตฺตํ. อิตรานิ เทฺว จินฺต=จินฺตายมิตีมสฺส รูปานิ. มนฺเตติ, มนฺตยตีตีมานิ มนฺต=คุตฺตภาสเนตีมสฺส รูปานิ.

[๔๕๓] อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ

กิมตฺถมิทํ. “อตฺตโนปทานิ โหนฺติ ภาเว จ กมฺมนิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ ภาโว นาม เกวโล ภวนปจนาทิธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.

อุจฺจเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยเนกปจฺจยปฺปสงฺเค “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห”ติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ วตฺตมาเน “ปรานฺยตฺตโนปทานี”ติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา อิมินา อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อุจฺจนฺเตติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.

ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส วุตฺตนเยนีมินา เตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ภการสฺส พการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. มชฺชเต, มชฺชนฺเตติ มช=ปริมชฺชเน, มช=สํสุทฺธิมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ.

[๔๕๔] กตฺตริ จ

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ จ อตฺตโนปทานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตโนปทคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตสฺสานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

มญฺญเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มญฺญเตติ มน=ญาเณตีมสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อตฺตโนปทํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ทิวาทิโต โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จา”ติ ตสฺส จวคฺคาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรจเตติ รุจ=ทิตฺติมฺหิ, รุจ=โรจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. เอตฺถ จ “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณญฺจ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณญฺจ วิเสโส. โสจเตติ สุจ=โสเกตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ. ชายเตติ ชน= ชนเน, ชนิ=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยนีมินา อตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ยปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.

[๔๕๕] ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย

กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวาธิกาเร วิหิตานํ ตฺยาทีนํ วิภตฺตีนํ อธาตุมฺหา สมฺปตฺเต ธาตุปจฺจยาติ ลทฺธโวหาเรหิ ‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา, อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร, อียูปมานา จ, ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ, ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จา’ติ วุตฺเตหิ ขาทิปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตูหิ วา ธาตฺวตฺเถหิ วา นิทฺทิฏฺฐา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๔๖] กตฺตริ ปรสฺสปทํ

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ การเก ปรสฺสปทํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๕๗] ภูวาทโย ธาตโว

กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจวมาทโย เย สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อิธ ปน ยทิ สนฺธิจฺฉา สิยา, ‘ภฺวาทโย’ติ วา ‘ภุวาทโย’ติ วา ภวิตพฺพํ, ยทฺยนิจฺฉา สิยา, ‘ภูอาทโย’ติ ภวิตพฺพํ, ‘กุโตยํ วกาโร”ติ. “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ สนฺธิวเสนาคโต. สกมฺมกากมฺมกวเสน ธาตูนํ ทฺวิปฺปการตฺตา ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส อกมฺมกตฺตา, วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส สกมฺมกตฺตา, อาทิสทฺทสฺส ปการตฺถสฺสาปิ ทีปนโต จ “ภูวาปการา ธาตุสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. “วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปปฺปวตฺติ อวคนฺตพฺพา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อุทาหรณานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป

ทุติโย ปริจฺเฉโท

----------------------

ตติยปริจฺเฉท

[๔๕๘] กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว

กิมตฺถมิทํ. “อาทิภูตานํ วณฺณานํ เอกสรานํ กฺวจิ เทฺวภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ติติกฺขตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, วีมํสติ, พุภุกฺขติ, ปิวาสตีตีมานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. ททฺทฬฺหตีติ ทฬฺห= ทิตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปรสฺส ทการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

“นนุ ‘ปรเทฺวภาโว ฐาเน’ติ อิมินาว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ เตน พฺยญฺชนสฺเสว เทฺวภาวาปชฺชนโต อิธ สสรสฺสาธิปฺเปตโต จ. เตเนวีห อาทิ-วณฺณานนฺติ พหุวจนนิทฺเทโส กโต.

ททาตีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา เทฺวภาเว กเต “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ ปุพฺพสรสฺส รสฺเส กเต รูปํ. ชหาตีติ หา=จาเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา เทฺวภาเว กเต วุตฺตนเยน อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “หสฺส โช”ติ อพฺภาสคตสฺส หการสฺส ชาเทเส กเต รูปํ. จงฺกมตีติ กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เทฺวภาเว กเต วุตฺตนเยน อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส, อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ วตฺตมาเน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคเม กเต รูปํ.

กมฺปติ, จลตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กมฺป=กมฺปเน, จล=จลเนติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๔๕๙] ปุพฺโพพฺภาโส

กิมตฺถมิทํ. “เทฺวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ, โส อพฺภาสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทธาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทธาตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาเว กเต อิมินา ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ อพฺภาสคตสฺส สรสฺส รสฺสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ธการสฺส ทการตฺเต กเต รูปํ.

ททาตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. พภูวาติ ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห”ติ ออาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “กาเล”ตฺยธิกิจฺจ “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ ปโรกฺขาปรสฺสปท-ปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา “พฺรูภูนมาห-ภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ ธาตุสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๖๐] รสฺโส

กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส สรสฺส รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๖๑] ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา

กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

จิจฺเฉทาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จิจฺเฉทาติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา อพฺภาสคตสฺส ทุติยสฺส ปถมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสา-โฆสานํ ตติยปถมา”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๖๒] กวคฺคสฺส จวคฺโค

กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จวคฺโค โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.

ชงฺคมตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนา-ทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจีมินา อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๖๓] มานกิตานํ วตตฺตํ วา

กิมตฺถมิทํ. “มาน-กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อพฺภาสคตานํ วการตการาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

จิกิจฺฉตีติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา”ติ ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺ-ตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน อพฺภาสคตสฺส ธาตุสฺส ตตฺตมกตฺวา วุตฺตนเยน กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา จิกิจฺฉสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๖๔] หสฺส โช

กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส หการสฺส ชาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ชหาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชหาตีตีทํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ชุหฺวตีติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา หการสฺส ชการํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ตฺยธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ วตฺตมาเน “ยวการา เจ”ติ ลสฺส วการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ชุโหตีติ เอตฺถ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปจฺจยสฺส โลโป จ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณญฺจ วิเสโส. ชหาราติ หร= หรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปถมปุริเสกวจน-อวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา หการสฺส ชการํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๖๕] อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา

กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺโณ จ อกาโร จ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๖๖] นิคฺคหิตญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. จคฺคหณํ อนฺตคฺคหณา-นุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

จงฺกมตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จงฺกมตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. จญฺจลตีติ จล=กมฺปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปท-ปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิ-วณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส, อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๖๗] ตโต ปามานานํ วามํ เสสุ

กิมตฺถมิทํ. “ตโต อพฺภาสโต ปรานํ ปา-มานานํ ธาตูนํ วา-มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เสติ วตฺตพฺเพ เอวมกตฺวา พหุวจนนิทฺเทโส “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา, ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู”ติ สุตฺตทฺวเย วิหิตสปจฺจยสฺส คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. เอตสฺมึปิ วา วตฺตพฺเพ พหุ-วจนนิทฺเทโส วจนวิปลฺลาสวเสน ยุชฺชเต วาติ ญาปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทา-หรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๖๘] ฐา ติฏฺโฐ

กิมตฺถมิทํ. “ฐาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ติฏฺฐตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติฏฺฐตีติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทเส กเต รูปํ.

ติฏฺฐตูติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนพหุวจนเอยฺย-เอยฺยุํวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๔๖๙] ปา ปิโว

กิมตฺถมิทํ. “ปาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปิวาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปิวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปิวตีติ ปา=ปาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อนฺตสฺสิ-วณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ปิวาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๔๗๐] ญาสฺส ชาชนฺนา

กิมตฺถมิทํ. “ญาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชา-ชนฺ-นาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ชานาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชานาตีติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “อนฺตสฺสิ-วณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ชาเทเส กเต รูปํ.

ชาเนยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ชานิยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส อิยาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชาเทเส กเต รูปํ.

ชญฺญาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส ญาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชํอาเทสํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วตฺตมาเน “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส จ โลปํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

นายตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส นาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส ยการาเทเส กเต รูปํ.

[๔๗๑] ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา

กิมตฺถมิทํ. “ทิสธาตุสฺส ปสฺส-ทิสฺส-ทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปสฺสตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปสฺสติ, ทิสฺสติ, ทกฺขตีตีมานิ ทิส=อเปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ปสฺส-ทิสฺส-ทกฺขาเทเส กเต รูปานิ.

อทฺทกฺขาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-อาวิภตฺตึ กตฺวา อชฺชตฺตนิอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา วา อิมินา ธาตุสฺส ทกฺขาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหาการา-คมํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา เตเนว ปกติภาเว สมฺปตฺเต ตตฺเถว ปกติคฺคหเณน นีวาริตตฺตา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อนฺตสรสฺส รสฺสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อทฺทสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อนนฺตเร วุตฺตนเยน อาวิภตฺตึ กตฺวา วาคฺคหเณน ธาตุสฺสีมินา อาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหา-การาคมํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุ-คตสฺส อิการสฺส อการํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา อนฺตสรสฺส จ รสฺสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๗๒] พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปจฺจเยสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตาติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๗๓] โก เข จ

กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. พฺยญฺชนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๗๘] หรสฺส คี เส

กิมตฺถมิทํ. “หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว คีอาเทโส โหติ สปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.

[๔๗๕] พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรู-ภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาห-ภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขายํ วิภตฺติยนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อาหาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาหูติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.

พภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขา-ปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.

อพฺรวุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา ปโรกฺขายาภาวา อิมินาเทส-มกตฺวา “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๗๖] คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ

กิมตฺถมิทํ. “คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺโต จฺโฉ โหติ วิกปฺเปน สพฺพาสุ ปจฺจยวิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.

คจฺฉมาโนตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉมาโน, คจฺฉนฺโตติ คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ วตฺตมาเน “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ มาน-อนฺตปจฺจเย กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺย-ปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

คจฺฉตีติ วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถม-ปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อปจฺจยญฺจ กตฺวา วาคฺคเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสมกตฺวา “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ.

คจฺฉตูติ เอตฺถ “อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปฐม-ปุริเสกวจนตุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สตฺตมิปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

อคจฺฉาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ติ หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนีอชฺชตฺตนิกาลา-ติปตฺตีสู”ติ อการาคมกรณเมว วิเสโส. อิตรํ ปน วาคฺคหณผลํ.

อคจฺฉีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรรสฺสกรณ-เมว วิเสโส. อิตรํ ปน วาคฺคหณผลํ.

คจฺฉิสฺสตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “อนาคเต ภวิสฺสนฺตี”ติ ภวิสฺสนฺติปรสฺสปท-ปฐมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

อคจฺฉิสฺสาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺตี”ติ กาลาติ-ปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนสฺสาวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

อิจฺฉตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา คมิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๔๗๗] วจสฺสชฺชตฺตนิมฺหิ มกาโร โอ

กิมตฺถมิทํ. “วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร โอตฺตมาปชฺชเต อชฺชตฺตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อโวจ, อโวจุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อโวจาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิอตฺตโนปทปถมปุริเสก-วจนอาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส อการสฺโสการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปฺรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปถมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺติกรณญฺจ อุตฺตรรสฺสาภาโว จ วิเสโส.

อวจ, อวจูติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อวจาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺต-นเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา อชฺชตฺตนิวิภตฺติยาภาวา อิมินา ธาตุคตสฺสาการสฺโสการมกตฺวา วุตฺตนเยน อุตฺตรรสฺสํ กตฺวา ธาตฺวา-ทิมฺหาการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณญฺ-โจตฺตรสฺสาภาโว จ วิเสโส.

[๔๗๘] อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ

กิมตฺถมิทํ. “อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิ-มิ-มอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คจฺฉาหีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉาหีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมิมชฺฌิมปุริเสกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา อิมินา อการสฺส ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตม-ปุริเสกวจนพหุวจนานิ วา ปญฺจมิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ วา กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

คจฺฉาเมฺหติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานตฺตโนปทุตฺตมปุริสพหุวจนเมฺหวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสญฺจ กตฺวา อิธาปิ มการสฺส อุปลพฺภนโต อิมินา อการสฺส ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน คจฺฉามีติ เอตฺถ มิวิภตฺติมฺหิ มการสฺสูปลพฺภนโต อกาตพฺพมปิ มิการคฺคหณํ ปโยชนนฺตรนิทสฺสนตฺถํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “มิการคฺคหเณน หิวิภตฺติมฺหิ อกาโร กฺวจิ น ทีฆมาปชฺชเต”ติ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ สทฺทาธิกโต อตฺถาธิกนิทสฺสนํ. คจฺฉหีติ เอตฺถ ปน ทีฆาภาโวว วิเสโส.

[๔๗๙] หิ โลปํ วา

กิมตฺถมิทํ. “หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คจฺฉาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จาทิมฺหิ เทฺว สุวิญฺเญยฺยาเนว. คมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา หิวิภตฺติสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ หิวิภตฺติโน โลปาภาโว จ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺเสตฺตกรณญฺจ วิเสโส.

คมยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “โย โกจิ คจฺฉติ, ตมญฺโญ ‘คจฺฉ คจฺฉาหิ’จฺเจวํ พฺรวี”ติ, “คจฺฉนฺตํ วา ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ฆฏาทิปกฺเขเปน “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิมกตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา คมยสทฺทโต “ธาตุ-ปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปญฺจมิมชฺฌิมปุริสเอกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺ-คหณผลํ. ตตฺถ โลปาภาโว จ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ ทีฆกรณญฺจ วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๔๘๐] โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ

กิมตฺถมิทํ. “หูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สโร เอโหเหตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. โหติสฺสเรติ เอกํ ปทํ, เอโหเหติ เอกํ ปทํ, ภวิสฺสนฺติมฺหีติ เอกํ ปทํ, สฺสสฺสาติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ. โลปคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โหติสฺส สโร โหติสฺสโร. เอห จ โอห จ เอ จ เอโหเห. จคฺคหณํ โลปคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ ทุติยสมฺปิณฺฑนตฺถญฺจ.

เหหิตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เหหิตีตฺยาทีนิ จตฺตาริ หู,ภู= สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทปถมปุริเสกวจน-พหุวจนสฺสติ-สฺสนฺติวิภตฺติโย กตฺวา “หิ โลปํ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส เอห-โอหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสานิ. ธาตฺวนฺตสฺส เออาเทสญฺจ อิการาคมาภาโว จ วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ สการทฺวยสฺส โลปาภาโวว วิเสโส.

ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺตีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-สฺสนฺติวิภตฺติโย กตฺวา โหติสฺสาภาวา อิมินา วุตฺตวิธานํ อกตฺวา วุตฺตนเยนิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.

โหตีติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺต-นเยน ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺส โลเป กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๘๑] กรสฺส สปจฺจยสฺส กาโห

กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สปจฺจยสฺส กาหาเทโส โหติ, สการ-ทฺวยสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ โลปคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ภวิสฺสนฺติคฺคหณสฺสา-นุวตฺตนโต สปจฺจยคฺคหเณน วินา วิญฺญายมาเนปิ สปจฺจยตฺเต อิธ สปจฺจยคฺ-คหณกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “สปจฺจยคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.

กาหตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาหตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิ โลปํ วา, โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กรสฺส กาหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส จ โลเป กเต รูปํ.

กาหิตีติ เอตฺถ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคโม จ สรโลปปฺ-ปกติภาโว จ วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนพหุวจน-สฺสสิ-สฺสถวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

กาหามิ, กาหามาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทุตฺตม-ปุริเสกวจนพหุวจนสฺสามิ-สฺสามวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส กาหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส จ โลปํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีเฆ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

วกฺขามีตฺยาทีนิ สปจฺจยคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ วกฺขามิ, วกฺขามาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน สฺสามิ-สฺสาม-วิภตฺติโย กตฺวา อิธ สปจฺจยคฺคหเณน วิภตฺตีนํ ขามิ-ขามาเทเส กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.

วจฺฉามีติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสามิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺส ฉามฺยาเทสํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป

ตติโย ปริจฺเฉโท

---------------------

จตุตฺถปริจฺเฉท

[๔๘๒] ทาทนฺตสฺสํ มิเมสุ

กิมตฺถมิทํ. “ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส อํ โหติ มิ-มอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทมฺมิ, ทมฺมาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนมิ-มวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อํอาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.

[๔๘๓] อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต

กิมตฺถมิทํ. “อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺส การิเต วุทฺธิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กาเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’อิจฺเจวํ พฺรวี”ติ, “กโรนฺตํ วา ปโยชยตี”-ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺสาการํ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ นยา-นุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

จินฺตยติ, มนฺตยตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จินฺตยตีติ จินฺต=จินฺตาย-มิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “จุราทิโต เณณยา”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สํโยคนฺตตฺตาว อิมินา วุทฺธิมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ มนฺต= คุตฺตภาสเนตีมสฺส รูปํ.

[๔๘๔] ฆฏาทีนํ วา

กิมตฺถมิทํ. “ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วิกปฺเปน วุทฺธิ โหติ การิเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาคติคโณยํ.

ฆาเฏตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฆาเฏตีติ ฆฏ=เจตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเรตี”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เณปจฺจยาทึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิตรานิ จตฺตาริ วาคฺคหณผลานิ. อิตรานิ จตฺตาริ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส รูปานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๕๘๕] อญฺเญสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “อญฺเญสุ จ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสํโยคนฺตคฺคหณญฺจ วุทฺธิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

ชยตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺ-วนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

โหตีติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปจฺจยสฺส โลโป เจตฺถ วิเสโส. ภวตีติ เอตฺถ อปจฺจยสฺส โลปาภาโว จ “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทโส จ วิเสโส.

อภิสุโณตีติ จคฺคหณผลํ. ตํ ปน อภิปุพฺพสฺส สุ=สวเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา เจ”ติ ณุปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ณุปจฺจยคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๔๘๖] คุหทุสานํ ทีฆํ

กิมตฺถมิทํ. “คุห-ทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. การิตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คูหยติ, ทูสยตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คูหยตีติ คุห=สํวรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ คูหยติ, ตมญฺโญ ปโยชเนตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ตทปวาทาตเมวาธิกิจฺจีมินา ธาตุคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ทุส=อปฺปีติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.

[๔๘๗] วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย

กิมตฺถมิทํ. “วจ-วส-วหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุกาโร โหติ ยปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อุจฺจเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุจฺจเตติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปท-ปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิสฺส วการสฺส อุการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา วา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ วตฺตมาเน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

วุจฺจตีติ เอตฺถ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโม จ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺส-ปทตฺตนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺตกรณญฺจ วิเสโส.

วุสฺสตีติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยสฺส วุตฺตนเยน ปุพฺพรูปญฺจ กตฺวา อิมินา วการสฺส อุการํ กตฺวา ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา อตฺตโน-ปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.

วุยฺหตีติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส ปุพฺพรูปตฺตกรณาภาโว จ “หวิปริยาโย โล วา”ติ หการสฺส จ ปริวตฺตนเมเวตฺถ นานาตฺตํ.

[๔๘๘] หวิปริยาโย โล วา

กิมตฺถมิทํ. “หวิปริยาโย โหติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร, ยการสฺส จ โล โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ “กิญฺจาปิ ลาเทสสฺส ฐานนิยโม นตฺถิ, ตถาปิ ยปจฺจยสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวญฺจ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.

วุลฺหติ, วุยฺหตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุลฺหตีติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา หการํ ปริวตฺเตตฺวา ยการสฺส จ ลการาเทสํ กตฺวา “วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย”ติ วการสฺส จ อุการํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ ยการสฺส ลการาเทสาภาโวว วิเสโส.

[๔๘๙] คหสฺส เฆ ปฺเป

กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เฆกาโร โหติ ปฺปปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เฆปฺปตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ ปฺปปจฺจยํ กตฺวา อิมินา คหสฺส เฆกาเร กเต รูปํ.

[๔๙๐] หโลโป ณฺหามฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการสฺส โลโป โหติ ณฺหาปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. คหคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. คณฺหาตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยน ณฺหาปจฺจยญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลเป กเต รูปํ.

[๔๙๑] กรสฺส กาสตฺตมชฺชตฺตนิมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กาสตฺตํ โหติ อชฺชตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปนา”-ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อกาสิ, อกาสุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อกาสีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ติ วตฺตมาเน “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอี-วิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา กรสฺส กาสาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว. วาคฺคหเณนาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.

[๔๙๒] อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา มิ-มอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ มฺหิ-มฺหาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. วาคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.

อมฺหิ, อมฺหาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนมิ-มวิภตฺติโย กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา วิภตฺตีนํ มฺหิ-มฺหาเทเส กเต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. อาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.

[๔๙๓] ถสฺส ตฺถตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺถาติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ถ-วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.

[๔๙๔] ติสฺส ตฺถิตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อตฺถีติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติวิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.

[๔๙๕] ตุสฺส ตฺถุตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อตฺถูติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเล”ติ วตฺตมาเน “อาณตฺยา-สิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตุวิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ.

[๔๙๖] สิมฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “อสสฺเสว ธาตุสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อนฺโต โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อาเทสนิวตฺตนตฺถํ.

อสีติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิม-ปุริเสกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต กเต รูปํ.

[๔๙๗] ลภสฺมา อีอินฺนํ ตฺถตฺถํ

กิมตฺถมิทํ. “ลภอิจฺเจตสฺมา อี-อินฺนํ วิภตฺตีนํ ตฺถ-ตฺถํอาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺตโลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อลตฺถาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อีวิภตฺติสฺส ตฺถาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคเม กเต รูปํ. อิตรสฺมึ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนอึวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ตสฺส ตฺถมาเทสกรณเมว วิเสโส.

[๔๙๘] กุธสฺมา ที จฺฉิ

กิมตฺถมิทํ. “กุธอิจฺเจตสฺมา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺตโลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “กุธสฺมา อี จฺฉี”ติ วตฺตพฺเพ ทกาโร สนฺธิวเสนาคโต. สติปิ อนนฺตรสุตฺเต อีคหเณ อิธ อีคหณกรณํ อึคหณนิวตฺตนตฺถํ.

อกฺโกจฺฉีติ กุธ=โกเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺส-ปทปถมปุริเสกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคเม จ กเต รูปํ.

[๔๙๙] ทาธาตุสฺส ทชฺชํ

กิมตฺถมิทํ. “ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทชฺชาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน “หวิปริยาโย โล วา”ติ อิโต วาคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทชฺชามีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺส-ปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทาธาตุสฺส ทชฺชาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ มิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.

ทชฺเชยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน “อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สตฺตมีปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ทาธาตุสฺส ทชฺชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน ทชฺชาเทสาภาโว จ “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ธาตุสฺส เทฺวภาวญฺจ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ อพฺภาสคตสฺส สรสฺส รสฺสกรณญฺจ วิเสโส.

[๕๐๐] วทสฺส วชฺชํ

กิมตฺถมิทํ. “วทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วชฺชาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

วชฺชามีติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส เหฏฺฐา วุตฺต-นเยน มิวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ โลปํ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ มิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.

วชฺเชยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน วชฺชาเทสาภาโว จ อปจฺจยสฺส โลปาภาโว จ วิเสโส.

[๕๐๑] คมิสฺส ฆมฺมํ

กิมตฺถมิทํ. “คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ฆมฺมตูติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อาณตฺยา-สิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา คมิสฺส ฆมฺมาเทเส กเต รูปํ.

ฆมฺมาหีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ หิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส.

ฆมฺมามีติ เอตฺถ ปน วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺติ-กรณํ วา วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺติกรณํ วา วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสกรณญฺจ วิเสโส.

[๕๐๒] ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี

กิมตฺถมิทํ. “ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร วุตฺตปฺปการานํ ธาตูนํ อนฺโต อีการ-มาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทียตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทียตีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปท-ปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อีการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.

ธียตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส รูปํ. มียตีติ มา=มาเนตีมสฺส รูปํ. ฐียตีติ ฐา= สงฺฆาตสทฺเท, ฐา=คตินิวตฺติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. หียตีติ หา=จาเคตีมสฺส รูปํ. ปียตีติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเนตีมสฺส ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. มหียตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. มถียตีติ มถ=วิโลฏเนตีมสฺส รูปํ.

[๕๐๓] ยชสฺสาทิสฺสิ

กิมตฺถมิทํ. “ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส อิการาเทโส โหติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อิชฺชเตติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยชสฺสาทิสฺส อิการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ วตฺตมาเน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺ-วนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๐๔] สพฺพโต อุํ อึสุ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อุปสงฺกมึสูติ อุป-สํปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

นิสีทึสูติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิอุํวิภตฺตึ กตฺวา “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สทสฺส สีทาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน อึสุอาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๐๕] ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา

กิมตฺถมิทํ. “ชร-มรานํ ชีร-ชิยฺย-มิยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”-ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ชีรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชีรตีติ ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ชีราเทเส กเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ ชิยฺยาเทสกรณเมว วิเสโส.

มิยฺยติ, มิยฺยนฺตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณ-ผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณญฺจ วิเสโส.

[๕๐๖] สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพตฺถ วิภตฺติปจฺจเยสุ อสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสาทิสฺส โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมาเทสนิวตฺตนตฺถํ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ วา.

สิยาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สิยาติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวาทิสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ เอยฺยวิภตฺติสฺส อิยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูเป.

สนฺตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจน-อนฺติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. สนฺเตติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริสพหุวจนอนฺเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

สมาโนติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ มานปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อสีติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวาทิสฺส โลปมกตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “สิมฺหิ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.

[๕๐๗] อสพฺพธาตุเก ภู

กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺส ธาตุอสพฺพธาตุเก ภูอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ภวิสฺสตีติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ อธิกิจฺจีมินา ธาตุสฺส ภูอาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อาสุนฺติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพธาตุกตฺเต สติปิ อิธ วาคฺคหเณนาเทสมกตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๐๘] เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา

กิมตฺถมิทํ. ญาอิจฺเจตสฺมา เอยฺยวิภตฺติสฺส อิยา-ญาอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนาติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ชานิยาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา เอยฺยสฺส อิยาเทสํ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชาอาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ชญฺญาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺส ญาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชํอาเทสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชาเนยฺยาติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโวว วิเสโส.

[๕๐๙] นาสฺส โลโป ยการตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “ญาอิจฺเจตสฺมา นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ, ยการตฺตญฺจ อาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต ญาคฺ-คหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ชญฺญาติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

นายตีติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วตฺตมาเน อิมินา นาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส นาเทเส กเต รูปํ. ชานาตีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน นาปจฺจยสฺส โลปยการตฺตาภาโว จ “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชาเทสกรณญฺจ วิเสโส.

[๕๑๐] โลปญฺเจตฺตมกาโร

กิมตฺถมิทํ. “อการปจฺจโย เอตฺตมาปชฺชเต โลปญฺจ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ อกาโรติ อวิเสเสตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ อการปจฺจโยวีธ คหิโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เตนาห “อการปจฺจโย”ติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.

วชฺเชมีติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน “วทสฺส วชฺชนฺ”ติ ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อปจฺจยสฺส เอตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วเทมีติ เอตฺถ วชฺชาเทสาภาโวว วิเสโส. วชฺชามีติ เอตฺถ อปจฺจยสฺส โลโป จ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ วชฺชาเทสนฺตสฺส ทีโฆ จ วิเสโส. วทามีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณเนตฺตโลปาภาโวว วิเสโส.

[๕๑๑] อุตฺตโมกาโร

กิมตฺถมิทํ. “โอการปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กุรุเตติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนา-ทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา โอการสฺส อุตฺตํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิทญฺจ อธิกิจฺจ “กรสฺสากาโร เจ”ติ ธาตุคตสฺส อการสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กโรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติ-วิภตฺติกรณญฺจ วาคฺคหเณนุตฺตาภาโว จ วิเสโส.

โหตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา โอปจฺจยาภาวา อิมินา อุตฺตมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๑๒] กรสฺสากาโร จ

กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร จ อุตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อุตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมุตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กุรุเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุรุเตติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กโรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตํปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

กุพฺพนฺตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺส-ปทปถมปุริสพหุวจนอนฺติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อุตฺตโมกาโร”ติ โอปจฺจยสฺส อุตฺตํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, อุตฺตโมกาโร”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุคตสฺส อการสฺสุตฺตํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส รการสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ วตฺตมาเน “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อุการสฺส วการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กยิรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ยิรปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธาตุคตสฺส รการสฺส โลเป กเต รูปํ.

สรติ, มรตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สรตีติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา กรสฺสาภาวา อิมินา อุตฺตมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. มรตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปํ.

[๕๑๓] โอ อว สเร

กิมตฺถมิทํ. “โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โอติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ธาตฺวธิการตฺตา ธาตฺวนฺโตว คเหตพฺโพ. เอวํ หิ สติ ปโยค-สิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เตนาห “ธาตฺวนฺตสฺสา”ติ.

จวตีติ จุ=จวเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปท-ปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา อิมินา โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๕๑๔] เอ อย

กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส เอการสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สเรคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

นยตีติ นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา วุทฺธิญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ.

[๕๑๕] เต อาวายา การิเต

กิมตฺถมิทํ. “เต โอ-เออิจฺเจเต อาว-อายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โอ-เอคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ลาเวตีติ ลู=เฉทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ ลุนาติ, ตมญฺโญ ปโยเชตี”ติ อตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.

นาเยตีติ นี=นเยตีมสฺส รูปํ. คายติ, คายนฺตีติ เค=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนพหุวจนติ-อนฺติวิภตฺติโย กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทเส กเต เนตพฺเพ นีเต รูปานิ. โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธิเยว โหติ. เตน “ภวตี”ตฺยาทีสุ อยุตฺตฏฺฐาเนสุ น โหติ. โยควิภาโค นาม สุตฺตสฺส ทฺวิธากรณํ.

[๕๑๖] อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “อิการาคโม โหติ อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คมิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติ-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพ-ธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิมินา อิการาคเม กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. กริสฺสตีติ กร=กรเณตีมสฺส รูปํ. ลภิสฺสตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. ปจิสฺสตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ.

คจฺฉตีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กโรตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยกรณเมว วิเสโส. ลภตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. ปจตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณเมว วิเสโส.

[๕๑๗] กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ

กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ เตเยว สมฺปิณฺเฑติ.

ชายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชายตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺต-นเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา อาเทสสฺสฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส ทีเฆ กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กเรยาติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺย-วิภตฺตึ กตฺวา อิมินา วิภตฺติคตสฺส ปุพฺพยการสฺส โลเป กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชานิยาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺสิยาเทสํ กตฺวา ธาตุสฺส จ ชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อิทํ ปน กิญฺจาปิ “ญาสฺส ชาชนฺนา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌติ, ตถาปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ อิเหทํ วุตฺตํ.

สิยาติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป เจ”ติ ธาตฺวาทิสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺสิยาเทเส กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กเรติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา เอ-อาเทสญฺจ กตฺวา วา ยการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. คจฺเฉติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา เออาเทสํ กตฺวา วา ยการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ชญฺญาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา ญาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส ชาเทสํ กตฺวา ญการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิทมฺปิ ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ชมาเทสสฺส “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส วิภตฺติสฺส ญาเทสสฺส จ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌตีติ.

วกฺเขถาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺต-นเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺสีมินา กฺเข-อาเทเส กเต รูปํ. ทกฺเขถาติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมีปรสฺสปท-มชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺเขอาเทสํ กตฺวา ทกาเร อิการสฺส อการาเทสญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ทิจฺฉตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ.

อคจฺฉีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺสีมินา จฺฉาเทสํ กตฺวา “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา อีวิภตฺติสฺสีมินา ตพฺพิปรีต-มิการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิทํปิ ปชฺชุนฺนคติกตฺตทีปนตฺถํ วุตฺตํ. อญฺญถา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ, คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌตีติ. อคจฺฉุนฺติ เอตฺถ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณญฺจ วิปรีตาภาโว จ วิเสโส.

อโหสีติ หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา สฺยาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อเหสุนฺติ เอตฺถ พหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา สุํอาเทสกรณญฺจ ธาตฺวนฺตสฺส เอการาเทสกรณญฺจ วิเสโส. อิมินา นเยน ยตฺถ ยสฺมึ กยิรมาเน น วิรุชฺฌติ, ตํ ตตฺถ กาตพฺพํ. ยํ หิ ลกฺขเณนา-นุปปนฺนํ, ตํ สพฺพํ อิมินาว สิชฺฌตีติ.

[๕๑๘] อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต กฺวจี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

วุจฺจตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุจฺจตีติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานตฺตโน-ปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวา-ธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา เนตพฺเพ เนตฺวา อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.

ลพฺภตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา อนนฺตรสุตฺเตน วา ธาตฺวนฺตสฺส พการาเทสกรณเมว วิเสโส. ปจฺจตีติ ปจ= ปาเกตีมสฺส รูปํ. อิตรานิ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๕๑๙] อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสุ

กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อคมีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอีวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อคมิสฺสาติ เอตฺถาปิ กาลาติปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนสฺสาวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๕๒๐] พฺรูโต อี ติมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา อีการาคโม โหติ ติมฺหีติ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

พฺรวีตีติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺเต อีการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๒๑] ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺส

กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อเนกสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ. สรตีติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส รูปํ. มรตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปํ.

ปาตีติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาตีติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺเสกสรตฺตา อิมินา โลปมกตฺวา วุตฺตนเยน ติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. ยาตีติ ยา=ปาปุณเน, วาตีติ วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ.

มหียติ, มถียตีติ กฺวจิคฺคหเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปมกตฺวา “อตฺตโน-ปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อีการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ มถ=วิโลฬเนตีมสฺสส รูปํ.

[๕๒๒] อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา

กิมตฺถมิทํ. “อิสุ-ยมุอิจฺเจเตสมนฺโต จฺโฉ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อิจฺฉตีติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิยจฺฉตีติ นิปุพฺพสฺส ยมุ=อุปรเมตีมสฺส รูปํ.

เอสติ, นิยมตีติ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ มหียตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุทิสฺส วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ เอสตีติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๒๓] การิตานํ โณ โลปํ

กิมตฺถมิทํ. “การิตานํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหี’ติ ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺ-วตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา อิมินา ณการสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

เอวํ อตฺตโน ญาณานุรูเปนาขฺยาตกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ญาณพลญฺจ ทสฺเสนฺโต

สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ มยาขฺยาตํ สมาสโต

สกพุทฺธิวิเสเสน จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณาตฺยาห.

ตตฺถ จ สาสนตฺถนฺติ ปริยตฺติสาสนตฺถํ. ตํปิ หิ กิเลสารีนํ หึสนโต สสุ=หึสายมิตีมสฺส “กิเลสารโย สสตี”ตฺยตฺเถ วา, สตฺถุนา สเทวกสฺส โลกสฺส หิตาย สาสนโต สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส “สาสติ เอตายา”ติ อตฺเถ วา “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ อนาเทสาทิมฺหิ กเต สาสนนฺติ วุจฺจติ. สมุทฺทิฏฺฐนฺติ นิทฺทิฏฺฐํ. มยาติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. อาขฺยาตนฺติ อาขฺยาตลกฺขณํ. สมาสโตติ สงฺเขปโต. สกพุทฺธิวิเสเสนาติ อตฺตโน ญาณวิเสเสน. จินฺตยนฺตูติ อุปปริกฺขนฺตุ. วิจกฺขณาติ ปญฺญาวนฺโต.

อิทํ วุตฺตํ โหติ “มยา ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา สมาสโต อาขฺยาตลกฺขณํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺมา ตุเมฺหปิ ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา คณฺหถา”ติ อตฺโถ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

---------------------------

กิพฺพิธานกปฺป

ปฐมปริจฺเฉท

อิทานิ ตาว กมฺมกตฺตุกรณสาธนสหิตํ กิพฺพิธานกปฺปมารภนฺโต ตสฺส พหุวิสยตฺตา ปุนตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต วกฺขมานสฺส กิพฺพิธานกปฺปสฺส คุณวิเสสญฺจ นิทสฺสนตฺถํ พุทฺธนฺติอาทินา คาถา วตฺตุกาโม อาห. ตตฺถ พุทฺธนฺติ วตฺถุนิทฺเทโส. ญาณสมุทฺทนฺติ อนปฺปกฏฺเฐน ทุราวคฺคาหฏฺเฐน จ. เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๒๔] ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “กมฺโมปปเท ธาตุยา ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ธาตุยาติ เอกํ ปทํ, กมฺมาทิมฺหีติ เอกํ, โณติ เอกนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ ธาตุยาติ “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญา ธาตุโย สงฺคณฺหาติ. เต จ ปน อตฺถํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ. กมฺมเมว อาทิ กมฺมาทิ. ตสฺมึ. “กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.

กมฺมกาโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปน กมฺมกาโรติ กมฺมสทฺทูป-ปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “กมฺมํ กโรตี”ติ อตฺเถ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อการสฺส อาการํ กตฺวา “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”-ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉา ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอก-วจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ. กุมฺภ-การาทีสุปิ เอเสว นโย.

ปตฺตคาโหตีทํ ปน ปตฺตสทฺทูปปทสฺส คห=อุปาทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปตฺตํ คณฺหาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตนฺตวาโยตีทํ ปน ตนฺตสทฺทูปปทสฺส เว=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตนฺตํ วายตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต เอการสฺส “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทเส กเต รูปํ.

ธญฺญมาโยตีทํ ปน ธญฺญสทฺทูปทสฺส มา=มาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ธญฺญํ มินาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ อายาเทเส จ กเต รูปํ. ธมฺม-กาโมตีทํ ปน ธมฺมสทฺทูปปทสฺส กมุ=กนฺติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธมฺมํ กามยตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธมฺมจาโรตีทํ ปน ธมฺมสทฺทูปปทสฺส จร=จรเณ, จร=คติภกฺขเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ธมฺมํ จรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๒๕] สญฺญายม นุ (สญฺญายมนุ)

กิมตฺถมิทํ. “กมฺโมปปเท ธาตุยา สญฺญายํ คมฺยมานาย อปจฺจโย โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต ธาตุคฺ-คหณสฺส จ กมฺมาทิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา สญฺญายํ คมฺยมานาย อปจฺจโย จ โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ โหตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สญฺญายติ อตฺโถ เอตายาติ สญฺญา. เตสุ เตสุ ทพฺเพสุ อาโรปิตโวหารสฺเสตมธิวจนํ. ตสฺสํ สญฺญายํ. “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ตฺย-ธิกิจฺจ “กาลภาเวสุ เจ”ติ สตฺตมี. อสทฺท-นุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ ตสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อ จ นุ จาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ.

เอตฺถ จ ธาตุยา อปจฺจโยติ วตฺวา กิญฺจาปิ นุการาคมสฺส ฐานนิยมมกตํ, ตถาปิ ตสฺมึ รูเป ยุตฺตฏฺฐาเน โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. รูปนิปฺผาทนตฺถํ หิ ลกฺขโณ-ปเทโสติ. เตนาห “นามมฺหิ จ นุการาคโม โหตี”ติ. เอตฺถ จ นุการาคมสฺส อุกาเรน นิทฺเทโส “นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต”ติ เอตฺถ นุคฺคหณตฺถํ. ตตฺถ จ นูติ วจนํ ภินฺนปฏธโรตฺยาทีสุ “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ สมฺภูตานํ อินฺน-อนฺนปจฺจยานํ นการสฺส วิวชฺชนตฺถํ.

อรินฺทโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อรินฺทโมติ อริสทฺทูปปทสฺส ทมุ=ทมเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อรึ ทเมตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา อริสทฺทนฺเต จ นุการาคมํ กตฺวา “นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต”ติ ตสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺตญฺจ กตฺวา อรินฺทมสทฺทโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เวสฺสนฺตโรติ อิทํ ปน เวสฺสสทฺทูปปทสฺส ตร=ตรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “เวสฺสํ ตรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตณฺหงฺ-กโรตีทํ ปน ตณฺหาสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตณฺหํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เมธงฺกโรตีทํ ปน เมธา-สทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เมธํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺต-นเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา เมธาสทฺเท อาการสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺเส กเต รูปํ. สรณงฺกโรตีทํ ปน สรณสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “สรณํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทีปงฺกโรตีทํ ปน ทีปสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ทีปํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๒๖] ปุเร ททา จ อึ

กิมตฺถมิทํ. “ปุรสทฺทูปปเท ททอิจฺเจตาย ธาตุยา อปจฺจโย โหติ, ปุร-สทฺเท อการสฺส อึ จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ธาตุคฺคหณสฺส จ อาทิคฺคหณสฺส จ อคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ ทท-อิจฺเจตาย ธาตุยา อปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท อการสฺส อึ จ โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. เอตฺถ อึอิติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อาเทโส อิตฺยวคนฺตพฺพํ. เอวํ หิ สติ รูปสฺส สิชฺฌนโต จ ตทตฺถญฺจ สุตฺตารมฺภกรณโต.

ปุรินฺทโทติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุรสทฺทูปปทสฺส ทท=ทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ณาทโย เตกาลิกา”ติ วุตฺตตฺตา อตีตกาลาเปกฺขํ กตฺวา “ปุเร ทานํ อทาสี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา ปุรสทฺเท อการสฺส อึ จ กตฺวา วุตฺตนเยน นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๒๗] สพฺพโตณฺวุตฺวาวี วา

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ-ณฺวุ-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ธาตุคฺคหณสฺส จ กมฺมาทิคฺคหณสฺส จ อคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “วาคฺคหเณน กมฺมาทิมฺหี”ติมสฺส วิกปฺปนโต จ “สพฺพธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ-ณฺวุ-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ.

ตกฺกโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตกฺกโรติ ตสทฺทูปปทสฺส กร= กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ, สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจีมินา อการปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ. หิตกโรติ เอตฺถาปิ ทฺวิภาวํ ถเปตฺวา เอเสว นโย.

วินโยตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิเนติ เอตฺถา”ติ อธิกรณการเก วา “วิเนติ เอเตนา”ติ กรณการเก วา อิมินา อปจฺจยํ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อีการสฺส เอการวุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา วินยสทฺทา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

นิสฺสโยตีทํ ปน นิปุพฺพสฺส สิ=เสวายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิสฺสาย นนฺ”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยาเทเส จ สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิญฺจ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาเว กเต รูปํ. รถ-การโกตีทํ ปน รถสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รถํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กกาเร อการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อนฺนทายโกตีทํ ปน อนฺนสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อนฺนํ ททาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา ณโลปญฺจ วุทฺธิญฺจ กตฺวา “ณมฺหิ โช รนฺชสฺส ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทสํ กตฺวา อการาเทสญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วินายโกตีทํ ปน “วินโย”ติ เอตฺถ วุตฺตานํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “สตฺเต วิเนตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทสํ กตฺวา อกาเทสสฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกตฺยาทีนิ ตีณิ อกมฺมาทิมฺหิ รูปานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาว.

ตกฺกตฺตาตีทํ ปน ตสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส “ตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตการํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการํ กตฺวา สิโลปญฺจ กตฺวา กการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ. ทาตาตีทํ ปน ทา=ทาเนอิจฺเจตสฺส ตุปจฺจยนฺตสฺส สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กตฺตาทีนิ อกมฺมาทิมฺหิ รูปานิ.

ตตฺถ จ สริตาตีทํ ปน สร=จินฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตุปจฺจเย กเต “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ ตุปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา กตฺตุสทฺทสฺส วุตฺตนเยน สริตุสทฺทา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภยทสฺสาวีตีทํ ปน ภยสทฺทูปปทสฺส ทิส=เปกฺขเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภยํ ปสฺสตี”ติ อตฺเถ อิมินา อาวีปจฺจยํ กตฺวา ทกาเร อิการสฺส “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา อการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ภยทสฺสาวี-สทฺทโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. วุตฺติยมาทิสทฺเทน ทินกร-ทิวากร-ภากร-ปภากร-ทีปกร-ยสกร-เจตาจรกาวี-อาทีนิ สงฺคณฺหาติ.

[๕๒๘] วิสรุชปทาทิโต ณ

กิมตฺถมิทํ. “วิส-รุช-ปทอิจฺเจวมาทิโต ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “วิส-รุช-ปทอิจฺเจวมาทีหิ ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. วิโส จ รุโช จ ปโท จ วิสรุชปทา. วิสรุชปทา อาทโย ยสฺส ธาตุคณสฺส โส วิสรุชปทาทิ. ทฺวนฺทคพฺโภ พหุพฺพีหิ. ตโต “ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺ-ปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปญฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ”ติ ทิสาโยเค ปญฺจมิยา สมฺปตฺเต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตทตฺเถ โต-ปจฺจโย โหติ. อิมสฺส ปน “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิมสฺสานนฺตรมวจนํ อกมฺมาทิมฺหิ วิสาทิโต ณปจฺจยตฺถํ. อญฺญถา อิธ ณคฺคหณมกตฺวา ตตฺเถว ปฅิตพฺพํ ภเวยฺย.

ปเวโสตีทํ ปน ปปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปวิสตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โรโคตีทํ ปน รุช=โรเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รุชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”-ตฺยธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการํ กตฺวา โรคสทฺทา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุปฺปาโทตีทํ ปน อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปฺปชฺชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธิสฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต ปการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.

ผสฺโสตีทํ ปน ผุส=ผุสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ผุสตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน อิมสฺส อาคติคณตฺตา ฆฏาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา วุทฺธิมฺหา กเต “ภยทสฺสาวี”ติ เอตฺถ ทกาเร อิการสฺส วุตฺตนเยน อิธ อุการสฺส อการํ กตฺวา สการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โอโกตีทํ ปน อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุจตี”-ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “โรโค”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิธ จการสฺส กการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภาโวตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “นายโก”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิโธ-การสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาโยตีทํ ปน อย,วย, ปย,หย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อยตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สํโพโธตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส พุธ=อวคมเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=โพธเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมฺมา พุชฺฌตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิหาโรตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส หร=หรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิหรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๒๙] ภาเว จ

กิมตฺถมิทํ. “ภาวการเกปิ สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต ณคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต นิยมาภาวา ธาตฺวาธิการตฺตา จ “สพฺพธาตูหิ ภาวตฺเถ คมฺยมาเน ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ณคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. “นนุ นิยมาภาวา อนนฺตรสุตฺเตเนว ภาวตฺเถ ณปจฺจโย ลพฺภเตเวติ. น ลพฺภติ. กสฺมา. “เต กิจฺจา”ติ ปฏิลทฺธกิจฺจสญฺเญ ตพฺพานีย-ณฺย-เตยฺย-ริจฺจปจฺจเย ถเปตฺวา “อญฺเญ กิตฺ”ติ เตหิ อญฺเญสํ กิตสญฺญาย วุตฺตตฺตา จ “กตฺตริ กิตฺ”อิติ ปฏิลทฺธกิตสญฺญานํ กตฺตริ การเก วุตฺตตฺตา จ อสติ อิมสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน กตฺตริเยว ณปจฺจยสฺสูปลพฺภนโต จ. ตสฺมาเวทํ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ปาโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปจฺจเต, ปจนนฺ”ติ วา อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “โรโค”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิธ จการสฺส กการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จาโคตีทํ ปน จช=หานิมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “จชเต, จชนนฺ”ติ วา อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทึ กตฺวา ชการสฺส คการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ยาโค, โยโคตีมานิ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยุช=โยเคติ ทฺวินฺนํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ “ยชนํ, ยุชฺชนนฺ”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลป-วุทฺธิคการสฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต ยถานุกฺกมโต รูปานิ. ภาโคติ ภช=ปุถกฺ-กรเณ, ภช=เสวายมิจฺเจเตสํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภชนนฺ”ติ อตฺเถ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปริทาโหติ ปริปุพฺพสฺส ทห=ภสฺมีกรเณ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปริทหณนฺ”ติ อตฺเถ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๓๐] กฺวิ จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิโต ธาตุคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “สพฺพธาตูหิ กฺวิ-ปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ปน ยถา ภาวการเก “ภาเว เจ”ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหติ, เอวํ กฺวิปจฺจโยปีติ สมฺปิณฺเฑติ. วจน-สิลิฏฺฐตาย วา วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว ปโยเคปิ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ นิปาโต-ปสคฺคา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสติ.

สมฺภูตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมฺภวตี”-ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ตฺยธิกิจฺจีมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เอวํ วิภูติ. อุปสคฺโคว วิเสโส.

ภุชโคตีทํ ปน ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ภุเชน คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวิโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโขตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺสีมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวิโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๓๑] ธราทีหิ รมฺโม

กิมตฺถมิทํ. “ธรอิจฺเจวมาทีหิ รมฺมปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธโร อาทิ เยสนฺเต ธราทโย. เตหิ ธราทีหิ. อาคติคโณยํ. ปญฺจมี วุตฺตนยาว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ธมฺโมตีทํ ปน ธร=ธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธรติ เตนา”ติ อตฺเถ อิมินา รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. กมฺมนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กรียตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.

[๕๓๒] ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ

กิมตฺถมิทํ. “ตสฺสีล-ตทฺธมฺม-ตสฺสาธุการิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ณี-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. “ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ณี-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. ตสฺสีลํ อาทิ เยสนฺเต ตสฺสีลาทโย. เก เต. ตทฺธมฺม-ตสฺสาธุการิโน. เตสุ ตสฺสีลาทีสุ. คมฺยมาเนสูติ สมฺพนฺโธ. จคฺคหณํ ปจฺจเย สมฺปิณฺเฑติ.

ปิยปสํสีติ อิทํ ปน ปิยสทฺทูปปทสฺส ปปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสฺญญาทิสฺส “ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺสา”ติ วา อตฺเถ, “ปิยปสํสนสีโล, ปิยปสํสนธมฺโม, ปิยปสํสเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สํโยคนฺตตฺตา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหากเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

พฺรหฺมจารีตีทํ ปน พฺรหฺมสทฺทูปปทสฺส จร=จรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺสา”ติ วา อตฺเถ “พฺรหฺมจรณสีโล, พฺรหฺมจรณธมฺโม, พฺรหฺมจรเณ สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปนาสํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ โหติเอว.

ปสยฺหปวตฺตาตีทํ ปน ปสยฺหสทฺทูปปทสฺส ปปุพฺพสฺส วตุ=วตฺตเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺสา”ติ วา, “ปสยฺหปวตฺตนสีโล, ปสยฺหปวตฺตนธมฺโม, ปสยฺหปวตฺตเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา ปสยฺหปวตฺตุสทฺทา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการาเทสํ กตฺวา สิโลเป จ กเต รูปํ.

ภยทสฺสาวีตีทํ ปน ภยสทฺทูปปทสฺส ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺสา”ติ วา “ภยทสฺสนสีโล, ภยทสฺสนธมฺโม, ภย-ทสฺสเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา อาวีปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๕๓๓] สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ยุ

กิมตฺถมิทํ. “สทฺทตฺถ-กุธตฺถ-จลตฺถ-มณฺฑตฺเถหิ จ รุจาทีหิ จ ตสฺสีลาทีสฺ-วตฺเถสุ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สทฺโท จ กุโธ จ จโล จ มณฺโฑ จ สทฺทกุธจลมณฺฑา. เตสํ อตฺโถ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺโถ. สทฺทกุธ-จลมณฺฑตฺโถ อตฺโถ เยสนฺเต สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถตฺถา. “พฺรหฺมสฺสโร”ติอาทีสุ วิย “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกสฺส อตฺถสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา อิธ สทฺทกุธจล-มณฺฑตฺถาติ วุตฺตํ. รุโจ อาทิ เยสนฺเต รุจาทโย. สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถา จ รุจาทโย จ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทโย. เตหิ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ.

เอตฺถ จ สทฺทตฺถา นาม สป=อกฺโกเสตีมสฺสตฺถวาจกา ฆุส=สทฺเท, ภาส= วิยตฺติยํ วาจายํ, ภณ=ภณเนติเอวมาทโย. กุธตฺถา นาม กุธ=โกเปตีมสฺสตฺถ-วาจกา รุส=โรเส, ทุส=โทเส, กุป=โกเป, ทุส=อปฺปีติมฺหีติเอวมาทโย. จลตฺถา นาม จล=กมฺปเนตีมสฺสตฺถวาจกา ผทิ=กิญฺจิจลเน, ภมุ=สญฺจลเน, ภมุ=อนวฏฺฐาเน, ธุ=กมฺปเน, กปิ=จลเนติเอวมาทโย.

มณฺฑตฺถา นาม มฑิ=ภูสายํ, ภูส=อลงฺกาเรติเอวมาทโย. รุจาทโย นาม รุจ=ทิตฺติมฺหีติเอวมาทึ กตฺวา วุตฺตา วา ตปฺปการา วา ชุต=โชตเน, ภาส= ทิตฺติมฺหิ, ทีป=ทิตฺติมฺหีติเอวมาทโย. เตน “สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ตสฺสีลา-ทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.

โฆสโนตีทํ ปน ฆุส=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โฆสนสีโล, โฆสนธมฺโม, โฆสเน สาธุการี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาสโนตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ภาสนสีโล”ติอาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โกธโนตีทํ ปน กุธ=โกเปตีมสฺส “กุชฺฌนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรสโนตีทํ ปน รุส=โรสเนตีมสฺส “โรสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. โทสโนตีทํ ปน ทุส=โทสเนตีมสฺส “โทสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

จลโนตีทํ ปน จล=กมฺปเนตีมสฺส “จลนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. กมฺปโนตีทํ ปน กปิ=จลเนตีมสฺส “กมฺปนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต “มทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ วตฺตมาเน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ ตสฺส วคฺคนฺเต กเต รูปํ. ผนฺทโนตีทํ ปน ผทิ=กิญฺจิจลเนตีมสฺส “ผนฺทนสีโล”ตฺยาทีสฺวตเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มณฺฑโนตีทํ ปน มฑิ=ภูสายมิตีมสฺส “มณฺฑนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุ-ปจฺจยานาเทสนิคฺคหิตาคมวคฺคนฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิภูสโนตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส ภูส=อลงฺกาเรตีมสฺส “วิภูสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรจโนตีทํ ปน รุจ=ทิตฺติมฺหีตีมสฺส “โรจนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โชตโนตีทํ ปน ชุต=โชตเนตีมสฺส “โชตนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วฑฺฒโนตีทํ ปน วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส รูปํ.

[๕๓๔] ปาราทิคมิมฺหา รู

กิมตฺถมิทํ. “ปารสทฺทาทิมฺหิ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺมา ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รู-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปารสทฺโท อาทิ ยสฺส โส ปาราทิ. ปาราทิ จ โส คมิ จาติ ปาราทิคมิ. ตสฺมา ปาราทิคมิมฺหา. “ปาราทิมฺหา คมุ,สปฺป=คติมฺหิจฺเจตมฺหา ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รูปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.

ภวปารคูตีทํ ปน ภวปารสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺสา”ติ วา “ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ปารงฺคโตตีทํ ปน ปารสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปารํ คโต”ติ อตฺเถ สติปิ ปาราทิคมิมฺหิ ตสฺสีลาทฺยตฺถาภาวา อิมินา รูปจฺจยมกตฺวา “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหน-รมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อนุคามีตีทํ ปน อนุปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อนุคมนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ สติปิ ตสฺสีลาทฺยตฺเถ อาทิมฺหิ ปารสทฺทาภาวา อิมินา รูปจฺจยมกตฺวา “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อนฺตคู, เวทคูติอาทีนิปิ “ปารคมิมฺหา รู”ติ วตฺตพฺเพ อาทิคฺคหโณปาตตฺตา สิชฺฌนฺตีติ ทฏฺฐพฺพานิ. อาทิคฺคหณํ หิ อุภยสมาสตฺถํ. อยเมตฺถ หิ สมาโส “ปารสทฺโท อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิ, ตสฺมา ปาราทิคมิมฺหา”ติ.

[๕๓๕] ภิกฺขาทิโต จ

กิมตฺถมิทํ. “ภิกฺข=ยาจเนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รูปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภิกฺขํ อาทิ ยสฺส โส ภิกฺขาทิ. ตสฺมา ภิกฺขาทิโต. จคฺคหณํ รูปจฺจยานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

ภิกฺขูตีทํ ปน ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภิกฺขนสีโล”-ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ, ปาราทิคมิมฺหา รู”ตฺยธิกิจฺจีมินา รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺเส กเต รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

วิญฺญูตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิชานนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ วุตฺตนเยน รูปจฺจยํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๓๖] หนตฺยาทีนํ ณุโก

กิมตฺถมิทํ. “หน=หึสาคติมฺหิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ ณุก-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. หนติ อาทิ เยสนฺเต หนตฺยาทโย. เตสํ หนตฺยาทีนํ. ปญฺจมิฏฺฐาเน ฉฏฺฐี. อนฺเตติ วา สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ หนตีติ ธาตุํ นิทสฺเสติ. ทุวิโธ หิ ธาตุนิทฺเทโส ตฺยนฺตวเสนิการนฺตวเสน จ. ตสฺสีลาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อาฆาตุโกตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อาหนนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ณุกปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “หนสฺส ฆาโต”ติ ฆาตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

การุโกตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณสีโล”ตฺยาทีสฺ-วตฺเถสุ อิมินา ณุกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๓๗] นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต

กิมตฺถมิทํ. “ปทนฺเต นุการาคโม นิคฺคหิตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปทสฺส อนฺโต ปทนฺโต. ตสฺมึ ปทนฺเต.

อรินฺทโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๕๓๘] สํหนญฺญาย วา โร โฆ

กิมตฺถมิทํ. “สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา อญฺญาย วา ธาตุยา รปจฺจโย โหติ, หนสฺส โฆอาเทโส จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โฆติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ หนการสฺส โฆ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.

สํโฆตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา หนสฺส ฆาเทสญฺจ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. ปริกฺขาตีทํ ปน ปริปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมนฺตโต นครสฺส พาหิเร ขญฺญตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. อนฺตโกตีทํ ปน อนฺตสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณ-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อนฺตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุปฆาโตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส สติปิ หนสฺมึ อสํปุพฺพตฺตา อิมินา รปจฺจยมกตฺวา “อุปหนตี”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ.

“นนฺวญฺญายาติ วุตฺตตฺตา ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ภวิตพฺพํ, เตน สิทฺเธ สติปิ สํหนาตฺยารมฺโภ นิยมาย โหติ, หนอิจฺเจตสฺมา สเจ รปจฺจโย โหติ สํปุพฺพสฺมา วาติ. เตน วุตฺตํ “สมิติ กิมตฺถํ, อุปหนนํ อุปฆาโต”ติ.

[๕๓๙] รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน

กิมตฺถมิทํ. “รมฺหิ ปจฺจเย ปเร รการานุพนฺโธ สพฺโพ ธาตฺวนฺโต รการาทิ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. เอตฺถ จ รมฺหีติ รการานุพนฺธปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ, “รกาโร อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ตฺยธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ตสฺส มฺหิอาเทสํ กตฺวา รมฺหีติ วุตฺตตฺตา. รกาโร อาทิ มริยาโท ยสฺส โส ราทิ. โนติ โลปมาห. เตน “รการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ราทิ ธาตฺวนฺโต โลโป โหตี”ตฺยตฺโถ. อนฺตโก, ปารคูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อนฺตโก, ปารคูติ วุตฺตนยาเนว.

สตฺถาตีทํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ตฺยตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ราทิโน โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ทิฏฺโฐตีทํ ปน ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ ตการสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา อิมินา ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.

[๕๔๐] ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา

กิมตฺถมิทํ. “ภาวกมฺมการเกสุ สพฺพธาตูหิ ตพฺพ-อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ภาโว จ กมฺมญฺจ ภาว-กมฺมานิ. เตสุ ภาวกมฺเมสุ. ตพฺโพ จ อนีโย จ ตพฺพานียา. เอตฺถ จ ภาโว นาม “ปจนํ ภวนํ ลวนนฺ”ติอาทีหิ วุจฺจมาโน เกวโล ธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.

“นนฺวิหาสติปิ ภาวกมฺมคฺคหเณ ‘เต กิจฺจา’ติ ตพฺพาทีนํ ริจฺจปจฺจย-ปริยนฺตานํ กิจฺจสญฺญาย วิหิตตฺตา จ ‘ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา’ติ กิจฺจานํ ภาวกมฺเมสุ นิยมิตตฺตา จาธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌเตวา”ติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ ‘นนฺทาทีหิ ยู’ติ วุตฺตํ ยุปจฺจยมธิกิจฺจตฺตา กตฺตริ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. เอวํ สนฺเต กสฺมาว ตตฺถ น วุตฺตนฺติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต อิธ วุตฺโต. อิธ วุตฺโต หิ กิจฺจปจฺจยานํ สภาวญฺจ ทีเปติ, อุตฺตรตฺร วตฺติตฺวา ยถาธิปฺ-เปตตฺถญฺจ สาเธตีติ.

ภวิตพฺพนฺตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวนํ”ตฺยตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อวาเทสํ กตฺวา ภวิตพฺพสทฺทโต กิจฺจตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภวนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.

อาสิตพฺพนฺตีทํ ปน อาส=อุปเวสเนตีมสฺส “อาสนียนฺ”ติ อตฺเถ ตพฺพาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาสนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.

ปชฺชิตพฺพนฺตีทํ ปน ปท=คติมฺหีตีมสฺส “ปชฺชนียนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปชฺชนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.

กตฺตพฺพนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “นม-กรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ตฺยธิกิจฺจ “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กรณียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺตา-ภาโว จ “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณตฺตญฺจ วิเสโส.

คนฺตพฺพนฺตีทํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คมนียนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. คมนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นตฺตาภาโวว วิเสโส.

[๕๔๑] โณฺย จ

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ณฺยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน ปเนตฺถ เตยฺยปจฺจโย โหติ. เตน “ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ”ตฺยาทีนิ สิชฺฌนฺติ. เตสํ ปน ญา=อวโพธเน, ทิส=เปกฺขเน, ปท=คติมฺหีตีเมสํ ลทฺธธาตุ-สญฺญาทีนํ อิมินา เตยฺยปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

ตตฺถ จ ทฏฺเฐยฺยนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทกาเร อิการสฺส อการํ กตฺวา สการสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ฏการํ กตฺวา ตการสฺส จ ฐการํ กตฺวา ปรกฺขรูปคมํ วา กาตพฺพํ. “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตการสฺส รฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิโลปํ วา กาตพฺพํ.

การิยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณโลปวุทฺธิโย จ วุตฺตนเยน อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคมญฺจ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เชยฺยนฺติ ชิ=ชเยอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เชตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. เนยฺยนฺตีทํ ปน นี=นเย, นี=ปาปุเณตีเมสํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “เนตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๔๒] กรมฺหา ริจฺจ

กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺมา ภาวกมฺเมสุ ริจฺจปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

กิจฺจนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณียนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ริจฺจปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๔๓] ภูโตพฺพ

กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจตสฺมา ณฺยปจฺจยสฺส อูการโต ปฏฺฐาย อพฺพาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ณฺยคฺคหณํ ภาวกมฺมคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ภูโตติ “ภุสฺส อู”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ตฺยธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต ภูสทฺทา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา “ทูรนฺติกทฺธกาล-นิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยค-พนฺธนคุณวจนปญฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน มริยาทตฺเถ ปญฺจมิยา สมฺปตฺเต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตทตฺเถ โตปจฺจเย กเต รูปํ. เตน “ภูอิจฺเจตสฺส อูการโต ปฏฺฐายา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตนาห “อูกาเรน สหา”ติ.

อถ วา อนฺเตน อพฺพา อนฺตพฺพาติ วตฺตพฺเพ อนฺตสทฺทสฺส

วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย

เทฺว จาปเร วณฺณวิการนาสา

ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค

ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺตีติ

วุตฺตตฺตา “ทฏฺเฐยฺยนฺ”ติ เอตฺถ สการสฺส ฏการกรณตฺถํ วุตฺตนเยน อนฺตโลปํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘ภูโตพฺพา’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ตติเยกวจนนฺเตน สมฺพนฺโธ โหติ.

ภพฺโพตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวิตพฺโพ”-ตฺยตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจ “โณฺย จา”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “โณฺย เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา อูกาเรน สห ตสฺส อพฺพาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๔๔] วทมทคมุยุชครหาการาทีหิ ชฺชมฺมคฺคยฺเหยฺยา คาโร วา

กิมตฺถมิทํ. “วท=วิยตฺติยํ วาจายํ, มท=อุมฺมาเท, คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, ยุช= โยเค, ครห=นินฺทายนฺติอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ จ อาการนฺตาหิ ธาตูหิ จ ปรสฺส ณฺยปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสงฺขฺยํ ชฺช-มฺม-คฺค-ยฺห-เอยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปน ภาวกมฺเมสุ, ครหสทฺทสฺส จ คาราเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณญฺจ ณฺยคฺคหณญฺจ วตฺตเต. “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ อิโต อนฺตคฺคหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “คาราเทโส กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺโต, ตถาปิ ครหสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.

ตตฺถ จ อาการนฺตา ธาตุโย นาม ทา=ทาเน, ปา=ปาเน, หา=จาเค-อิจฺเจวมาทโย. วชฺชนฺตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. เตสํ ปน เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ลทฺธธาตุ-สญฺญาทีหิ สทฺเทหิ “วตฺตพฺพนฺ”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจ “โณฺย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเตน สห ตสฺส ชฺชาทฺยาเทเส กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา ครหสทฺทสฺส คาราเทสญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

[๕๔๕] เต กิจฺจา

กิมตฺถมิทํ. “เหฏฺฐา วุตฺตา เย ตพฺพปจฺจยาทโย ริจฺจปจฺจยนฺตา ปจฺจยา, เต กิจฺจสญฺญาติ เวทิตพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิทํ ปน “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา”ติ เอตฺถ อิเมสํ คหณตฺถํ.

[๕๔๖] อญฺเญ กิตฺ

กิมตฺถมิทํ. “เตหิ อญฺเญ ปจฺจยา กิตฺสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิทํ ปน “กตฺตริ กิตฺ”อิติ เอตฺถ เตสํ คหณตฺถํ.

[๕๔๗] นนฺทาทีหิ ยุ

กิมตฺถมิทํ. “ภาวกมฺเมสุ นนฺท=สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท=นนฺทเนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

นนฺทนนฺตีทํ ปน นนฺท=สมิทฺธิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทียเต, นนฺทิตพฺพนฺ”ติ วา อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺสานาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คหณนฺตีทํ ปน คห=อุปาทาเนตีมสฺส “คหณียนฺ”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จรณนฺตีทํ ปน จร=จรเณตีมสฺส “จริตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณการกรณเมว วิเสโส.

[๕๔๘] กตฺตุกรณปเทเสสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุกรณาธิกรณการเกสุ สพฺพธาตูหิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกสฺเสตํ อธิวจนํ. ทฺวิปทมิทํ. ยุคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “กตฺตุกรณาธิกรณ-การเกสุปิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ สมฺปิณฺเฑติ.

กตฺตริ ตาว รโชหรณนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน รชสทฺทูปปทสฺส หร= หรเณตีมสฺส “รชํ หรตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสานาเทสณตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กรเณ ตาว กรณนฺตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน กร=กรเณตีมสฺส “กโรติ เตนา”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยานาเทสณตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปเทเส ตาว ฐานนฺตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “ติฏฺฐนฺติ เอตฺถา”ตฺยตฺเถ ยุปจฺจยานาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๔๙] รหาทิโต ณ

กิมตฺถมิทํ. “รการ-หการนฺเตหิ อนาเทสสฺส โณ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติยา อนฺตอิตฺยานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อาทิสทฺเทน ญการํ สงฺคณฺหาติ.

เตน วิญฺญาณนฺติอาทีสุ วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส “วิชานาตี”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ กตฺตริ ยุปจฺจเย กเต วุตฺตนเยน ตสฺสานาเทเส กเต นการสฺส ณกาโร โหติ. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ ‘อสุกสฺส ณกาโร โหตี’ติ น วุตฺตํ, ตถาปิ นการสฺเสว ณกาโร โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เอตฺถ หิ “นการสฺสา’ติ วุตฺเต ‘คหณียํ, กรณียํ’ตฺยาทีสุ นีการสฺส น สิยา. นีการสฺสาติ วุตฺเต ‘กรณํ, คหณนฺ’ติอาทีสุ นการสฺส น สิยาติ สพฺพสาธารณวเสเนวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปนานนฺตรสุตฺตทฺวเยน ยุปจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา ตสฺส จ “อนกา ยุณฺวูนมิ”ติ อนาเทสสฺส วุตฺตตฺตา “กาเก วารย ตณฺฑุลา”ติอาทีนิ วิย ปจฺจาสนฺนวเสน วา “ขทิรวนนฺ”ตฺยาทีนิ วิย เยภุยฺยวเสน วา ‘อนาเทสสฺสา’ติ อาหาติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ปูรณนฺติ ปูร= ปูรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป

ปฐโม ปริจฺเฉโท

-------------------------

ทุติยปริจฺเฉท

[๕๕๐] ณาทโย เตกาลิกา

กิมตฺถมิทํ. “ณปจฺจยาทโย ยุปจฺจยนฺตา ปจฺจยา เตกาลิกา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โณ อาทิ เยสนฺเต ณาทโย. ตโย กาลา ติกาลํ. ติกาเล นิยุตฺตา เตกาลิกา.

“นนฺวตีเต ตตวนฺตุตาวี, วตฺตมาเน มานนฺตา, กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย, ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺติอาทีนิ วิย นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาว อสติปิ อิมสฺมึ ณาทโย กาลตฺตเยว โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา, อนิยเมตฺวา วุตฺตานํ กาลตฺตเย วา กาลทฺวเย วา กาลํ อนามสิตฺวา วา โหนฺตีติปิ มนฺตพฺพโต. น หิ อนิยเมตฺวา วุตฺตา กาลตฺตเยว โหนฺตีติ สญฺญาปโก อตฺถิ. ตสฺมา ณาทโย กาลตฺตเยว โหนฺติ ‘ณาทโย เตกาลิกา’ติ วุตฺตตฺตา. ตโต อญฺเญ กาลตฺตเยปิ กาลทฺวเยปิ กาลมนามสิตฺวาปิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

กุมฺภกาโร, กรณนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุมฺภกาโรติ กุมฺภสทฺทูป-ปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุมฺภํ กโรติ อกาสิ กริสฺสตี”ติ อตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

กรณนฺตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “กโรติ อกาสิ กริสฺสติ เตนา”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถาปิ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

[๕๕๑] สญฺญายํ ทาธาโต อิ

กิมตฺถมิทํ. “สญฺญายมภิเธยฺยายํ ทา-ธาธาตูหิ อิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ทา จ ธา จ ทาธา. ตโต ทาธาโต.

อาทีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาทีติ อาปุพฺพสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยธิกิจฺจีมินา “อาทียตี”ติ อตฺเถ อิปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมา ฯเปฯ ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา “อญฺเญ กิตฺ”ติ กิตสญฺญํ กตฺวา กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หี”ตฺยธิกิจฺจ “ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ ลิงฺคํ ถเปตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

อุทธีติ อุทกสทฺทูปปทสฺส ธา=ธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุทกํ ทธาตี”ติ อตฺเถ อิมินา อิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อุทกสทฺเท กการสฺส โลเป กเต รูปํ.

มโหทธีติ มโหทกสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “มโหทกานิ ทธาตี”-ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วาลธีติ วาลสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺ”ติ อตฺเถ อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สนฺธีติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “สมฺมา ธียติ, ทธาตี”ติ วา อตฺเถ อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๕๒] ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ

กิมตฺถมิทํ. “สญฺญายมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ ติปจฺจโย โหติ กิตฺ จ อาสิฏฺเฐ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สญฺญาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺ-เญยฺโยว. เอตฺถ จ อาสิฏฺเฐติ อาปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส “ปสํสนนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ ตปจฺจยสฺส อาทินา สห ฏฺฐาเทเส กเต “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคเม กเต รูปํ. ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เตน จ อาสิฏฺเฐติ ปสํสายมิติ วิญฺญายติ. ตสฺมา ปสํสนตฺเถ สติ อิมินา ปจฺจยา โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “อาสิฏฺเฐ”ติ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.

ชินพุทฺธีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชินพุทฺธีติ ชินสทฺทูปปทสฺส พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชิโน ชนํ พุชฺฌตู”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ธนภูตีตีทํ ปน ธนสทฺทูปปทสฺส ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส “ธนมสฺส ภวตู”ติ อตฺเถ อิมินา ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภูโตตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “สทา ภวตู”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภาโวตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ อธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ธมฺมทินฺโนติ ธมฺมสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส “ธมฺโม ชนํ ททาตู”ติ อตฺเถ อิมินา อินฺนปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วฑฺฒมาโนติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส “อายุนา วฑฺฒตู”ติ อตฺเถ อิมินา มานปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอวํ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

[๕๕๓] อิตฺถิยมติยโว วา

กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อ-ติ-ยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อ จ ติ จ ยุ จ อติยโว.

ชราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชราติ ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชีรตี”ติ อตฺเถ อิมินา อปจฺจยํ กตฺวา ชรสทฺทา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มตีติ มา=มาเนตีมสฺส “มินาตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เจตนาตีทํ ปน จิติ=เจตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เจตยตี”ติ อตฺเถ อิมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เจตนสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เวทนาติ “วิท=สตฺตายํ, วิท=ลาเภ, วิท=ญาเณ, วิท=วินฺทเนติ จตุนฺน-มญฺญตรสฺส “เวทยตี”ติ อตฺเถ อิมินา ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๕๔] กรโต ริริย

กิมตฺถมิทํ. “กรโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิตฺถิยคฺคหณมิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

กิริยา, กิริยนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กิริยาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ริริยปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต กิริยสทฺทา “อิตฺถิย-มโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

กิริยนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กรณียนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิมินา ตสฺมึเยว ปจฺจเย กเต วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต กิริยสทฺทา นามมิว กตฺวา สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ทฺวยํ อิตฺถา-นิตฺถาภิเธยฺยวเสน วุตฺตํ.

[๕๕๕] อตีเต ตตวนฺตุตาวี

กิมตฺถมิทํ. “อตีเต สพฺพธาตูหิ ต-ตวนฺตุ-ตาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

หูโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หูโตติ หู,ภู=สตฺตายํ, หุ=ทานา-ทานหพฺยปฺปทาเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา หูตสทฺทา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสกาเร กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

หูตวาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา ตวนฺตุปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

หูตาวีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา ตาวีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

วุสิโตติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “วส วา วู”ติ วการสฺส อุการํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ตฺยธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ภุตฺตาวีตีทํ ปน ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตาวีปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต ตการสฺส จ ทฺวิภาเว กเต วุตฺตนเยน สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๕๖] ภาวกมฺเมสุ ต

กิมตฺถมิทํ. อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตานํ ตปจฺจยาทีนํ กิตกตฺตา ‘กตฺตริ กิตฺ’ติ กิตกานํ กตฺตริ การเก นิยมิตตฺตา จ ภาวกมฺมการเกสุ อตีตกาเล สพฺพธาตูหิ ตปจฺจยตฺถมิทํ. ทฺวิปทมิทํ. อตีตคฺคหณญฺจ ธาตุคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คีตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คีตนฺติ เค=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “คายนนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพตฺถ เค คี”ติ เคสทฺทสฺส คีอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิโน อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

นจฺจํ, นฏฺฏนฺติ นฏ=นติมฺหิ, นฏ=คตฺตวิกฺเขเป, นฏ=คตฺตวินาเมติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส คตฺตวิกฺเขปนนฺตฺยตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา สห ธาตฺวนฺเตน ตการสฺส “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ จฺจ-ฏฺฏาเทเส กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.

หสิตนฺติ หส=หสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “หสนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาสิตนฺตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “อุทีริตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เทสิตนฺติ ทิสิ=อุจฺจารเณตีมสฺส “อุจฺจาริตนฺ”ติ อตฺเถ ตปจฺจยาทึ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน ตสฺส, เตนาติ วจนํ ภาวกมฺมตฺถวิญฺญาปนตฺถํ.

[๕๕๗] พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ

กิมตฺถมิทํ. “พุธ-คมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตปจฺจยสฺส กิตกตฺตา กิตกานํ ‘กตฺตริ กิตฺ’ติ กตฺตริ นิยมิตตฺตา จ สิทฺเธ สติปิ อิธ กตฺตริคฺคหณํ อนนฺตรสุตฺเต ‘ภาวกมฺเมสู’ติ วุตฺตตฺตา ตํนิวารณตฺถํ. อสติ หิ อิมสฺมึ พุธ-คมุอิจฺเจวมาทีหิ ภาวกมฺเมสุ ตทตฺเถเยว ตปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ สิยา. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมายาติ มนฺตพฺพโต. พุโธ จ คโม จ พุธคมา. เต อาทโย เยสนฺเตติ พุธคมาทโย. เตหิ พุธคมาทีหิ. เอตฺถ จ “พุธคมาทีหฺยตฺเถ’ติ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ เอตฺถาทิคฺ-คหเณน หิวิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “พุธ-คมุ-อิจฺเจวมาทีหิ ตทตฺเถ”ติ. เอตฺถ จ อตฺเถติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ เตสํเยวตฺเถติ คเหตพฺพํ อตฺถสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา เตหิ อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺสาภาวโต.

พุทฺโธ, คโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺโธติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “สพฺเพ สงฺขตาสงฺขเต ธมฺเม พุชฺฌตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธการสฺส ทการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “สรณมุปคโต”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๕๘] ชิโต อิน สพฺพตฺถ

กิมตฺถมิทํ. “ชิ=ชเยอิจฺเจตาย ธาตุยา สพฺพกาเลปิ กตฺตริ อินปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวิหาสติปิ สพฺพตฺถคฺคหเณ ‘อตีเต ตตวนฺตุตาวี’ติอาทีนิ วิย นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาว อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ ‘อนิยมวเสน วุตฺตานํ กาลตฺตเย วา กาลทฺวเย วา กาลมนามสิตฺวา วาปิ โหนฺตี’ติ มนฺตพฺพโต. ตสฺมาวีธ สพฺพคฺคหณํ กตํ.

ชิโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตี”ติ อตฺเถ อิมินา อินปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๕๙] สุปโต จ

กิมตฺถมิทํ. “สุป=สเยอิจฺเจตาย ธาตุยา กตฺตริ ภาเว จ อินปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อินคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. สุปินนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สุป=สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุปียเต”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อินปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๖๐] อีสทุสูหิ ข

กิมตฺถมิทํ. “อีส-ทุ-สุสทฺทูปปเทหิ สพฺพธาตูหิ กตฺตริ ขปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อีสสฺสโยตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อีสสฺสโยติ อีสสทฺทูปทสฺส สี= สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ อธิกิจฺจีมินา ขปจฺจยํ กตฺวา ปโยเค สติ ขการานุพนฺโธติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา ขโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุสฺสโยติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อีสกฺกรนฺติอาทีสุ กร=กรเณติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ.

[๕๖๑] อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา

กิมตฺถมิทํ. “อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺสตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สมานกตฺตุเกสุ สพฺพ-ธาตูหิ สพฺพกาเลสุ กตฺตริ ตเว-ตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจ-ปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. วาคฺคหณํ ทุติยสฺส ปจฺจยสฺส สมฺปิณฺฑนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอสนํ อิจฺฉา. อิจฺฉาเยว อตฺถา อิจฺฉตฺถา. เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ. อิจฺฉสฺส วา อตฺถา อิจฺฉตฺถา. อิจฺฉตฺถา อตฺถา เยสนฺเต อิจฺฉตฺถา. “อิจฺฉตฺถตฺถา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ สรูเปกเสสวเสเนกสฺสตฺถสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘อิจฺฉตฺเถสู’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. สมาโน กตฺตา เยสนฺเต สมานกตฺตุกา. อตฺถา วา ธาตโว วา. เตสุ สมานกตฺตุเกสุ. อิจฺฉตฺเถสูตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. ตตฺถ จ ปุริมนเยน “สมานกตฺตุวนฺเตสุ อิจฺฉาสงฺขาเตสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสู”ติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉิมนเยน ปน “สมานกตฺตุวนฺเตสุ อิจฺฉตฺถวาจเกสุ ธาตูสุ วิชฺชมาเนสู”ติ สมฺพนฺโธ.

ปุญฺญานิ กาตเว, สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตเวติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุญฺญานิ กาตุมิจฺฉตี”ติ อตฺเถ ธาตฺวาธิการมธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตเวปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “ตเวตุนาทีสุ กา”ติ กโรติสฺส กาเทเส กเต รูปํ. โย กโรติ, โสว อิจฺฉติ. อยเมตฺถ สมานกตฺตุกตา. อิตรํ ปน สุ=สวเนตีมสฺส “สทฺธมฺมํ โสตเว อิจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตุํปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๖๒] อรหสกฺกาทีสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “อรหสกฺกภพฺพานุจฺฉวิกานุรูปาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตุํ-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุํคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตเว-คหณนิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โก ตํ นินฺทิตุมรหติ, สกฺกา เชตุํ ธเนน วาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นินฺทิตุนฺติ นินฺท=ครหายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นินฺทิตุมรหตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ ธาตฺวาธิการญฺจ อิมินา ตุํปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ ปน ชิ=ชเยตีมสฺส อิมินา ตุํปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๖๓] ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “อลมตฺเถสุ ปตฺตวจเน สติ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตุํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อลํสทฺทสฺส อตฺถา อลมตฺถา. เต ปน อตฺถโต ภูสนปริยตฺตินิวารณาว. เตสุ อลมตฺเถสุ. เอตฺถ จ ปตฺตวจนนฺติ ปริยตฺยตฺถมาห. ปตฺตสฺส วจนํ ปตฺตวจนํ. ตสฺมึ ปตฺต-วจเน. “อลมตฺถสงฺขาเตสุ ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ ปตฺตตฺถวจเน สตี”ติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปตฺตตฺโถ นาม สมฺปตฺตตฺโถ อนุจฺฉวิกตฺโถ อนุรูปตฺโถ.

อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาตุนฺติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานานิ ทาตุํ อลํ ปตฺตา สมฺปตฺตา อนุจฺฉวิกา อนุรูปา”ติ อตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตุํปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กาตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “ปุญฺญานิ กาตุํ อลํ ปตฺตา”ติอาทีสุ อตฺเถสุ อิมินา ตุํปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กรสฺส จ กาเทเส กเต รูปํ.

[๕๖๔] ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา

กิมตฺถมิทํ. “สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาลาภิธายเก ธาตุมฺหิ ตุนาทโย ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน ปุพฺพ-กาโล นาม ปุพฺพกาโร. ปุพฺพกาโร นาม ปุพฺพกิริยา. ตสฺมา “ปุพฺพกิริยา-ภิธายเก ธาตุมฺหิ ตุนาทโย ปจฺจยา โหนฺตี”ติ วุตฺตํ โหติ.

กาตุน กมฺมํ คจฺฉตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตุนาติ กร= กรเณตีมสฺส “กตฺวาน กมฺมํ คจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตุนปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กาเทเส กเต รูปํ. โย กโรติ, โสว คจฺฉติ. อยเมตฺถ สมานกตฺตุกตา.

อกาตุน ปุญฺญํ กิลมิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ปฏิเสธวาจโก อกาโรว วิเสโส. สุตฺวานาติ สุ=สวเนตีมสฺส “สุตฺวาน ธมฺมํ โมทตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตฺวานปจฺจเย กเต รูปํ. ชิตฺวานาติ ชิ=ชเยตีมสฺส “ชิตฺวาน วสตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตฺวาน-ปจฺจเย กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๕๖๕] วตฺตมาเน มานนฺตา

กิมตฺถมิทํ. “วตฺตมาเน กาเล สพฺเพ ธาตูหิ มาน-อนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สรมาโน, คจฺฉนฺโตติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สรมาโนติ สร=คติจินฺตาย-มิตีมสฺส “สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตี”ติ อตฺเถ อิมินา มานปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คจฺฉนฺโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๖๖] สาสาทีหิ รตฺถุ

กิมตฺถมิทํ. “สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สตฺถาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ติ อตฺเถ อิมินา รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สตฺถุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีน-มา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อาการํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๕๖๗] ปาทิโต ริตุ

กิมตฺถมิทํ. “ปาอิจฺเจว ธาตุโต ริตุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ปิตาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปา=รกฺขเณ-ตีมสฺส “ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ อิมินา ริตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๖๘] มานาทีหิ ราตุ

กิมตฺถมิทํ. “มานอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปจฺจโย โหติ ริตุปจฺจโย จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ริตุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. มาตาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาตาติ มาน=มาเนตีมสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ราทิโลโป จ อาการาเทโส จ สิโลโป จ เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.

ภาตาตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ปุพฺเพ ภาสตี”ติ อตฺเถ อิมินา ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธีตาตีทํ ปน ธา=ธารเณตีมสฺส “มาตาปิตูหิ ธารียตี”ติ อตฺเถ อิมินา ริตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อิการสฺส จ ทีเฆ กเต รูปํ.

[๕๖๙] อาคมา ตุโก

กิมตฺถมิทํ. “อาอิจฺจาทิมฺหา คมิโต ตุกปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิ-ปทมิทํ. อาปุพฺโพ คโม อาคโม. ตสฺมา อาคมา. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อาคนฺตุโกติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส “อา-คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตุกปจฺจยํ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๗๐] ภพฺเพ อิก

กิมตฺถมิทํ. “ภพฺพตฺเถ คมิอิจฺเจตสฺมา อิกปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. คมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. คมิโกติ อุทาหรณํ. ตํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คมิตุํ ภพฺโพ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป

ทุติโย ปริจฺเฉโท

-----------------------

ตติยปริจฺเฉท

[๕๗๑] ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ

กิมตฺถมิทํ. “เย จ ปโยเค กเต โวหารูปคา สาธฺยสทฺทา, เต วุตฺตปฺ-ปกาเรหิ ปจฺจเยหิ อนภินิปฺผนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ นิปาตนา นาม อสมฺปตฺตํ สมฺปาเทติ, สมฺปตฺตํ นิวาเรติ. เตน อิมินา ลกฺขเณน ยสฺมึ ยสฺมึ กเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺถ กาตพฺพํ. เตนาห “สงฺขฺยานามสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกปฺปมฺหิ สปจฺจยา เย สทฺทา อนิฏฺฐงฺคตา, เต สาธเนน นิรกฺขิตฺวา สเกหิ นาเมหิ นิปาตนาว สิชฺฌนฺตี”ติ.

เอการสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “เอการส พารส พาวีส โสฬสา”ติ อิมานิ กิญฺจาปิ วินาว นิปาตนลกฺขณํ ตทฺธิตกปฺเป สงฺขฺยาวิธาเน วุตฺตลกฺขเณน สิชฺฌนฺติ, ตถาปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวํ ทสฺเสนฺโต “เอกสฺส เอกา โหติ, ทสสฺส จ รโส โหตี”ติอาทิมาห.

ตตฺถ จ เอการสาติ “เอโก จ ทส จา”ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา เอกทสสทฺเท เอกสทฺทสฺสีมินา เอกาเทสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส รสาเทเส กเต รูปํ. พารสาติ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส รสาเทเส กเต รูปํ. พาวีสนฺติ “เทฺว จ วีสญฺจ ทฺวิวีสนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทเส กเต รูปํ.

โสฬสาติ “ฉ จ ทส จ ฉทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทการสฺส ฬาเทสํ กตฺวา ฉสฺส จ โสอาเทเส กเต รูปํ. สฬายตนนฺติ “ฉ อายตนํ ฉายตนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ฉสทฺทสฺส สฬาเทเส กเต รูปํ. เอวํ ปจฺจยา จ อนิฏฺฐงฺคตา อาเทสวิธาเนน นิปฺผนฺนา อญฺเญปิ เย สทฺทา, เต นิปาตนลกฺขเณน สาเธตพฺพา. อชฺชาติอาทีนิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยานิ.

[๕๗๒] สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ

กิมตฺถมิทํ. “สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหิ, ทิส=เปกฺขเนตีเมหิ ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อนุสิฏฺโฐ, ทิฏฺฐนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อนุสิฏฺโฐติ อนุปุพฺพสฺส สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทิฏฺฐนฺติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปํ.

อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺถา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณนา”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส รฏฺฐาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฏฺฐุนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิจฺฉตฺเถสุ สมาน-กตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ติ วตฺตมาเน “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ตฺยตฺเถ อาทิคฺคหเณน ตุํปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ตุํการสฺส รฏฺฐุํอาเทสํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๕๗๓] สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ

กิมตฺถมิทํ. “สการนฺเตหิ จ ปุจฺฉ-ภนฺช-หํสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ต-ปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทินา สห วตฺตเตติ สาทิ. สกาโร อนฺโต ยสฺส โส สนฺโต. สนฺโต จ ปุจฺโฉ จ ภนฺโช จ หํโส จ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสา. เต อาทโย เยสนฺเต สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทโย. เตหิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ. เอตฺถ จ หํสาตีมสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุน คหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. เตน ตโต ปรสฺส ตปจฺจยสฺส นิจฺจีมินา ฏฺฐาเทโส โหติ. สนฺตโต ปน ปรสฺส ตปจฺจยสฺส กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ.

เตน อุตฺรสฺโต, ธสฺโตติอาทีสุ อุปุพฺพสฺส ตฺรส=อุพฺเพชเน, ธํส=อวธํสเนติ ทฺวีหิ ลทฺธธาตุสญฺญาทีหิ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจเย กเต สติปิ สนฺตตฺเต อิมินา ฏฺฐาเทโส น โหติ.

ตุฏฺโฐติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุฏฺโฐติ ตุส=ปีติมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฏฺโฐติ ทํส= ทํสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา วุตฺตนเยน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปุฏฺโฐติ ปุจฺฉ=ปุจฺฉเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อาทิ-พฺยญฺชเนน สห ตสฺส ฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภฏฺโฐติ ภนฺช=อวมทฺทเน-ตีมสฺส ทฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. หฏฺโฐติ หํส=ปหํสเน, หํส= ปีติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ทฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. ปหฏฺโฐติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส.

ยิฏฺโฐติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ฏฺฐาเทสํ กตฺวา “ยชสฺส สรสฺสิฏฺเฐ”ติ ยกาเร สรสฺสิการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๗๔] วสโต อุตฺถ

กิมตฺถมิทํ. “วส=นิวาเสตีมสฺมา ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ สาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

วุตฺโถติ อุทาหรณํ. ตํ ปน วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตสฺสุตฺถาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๗๕] วสฺส วา วุ

กิมตฺถมิทํ. “วสสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจเย ปเร วการสฺส อุกาโร โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมวกาโร มิสฺสกโทสาปคม-กรณตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. ตคฺคหณญฺจ วสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

วุสิตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุสิตนฺติ วส=นิวาเสตีมสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, วสโต อุตฺถา”ติ วตฺตมาเน อิมินา วการสฺสุการํ กตฺวา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา อุสิตนฺติ วตฺตพฺเพ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคเม กเต รูปํ.

อุฏฺโฐติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา วการสฺสุการํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส “สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทสา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาทิพฺยญฺชเนน สห วุตฺตนเยน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา วกาเร อการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อุการาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๗๖] ธฒภเหหิ ธฒา จ

กิมตฺถมิทํ. “ธ-ฒ-ภ-หอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตการปจฺจยสฺส ยถากฺกมํ ธ-ฒาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ สาทิคฺ-คหณนิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

พุทฺโธติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺโธติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺย-ธิกิจฺจีมินา ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วุฑฺโฒติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ฒาเทสํ กตฺวา วุฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วกาเร อการสฺสุการํ กตฺวา ปุพฺพฑการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ โลปํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ฒการสฺส ฑการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ลทฺธนฺติ ลภ=ลาเภตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทฑฺฒนฺติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตการสฺส ฒการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ฑการาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๗๗] ภนฺชโต คฺโค จ

กิมตฺถมิทํ. “ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺมา ตปจฺจยสฺส คฺคาเทโส โหติ สหาทิ-พฺยญฺชเนนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ สาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ สาทิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ภคฺโคติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺส ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน คฺคาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๗๘] ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต โน โหติ, ตการปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ภุโช อาทิ เยสนฺเต ภุชาทโย. เตสํ ภุชาทีนํ.

ภุตฺโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุตฺโต, ภุตฺตาวีติ ภุช=ปาลน-พฺยวหรเณสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ต-ตาวีปจฺจเย กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

จตฺโตติ จช=หานิมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สตฺโตติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ. รตฺโตติ รนฺช=ราเคตีมสฺส รูปํ. ยุตฺโตติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. วิวิตฺโตติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ.

[๕๗๙] วจ วา วุ

กิมตฺถมิทํ. “วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร วา โหติ, อนฺโต จ โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาโว โหตี”ติ ญาปนฺตถํ. ติปทมิทํ. ตคฺ-คหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ ทฺวิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺ-เญยฺโยว. วสฺส อุ วุอิติ ตปฺปุริสสมาสสฺส วิสโย. อิธ จ วจสฺสาติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. วาคฺคหณํ อวธารณตฺถํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตา. เตน เจตฺถ สพฺพํ วุตฺตวิธานํ นิยตํเยว โหติ.

วุตฺตํ, อุตฺตนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุตฺตนฺติ วจ=วิยตฺติยํ วาจาย-มิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา วการสฺ-สุการํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหเณนาคมมฺหากเต รูปํ.

[๕๘๐] คุปาทีนญฺจ

กิมตฺถมิทํ. “คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโต-คหณญฺจ โนคหณญฺจ ทฺวิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. จคฺคหณมวธารณตฺถํ ทฺวิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถญฺจ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

สุคุตฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุคุตฺโตติ สุปุพฺพสฺส คุป= โคปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. จิตฺโตติ จิติ=จินฺตายมิตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺย-ธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ลิตฺโตติ ลิป=อุปเทเห, ลิป=เลปเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สนฺตตฺโตติ สํปุพฺพสฺส ตป=สนฺตาเปตีมสฺส รูปํ. อุตฺโตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. วิวิตฺโตติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ. สิตฺโตติ สิจ=ปคฺฆรเณ, สิจ=เสจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ.

[๕๘๑] ตราทีหิ อิณฺโณ

กิมตฺถมิทํ. “ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ, อนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ติณฺโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติณฺโณติ ตร=ตรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อุตฺติณฺโณติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. สํปุณฺโณติ สํปุพฺพสฺส ปูร=ปูรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺสิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิสรสฺส รสฺสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคม-วิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อิการสฺส โลปํ กตฺวา วา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ โลปํ กตฺวา วา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตุณฺโณติ ตุท=พฺยถเนตีมสฺส “สมฺปุณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. รสฺสาภาโวว วิเสโส. ปริชิณฺโณติ ปริปุพฺพสฺส ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อากิณฺโณติ อาปุพฺพสฺส กิร=วิกิรเณตีมสฺส “ปริชิณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตวิธาเน กเต รูปํ.

[๕๘๒] ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา

กิมตฺถมิทํ. “ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อินฺน-อนฺน-อีณาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปน, อนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ภินฺโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภินฺโนติ ภิท=วิทารเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส อินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฉินฺโนติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. อุจฺฉินฺโนติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ทินฺโนติ ทา=ทาเนตีมสฺส รูปํ. นิสินฺโนติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อินฺนาเทสํ กตฺวา “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส สีทาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส จ ตฏฺฐานิยตฺตา ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สุจฺฉนฺโนติ สุปุพฺพสฺส ฉท=โอวรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ขินฺโนติ ขิฏ=อุตฺตาสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “สมฺปุณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. รุนฺโนติ รุธ=อาวรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลเป กเต รูปํ.

ขีณาติ ขี=ขเยตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อีณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภิตฺตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ภิท=วิทารเณตีมสฺส “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิตฺยธิกิจฺจ “ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ”ติ วา “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา ติปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณน สติปิ ตกาเร อิมินา ตสฺสาเทสมกตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๘๓] สุสปจสกโต กฺขกฺกา จ

กิมตฺถมิทํ. “สุส-ปจ-สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส กฺข-กฺกาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโต-คหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สุกฺโขติ สุส=โสสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส กฺขาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปกฺกนฺติ ปจ=ปาเกตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตปจฺจยสฺส กฺกาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สกฺโกติ สก=สามตฺเถ, สก=ปูชายมิติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา กฺกาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๘๔] ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ

กิมตฺถมิทํ. “ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปกฺกนฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปกฺกนฺโตติ ปปุพฺพสฺส กมุ= ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตปจฺจยสฺส นฺตาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิพฺภนฺโตติ วิปุพฺพสฺส ภมุ=อนวฏฺฐาเนตีมสฺส อิมินา ตปจฺจยสฺส นฺตาเทสาทิมฺหิ กเต ภการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาเวน สทิเส สมฺปตฺเต “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ตติยกฺขรํ เทฺวภาเวนาเนตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. สงฺกนฺโตติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ขนฺโตติ ขนุ=อวธารเณ, ขมุ=สหเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สนฺโตติ สมุ= อุปสเมตีมสฺส รูปํ. ทนฺโตติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. วนฺโตติ วมุ=อุคฺคิรเณตีมสฺส รูปํ.

อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ กนฺตีติ กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ อิธ จคฺคหเณน นฺติอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๘๕] ชนาทีนมา ติมฺหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “ชนาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ, ตการ-ปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ติปจฺจเย สติปิ ตการสฺมึ ปุน ติคฺคหณกรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.

ชาโต, ชาตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชาโตติ ชน=ชนเน, ชนี= ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “อชนี”ติ อตฺเถ “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ชาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ชนนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ชนิตฺวาติอาทีนิ ติคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ชนิตฺวาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา สิทฺเธ สตฺยา-รมฺภสฺส นิยมกรณโต จ ติปจฺจเยปิ ตการสฺส อตฺถิตายาสติปิ ติคฺคหเณ ตคฺคหเณเนว สิชฺฌนโตว ปุน ติคฺคหณกรเณน ธาตฺวนฺตสฺสาตฺตมกตฺวา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ชนิตาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาตฺตมกตฺวา อิการาคมญฺจ สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ ชนิตุสทฺทนฺตสฺสาตฺตํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ชนิตุนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ตฺยธิกิจฺจ “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ติ ตุํปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ชนิตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๘๖] คมขนหนรมาทีนมนฺโต

กิมตฺถมิทํ. “คม-ขน-หน-รมุอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน จ โน โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ โนคหณญฺจ “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. สติปฺยนุวตฺตมาเน อนฺตคฺคหเณ ปุน อนฺตคฺคหณกรณํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต โนคหณา-นุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.

สุคโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุคโตติ สุปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป= คติมฺหีตีมสฺส “สุนฺทรํ คโต”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุคตีติ เอตฺถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจโยว วิเสโส.

ขตนฺติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ขตีติ ตสฺเสว ติปจฺจยกรณเมว วิเสโส. อุปหตนฺติ อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. รโตติ รมุ=กีฬายมิตีมสฺส รูปํ. รตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มโตติ มน=ญาเณ, มร=ปาณจาเคติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. มตีติ เตสเมว ธาตูนํ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.

ตตฺถ จ รมโตติ รมุ=กีฬายํอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทสํ กตฺวา สติปิ ตการมฺหิ อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวนฺตสฺส มการสฺส โลปมฺหิ อกเต รูปํ. รมตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ติกาเร อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวนฺตสฺส โลปมกตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๘๗] รกาโร จ

กิมตฺถมิทํ. “รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ ติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ โนคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

ปกโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปกโตติ ปปุพฺพสฺส กร=กรเณ-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปกตีติ ปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วิปุพฺพสฺส สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส รูปานิ.

[๕๘๘] ฐาปานมิ อี จ

กิมตฺถมิทํ. “ฐา-ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสรสฺส ยถาสงฺขฺยํ อิการีการาเทสา โหนฺติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. จคฺคหณํ ทุติยาเทสํ สมฺปิณฺเฑติ. ตคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ ติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ฅิโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฅิโตติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ธาตฺวนฺ-ตสฺสิการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฅิตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ปา=ปาเนตีมสฺส รูปานิ.

[๕๘๙] หนฺเตหิ โห หสฺส โฬ วา อทหนหานํ

กิมตฺถมิทํ. “หการนฺเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส หการาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ หการา รสฺส โฬ โหติ วิกปฺเปน อท-หน-หานนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ‘หสฺส โฬ วา’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘หนฺเตหิ โฬ’ติ อวตฺวา ‘หนฺเตหิ โห’ติ วุตฺตตฺตา ธาตฺวนฺตสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.

อารุฬฺโหตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อารุฬฺโหติ อาปุพฺพสฺส รุห= ชนเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาส-ทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส หการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ ฬการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คาโฬฺหติ คห= อุปาทาเนตีมสฺส รูปํ. “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. พาโฬฺหติ พห=วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. มูโฬฺหติ มุห=เวจิตฺเต-ตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส.

ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฑฺโฒติ ทห=ภสฺมีกรเณ-ตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา สติปิ หนฺเตหิ ตปจฺจยสฺมึ “อท-หนหานนฺ”ติ วุตฺตตฺตา อิธ วุตฺตวิธานํ อกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺย-ธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ฒการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ฑการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สนฺนทฺโธติ สํปุพฺพสฺส นห=พนฺธเนตีมสฺส รูปํ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป

ตติโย ปริจฺเฉโท

------------------------

จตุตฺถปริจฺเฉท

[๕๙๐] ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ

กิมตฺถมิทํ. “ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชการสฺส โช อาเทโส โหติ ภาวกรเณสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ ณมฺหีติ ณการานุพนฺธปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ณมฺหีติ “ณสทฺโท ณกาโร วา ยสฺส อตฺถี”ตฺยตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ตฺยธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺมึวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมิโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ.

ราโคติ อุทาหรณํ. ตํ ปน รนฺช=ราเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รญฺชนํ, รญฺชนฺติ อเนนา”ติ วา อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ วา ตเมวาธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ วา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นฺชการสฺส ชการาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

รงฺโคติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “รนฺชตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต สติปิ ณมฺหิ รนฺชสฺมึ อิธ วุตฺตปฺปการณการาภาวา อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา “นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน”ติ สํโยคาทิภูตสฺส นการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ชการสฺส คการํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๙๑] หนสฺส ฆาโต

กิมตฺถมิทํ. “หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว ฆาตาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

อุปฆาโต, โคฆาตโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปฆาโตติ อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส “อุปหญฺญตี”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา หนสฺส ฆาตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โคฆาตโกติ โคสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “คาโว หนตี”ติ อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา หนสฺส ฆาตาเทสํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๕๙๒] วโธ วา สพฺพตฺถ

กิมตฺถมิทํ. “หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ วิกปฺเปน สพฺพฏฺ-ฐาเนสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

วโธติอาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วโธติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วธโกติ เอตฺถ วธาเทโสว วิเสโส. ณฺวุปจฺจยากาเทสาทโย วุตฺตนยาว.

อวธีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อ-มฺเห”ติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจ “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เทฺว เทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺ-ตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรรสฺเส กเต รูปํ.

อหนีติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วธาเทสาภาโวว วิเสโส.

[๕๙๓] อาการนฺตานมาโย

กิมตฺถมิทํ. “อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺสายาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน ณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทายโกตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทายโกติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานํ ททาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยาทึ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาว-กรเณสู”ติ อธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทานทายีติ ทานสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ทานํ ทาตุํ สีลํ ยสฺสา”-ตฺยตฺเถ “ทานํ ทานสีโล, ทานํ ทานธมฺโม, ทานํ ทาเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณโลปญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. มชฺชทายีติ มชฺช-สทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. นครยายีติ นครสทฺทูปปทสฺส ยา=ปาปุณเน-ตีมสฺส รูปํ.

[๕๙๔] ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ปุร-สํ-อุป-ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ตปจฺจเย ณมฺหิ จ ข-ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ณคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปุรกฺขโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุรกฺขโตติ ปุรสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ อธิกิจฺจีมินา กโรติสฺส ธาตุสฺส ขาเทสํ กตฺวา “ปร-เทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สงฺขโตติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปจฺจเยหิ สํคมฺม กโต”ติ อตฺเถ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เทฺวภาวาภาโวว วิเสโส. อุปกฺขโตติ อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. ปริกฺขาโรติ ปริปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต อิมินา กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺสาปิ ฐาโนปจาเรน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺขาโรติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ.

อุปกาโรติ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๙๕] ตเวตุนาทีสุ กา

กิมตฺถมิทํ. “ตเว-ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กโรติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กาตเวตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตเว, กาตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ติ ตเว-ตุํปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุํปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา อาเทสมกตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ วตฺตมาเน “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กาตุนาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กาตุน ปุญฺญํ ปโมทตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพกาเลก-กตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุนปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๙๖] คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น

กิมตฺถมิทํ. “คม-ขน-หนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตานํ นกาโร โหติ ตุํ-ตพฺพอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

คนฺตุํตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คนฺตุนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คนฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ติ ตุํปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุํปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตมกตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

คนฺตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

ขนฺตุนฺติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตุํปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปานิ. ตานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. หนฺตุนฺติอาทีนิ จตฺตาริ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปานิ. มนฺตุนฺติอาทีนิ จตฺตาริ มน=ญาเณตีมสฺส รูปานิ. คนฺตุนาตฺยาทีนิ อาทิคฺคหณผลานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยกรณเมว วิเสโส.

[๕๙๗] สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย

กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อภิวนฺทิยาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อภิวนฺทิยาติ อภิปุพฺพสฺส วนฺท=อภิวนฺทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อภิวนฺทิตฺวา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพ-กาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

โอหายาติ อวปุพฺพสฺส หา=จาเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “โอ อวสฺสา”ติ อวสทฺทสฺส โอการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จิการาคโม จ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาโว จ วิเสโส.

อุปนียาติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเยตีมสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. ปสฺสิยาติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ปสฺสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนิการาคมํ กตฺวา ตฺวาปจฺจยสฺสีมินา ยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

อุทฺทิสฺสาติ อุปุพฺพสฺส ทิสี=อุจฺจารเณตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺค-ยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อาทายาติ อาปุพฺพสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการา-เทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ทธนฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคมํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺสิการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๕๙๘] จนนฺเตหิ รจฺจํ

กิมตฺถมิทํ. “จการ-นการนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ตุนาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

วิวิจฺจาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วิวิจฺจาติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ, สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส รจฺจาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อาหจฺจาติ อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. อุปหจฺจาติ อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๕๙๙] ทิสา สฺวานสฺวานฺตโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวาน-สฺวาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ตุนาทิคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.

ทิสฺวาน, ทิสฺวาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาน-ตฺวาปจฺจเย กตฺวา “สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาน-ตฺวาปจฺจยานํ สฺวาน-สฺวาเทเส กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปานิ.

[๖๐๐] มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ

กิมตฺถมิทํ. “ม-ห-ท-ภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ มฺม-ยฺห-ชฺช-พฺภ-ทฺธาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ตุนาทิคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ วาคฺคหณา-นุกฑฺฒนตฺถญฺจ.

อาคมฺมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาคมฺมาติ อาปุพฺพสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ, สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย, จนนฺเตหิ รจฺจํ, ทิสา สฺวานสฺวา-นฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส มฺมาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

โอกฺกมฺมาติ อวปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเป, กมุ=คติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ปคฺคยฺหาติ ปปุพฺพสฺส คห=อุปาทาเนตีมสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ ณฺหาปจฺจยํ กตฺวา “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ วตฺตมาเน “หโลโป ณฺหามฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลปํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ คการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อุปฺปชฺชาติ อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ชฺชาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ทธนฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคมํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมญฺจ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อารพฺภาติ อาปุพฺพสฺส รภ=อารมฺเภตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา พฺภาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ. อารทฺธาติ อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ทฺธาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ.

[๖๐๑] ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตทฺธิต-สมาส-กิตกอิจฺเจวมนฺตา สทฺทา นามํว ทฏฺฐพฺพา ตเว-ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ จ วชฺเชตฺวา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

วาสิฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วสิฏฺฐสทฺทโต “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิต-มตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมาวิภตฺติยา อสมฺปตฺเต อิมินา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมาวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

“นนฺวิห ตทฺธิตสมาสกิตกา ลิงฺคํวาติ วตฺตพฺพนฺ”ติ. วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ ลิงฺคสทฺทสฺส จ นามสทฺทสฺส จ สมานตฺถตฺตา นามํวาติ วุตฺเตเยว ลิงฺคํวาติ วุตฺตเมว สิยาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว ยถาธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌติ. อุภินฺนํ สมานตฺถตา จ ทีปิตา โหติ.

ปตฺตธมฺโมติ “ปตฺโต ธมฺโม อเนนา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ วตฺตมาเน “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา ปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน ลิงฺคาภาวา วิภตฺยุปฺปตฺตาภาวปฺปสงฺเค อิมินา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กุมฺภกาโรติ กุมฺภสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส “กุมฺภํ กโรตี”ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิต-มิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต เนตพฺเพ นีเต กุมฺภการสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาภาวปฺปสงฺเค อิมินา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จคฺคหณํ อตทฺธิตสมาสกิตกนฺตานํ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติอาทีสุ วุตฺตอาปจฺจยาทฺยนฺตานํ สํคณฺหนตฺถํ. เตเนว กญฺญาติอาทีสุ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อิมินา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๐๒] ทุมฺหิ ครุ

กิมตฺถมิทํ. “ทุมฺหิ อกฺขเร โย ปุพฺโพ อกฺขโร, โส ครุโกว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “อกฺขรทฺวยสฺมึ โย ปุพฺพกฺขโร, โส ครุโกว วตฺตพฺโพ”-ตฺยตฺโถ. อิธ ปน ทุมฺหีติ ทฺวิสทฺทโต “ทฺวินฺนํ สมูโห”ตฺยตฺเถ “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ทฺวิสทฺทโต สตฺตมิเอกวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมิโน มฺหิ-อาเทสํ กตฺวา “วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน วา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทเส กเต รูปํ. เตน จ “อกฺขรทฺวยมฺหี”ตฺยตฺโถ ยุชฺชติ.

ภิตฺวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิตฺวาติ ภิท=วิทารเณตีมสฺส วุตฺต-นเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ. ฉิตฺวาติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. อิตเรสํ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส รสฺสกรณเมว วิเสโส.

[๖๐๓] ทีโฆ จ

กิมตฺถมิทํ. “ทีโฆ จ สโร ครุโกว วตฺตพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ครุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ.

อาหาโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาโรติ อาปุพฺพสฺส หร= หรเณตีมสฺส “อาหรณํ”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กิญฺจาเปตฺถ ทีฆสรา พหุกา, ตถาปิ เตสมนฺตสโร ครุโกติ ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.

นทีติ นท=สทฺเทตีมสฺส เยภุยฺเยน “นทตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา นท-สทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วธูติ ปาฏิปทิโก วา หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วา “ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ วตฺตมาเน “ภิกฺขาทิโต จา”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต “หนสฺส ฆาโต”ติ วตฺตมาเน “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เตติ ตสทฺทโต ปถมาพหุวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปถโม”ติ วตฺตมาเน “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ธมฺมาติ ธร=ธารเณตีมสฺส “อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺติ, สกลกฺขเณหิ ธรนฺติ, ปจฺจเยหิ ธารียนฺติ, สภาเวน ธารียนฺติ, อปาเยสฺวปตมาเน กตฺวา ธาเรนฺตี”ติ อตฺเถสุ “ธราทีหิ รมฺโม”ติ รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต ธมฺมสทฺทโต ปถมาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โอปนยิโกติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเยตีมสฺส “อุปนยนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อุปนยสทฺทโต “อุปนเย นิยุตฺโต”-ตฺยตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๐๔] อกฺขเรหิ การ

กิมตฺถมิทํ. “อกฺขรวาจเกหิ ปาฏิปทิเกหิ การปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๐๕] ยถาคมมิกาโร

กิมตฺถมิทํ. “เยน ปกาเรน อาคมํ กตฺวา นิปฺผชฺชติ, ตถา อิการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

การิยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “ณฺโย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภวิตพฺพนฺติ ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพา-นียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ชนิตพฺพนฺติ ชน=ชนเน, ชนี=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิทิตนฺติ วิท=ญาเณตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการา-คมาทิมฺหิ กเต รูปํ. กริตฺวาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลก-กตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิจฺฉิตนฺติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๐๖] ทธนฺตโต โย กฺวจิ

กิมตฺถมิทํ. “ทการ-ธการนฺตาย ธาตุยา ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยถาคมคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคติกวเสน ตุนาทิคฺคหณญฺเจหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อุปฺปชฺชิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปฺปชฺชิตฺวาติ อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, ยถาคมมิกาโร”ตฺยธิกิจฺจีมินา ยการาคมํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

พุชฺฌิตฺวาติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ยการาคมํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ยถา กตฺตริ เจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ฌการํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา อิการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

ลภิตฺวาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ทธนฺตตฺตาภาวา อิมินา ยการาคมมกตฺวา วุตฺตนเย-นิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อุปฺปาเทตฺวาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

-----------------------

ปญฺจมปริจฺเฉท

[๖๐๗] นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน

กิมตฺถมิทํ. “สํโยคาทิภูโต นกาโร นิคฺคหิตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สํโยคสฺมึ อาทิ สํโยคาทิ.

รงฺโคตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รงฺโคติ รนฺช=ราเคตีมสฺส “รนฺชตี”-ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา สํโยคาทิสฺส นการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภงฺโคติ ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺส “ภญฺชนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”-อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโคติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ.

[๖๐๘] สพฺพตฺถ เค คี

กิมตฺถมิทํ. “เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพฏฺฐาเน คีอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. คีตนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน เค= สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เคธาตุสฺส คีอาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๐๙] สทสฺส สีทตฺตํ

กิมตฺถมิทํ. “สทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ สพฺพฏฺฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

นิสินฺโน, นิสีทตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นิสินฺโนติ นิปุพฺพสฺส สท= วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตุสฺส สีทาเทสํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ ตปจฺจยสฺสินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อีการสฺส รสฺสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

นิสีทตีติ นิปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถม-ปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส สีทาเทเส กเต รูปํ.

[๖๑๐] ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ

กิมตฺถมิทํ. “ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ยิฏฺโฐ, ยิฏฺฐาตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ยิฏฺโฐติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณ-ทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปจฺจยสฺส ฏฺฐาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส สรสฺสิการาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว. ปถมาพหุวจนกรณเมเวตฺถ วิเสโส.

ยชนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺสานาเทสํ กตฺวา ฏฺฐสฺสาภาวา อิมินา อิการาเทสมกตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๑๑] หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ

กิมตฺถมิทํ. “หการสฺส จ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค จตุตฺถานญฺจ ธาตฺวนฺตานํ ทการาเทโส โหติ เธ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

สนฺนทฺโธตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สนฺนทฺโธติ สํปุพฺพสฺส นห=พนฺธเน-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ธการาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส ทการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กุทฺโธติ กุธ=โกเปตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจเยน ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยุทฺโธติ ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ. สิทฺโธติ สิธ=สํสิทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. ลทฺโธติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. อารทฺโธติ อาปุพฺพสฺส รภ=อารมฺเภตีมสฺส รูปํ.

[๖๑๒] โฑ ฒกาเร

กิมตฺถมิทํ. “ห-จตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ เฒ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. หจตุตฺถานมนฺตานํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทฑฺโฒ, วุฑฺโฒติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฑฺโฒติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ฒการาเทสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส ฑการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วุฑฺโฒติ วฑฺฒ=วุฑฺฒิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตปจฺจยสฺส ฒการาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส อิมินา ฑการาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทาโหติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส “ทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุ-พนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๑๓] คหสฺส ฆร เณ วา

กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ ณปจฺจยสฺมึ ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ฆรํ, ฆราณีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฆรนฺติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คยฺหตี”ติ อตฺเถ “ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ”ติ วตฺตมาเน “กมฺมนิ โณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ฆราเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ วตฺตมาเน “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา “รหาทิโต ณ”อิติ รการโต ปรสฺส นการสฺส ณตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ฆรสทฺทนฺตสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส.

คาโหติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทึ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณนาเทสมกตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๑๔] ทหสฺส โท ฬํ

กิมตฺถมิทํ. “ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ฬตฺตมาปชฺชเต ณปจฺจยสฺมึ ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ณคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปริฬาโหติ ปริปุพฺพสฺส ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปริทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวาทิสฺส ฬการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปริทาโหติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน ฬการาเทสาภาโวว วิเสโส.

[๖๑๕] ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ภุชโคตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุชโคติ ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภุเชน คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพ-สรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ตฺยธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสรสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

อุรโคติ อุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อุรสา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. ตุรโคติ ตุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ตุริตตุริโต คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. สงฺโขติ สํปุพฺพสฺส ขนุ= อวธารเณตีมสฺส รูปํ.

[๖๑๖] วิทนฺเต อู

กิมตฺถมิทํ. “วิทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โลกวิทูติ โลกสทฺทูปปทสฺส วิท=ญาเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โลกํ วิทตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเต อูการาคมํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๖๑๗] นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “นการ-มการ-กการ-รการานํ ธาตฺวนฺตานํ อิกาเรน ยุตฺตสฺมึ ตปจฺจเย น โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โน จ โม จ โก จ โร จ นมกรา. เตสํ นมกรานํ. อิกาเรน ยุตฺโต อิยุตฺโต. อิยุตฺโต จ โส จ โต เจติ อิยุตฺตโต. ตสฺมึ อิยุตฺตตมฺหิ.

หนิตุํตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หนิตุนฺติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “หนิตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถสุ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ติ ตุํปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขน-หนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา โลปมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

คมิโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. รมิโตติ รมุ=กีฬายมิตีมสฺส รูปํ. สกิโตติ สก=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. สริโตติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิการาคมญฺจ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา โลปมกตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กริตฺวาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กริตฺวา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ.

คโต, สโตติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานาภาวา อิมินา ปฏิเสธมกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขนหนรมาทีมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สโตติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ปฏิเสธ-มกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๑๘] น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ

กิมตฺถมิทํ. “จการ-ชการา กการ-คการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุมฺหิ ปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปาจโก, ยาชโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาจโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปจตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุ-ตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา จการสฺส กการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุปจฺจยสฺส อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ยาชโกติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส “ยชตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ชการสฺส คการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๑๙] กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ

กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺตสฺส ตตฺตํ โหติ ตุปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. จคฺคหณมวธารณตฺถํ.

กตฺตา, กตฺตาโรติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน ธาตฺวนฺตสฺสีมินา ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺสาตฺตํ กตฺวา สิโลเป จ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ปถมาพหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺส อาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ตโต โยนโม ตู”ติ โยวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๒๐] ตุํตุนตพฺเพสุ วา

กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส ตุํ-ตุน-ตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ ตตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนฺตคฺคหณญฺจ กรคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

กตฺตุนฺติอาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา”ติ ตุํปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ เตเนว ตุํปจฺจยํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตตฺตมกตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “ตเวตุนาทีสุ กา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปํ.

กตฺตุนาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กตฺตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

[๖๒๑] การิตํ วิย ณานุพนฺโธ

กิมตฺถมิทํ. “ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺฐพฺโพ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ทาโหตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาโหติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ วตฺตมาเน “ภาเว จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เทโหติ ทิห=อุปจเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วาโหติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส รูปํ. โพโหติปิ ปาโฐ. ตทา พห= วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. วาโรติ วร=อิจฺฉายมิตีมสฺส รูปํ. จาโรติปิ ปาโฐ. ตทา จร=คติภกฺขเนสูตีมสฺส รูปํ. ปริกฺขาโรติ ปริปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ธาตฺวาทิสฺส เทฺวภาเวน ปฐมกฺขร-มาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทายโกติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

นายโกติ นี=ปาปุณเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ เอการสฺสายาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ลาวโกติ ลู=เฉทเนตีมสฺส วุตฺตนเยน “เต อาวายา การิเต”ติ โอการสฺสาวาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส. ภาวโกติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ.

การีติ กร=กรเณตีมสฺส “กรณสีโล”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ฆาตีติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “หนนสีโล”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “หนสฺส ฆาโต”ติ ธาตุสฺส ฆาตาเทเส กเต รูปํ. ทายีติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานสีโล”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทึ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตาน-มาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทเส กเต รูปํ.

อุปกฺขโรติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส “วิสรุช-ปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา การิตมิวากตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา การิตตฺตาภาวา วุทฺธิมกตฺวา ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๒๒] อนกา ยุณฺวูนํ

กิมตฺถมิทํ. “ยุ-ณฺวุปจฺจยานํ อน-อกาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

นนฺทนํ, การโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นนฺทนนฺติ นนฺท=นนฺทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส อนาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา ณฺวุโน อกาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๒๓] กคา จชานํ

กิมตฺถมิทํ. “จ-ชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการ-คการาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ปาโก, โยโคติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ปจนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. โยโคติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส คการาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป

ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

--------------------------

อุณาทิกปฺป

ฉฏฺฐปริจฺเฉท

[๖๒๔] กตฺตริ กิตฺ

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ การเก กิตฺปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปริภาสายํ.

การูตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การูติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย”ติ ณุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “อญฺเญ กิตฺ”ติ กิตฺสญฺญํ กตฺวา อิมินา กตฺตริ การเก กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

การุโกติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กรณสีโล”ตฺยตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ วตฺตมาเน “หนตฺยาทีนํ ณุโก”ติ ณุกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปญฺจ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปาจโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นม-กรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

ชนิตาติ ชน=ชนเน, ชนี=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน ตุปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปจิตาติ ปจ= ปาเกตีมสฺส รูปํ. เนตาติ นี=ปาปุณเน, นี=นเยติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน ตุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๒๕] ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา

กิมตฺถมิทํ. “ภาว-กมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจ-กฺต-กฺขตฺถปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. เอตฺถ จ กิจฺจตฺถา นาม เปสาติสคฺคปตฺตกาลาทโย “เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา”ติ วุตฺตตฺตา. กฺตตฺถา นาม ภฺยาทฺยตฺถา จ มิทิพุธิปูชาทฺยตฺถา จ “ภฺยาทีหิ มิทิพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต”ติ วุตฺตตฺตา. ขตฺถา นาม อีสาทฺยตฺถา “อีสทุสูหิ เข”ติ วุตฺตตฺตา.

อุปสมฺปาเทตพฺพนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อุป-สํปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา”ติ กิจฺจปจฺจยสงฺขาตํ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา ตเมว อิมินา ภาเว กตฺวา “จุราทิโต เณณยา”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส จ ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

สยิตพฺพนฺติ สี=สเยตีมสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยาทึ กตฺวา “ยถาคม-มิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กตฺตพฺพนฺติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา ตเมวีมินา กิจฺจตฺตา กมฺมนิ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ติ วตฺตมาเน “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โภตฺตพฺโพติ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยาทึ กตฺวา “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”-ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อสิตพฺพนฺติ อส=โภชเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อสิตนฺติ อส=โภชเนตีมสฺส “ภฺยาทีหิ มิทิพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต”ติ กฺตปจฺจยํ กตฺวา ตเมวีมินา ภาเว กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สยิตนฺติ สี=สเยตีมสฺส วุตฺตนเยน กฺตปจฺจยาทึ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺสายาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปจิตนฺติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. อิตรานิ ตีณิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

กิญฺจิสฺสโยติ กิญฺจิสทฺทูปปทสฺส สี=สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา อิธาปิ อีสตฺถ-สมฺภวโต ขตฺถตฺตมาคมฺม อิมินา ภาเว กตฺวา วุตฺตนเยน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสายาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อีสสฺสโยติ อีสสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อีสทุสูหิ เข”ติ ขปจฺจยํ กตฺวา ตเมวีมินา ภาเว กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปา-คมา เจ”ติ ขการสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๒๖] กมฺมนิ ทุติยาย กฺโต

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมนิ การเก ทุติยาย วิภตฺติยา วิชฺชมานาย กตฺตริ กฺตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. มณฺฑูกคตฺยา กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต.

“นนุ กมฺมนิ ทุติยา วิภตฺติ โหติ, อถ กสฺมา วุตฺตํ กมฺมนิ ทุติยายนฺติ ‘กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี’ตฺยาทินา กมฺมตฺเถ สตฺตมฺยาทีนํ วิหิตตฺตา, อถ วา กมฺมนิ ปฐมายปฺยุปลพฺภนโต “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติยาวิภตฺติ กมฺมตฺเถ วุตฺตา. ยทา ปน ยตฺถ กมฺมตฺโถ เยน เกนจิ วิภตฺติปจฺจเย นาภิหิโต, ตทา ยถา โอทนํ ภุญฺชตีติอาทีสุ กมฺมตฺถสฺส ทุติยาย วิภตฺติยา วิหิตตฺตา ปุน ทุติยาวิภตฺติ น โหติ, ตถา ตตฺถ ทุติยาวิภตฺติ น โหติ อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อตฺถ-วิเสสสฺสาภาวา. ตถา หิ ‘ภุตฺโต โอทโน เทวทตฺเตนา’ตฺยาทีสุ ‘ภาวกมฺเมสุ ต’อิติ ตปจฺจยสฺส กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา ทุติยาวิภตฺติ น โหติ. ลิงฺคตฺถมตฺตํ ปนาเปกฺขิตฺวา ปฐมาว โหติ. ยถา ‘โภตฺตพฺโพ โอทโน ภวตา, โภชนีโย โภชฺโช’ตฺยาทีสุ ‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา, ณฺโย เจ’ติ ตพฺพาทีนํ กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา ปฐมาว โหติ. ‘ภุชฺชเต โอทโน ภวตา’ตฺยาทีสุปิ ‘อตฺตโน-ปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’ติ เตวิภตฺติยา กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา ปฐมาว โหติ. ตโตวีมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ติโลกติลโก ภทฺทนฺตมหากจฺจายโน กมฺมนิ ทุติยาย-มิตฺยาห. กมฺมนิ ทุติยายมิติ หิ วทตา กมฺมนิ ทุติยายาภาโวปิ ทสฺสิโตเยว โหติ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ. ยถา เจตฺถ, ตถา ‘คามํ คโต เทวทตฺโต, คามํ คจฺฉติ เทฺวทตฺโต’ตฺยาทีสฺวปิ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ, กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ’ติ ตปจฺจยาทีนํ กตฺตริ สมฺภูตตฺตา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา ตติยาวิภตฺติ น โหติ. ลิงฺคตฺถมตฺตํ ปนาเปกฺขิตฺวา ปฐมาว โหติ. อปิ จ ‘ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’ติ วทตาปิ ตทตฺโถ ทสฺสิโตเยว. กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานาธิกรณสามิวิมุตฺตสฺส หิ ลิงฺคตฺถสฺสาภาวา ตสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส ‘กตฺตริ จ, กมฺมตฺเถ ทุติยา, กรเณ ตติยา, สมฺปทาเน จตุตฺถี, อปาทาเน ปญฺจมี, สามิสฺมึ ฉฏฺฐี, โอกาเส สตฺตมี’ติ วิหิตปฺปฏินิยตวิภตฺติตฺตา วิสยาภาวโต น วตฺตพฺพเมเวตํ. วุตฺตญฺเจตํ “เตน ญายติ ‘ปฐมายปิ วิสโย สมฺภวตี”ติ. ตํ ปนตฺถโต เหฏฺฐา วุตฺตาว ภวนฺติ.

“นนูปสคฺคนิปาตานํ ลีนตฺถโชตนโต อตฺเถ ลิงฺคนโต วา ลิงฺคภาวโต ตทตฺถภูตสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส กตฺตุตาทิรหิตสฺส ภาวโต อตฺโถว วิสโย”ติ. ตนฺน ‘ตโต จ วิภตฺติโย’ตีมินาว สิชฺฌนโต. ตถา หิ ‘กตฺตริ จ, กมฺมตฺเถ ทุติยา ฯเปฯ โอกาเส สตฺตมี’ติ วิหิตปฺปฏินิยตวิภตฺติตฺตา กตฺตาทีนํ สามตฺถโต จ ตพฺพินิมุตฺเตสฺวุปสคฺคนิปาเตสุ ปถมาว โหตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํ. น เจวํ สกฺกา มนฺตุํ อสตีมสฺมึ กตฺตุตาทิรหิเตสฺวุปสคฺคนิปาตตฺเถสุ วิภตฺติเยว น โหตีติ. “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ตฺยุปสคฺคนิปาตปรานํปิ วิภตฺติคณานํ โลปสฺส วุตฺตตฺตา.

ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทินฺโนติ ทา= ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ทุติยาวิภตฺติสหิตสฺสาทิมฺหิ กมฺมุโน สมฺภวา “กตฺตริ กิตฺ”ตฺยธิกิจฺจีมินา กฺตปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ ตปจฺจยสฺสินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

รกฺขิโตติ รกฺข=ปาลเนตีมสฺส วุตฺตนเยนีมินา กฺตปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคม-มิกาโร”ติ อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภุตฺโตติ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กฺตปจฺจยาทึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “ภุชาทีน-มนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อุปาสิโตติ อุปปุพฺพสฺส อาส=อุปเวสเนตีมสฺส กฺตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๒๗] ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา

กิมตฺถมิทํ. “ขฺยาทีหิ ธาตูหิ มนฺปจฺจโย โหติ, มการสฺส จ โต อาเทโส โหติ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เขโมตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เขโมติ ขี=ขเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ขียนฺเตตฺถูปทฺทวูปสคฺคาทโย”ตฺยตฺเถ อิมินา มนฺปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ นการสฺส โลปํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เภโมติ ภี=ภเยตีมสฺส รูปํ. โสโมติ สุ=อภิสฺสเวตีมสฺส รูปํ. โรโมติ รุ=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. โหโมติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺส รูปํ. วาโมติ วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ. ธูโมติ ธู=กมฺปเนตีมสฺส รูปํ. เหโมติ หิ=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. โลโมติ ลู=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. เปโมติ ปี=ตปฺปนกนฺตีสูตีมสฺส รูปํ. อตฺตาติ อท=ภกฺขเนตีมสฺส รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๖๒๘] สมาทีหิ ถมา

กิมตฺถมิทํ. “สมาทีหิ ธาตูหิ ถ-มอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต ขฺยาทีหีตฺยาคติ-คณตฺตา เตเนว สิทฺเธ อิธ มคฺคหณกรณํ อิธ วิหิตสฺส โตอาเทสสฺส นิวตฺตนตฺถํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมาย วา อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา โหติ. อนนฺตรสุตฺเตปิ มปจฺจยสฺส สานุพนฺธกรณํ ตทตฺถเมว. ตตฺถ หิ “ขฺยาทีหิ มนฺ”ติ วตฺวา “ม เจ”ติ วุตฺตตฺตา มการสฺส สานุพนฺธสฺสาติ วิญฺญายติ.

“นเนฺววมวุตฺเตปิ อิห มคฺคหณกรเณเนว ตทตฺโถ วิญฺญายตี”ติ. วิญฺญายเตฺยวํ สนฺเตปิ ‘ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา’ติ เอตฺถ ยถาปุริมขีติ คโณวาธิปฺเปโตติปิ สงฺกา สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “นนฺวนุพนฺธกวิเสเส สติ สกฺกาว ตทตฺโถ วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา อนนฺตรสุตฺตโต มนฺปจฺจยสฺสานุวตฺตนโต ‘สมาทีหิ โถ’ติ วตฺตพฺพสฺสีมสฺเสวมวุตฺตตฺตา.

สมโถตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สมโถติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อิโต “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ตีมสฺส กฺวจิคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต อลุตฺตสรสฺส อิมินา ถปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทมโถติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. ทรโถติ ทร=ทาเห, ทร=วิทารเณติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. รโถติ รห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสีมินา ถปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อนฺตหการสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ทุโมตฺยาทีนิ ทุ=คติมฺหิ, หิ=คติมฺหิ, สิ=พนฺธเน, ภี=ภเย, ทา=อวขณฺฑเน, ทา=ทาเน, ยา=คติปาปุเณ, สา=สามตฺเถ, ฐา=คตินิวตฺติมฺหิ, ภส=ภสฺมีกรเณตีเมสํ ธาตูนํ อิมินา มปจฺจยาทิมฺหิ กเต ยถากฺกมโต รูปานิ.

ยํ ปเนห วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เกวลํ ปน ภสฺมาตฺยตฺร ภสฺมสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺส “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสกรณเมว วิเสโส.

[๖๒๙] คหสฺสูปฐสฺเส วา

กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อุปฏฺฐสฺส เอตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุปฏฺฐสญฺญาย “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ อิธูปยุชฺชมานานํ สญฺญานํ สกฺกตคนฺเถสุปิ วุตฺตานํ สงฺคหิตตฺตา อิโหปฏฺฐสฺเสตฺยาห. สกฺกตคนฺเถสุ หิ อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรมุปฏฺฐา นาเมติ วุตฺตํ.

เคหนฺติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา อนฺตกฺขรโต ปุพฺพสฺสูปฏฺฐสฺส อการสฺ-สีมินา เอตฺตํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.

[๖๓๐] มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา

กิมตฺถมิทํ. “มสุอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สุสฺส จฺฉร-จฺเฉราเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

มจฺเฉโรติ มสุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สุสฺส จฺฉราเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอตฺถ มสูตฺยนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก นิปฺผนฺโน วา. ทุวิโธ หิ ปาฏิปทิโก นิปฺผนฺโน อนิปฺผนฺโน จ. ตตฺถ นิปฺผนฺโน “การโก”-ตฺยาทิ. อิตโร “ฆโฏ, ปโฏ”ตฺยาทิ. “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”-เตฺยวํ วทตา สุตฺตการเกนาปิ ตทตฺโถ วิภาวิโตเยว. อิธ ปน นิปฺผนฺนปาฏิปทิก-ปกฺเข มสุ=มจฺเฉเรตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ อิโต “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ อิธ กฺวจิคฺคหณสฺสา-นุวตฺตนโต อลุตฺตานุพนฺธสฺส “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๖๓๑] อาปุพฺพจรสฺส จ

กิมตฺถมิทํ. “อาปุพฺพสฺส จรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส จฺฉริย-จฺฉร-จฺเฉราเทสา โหนฺติ, ปุพฺพสฺสาการสฺส รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. จฺฉร-จฺเฉรคฺ-คหณานมนนฺตรสุตฺตโต อนุวตฺตนโต อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา เตน จฺฉริยาเทสสฺส ปุพฺพาการรสฺสภาวสฺส จ สงฺคหิตตฺตา “อา-ปุพฺพสฺส จรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส จฺฉริย-จฺฉร-จฺเฉราเทสา โหนฺติ, ปุพฺพาการสฺส จ รสฺโส โหตี”ตฺยตฺโถ. เตเนว จคฺคหเณน “มสุสฺส สุสฺสาปิ จฺฉริยาเทโส โหตี”ตฺยวคนฺตพฺพํ “มจฺฉริยนฺ”ติ ปโยคทสฺสนโต. วิคฺคหาทโย สุวิญฺเญยฺยาว.

อจฺฉริยนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อจฺฉริยนฺติ อาปุพฺพสฺส จร= คติภกฺขเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อา ภุโส จริตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “คหสฺส ฆร เณ วา”ติ อิโต วาคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต ตํ อกตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา จรสฺส จฺฉริยาเทสํ กตฺวา ปุพฺพาการสฺส จ รสฺสํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๓๒] อลกลสเลหิ ลยา

กิมตฺถมิทํ. “อล-กล-สลอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ล-ยปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อลฺลนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อลฺลนฺติ อล=ปริสมตฺเถตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสีมินา ลปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว กล=สงฺขฺยาเน, สล=หึสาคตีสูตีเมสํ ทฺวินฺนํ รูปานิ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๓๓] ยาณลาณา

กิมตฺถมิทํ. “เตหิ กล-สลอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ยาณ-ลาณปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อิห ปโยคานุปลพฺภนโต อาทิมฺหิ วุตฺตํ อลคฺคหณํ ถเปตฺวา อิตเรส-มนุวตฺตนโต “กล-สลอิจฺเจเตหิ ยาณ-ลาณปจฺจยา โหนฺตี-ตฺยตฺโถ. วิคฺคโห สุวิญฺเญยฺโยว.

กลฺยาณนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๓๔] มถิสฺส ถสฺส โล จ

กิมตฺถมิทํ. “มถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ถสฺส ลการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

มลฺโลตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มลฺโลติ มถ=วิโลฏเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ถสฺส ลาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ลการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๓๕] เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา

กิมตฺถมิทํ. “เปส-อติสคฺค-ปตฺตกาลอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “เปสาทฺยตฺเถสุ กิจฺจปจฺจยา โหนฺตี”ตฺยตฺโถ. เอตฺถ เปสนํ นาม “กตฺตพฺพมิทํ ภวตา”ติ อนุยุตฺตสฺส อชฺเฌสนํ. อติสคฺโค นาม “กิมิทํ มยา กตฺตพฺพนฺ”ติ “ปุฏฺฐสฺส วา อุปสมฺปนฺเนน ภิกฺขุนา สญฺจิจฺจ ปาโณ ชีวิตา น โวโรเปตพฺโพ”ติ “ปฏิปตฺตินิทสฺสนมุเขนา”ติอาทินา นเยน วา อนุญฺญาตํ. ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโย. โย ปุพฺพสฺมึ สมเย กิจฺจํ กโรติ, ตสฺส สมย-มนุปปริกฺขิตฺวา วา กโรนฺตสฺส สมยาโรจนํ สนฺธาเยว วุตฺตํ. โส หิ น เกนจิ อชฺเฌสิโต นาม โหตีติ สมเยว กรณสีลสฺมึปีเธวาจริเยน ‘ธาตูหิ เณณยณาเป-ณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ’ตฺยสฺส วุตฺติยํ โย โกจิ กโรติ, ตํ กุพฺพนฺตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’อิจฺเจวํ พฺรวีตีติ กโรนฺตสฺเสว อชฺเฌสนํ วุตฺตนฺ”ติ. น ตตฺถ ตสฺสชฺเฌสนํ วุตฺตํ. อถ โข ปโยชกสฺส วจนํ สุตฺวา อกตฺตุกาโมปิ กโรติ, ตสฺเสว วุตฺตํ. โย หิ วุตฺโตปิ น กโรติ, อวุตฺดตปิ วา กโรติ. น โส อญฺเญน เปสิโต นาม โหติ. “นนุ ภิกฺขา วา สยตีตฺยาทีสฺวชฺเฌสนํ วินาปิ ปโยชกตา ทิสฺสตี”ติ. ตนฺน, ตตฺถ หิ ตสฺสาภาเว อวสิตุกามตาเยว สมุปคตตฺตา ตสฺส ปโยชกตา วุตฺตา. ตสฺมาเวห เปสคฺคหเณ สติปิ ปตฺตกาลคฺคหณํ กตํ.

กตฺตพฺพนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตพฺพนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เต กิจฺจา”ติ ตพฺพาทีนํ กิจฺจสญฺญํ กตฺวา อิมินา กิจฺจสญฺญกํ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ติ วตฺตมาเน “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

กรณียนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยนีมินา กิจฺจสญฺญํ กตฺวา กมฺมนิ อนียปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “รหาทิโต ณ”อิติ รการโต ปรสฺส นสฺส ณตฺตํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โภตฺตพฺพนฺติ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ อนียปจฺจโย จ ตการาเทสทฺวิตฺตาภาโว จ วิเสโส.

อชฺฌยิตพฺพนฺติ อธิปุพฺพสฺส อิ=อชฺฌายเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา “โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจี”ติ วตฺตมาเน “อชฺโฌ อธี”ติ อธิอิจฺเจตสฺส อชฺฌาเทสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อชฺฌนียนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อนียปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๓๖] อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จ

กิมตฺถมิทํ. “อวสฺสก-อธมิณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ณีปจฺจโย โหติ กิจฺจา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ กิจฺจคฺ-คหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

การีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อวสฺสํ เม กมฺมํ กาตุํ ยุตฺโตสี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. หารีติ หร=หรเณตีมสฺส รูปํ. อิทํปิ อวสฺสตฺถวเสน วุตฺตํ.

ทายีติ ทา=ทาเนตีมสฺส “สตํ เม อิณํ ทาตุํ ยุตฺโตสี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธารีติ ธร=ธารเณตีมสฺส วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ จ เทฺว สุวิญฺเญยฺยาเนว.

ธารยิตพฺพนฺติ ธร=ธารเณตีมสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินาวสฺสตฺเถ ตพฺพ-ปจฺจยํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “อิวณฺณาคโม วา”ติ วา “ยถาคมมิกาโร”ติ วา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส อวสฺสตฺถสมฺภวโต กิจฺจสญฺญกํ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๓๗] อรหสกฺกาทีหิ ตุํ

กิมตฺถมิทํ. “อรห-สกฺก-ภพฺพอิจฺเจวมาทีหิ ปาฏิปทิเกหิ โยเค สติ เตหิ ปรสฺมาว สพฺพธาตุโต ตุํปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน “อรหสกฺกาทีหิ ตุนฺ”ติ กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อรห-สกฺกาทีหิ ตุํปจฺจยสฺสาภาวา เตหิ โยเค สติ สพฺพธาตุโต วา เตเหว ปรสฺมา สพฺพธาตุโตติ วา วจนเสโสวคนฺตพฺโพ. เอวํ กุพฺพตาจริเยน ปโยเคปิ สมฺภเว สติ วจนเสโสวาวคนฺตพฺโพติ ทีปิโต โหติ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนํ. “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ตีมินาว สิทฺเธ อิมสฺสารมฺภ-กรณํ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ, ภาวกมฺเมสุ ต”อิจฺเจเตเหว สิทฺเธ “ภฺยาทีหิ มิทิพุธิ-ปูชาทีหิ จ กฺโต”ติ จ “กคา จชานนฺ”ติ สิทฺเธ “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ จ “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ สิทฺเธ “วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปฺผชฺชนฺเต”ติ จ ปุนารมฺภกรณมิธปฺยุปฺปตฺตนฺตรนิทสฺสนตฺถํ. สทฺทสตฺเถปิ หิ ปุพฺพลกฺขเณน นิปฺผนฺนาปิ อุณาทิลกฺขเณน นิปฺผชฺชนฺติ. ตตฺถ จ อุณปจฺจยาทิ-กตตฺตา ตทฺทีปกคนฺโถ อุณาทิโก นาม ชาโต. อยํ ปน วุตฺตนเยน ตสฺสทิสตฺตา ตพฺโพหาเรนาคโต. อิธ เจสา ปรสมญฺญา. เตนาห “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ.

วตฺตุํตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วตฺตุนฺติ วท=วิยตฺติยํ วาจาย-มิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตุํปจฺจยํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทส-โลปาคมา เจ”ติ วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

กตฺตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน ตุํปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ตฺยธิกิจฺจ “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. หนฺตุนฺติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ตุํปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “ตเวตุนาทีสุ กา”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น”อิติ นตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เชตุนฺติ ชิ=ชเยตีมสฺส วุตฺตนเยน ตุํปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชนิตุนฺติ ชนี=ปาตุภาเวตีมสฺส วุตฺตนเยน ตุํปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. ภวิตุนฺติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ตุํปจฺจยํ กตฺวา อิการาคมญฺจ ธาตฺวนฺตสฺส จ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทาตุนฺติ ทา=ทาเนตีมสฺส รูปํ. คนฺตุนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๓๘] วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปฺผชฺชนฺเต

กิมตฺถมิทํ. “วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปฺผชฺชนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทิสทฺโท ปเนตฺถ ปการตฺถวาจโก. อุณาทิปจฺจยา อนิฏฺฐงฺคตา เย ปโยคา, เต สพฺเพ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. อญฺเญสํ หิ “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ตฺยาทีนิเยว นิปฺผาทกานีติ.

ปพฺพชฺชาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปพฺพชฺชาติ ปปุพฺพสฺส วช= คติมฺหิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปฐมเมว วชิตพฺพา”ตฺยตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “ณฺโย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุ-พนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมกตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา “ปพฺพชฺเช”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา ปพฺพชฺชาติ นิปาตนํ กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

เอชฺชาติ อิญฺช=กมฺปเนตีมสฺส “อญฺชนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺย-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เกวลํ ปเนตฺถ วุทฺธิกรณํ ยการสฺส ชการาเทสกรณญฺจ วิเสโส. สติปิ ยการสฺส วุตฺตนเยน ชการาเทเส อิมินา กรณํ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ. ตถา หิ “เอการสา”ตฺยาทีนิ “เอกาทิโต ทส ร สงฺขฺยาเน, เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ตฺยาทีหิ สิทฺเธ สติปิ “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ตีมสฺส วุตฺติยํ ยถาสงฺขฺยํ ตาว เอกสฺส เอกา โหติ. “ทสสฺส จ รโส โหตี”ตฺยาทินิปาตนลกฺขเณน รูปสิทฺธิ วุตฺตา.

สมชฺชาติ สํปุพฺพสฺส อช=พฺยตฺติคตีสูตีมสฺส “สมชฺชนนฺ”ติ ภาวตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทํปิ อนนฺตรสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ นิคฺคหิตสฺส “มทา สเร”ติ มการาเทสกรณเมว วิเสโส. นิสชฺชาติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส “นิสีทนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ทการสฺส ชการา-เทสาทึ กตฺวา “นิสชฺเช”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นิสชฺชาติ นิปาตนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วิชฺชาติ วิท=ญาเณตีมสฺส “วิชานนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “วิชฺเช”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา วิชฺชาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ.

วิสชฺชาติ วิปุพฺพสฺส สช=วิสชฺเช, สนฺช=สงฺเคติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “วิสฺสชฺชนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “วิสชฺเช”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา วิสชฺชาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปชฺชาติ ปท=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. วชฺฌาติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส “หนนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “หนสฺส ฆาโต”ติ วตฺตมาเน “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนอิจฺเจตสฺส วธาเทสํ กตฺวา อิมินา ยการสฺส ฌการาเทสํ กตฺวา ธการสฺส จ ชการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิจฺฉาติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส “เอสนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “อิสุ-ยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “อิจฺเฉ”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา อิจฺฉาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. อติจฺฉาติ เอตฺโถปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส.

สชฺชาติ สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส “สทนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “สชฺเช”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา สชฺชาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. อภิชฺฌาติ อภิปุพฺพสฺส อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน “อภิจฺเฉ”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา อภิชฺฌาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสยฺยาติ สี=สเยตีมสฺส “สยนฺติ เอตฺถา”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สทฺธาติ สํปุพฺพสฺส ธา=ธารเณตีมสฺส “สมฺมา จิตฺตํ นิเธติ เอตายา”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา “สํธา”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา สทฺธาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. จริยาติ จร= คติภกฺขเนสุ, จร=จรเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “จรณนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “ณฺโย เจ”ติ ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “จริเย”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา จริยาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิริยาติ กร=กรเณตีมสฺส รูปํ. ตํ ปนานนฺตรสทิสเมว.

รุจฺฉาติ รุช=โรเคตีมสฺส “รุชนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปชฺฌาติ ปท=คติมฺหีตีมสฺส “ปทนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ภาเว ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “ปชฺเช”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา ปชฺฌาติ นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. ริจฺฉาติ ริจ=กรเณตีมสฺส “ริญฺจนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นิปาตนาทิมฺหิ กเต รูปํ. จิกิจฺฉาติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส “ติกิจฺฉนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ เทฺว-ภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สํกุจฺฉาติ สํปุพฺพสฺส กุจ=สํโกจเนตีมสฺส “สงฺโกจนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มจฺฉาติ มท=อุมฺมาเทตีมสฺส “มทนนฺ”ติ อตฺเถ “อภิกฺขณํ ปมชฺชนนฺ”ติ วา อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ลจฺฉาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. รจฺฉาติ รท=วิเลขเน-ตีมสฺส รูปํ. ติรจฺฉาติ ติร=อโธคติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ติรจฺฉานาติปิ ปาโฐ. ตทา จีมินา อจฺฉานปจฺจโย โหติ. อจฺฉาติ อช=คติกฺเขปเน, อช=คติมฺหิ, อช=วิสรเณติ ติณฺณมญฺญตรสฺส เขปนาทีสฺวญฺญตรตฺเถสุ อิมินา ฉปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ติติกฺขาติ ติช=เตชเน, ติช=นิสานพนฺธนขมาสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส เตชนา-ทีสฺวญฺญตรตฺเถสุ อิมินา ขปจฺจยํ กตฺวา “ติกิจฺฉา”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เทฺว-ภาวาทิญฺจ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ตฺยธิกิจฺจ “โก เข เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. สาคจฺฉาติ สํปุพฺพสฺส อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิจฺเจตสฺส “สมาคมนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา “มทา สเร, นิคฺคหิตญฺจา”ตฺยธิกิจฺจ “กฺวจิ โลปนฺ”ติ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โทภจฺฉาติ ทุปุพฺพสฺส ภส=ขาทเนตีมสฺส “ทุพฺภกฺขนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ทุภจฺฉา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุปสคฺคคตสฺส สรสฺโสการาเทเส จ กเต รูปํ. โทรุจฺฉาติ ทุปุพฺพสฺส รุส=โรสเนตีมสฺส รูปํ. ปุจฺฉาติ ปุจฺฉ= ปุจฺฉเนตีมสฺส “ปุจฺฉนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. มุจฺฉาติ มุห=เวจิตฺเต, มุห=มุจฺฉายนฺติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “มุหนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. วจฺฉาติ วส=วาเส, วส=อจฺฉาทเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “วสนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธาเน กเต รูปํ.

กจฺฉาติ กจ=ทิตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. สากจฺฉาติ สหสทฺทูปปทสฺส กถ= กถเนตีมสฺส “สทฺธึ กถนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา “สหกจฺฉา”ติ วตฺตพฺเพ หการสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยนา-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตุจฺฉาติ ตุท=พฺยถเนตีมสฺส รูปํ. วิจฺฉาติ วิส=ปเวสเนตีมสฺส “วิสนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปิจฺฉิลฺลาติ ปิส=จุณฺณเนตีมสฺส “ปิสนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ฉิลฺลปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มฉฺโฉติ มุท=อทเนตีมสฺส “อทตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา อุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา มจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโป-มาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

มจฺจูติ มุส=ปาณจาเคตีมสฺส “ปาณํ มุสติ จชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตฺยุปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ตการสฺส จการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ จการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. กตฺถจิ “โท ธสฺส เจ”ติ “โจ ตสฺเส”ติ วุตฺตวิธาเน กเต มจฺจูติปิ รูปํ. สจฺจนฺติ สต=สาตจฺเจตีมสฺส อิมินา ตฺยปจฺจยํ กตฺวา ยวโต ตการสฺส จการาเทสํ กตฺวา ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

อุทฺธจฺจนฺติ อุปุพฺพสฺส ธุ=กมฺปเนตีมสฺสีมินา ตฺยปจฺจยํ กตฺวา อุการสฺส จ อการาเทสํ กตฺวา ธการสฺส จ “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ยวโต ตการสฺส จการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. นจฺจนฺติ นต=นติมฺหิ, นต=คตฺตวิกฺเขเป, นต=คตฺตวินาเมติ ติณฺณ-มญฺญตรสฺสีมินา ตฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิจฺจนฺติ นิติ=นิจฺเจตีมสฺส รูปํ. ตจฺฉนฺติ ตถ=สาตจฺเฉตีมสฺสีมินา ฉปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาทิคฺคหเณน กุกฺกุจฺจ-วิภจฺจาทีนิ สงฺคณฺหาติ.

[๖๓๙] กฺวิโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “กฺวิโลโป โหติ ปุน นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. จคฺคหณํ อนนฺตเร วุตฺตวิธานมนุกฑฺฒนตฺถํ.

วิภูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วิภูติ วิปุพฺพสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตเรสุ ทฺวีสุ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส. สนฺธูติ สํปุพฺพสฺส ธุ=กมฺปเนตีมสฺส รูปํ. เอตฺถาปิ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตกรณเมว วิเสโส. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุปสคฺโค จ ทฺวิตฺตกรณญฺจ วิเสโส. วิภาติ วิปุพฺพสฺส ภา= ทิตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. อิตเรสุ จตูสุ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส. สภาติ สหสทฺทสฺส สาเทสกรเณน “สห ภาสนฺติ เอตฺถา”ติ “สหภา”ติ วตฺตพฺเพ เอวํ วุตฺตํ. “สมาคตา ภาสนฺติ เอตฺถา”ติปิ สภา. ตทา สมิติ อุปสคฺคสฺส นิคฺคหิตโลโป โหติ.

ภุชโคติ ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภุเชน กุฏิเลน คจฺฉตี-ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน กฺวิปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา กฺวิปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อุรโคติ อุรสทฺทูปปทสฺส คมุ=คติมฺหีตีมสฺส “อุรสา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน กฺวิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ตุรโคติ ตุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ตุริตตุริตํ คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน กฺวิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโขติ สํปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส รูปํ. วิโยติ วิปุพฺพสฺส ยมุ=อุปรเมตีมสฺส รูปํ. สุโมติ สุปุพฺพสฺส มน=ญาเณตีมสฺส รูปํ. ปริโตติ ปริปุพฺพสฺส ตนุ=วิตฺถาเรตีมสฺส รูปํ.

[๖๔๐] สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ

กิมตฺถมิทํ. “สจ-ชานํ ธาตูนํ จ-ชานมนฺตานํ ก-คาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ ณานุพนฺเธ ปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

โอโกตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โอโกติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “อุจนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จสฺส กการาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวาทิสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา โอกสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. เสโกติ สิจ= ปคฺฆรเณ, สิจ=เสจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. โสโกติ สุจ=โสเกตีมสฺส รูปํ. วิเวโกติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ. จาโคติ จช=หานิมฺหิจฺเจตสฺส รูปํ. โยโคติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. โภโคติ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส รูปํ. ภุช= โกฏิลฺเลตีมสฺส วา รูปํ. โรโคติ รุช=โรเคตีมสฺส รูปํ. ราโคติ รนฺช=ราเคตีมสฺส “รนฺชนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาว-กรเณสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส สํโยคพฺยญฺชนสฺส ชการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาโคติ ภช=ปุถกฺกรเณตีมสฺส รูปํ. ภงฺโคติ ภนฺช=อวมทฺทเน-ตีมสฺส รูปํ. อิธ ปน สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธฺยภาวา “นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน”ติ นิคฺคหิตํ กตฺวา ตสฺเสว วคฺคนฺตกรณญฺจ วิเสโส. รงฺโคติ รนฺช=ราเคตีมสฺส “รนฺชตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโคติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ.

[๖๔๑] นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จ

กิมตฺถมิทํ. “นุทาทีหิ ธาตูหิ สการิเตหิ จ ธาตูหิ ยุ-ณฺวูนํ ปจฺจยานํ ยถาสงฺขฺยํ อน-อานน-อก-อานนกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจ-ปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. วุทฺธิยํ ปน กตฺตรีตฺยาทิวจนํ “นนฺทาทีหิ ยุ, กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ วิหิตสฺส ยุปจฺจยสฺส ภาวาทีสุ การเกสุ วิหิตตฺตา “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ วิหิตสฺส ณฺวุปจฺจยสฺส “เต กิจฺจา”ติ วิหิต-กิจฺจสญฺญารหิตสฺส “อญฺเญ กิตฺ”ติ ปฏิลทฺธกิตฺสญฺญสฺส “กตฺตริ กิตฺ”ติ กตฺตริ การเก สมฺภวโต จ ตพฺพิสยมาวิกรณตฺถํ. น หฺยธิกตานิ วา อิโต ปตฺตานิ วา กตฺตุภาวกรณคฺคหณานิ สนฺติ.

ปนูทโนตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปนูทโนติ ปปุพฺพสฺส นุท= เขปเนตีมสฺส “ปนูทตี”ตฺยตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สูทโนติ สูท=ปคฺฆรเณตีมสฺส รูปํ. ชนโนติ ชนี= ปาตุภาเว, ชน=ชนเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สวโนติ สุ=สวเนตีมสฺส วุตฺต-นเยน ยุปจฺจยาทึ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ลวโนติ ลู=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. หวโนติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺส รูปํ. ปวโนติ ปุ=ปวเนตีมสฺส รูปํ. ภวโนติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. ญาโณติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส รูปํ. อิธ ปน “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณการาเทสกรณเมว วิเสโส. อสโนติ อส=โภชเน, อสุ=เขปเน, อส=สมฺภเวติ ติณฺณมญฺญตรสฺส รูปํ. อาสโนติปิ ปาโฐ. ตทา อาส=อุปเวสเนตีมสฺส รูปํ. สมโณติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส รูปํ.

ปนูทนนฺติอาทีสุ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยกรณญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ วิเสโส. สญฺชานนนฺติ สํปุพฺพสฺส ญา= อวโพธเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยาทึ กตฺวา อิมินา ตสฺส อานนาเทสํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ชาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. กานนนฺติ กุ=อพฺยตฺตสทฺเทตีมสฺส รูปํ. กุ=กุจฺฉายํ, กุ=หึสายํ, กุ=อจฺฉาทนปูรณคนฺเธสุ, กุ= สทฺเทติ จตุนฺนมญฺญตรสฺส รูปํ.

ผนฺทาปนนฺติ ผทิ=จลเนตีมสฺส “โย โกจิ ผนฺทติ, ตมญฺโญ ปโยเชตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณาเปปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ ธาตุโต นิทฺทิฏฺฐานํ วิภตฺตีนํ ธาตุปจฺจยนฺเตหิ สมฺภวํ ทสฺเสติ. ยถาธาตุโต นิทฺทิฏฺฐานํปิ ปจฺจยานํ ธาตุปจฺจยนฺเตหิ สมฺภโว ทสฺสิโตเยวาติ ภาวตฺเถ วุตฺตนเยน ยุปจฺจยํ กตฺวา สการิตตฺตา อิมินา ธาตุโต ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

เจตาปนนฺติ จิติ=เจตายมิตีมสฺส รูปํ. เกวลํ ปเนตฺถ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. อาณาปนนฺติ อาณ=เปสเนตีมสฺส รูปํ. นูทนนฺติอาทีสุ “กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจยกรณเมว วิเสโส. นูทโกตฺยาทีสุ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยกรณญฺจ ตสฺสีมินา อการาเทสกรณญฺจ “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ โอการสฺส อาวาเทส-กรณญฺจ วิเสโส. สญฺชานนโกติ สํปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส วุตฺตนเยน เหตฺวตฺเถ ณาเปปจฺจยํ กตฺวา ณการสฺส จ โลปํ กตฺวา ตโต ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อานนกาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ณาเปปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ชาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๔๒] อิยตมกิเอสานมนฺตสโร ทีฆํ กฺวจิ ทุสสฺส คุณํ โท รํ สกฺขี จ

กิมตฺถมิทํ. “อิม-ย-ต-อมฺห-กึ-เอต-สมานอิจฺเจเตสํ อนฺตสโร ทีฆมาปชฺชเต, กฺวจิ ทุสสฺส อุกาโร คุณมาปชฺชเต, ทกาโร รการมาปชฺชเต, ธาตฺวนฺตสฺส สการสฺส จ ส-กฺข-อีอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอกาทสปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตฺถ จ เอการาทีนํ วุทฺธีติ คหิตตฺตา คุโณติ อิการาทีนิ สงฺคณฺหาติ. อิอิติ อาทฺยกฺขเรน อิมสทฺทํ สงฺคณฺหาติ. มอิติ อาเทเสน อมฺหสทฺทํ, เออิติ เอตสทฺทํ, สอิติ สมานสทฺทํ สงฺคณฺหาติ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.

อีทิโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อีทิโสติ อิมสทฺทูปปทสฺส ทุส= เปกฺขเนตีมสฺส “อิมมิว นํ ปสฺสตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา สาเทสํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา อุการสฺส คุณํ กตฺวา อิการสฺส ทีฆํ กตฺวา มณฺฑูกคตฺยา “นิปฺผชฺชนฺเต”อิตฺยนุวตฺตนโต อิมินา นิปาตนา มการสฺส โลปํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต วุตฺต-นเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ยมิว นํ ปสฺสตีติ ยาทิโส. ตมิว นํ ปสฺสตีติ ตาทิโส. มมิว นํ ปสฺสตีติ มาทิโส. กิมิว นํ ปสฺสตีติ กีทิโส. เอตมิว นํ ปสฺสตีติ เอทิโส. สมานมิว นํ ปสฺสตีติ สาทิโส. อกฺขรโลโป เจตฺถ วุตฺตนโยว. อีริโสตฺยาทีสุ ทการสฺส รการาเทสกรณเมว วิเสโส. อีทิกฺโขตฺยาทีสุ สการสฺส กฺขาเทสกรณ-เมว วิเสโส. อีทีตฺยาทีสุ สการสฺส อีการาเทสกรณํ สิโลปกรณญฺจ วิเสโส. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนโต จคฺคหเณน เตสเมว สทฺทานํ อิ-ยอิจฺเจวมาทีนํ อนฺโต จ สโร กฺวจิ ทีฆตฺตมาหูติ อาห.

อยํ ปเนตฺถ โยชนา “อิ-ยอิจฺเจวมาทีนํ เตสเมว สทฺทานํ อนฺโต สโร กฺวจิ ทีฆตฺตมาปชฺชเตติ อาหุ จคฺคหเณนา”ติ.

อีทิกฺโขตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จาทิมฺหิ สตฺตทีฆทสฺสนวเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ จตฺตาริ ตทภาววเสน. “นนฺวสติปิ จคฺคหเณ กฺวจิคฺคหเณเนว ตทตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ ‘อิ-ย-ต-ม-กึ-เอ-สานมนฺตสโร ทีฆนฺ’ติ วตฺวา กฺวจีติ วุตฺตตฺตา. อาทิมฺหิเอว น กสฺมา วุตฺตนฺติ. อิ-ย-ต-ม-กิ-เอ-สานเมว วุตฺตวิธานํ วิกปฺเปตีติปิ สงฺกา สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ.

[๖๔๓] ภฺยาทีหิ มิทิพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต

กิมตฺถมิทํ. “ภฺยาทีหิ มิทิ-พุธิ-ปูชาทีหิ จ กฺตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

ภีโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภีโตติ ภี=ภเยตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา”ติ วุตฺตตฺตา กมฺมนิ อิมินา กฺตปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา ภีตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุตฺโตติ สุป=สเยตีมสฺส วุตฺตนเยน กฺตปจฺจยาทึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สุตฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. มิตฺโตติ มิท= สิเนเหตีมสฺส รูปํ. สมฺมโตติ สํปุพฺพสฺส มา=มาเนตีมสฺส รูปํ. “กฺวจาทิมชฺฌุตฺ-ตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.

สํกปฺปิโตติ สํปุพฺพสฺส กปฺป=ตกฺกเนตีมสฺส รูปํ. “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมกรณเมว วิเสโส. สมฺปาทิโตติ สํปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิจฺเจตสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส. อวธาริโตติ อวปุพฺพสฺส ธร=ธารเณตีมสฺส รูปํ. พุทฺโธติ พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเน, พุธ=โพธเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส รูปํ. เกวลํ ปเนตฺถ อิการาคมาภาโว จ “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ธาเทสํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ จตุตฺถสฺส ทการาเทสกรณเมว วิเสโส. อิโตติ อิ=อชฺฌายเน, อิ=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. วิทิโตติ วิท=ญาเณตีมสฺส รูปํ. ตกฺกิโตติ ตกฺก=ตกฺกเนตีมสฺส รูปํ. ปูชิโตติ ปูช=ปูชาย-มิตีมสฺส รูปํ. อปจายิโตติ อปปุพฺพสฺส จย=สนฺตานปูชเนสูตีมสฺส รูปํ. มานิโตติ มาน=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. อปจิโตติ อปปุพฺพสฺส จิ=จเยตีมสฺส รูปํ. วนฺทิโตติ วนฺท=อภิวนฺทเนตีมสฺส รูปํ. สกฺการิโตติ สกฺการ=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ.

[๖๔๔] เวปุสีทววมุกุทาภูหฺวาทีหิ ถุตฺติมณิมา นิพฺพตฺเต

กิมตฺถมิทํ. “เวปุ-สี-ทว-วมุ-กุ-ทา-ภู-หุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยถาสมฺภวํ ถุ-ตฺติม-ณิมอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ นิพฺพตฺตตฺเถ คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

เวปถูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เวปถูติ เวปุ=กมฺปเนตีมสฺส “เวเปน นิพฺพตฺโต”ติ อตฺเถ อิมินา ถุปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุโต อการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา เวปถุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. สยถูติ สี=สเยตีมสฺส “สยเนน นิพฺพตฺโต”ติ อตฺเถ อิมินา ถุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน อการาคมํ กตฺวา “โอ อว สเร”ตยฺธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทวถูติ ทว=ทาเหตีมสฺส รูปํ. วมถูติ วมุ=อุคฺคิรเณตีมสฺส รูปํ.

กุตฺติมนฺติ กุ=กรเณตีมสฺส รูปํ. ทตฺติมนฺติ ทา=ทาเนตีมสฺส รูปํ. “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส รสฺโสว วิเสโส. โภตฺติมนฺติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธิกรณเมว วิเสโส.

โอหาวิมนฺติ อวปุพฺพสฺส หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺส “อวหาวเนน นิพฺพตฺตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณิมปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๔๕] อกฺโกเส นมฺหานิ

กิมตฺถมิทํ. “อกฺโกสตฺเถ คมฺยมาเน นมฺหิ ยุตฺเต ธาตุโต อานิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.

อคมานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมานีติ นสทฺทูปปทสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “น คมิตพฺพํ เต ชมฺม เทสนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา อานิปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “น คมานี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว กมฺมธารยสญฺญํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาส-สญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ นสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิโลเป กเต รูปํ. อกรานีติ กร=กรเณตีมสฺส รูปํ. อิตรานิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๔๖] เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ

กิมตฺถมิทํ. “เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอกกฺขตฺตุนฺติ “เอกสฺส สกินฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา อิมินา สกิสฺส กฺขตฺตุํ-อาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.

[๖๔๗] สุนสฺสุนสฺโสนวานุวานูนุนขุณานา

กิมตฺถมิทํ. “สุนสฺส อุนสฺส โอน-วาน-อุวาน-อูน-อุนข-อุณ-อา-อานอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

โสโนตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ โสโนติ สุนสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สุนสฺส อุนสฺส โอนาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๔๘] ตรุณสฺส สุสุ จ

กิมตฺถมิทํ. “ตรุณอิจฺเจตสฺส สุสุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. จคฺคหณมสฺส นิยตภาววิญฺญาปนตฺถํ. สุสูติ ตรุณสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา ตรุณสทฺทสฺส สุสุอาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๖๔๙] ยุวสฺสุวสฺสุวุวานุนูนา

กิมตฺถมิทํ. “ยุวสฺส อุวสฺส อุว-อุวาน-อุน-อูนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ยุวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

[๖๕๐] กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย

กิมตฺถมิทํ. “อตีเต กาเล วตฺตมาเน จ คมฺยมาเน ณุ-ยุ-ตปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. การูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การูติ กร=กรเณตีมสฺส “อกาสิ, กโรตี”ติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺมึ อตฺเถ อิมินา ณุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา การุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. วายูติ วา=คติพนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ. ภูตนฺติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ.

[๖๕๑] ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ

กิมตฺถมิทํ. “ภวิสฺสติกาเล คมาทีหิ ณี-ฆิณฺปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คามีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คามีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “อายตึ คมิตุํ สีลํ ยสฺสา”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ภาชีติ ภช=เสวายมิตีมสฺส รูปํ. ปสฺสาวีติ ปปุพฺพสฺส สุ=สวเน, สุ=อภิสฺสเว, สุ=ปาณคพฺภวิโมจเนสูติ ติณฺณมญฺญตรสฺส รูปํ. “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทสกรณเมว วิเสโส. ปฏฺฐายีติ ปปุพฺพสฺส ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “อายตึ ปฏฺฐานํ สีลํ ยสฺสา”ติ อตฺเถ อิมินา ฆิณฺปจฺจยํ กตฺวา ฆการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ โลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตาน-มาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ฐการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ปฏฺฐายีสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.

[๖๕๒] กิริยายํ ณฺวุตโว

กิมตฺถมิทํ. “ภวิสฺสติกาเล กิริยายํ คมฺยมานายํ ณฺวุ-ตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณสฺส จ ภวิสฺสติคฺคหณสฺส จานุ-วตฺตนโต “ภวิสฺสติกาเล กิริยายํ คมฺยมานายํ ณฺวุ-ตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. การโกติ กร=กรเณตีมสฺส “กริสฺสํ วชตี”ตฺยตฺเถ “กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย, ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา วชติกิริยาเปกฺขตฺตา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โภตฺตาติ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส “ภุฃฺชิสฺสํ วชตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา โภตฺตุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ โภตฺตุสทฺทนฺตสฺสาการํ สิโลปญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

[๖๕๓] ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถี

กิมตฺถมิทํ. “ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถิวิภตฺติ โหติ ภวิสฺสติกาเล คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ ภวิสฺสติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. ตตฺถ จ ภาโว นาม การกนฺตเรนาสํสฏฺโฐ สุทฺโธ ภวนลวนปจนาทิโก ธาตฺวตฺโถ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. วุตฺติยํ ปน “ปจิสฺสเต ปจนนฺ”ติ ภาวสฺส ภวิสฺสติกาลิกตฺถ-สมุพฺภาวนตฺถํ.

ปากายาติ ปจ=ปาเก, ปจ=พฺยตฺติกรเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “อายตึ ปจนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา “กคา จชานนฺ”ติ วา กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ปากสทฺทโต อนนฺตรสุตฺเต วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา จตุตฺเถกวจน-สวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ จตุตฺเถกวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

โภคายาติ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส รูปํ. ชการสฺส คการาเทสกรณ-มตฺตเมว วิเสโส. นจฺจายาติ นต=นติมฺหิ, นต=คตฺตวิกฺเขเป, นต=คตฺตวินาเมติ ติณฺณมญฺญตรสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “ณฺโย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญช-การตฺตนฺ”ติ ยวโต ตการสฺส จการาเทสํ กตฺวา ตสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต วุตฺตนเยน จตุตฺถฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๕๔] กมฺมนิ โณ

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมนิ อุปปเท ธาตุโต ณปจฺจโย โหติ ภวิสฺสติกาเล คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ ภวิสฺสติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

นครกาโรติ นครสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส “นครํ กริสฺสตี”ตฺยตฺเถ “กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย, ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. สาลิลาโวติ สาลิสทฺทูป-ปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ โอการสฺสาวาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส. ธญฺญวาโปติ ธญฺญสทฺทูปปทสฺส วป=พีชสนฺตาเนตีมสฺส รูปํ. ทานทาโยติ ทานสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส รูปํ. สินฺธุปาโยติ สินฺธุสทฺทูปปทสฺส ปา=ปาเนตีมสฺส รูปํ. ปจฺฉิเมสุ ปน ทฺวีสุ “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทส-กรณเมว วิเสโส.

[๖๕๕] เสเส สฺสํนฺตุมานานา

กิมตฺถมิทํ. “เสสอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ภวิสฺสติกาเล คมฺยมาเน กมฺมนิ สฺสํ-นฺตุ-มาน-อานอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ ภวิสฺสติคฺคหณญฺจ กมฺมนิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เอตฺถ จ เสสตฺโถ นาม อปริ-สมตฺตตฺโถ. เสโสติ หิ สิส=อสพฺพปฺปโยเคตีมสฺส รูปํ.

กริสฺสนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “กริสฺสตี”ตฺยตฺเถ “กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย, ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ, กมฺมนิ โณ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺสํปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กโรนฺโตติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา นฺตุปจฺจยํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กโรนฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “สิมฺหิ วา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. กุรุมาโนติ ตสฺเสว ธาตุสฺส มานปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน โอปจฺจยํ กตฺวา “อุตฺตโมกาโร”ติ โอการสฺสุการํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “กรสฺส กาโร เจ”ติ อการสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กราโนติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อานปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ภุญฺชนฺโตตฺยาทีนิ ตีณิ ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส รูปานิ. “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณเมเวตฺถ วิเสโส. ขาทนฺโตตฺยาทีนิ ตีณิ ขาท=ภกฺขเนตีมสฺส รูปานิ. จรนฺโตตฺยาทีนิ ตีณิ จร=คติภกฺขเนสูตีมสฺส รูปานิ. ภิกฺขนฺโตตฺยาทีนิ ตีณิ ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส รูปานิ.

[๖๕๖] ฉทาทีหิ ตตฺรณฺ

กิมตฺถมิทํ. “ฉทอิจฺเจวมาทีหิ ต-ตฺรณฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ฉตฺตนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฉตฺตนฺติ ฉท=สํวรเณตีมสฺส “อาตปํ ฉาเทตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ฉตฺตสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฉตฺรนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตฺรณฺปจฺจเย กเต รูปํ. ณโลโป วุตฺตนโยว.

จิตฺตํ, จิตฺรนฺติ จิติ=จินฺตายมิตีมสฺส ปจฺจยทฺวเย กเต รูปานิ. สุตฺตนฺติ สุ=อภิสเวตีมสฺส อตฺเถ “อภิสฺสวตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตปจฺจเย กเต ตการสฺส จ เทฺวภาเว กเต รูปํ. โสตฺรนฺติ เอตฺถ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิ-กรณเมว วิเสโส. โสตํ, โสตฺรนฺติปิ ปาโฐ. ตานิ สุ=สวเนตีมสฺส รูปานิ. เนตฺตํ, เนตฺรนฺติ นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปานิ. ปวิตฺตํ, ปวิตฺรนฺติ ปปุพฺพสฺส วิท=มงฺคเลตีมสฺส รูปานิ. อถ วา ปุ=ปวเนตีมสฺส ปจฺจยทฺวยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ปตฺตนฺติ ปท=คติมฺหิจฺเจตสฺส รูปํ. ตตฺตนฺติ ตนุ=วิตฺถาเรตีมสฺส รูปํ. ยตฺตนฺติ ยต=ยตเนตีมสฺส รูปํ. อตฺตนฺติ อท= ภกฺขเนตีมสฺส รูปํ. มตฺตนฺติ มท=อุมฺมาเทตีมสฺส รูปํ. โยตฺตนฺติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลโปเวตฺถ วิเสโส. วตฺตนฺติ วตุ=อาวตฺตเน, วตุ=อาวรณคตีสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. มิตฺตํ, มิตฺรนฺติ มิท=สิเนเหตีมสฺส รูปานิ. มตฺตาติ มา=ปริมาเณตีมสฺส รูปํ. “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส รสฺสกรณ-เมเวตฺถ วิเสโส. ปุตฺโตติ ปุ=ปวเนตีมสฺส รูปํ. กลตฺตนฺติ กล=สงฺขฺยาเนตีมสฺส รูปํ. วรตฺตนฺติ วร=สํวรเณตีมสฺส รูปํ. เวตฺตนฺติ เวปุ=กมฺปเนตีมสฺส รูปํ. คตฺตนฺติ คุป=สํวรเณตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปา-คมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา อุการสฺส อการาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส. อิตรานิ ตีณิ ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว ทา=อวขณฺฑเนตีมสฺส รูปานิ.

[๖๕๗] วทาทีหิ ณิตฺโต คเณ

กิมตฺถมิทํ. “วทาทีหิ ณิตฺตปจฺจโย โหติ คเณ คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

วาทิตฺตนฺติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “วาทิตานํ คโณ”ตฺยตฺเถ อิมินา ณิตฺตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา วุทฺธาทิมฺหิ กเต รูปํ. จาริตฺตนฺติ จร=จรเณตีมสฺส รูปํ. วาริตฺตนฺติ วร=สํวรเณตีมสฺส รูปํ.

[๖๕๘] มิทาทีหิ ตฺติติโย

กิมตฺถมิทํ. “มิทาทีหิ ตฺติ-ติอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

เมตฺตีติ มิท=สิเนเหตีมสฺส รูปํ. “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. ปตฺตีติ ปท=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. รตฺตีติ รนฺช=ราเคตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ สํโยคนฺตสฺส โลปกรณเมว วิเสโส. ตนฺตีติ ตนุ=วิตฺถาเรตีมสฺส รูปํ. ธาตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส รูปํ.

[๖๕๙] อุสุรนฺชทํสานํ ทํสสฺส ทฑฺโฒ ฒฐา จ

กิมตฺถมิทํ. “อุสุ-รนฺช-ทํสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส โหติ, ฒ-ฐปจฺจยา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

อุฑฺโฒติ อุสุ=ทาเหตีมสฺส อิมินา ฒปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปถมา”ติ ฒการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. รฏฺฐนฺติ รนฺช=ราเคตีมสฺสีมินา ฐปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สํโยคโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฑฺโฒติ ทํส=ทํสเนตีมสฺส “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา ทํสสฺส อิมินา ทฑฺฒาเทสํ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๖๐] สูวุสานมูวุสานมโต โถ จ

กิมตฺถมิทํ. “สุ-วุ-อสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อุ-อุ-อสานํ อตาเทโส โหติ, ถปจฺจโย จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สตฺถนฺติ สุ=หึสายมิตีมสฺส อิมินา ถปจฺจยํ กตฺวา อุการสฺส จ อตาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วตฺถนฺติ วุ= สํวรเณตีมสฺส รูปํ. อตฺโถติ อส=ภุวีตีมสฺส รูปํ.

[๖๖๑] รนฺชุทาทีหิ ธทิทฺทกิรา กฺวจิ ชทโลโป จ

กิมตฺถมิทํ. “รนฺชุทาทีหิ ธ-ท-อิทฺท-ก-อิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ, กฺวจิ ธาตฺวนฺตานํ ช-ทานํ โลโป จ โหติ, ปุน นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจ-ปทมิทํ. มณฺฑูกคตฺยา “นิปฺผชฺชนฺเต”อิตฺยนุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

รนฺธนฺติ รนฺช=ราเคตีมสฺสีมินา ธปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สมุทฺโทติ สํปุพฺพสฺส อุทิ=ปสวนเขปเนสูตีมสฺสีมินา ทปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อินฺโทติ อิทิ=ปรมิสฺสริเยตีมสฺส อิมินา ทปจฺจยํ กตฺวา นิปาตนา ธาตฺวนฺตสฺส นการาเทสํ กตฺวา อินฺทสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จนฺโทติ จทิ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส รูปํ. มนฺโทติ มทิ=หาเสตีมสฺส รูปํ. ขุทฺโทติ ขุทิ=ปิปาสายมิตีมสฺส รูปํ. ฉิทฺโทติ ฉิทิ= ทฺวิธา-กรเณตีมสฺส รูปํ. รุทฺโทติ รุทิ=หึสายํ, รุส=โรสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ.

ทลิทฺโทติ ทล=ทุคฺคติมฺหีตีมสฺส อิมินา อิทฺทปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สุกฺกนฺติ สุส=โสสเนตีมสฺส อิมินา กปจฺจยํ กตฺวา อิมินา นิปาตนา สการสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. โสโกติ สุจ=โสเกตีมสฺส รูปํ. วกฺกนฺติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. วก=อาทาเนตีมสฺส วา. วชิรนฺติ วช=คติมฺหีตีมสฺส “อปฺปฏิหโต วชติ คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา อิรปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๖๒] ปฏิโต หิสฺส เหรณฺหีรณฺ

กิมตฺถมิทํ. “ปฏิโต ปรสฺส หิอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เหรณฺ-หีรณฺอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ปาฏิเหรณฺติ ปฏิปุพฺพสฺส หิ=คติมฺหิจฺเจตสฺส “ปฏิปกฺเข มทฺทิตฺวา คจฺฉติ ปวตฺตตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ธาตุสฺส เหรณฺอาเทสํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโย-คนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุทฺธึ กตฺวา ปาฏิเหรสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

[๖๖๓] กฑฺยาทีหิ โก

กิมตฺถมิทํ. “กฑฺยาทีหิ ธาตูหิ กปจฺจโย โหติ, ปุน นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคตฺยา นิปฺผชฺชนฺเตอิตฺยานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

กณฺโฑตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กณฺโฑติ กฑิ=เฉทเนตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส อิมินา กปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปา-คมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา เตเนว นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส จ วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กณฺฑสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิสฺโสการาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฆณฺโฑติ ฆฑิ=ฆฏฺฏเนตีมสฺส รูปํ. วณฺโฑติ วฑิ=อาวตฺตเน, วฑิ=วณฺฑตฺเถ, วฑิ=ธารณพนฺธนสงฺฆาเตสูติ ติณฺณมญฺญตรสฺส รูปํ. กรณฺโฑติ กรฑิ=ภาชนตฺเถตีมสฺส รูปํ. มณฺโฑติ มฑิ=มณฺฑนตฺเถ, มฑิ=กุฏิลตฺเถติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สณฺโฑติ สฑิ=คุมฺพตฺเถตีมสฺส รูปํ. กุฏฺโฐติ กุฅิ=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ฐการสฺส เทฺวภาวกรณเมเวตฺถ วิเสโส. ภณฺฑนฺติ ภฑิ=ภณฺฑนตฺเถตีมสฺส รูปํ. ปณฺฑโกติ ปฑิ=ลิงฺคเวกลฺเลตีมสฺส รูปํ. เกวลํ ปเนตฺถ กฺวจีติ วจนโต กการสฺส โลปาภาโว จ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อการาคมกรณญฺจ วิเสโส.

ทณฺโฑติ ทฑิ=อาณายมิตีมสฺส รูปํ. รณฺโฑติ รฑิ=หึสายมิตีมสฺส รูปํ. วิตณฺโฑติ วิปุพฺพสฺส ตฑิ=จลนตฺเถตีมสฺส รูปํ. อิสิณฺโฑติ อิสิฑิ=วิมทฺทเนตีมสฺส รูปํ. จณฺโฑติ จฑิ=จณฺฑนตฺเถตีมสฺส รูปํ. คณฺโฑติ คฑิ=สนฺนิจเยตีมสฺส รูปํ. อณฺโฑติ อฑิ=อณฺฑตฺเถตีมสฺส รูปํ. ลณฺโฑติ ลฑิ=ชิคุจฺฉนตฺเถตีมสฺส รูปํ. เมณฺโฑติ เมฑิ=กุฏิลตฺเถตีมสฺส รูปํ. เอรณฺโฑติ เอรฑิ=หึสายมิตีมสฺส รูปํ. ขณฺโฑติ ขฑิ=เฉทนตฺเถตีมสฺส รูปํ. ขนฺโทติ ตสฺเสว ธาตุสฺส กปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กการสฺส โลปํ กตฺวา นิปาตนา อิมินา ฑการสฺส ทการาเทสํ กตฺวา นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส จ วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

[๖๖๔] ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา

กิมตฺถมิทํ. “ขาท-อม-คมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ขนฺธ-อนฺธ-คนฺธอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กปจฺจโย จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อนนฺตร-สุตฺตมิหานุวตฺตเต.

ขนฺโธตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ขนฺโธติ ขาท=ภกฺขเนตีมสฺส “ชาติ-ชรามรณาทีหิ ขชฺชเต”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ขนฺธาเทสํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อนฺโธติ อม=โรเค, อม=คตฺยาทีสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส อนฺธาเทสํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คนฺโธติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส คนฺธา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตเรสุ ตีสุ กปจฺจยกรณเมว วิเสโส.

[๖๖๕] ปฏาทีหฺยลํ

กิมตฺถมิทํ. “ปฏาทีหิ อลปจฺจโย โหติ, ปุน นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคตฺยา นิปฺผชฺชนฺเตอิตฺยนุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อล-มตฺถวาจโก อลปจฺจโย. เตนาห “อุตฺตรปเทสู”ติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “อุตฺตรปทฏฺ-ฐาเนสู”ติ.

ปฏลนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปฏลนฺติ ปฏ=คติมฺหีตีมสฺส “ปเฏ อลํ นิรตฺถกนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา อลํสทฺทสฺส ฐาเน อลปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปฏอิจฺเจตสฺมา ปาฏิปทิกโต วา ปฏกิจฺจกรเณ อลํ สมตฺโถติ อตฺเถ รูปํ. กลลนฺติ กล=กลเลตีมสฺส รูปํ. กุสลนฺติ กุส=เฉทเนภูตทานสญฺจเยสูตีมสฺส รูปํ. กทลนฺติ กท=มเทตีมสฺส รูปํ. ภคณฺฑลนฺติ ภคณฺฑ=เสจเนตีมสฺส รูปํ. เมขลนฺติ เมข=กฏิวิจิตฺเตตีมสฺส รูปํ. วกฺกลนฺติ วกฺก= รุกฺขตเจตีมสฺส รูปํ. ตกฺกลนฺติ ตกฺก=รุกฺขสิเลเสตีมสฺส รูปํ. ปลฺลลนฺติ ปลฺล= นินฺนฏฺฐาเนตีมสฺส รูปํ. สทฺทลนฺติ สทฺท=หริเตตีมสฺส รูปํ. มุสาลนฺติ มูส= ปติฏฺฐาเนตีมสฺส รูปํ. “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ ยถานุรูปํ ทีฆรสฺสกรณเมว วิเสโส. พิลาลนฺติ พิล=นิสฺสเยตีมสฺส รูปํ. วิทาลนฺติ วิท= สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. จณฺฑาโลติ จฑิ=จณฺฑิกฺเกตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส จ วคฺคนฺต-กรณเมว วิเสโส. ปญฺจาโลติ ปญฺจอิจฺเจตสฺมา “ปญฺจนฺนํ ราชูนํ อลนฺ”ติ อตฺเถ รูปํ. วาลนฺติ วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ. วสโลติ วส=อจฺฉาทเนตีมสฺส รูปํ. ปจโลติ ปจ=วิตฺถาเรตีมสฺส รูปํ. มจโลติ มจ=โจเรตีมสฺส รูปํ. มุสโลติ มุส= เถยฺเย, มุส=ปาณจาเคติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. โคตฺตโลติ โคตฺต=วํเสตีมสฺส รูปํ. ปุถุโลติ ปุถุ=วิตฺถาเรตีมสฺส รูปํ. พหุโลติ พหุ=สงฺขฺยาเน, พหุ=วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. มงฺคลนฺติ มงฺค=คติมงฺคเลตีมสฺส รูปํ. พหลนฺติ พห=วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. กมฺปลนฺติ กปิ=สญฺจรเณตีมสฺส รูปํ. สมฺพลนฺติ สพิ=มณฺฑเลตีมสฺส รูปํ. อคฺคลนฺติ อคฺค=คติโกฏิลฺเลตีมสฺส รูปํ.

[๖๖๖] ปุถสฺส ปุถุปฐาโม วา

กิมตฺถมิทํ. “ปุถอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส ปุถุ-ปฐาเทสา โหนฺติ, กฺวจิ อมปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

ปุถวีติ ปุถสทฺทโต “ปุถุ หุตฺวา ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสท-มญฺญตฺเถสุ จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ปุถสทฺทสฺส ปุถุอาเทสํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ตสฺสุวาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ปุถวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

ปฐโมติ ตสฺเสว ปฐาเทสํ กตฺวา ตโต อมปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปา-คมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา ถการสฺส ฐการาเทสกรณญฺจ อนฺตทฺวเย ปการคตสฺสุการสฺส อการาเทสกรณญฺจ วิเสโส.

[๖๖๗] สสฺวาทีหิ ตุทโว

กิมตฺถมิทํ. “สสฺวาทีหิ ธาตูหิ ตุ-ทุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

สตฺตูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺตูติ สสุ=หึสายมิตีมสฺส อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ สการสฺส ตการํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ททฺทูติ ทท= ทาเนตีมสฺส รูปํ. อทฺทูติ อท=ภกฺขเนตีมสฺส รูปํ. อท=ภาชเน, กํสมเย วาตีมสฺส รูปํ. มทฺทูติ มท=อุมฺมาเท, มท=มทฺทเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ.

[๖๖๘] จฺยาทีหิ อีวโร

กิมตฺถมิทํ. “จฺยาทีหิ อีวรปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. จีวรนฺติ จิ=จเยตีมสฺสีมินา อีวรปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. ปีวรนฺติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. ธีวรนฺติ ธา=ธารเณตีมสฺส รูปํ.

[๖๖๙] มุนาทีหิ จิ

กิมตฺถมิทํ. “มุนาทีหิ ธาตูหิ ปาฏิปทิเกหิ จ อิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ ปาฏิปทิเกหีติ สมุจฺจยกรณตฺถํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

มุนีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มุนีติ มุน=ญาเณตีมสฺสีมินา อิปจฺจยํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยตีติ ยต=ปติยตเนตีมสฺส รูปํ. อคฺคีติ อคฺค= คติโกฏิลฺเลตีมสฺส รูปํ. ปตีติ ปท=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. กวีติ กวอิจฺเจตสฺมา ปาฏิปทิกโต อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตตฺถ จ กนฺตํ วทตีติ กโว. วิจิตฺต-กถิตสฺเสตมธิจนํ. สุจีติ สุจ=โสจเน, กมฺมนีตีมสฺส รูปํ. รุจีติ รุจ=ทิตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. มหาลีติ มหาลอิจฺเจตสฺมา ปาฏิปทิกโต อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มหนฺตํ ลาตีติ มหาโล. ภทฺทาลีติ ภทฺทาลสทฺทโต อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภทฺทํ ลาตีติ ภทฺทาโล. มณีติ มนอิจฺเจตสฺมา อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มนํ ตตฺถ นยตีติ มโน. ยเมตฺถ กตฺตพฺพมกฺขรโลปาเทสวิการาทิ. ตํ สพฺพํ “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคม-วิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุป-ปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา กาตพฺพํ.

[๖๗๐] วิทาทีหฺยูโร

กิมตฺถมิทํ. “วิทาทีหิ ธาตูหิ ปาฏิปทิเกหิ จ อูรปจฺจโย โหตี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

วิทูโรติ วิท=ลาเภตีมสฺส “เวทิตุมลมนาสนฺนตฺตา”ติ อตฺเถ อิมินา อูรปจฺจเย กเต รูปํ. เวทูโรติ วิทูรสทฺทโต ปน “วิทูรฏฺฐาเน ชาโต”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธาทิมฺหิ กเต เวทูโรติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิธ ปน ปฐมรูปสฺมึเยว วตฺตพฺเพ อิตรสฺส วจนํ สิสฺสานํ ปโยคา สมฺโมหชนนตฺถํ. วลฺลูโรติ วลฺล=สาธารณพนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ. มสูโรติ มส=อามสเนตีมสฺส รูปํ. สินฺทูโรติ สิท=สิงฺคาเรตีมสฺส รูปํ. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส วคฺคนฺตกรณมตฺตเมเวตฺถ วิเสโส. ทูโรติ ทุ=คติมฺหีตีมสฺส “คมิตุมลมนาสนฺนตฺตา”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธาเน กเต รูปํ. กูโรติ กุ=สทฺเทตีมสฺส รูปํ. กปฺปูโรติ กปุ=หึสาตกฺกลคนฺเธสุ, กปุ=สามตฺเถติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวกรณเมเวตฺถ วิเสโส.

มยูโรติ มยสทฺทโต อูรปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตตฺถ จ มโยติ “ภูมึ มหนฺโต ยาตี”ติ มหโยติ วตฺตพฺเพ วุตฺตนเยน อกฺขรโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. มหโยติ มห=ปูชายํ, ยา=คติปาปุเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. อตฺถํ ปน มหิยํ รวตีติ มยูโรตีปิ ปฐนฺติ. ตทา ปน มหีสทฺทูปปทสฺส รุ=สทฺเทตีมสฺส รูปํ. อุนฺทูโรติ อุนฺทสทฺทโต อูรปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตตฺถ จ อุนฺโทติ อุทิ= ปสวนกิเลทเนสูตีมสฺส รูปํ. ขชฺชูโรติ ขชฺช=ภกฺขเน, ขชฺช=วนารามขาทเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. กุรูโรติ กุร=โกเปตีมสฺส รูปํ. ยเมตฺถ กตฺตพฺพํ อกฺขร-โลปาทิ, ตมนนฺตเร วุตฺตเมว.

[๖๗๑] หนาทีหิ ณุนุตโว

กิมตฺถมิทํ. “หนาทีหิ ธาตูหิ ณุ-นุ-ตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

หณูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หณูติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. ชาณูติ ชน=ชนเน, ชนี=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. ภาณูติ ภา= ทิตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. เรณูติ ริ=คติมฺหิ, ริ=สนฺตาเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. ขาณูติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส รูปํ. อณูติ อม=โรเค, อม=คตฺยาทีสูติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. เวณูติ เว=ตนฺตสนฺตาเน, วี=พหิสาเรติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. เธนูติ เธ=ปาเยตีมสฺส รูปํ. ธาตูติ ธา=ธารเณตีมสฺส รูปํ. เสตูติ สิ=พนฺธเนตีมสฺส รูปํ. เกตูติ กี=ธนวิโยเค, กี=อุณฺณติมฺหีตีมสฺส รูปํ. เหตูติ หิ=คติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ อกฺขรโลปาทิ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๖๗๒] กุฏาทีหิ โฐ

กิมตฺถมิทํ. “กุฏาทีหิ ธาตูหิ ฐปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กุฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุฏฺโฐติ กุฏ=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. โกฏฺโฐติ กุส=อจฺฉาทนปูรณคนฺเธสุ, กุส=เฉทนภูตทานสญฺจเยสูติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. กฏฺฐนฺติ กฏ=มทฺทเนตีมสฺส รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

[๖๗๓] มนุปูรสุณาทีหิ อุสฺสนุสิสา

กิมตฺถมิทํ. “มนุ-ปูร-สุณาทีหิ อุสฺส-นุส-อิสอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ, ปุน อกฺขรโลปาทิวเสน นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. มณฺฑูกคตฺยา นิปฺผชฺชนฺเตอิตฺยนุวตฺตเต.

มนุสฺโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนุสฺโสติ มนุ=โพธเนตีมสฺสีมินา อุสฺสปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มานุโสติ ตสฺเสว ธาตุสฺส นุสปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริโสติ ปูร=ทานปูรเณสูตีมสฺส อิสปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โปโสติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึ ปจฺจเย อิมินา นิปาตนลกฺขเณน อกฺขรโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุณิสาติ สุณ=หึสากุลสนฺตาเนสูตีมสฺส อิสปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. กรีสนฺติ กุ= กุจฺฉิเตตีมสฺส อิสปจฺจยํ กตฺวา อิมินา นิปาตนา รการาคมํ กตฺวา อุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา อิการสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.

สูริโยติ สุ=หึสายํ, สุ=อภิสฺสเว, สุ=คติมฺหิ, สุ=สวเน, สุ=ปาณคพฺภวิโมจเนสูติ ปญฺจนฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สิรีโสติ ตสฺเสว รูปํ. อิลฺลีโสติ อิล=กมฺปเน, อิล= ทุพฺพเลติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. อลโสติ อล=สามตฺเถตีมสฺส รูปํ. มหิโสติ มห=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. สีลนฺติ สิ=พนฺธเนตีมสฺส รูปํ. กิสนฺติ กุ=หึสายมิตีมสฺส รูปํ. ยเมตฺถ กตฺตพฺพํ อกฺขรโลปาทิ, ตํ สพฺพํ อิมินาว นิปาตนา กาตพฺพํ.

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป

อุณาทิกปฺโป ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

--------------------------

มุขมตฺตทีปนิยํ

สุตฺตสูจิ

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

[อํ]

อํ อิติ นิคฺคหิตํ ๘ ๑๐ ๑/๘ ๘ ๒๑

อํ นปุํสเก ๑๒๕ ๑๙๘ ๒/๑๕๒ ๓๐๐ ๑๕๒

อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ ๓๐ ๕๘ ๑๕๓ ๔๙

อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหิ ๘๒ ๑๔๙ ๒๓๕ ๑๑๖

อํ ยมีโต ปสญฺญาโต ๒๒๓ ๑๘๘ ๒/๗๓ ๔๕๐ ๒๑๓

อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา ๓๔๑ ๓๓๖ ๒/๑๒๑-๒ ๗๓๓ ๒๔๙

[อ]

อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว ๑๑๖ ๑๕๗ ๒/๙๖ ๒๙๑ ๑๔๖

อ กมฺมนฺตสฺส จ ๑๖๐ ๑๙๗ ๒/๑๙๒ ๓๔๑ ๑๗๓

อการปิตาทฺยนฺตานมา ๒๔๔ ๗๒ ๒/๕๘-๙ ๔๗๕ ๒๒๘

อการาคโม ... กาลาติปตฺตีสุ ๕๑๙ ๔๕๗ ๖/๑๕ ๑๐๓๒ ๔๕๖

อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ ๔๗๘ ๔๓๘ ๖/๕๗ ๙๕๙ ๔๓๐

อกฺโกเส นมฺหานิ ๖๔๕ ๖๖๒ ๑๒๘๑ ๕๖๓

อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํ ๒ ๒ ๑/๑ ๑/๒ ๘

อกฺขเรหิ การ ๖๐๔ ๖๘๔ ๕/๕๒ ๑๒๐๘ ๕๒๓

อคฺคิสฺสินิ ๙๕ ๑๔๕ ๒/๑๔๗ ๒๕๔ ๑๓๓

อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ ๘๔ ๑๔๔ ๒/๖๔ ๒๓๗-๘ ๑๒๒

อชฺชตฺตนี อี อุํ ... อํ มฺเห ๔๒๘ ๔๖๘ ๖/๔ ๙๐๑ ๓๙๘

อชฺโฌ อธิ ๔๕ ๒๕ ๕๘ ๖๘

อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ ๓๒๘ ๓๕๒ ๓/๑๗ ๗๐๘ ๓๓๗

อญฺญสฺมา โลโป จ ๓๔๓ ๓๓๘ ๗๓๕ ๓๔๙

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

อญฺเญ กิตฺ ๕๔๖ ๕๖๒ ๑๑๓๒ ๔๘๑

อญฺเญ ทีฆา ๕ ๕ ๑/๕ ๕ ๑๙

อญฺเญสุ จ ๔๘๕ ๔๓๔ ๕/๘๒-๓ ๙๗๕ ๔๓๕

อญฺเญสฺวารตฺตํ ๒๐๐ ๑๕๙ ๒/๑๖๒ ๔๑๒ ๒๐๐

อฏฺฐาทิโต จ ๓๘๒ ๒๕๙ ๓/๑๐๓ ๘๑๓ ๓๖๗

อติสฺส จนฺตสฺส ๔๗ ๒๓ ๖๐ ๗๐

อตีเต ตตวนฺตุตาวี ๕๕๕ ๖๑๒ ๕/๕๕ ๑๑๔๒ ๔๘๘

อโต ณิ วา ๓๔๗ ๓๖๘ ๔/๕ ๗๕๖ ๓๕๒

อโต นิจฺจํ ๒๑๘ ๑๙๖ ๒/๑๑๒ ๔๔๕ ๒๐๙

อโต เนน ๑๐๓ ๗๙ ๒/๘๐,๑๐๘ ๒๗๑ ๑๓๘

อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส ๓๓๓ ๓๔๔ ๓/๗๔ ๗๑๗ ๓๔๓

อตฺตนิ ครูสุ จ กฺวจิ [34] ๓๐๕

อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ ๕๑๘ ๔๔๖ ๑๐๓๑ ๔๕๕

อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ ๔๕๓ ๔๔๔ ๙๓๔ ๔๑๕

อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ ๒๑๑ ๑๒๖ ๒/๕๓ ๒๑๑,๓๖๖ ๒๐๖

อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต ๑ ๑ ๗

อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ ๔๐๖ ๔๒๙ ๘๖๕ ๓๘๓

อ ธุนามฺหิ จ ๒๓๕ ๒๘๑ ๔/๑๐๖ ๔๖๔ ๒๒๒

อนกา ยุณฺวูนํ ๖๒๒ ๕๗๐ ๑๒๒๘ ๕๓๖

อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ ๑๗๒ ๒๑๘ ๒/๑๒๗ ๓๐๖ ๑๘๒

อนาคเต ภวิสฺสนฺติ ๔๒๑ ๔๗๓ ๖/๒ ๘๙๒ ๓๙๔

อนาทเร จ ๓๐๕ ๓๒๓ ๒/๓๕ ๖๓๓ ๒๙๔

อนิมิ นามฺหิ จ ๑๗๑ ๒๑๙ ๒/๑๒๖ ๓๕๗ ๑๘๒

อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโต ๕๑ ๕๙ ๑๕๐,๑๕๔ ๗๓

อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี ๔๑๖ ๔๕๔ ๖/๘ ๘๘๑,๘๘๓-๔ ๓๙๐

อนฺตรนฺโตติราทีหิ ยุตฺเต [17] ๓๐๑

อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา ๔๖๕ ๔๖๓ ๕/๗๖-๗ ๙๔๖ ๔๒๒

อนฺติกสฺส เนโท ๒๖๔ ๓๙๓ ๔/๑๓๖ ๕๑๔ ๒๓๘

อนฺเต นิคฺคหิตญฺจ ๓๗๗ ๐๐๐ ๓๖๔

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

อปาทาเน ปญฺจมี ๒๙๕ ๘๙ ๒/๒๖ ๖๐๗ ๒๘๒

๓๐๗

อปฺปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต ๔๑๗ ๔๖๐ ๖/๖ ๘๘๕ ๓๙๑

อปฺปสฺส กณฺ ๒๖๖ ๓๙๕ ๔/๑๓๗ ๕๑๖ ๒๓๙

อพฺโภ อภิ ๔๔ ๒๔ ๑/๓๕ ๕๗ ๖๗

อภิโตปริโตมฺหิ [18] ๓๐๑

อมาทโย ปรปเทภิ ๓๒๗ ๓๕๑ ๓/๑๐ ๗๐๔ ๓๓๖

อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา ๖๘ ๑๘๔ ๒๑๖ ๙๘

อมาลปเนกวจเน ๑๕๓ ๑๓๘ ๒/๑๘๗ ๓๓๓ ๑๖๙

อมุสฺส โม สํ ๑๗๔ ๒๒๓ ๒/๑๒๙ ๓๕๙ ๑๘๓

อมุสฺสาทุํ ๑๓๐ ๒๒๕

อมฺหตุมฺหนฺตุ ... ปิตาทีหิ สฺมา นาว ๒๗๐ ๑๒๐ ๒/๘๒,๑๙๖ ๕๔๒ ๒๔๑

อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส ๑๒๐ ๒๔๓ ๒/๒๑๐ ๒๙๕ ๑๔๙

อมฺเห อุตฺตโม ๔๑๒ ๔๓๗ ๗๘๑ ๓๘๗

อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี ๔๐๕ ๓๖๕ ๘๖๔ ๓๘๒

อรหสกฺกาทีสุ จ ๕๖๒ ๖๓๘ ๑๑๓๙ ๔๙๒

อรหสกฺกาทีหิ ตุํ ๖๓๗ ๐๐๐ ๕๕๐

อลกลสเลหิ ลยา ๖๓๒ ๖๕๖ ๑๒๔๑ ๕๔๖

อวํมฺหิ จ ๗๕ ๑๗๐ ๒/๖๗ ๒๒๔ ๑๐๗

อวณฺณา จ เค ๑๒๖ ๑๐๑ ๒/๒๑๘ ๓๐๑ ๑๕๓

อวณฺโณ เย โลปญฺจ ๒๖๑ ๓๖๙ ๕๐๙ ๒๓๕

อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จ ๖๓๖ ๖๕๙ ๑๒๔๕ ๕๔๙

อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต ๔๘๓ ๕๒๗ ๕/๘๔ ๙๗๓ ๔๓๔

อสพฺพธาตุเก ภู ๕๐๗ ๕๐๑ ๕/๑๒๘-๙ ๑๐๒๐ ๔๔๗

อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จ ๔๙๒ ๔๙๙ ๖/๕๔ ๙๘๗ ๔๓๙

[อา]

อาการนฺตานมาโย ๕๙๓ ๕๖๔ ๕/๙๑ ๑๑๙๗ ๕๑๓

อากาโร วา ๒๔๖ ๗๓ ๒/๖๒ ๔๗๖ ๒๒๙

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

อาขฺยาโตปโยเค ปญฺจมี [32] ๓๐๔

อาคมา ตุโก ๕๖๙ ๖๑๐ ๑๑๖๒ ๔๙๖

อา โฆ ๖๐ ๑๗๗ ๑/๑๑ ๒๐๗ ๙๐

อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี ๔๑๕ ๔๕๑ ๖/๑๐ ๘๘๐ ๓๘๙

อาตฺตญฺจ ๔๐๒ ๓๗๗ ๘๕๗ ๓๗๗

อาทิโต โอ จ ๖๙ ๑๘๖ ๒/๕๕ ๒๑๘-๙ ๑๐๐

อาเน สฺมึมฺหิ วา ๑๕๖ ๑๔๒ ๒/๑๔๔ ๓๓๖ ๑๗๐

อาปุพฺพจรสฺส จ ๖๓๑ ๖๕๕ ๑๒๔๐ ๕๔๖

อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ ๑๐๙ ๓๐๔ ๒/๔๔ ๒๗๙-๘๐ ๑๔๒

อาย นามโต กตฺตูปมานาทาเร ๔๓๕ ๕๓๖ ๕/๘-๑๐ ๙๑๑ ๔๐๔

อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหิ ๓๗๑ ๔๐๔ ๔/๑๓๔ ๗๙๗ ๓๖๑

อาโร รสฺสมิกาเร ๒๐๘ ๑๖๖ ๒/๑๗๖ ๔๒๔ ๒๐๔

อาโร หิมฺหิ วา ๑๙๕ ๑๓๔ ๒/๑๖๑ ๔๐๘ ๑๙๗

อาลปเน จ ๒๘๕ ๗๐ ๒/๓๘ ๕๗๘ ๒๗๕

อาลปเน สิ คสญฺโญ ๕๗ ๗๑ ๑/๑๒ ๒๐๔ ๘๔

อาลุ ตพฺพหุเล ๓๕๙ ๓๘๔ ๔/๘๖ ๗๗๙ ๓๕๗

อาวสฺสุ วา ๗๖ ๑๗๑ ๒/๗๒ ๒๒๖ ๑๐๘

อา สิมฺหิ ๑๒๔ ๙๘ ๒/๑๕๑ ๒๙๙ ๑๕๒

อาหุติกาลทฺธาเนสุ ทุติยา ตติยา จ [12] ๒๙๙

[อิ]

อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ ๕๑๖ ๔๖๖ ๕/๓๕ ๑๐๓๐ ๔๕๒

อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา ๕๖๑ ๖๓๖ ๕/๖๑ ๑๑๔๘ ๔๙๒

อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิ ๘๗ ๒๓๑ ๒/๔๙ ๒๔๓ ๑๒๖

อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ ๑๓๑ ๐๐๐ ๑๕๖

อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ ๓๓๑ ๓๕๓ ๓/๖๗ ๗๑๔-๕ ๓๔๒

อิตฺถิยมติยโว วา ๕๕๓ ๕๙๙ ๕/๔๙ ๑๑๔๐ ๔๘๖

อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย ๒๓๗ ๑๗๖ ๓/๒๖ ๔๖๖ ๒๒๓

อิมสทฺทสฺส จ ๑๗๗ ๒๒๑ ๒/๑๓๒ ๓๖๓ ๑๘๖

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จ ๒๕๙ ๒๗๙ ๔/๑๐๖-๗ ๕๐๗ ๒๓๔

อิมสฺมา หธา จ ๒๕๔ ๒๗๔ ๔/๑๐๐ ๕๐๓ ๒๓๓

อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จ ๒๓๔ ๒๖๕ ๔/๙๖,๑๐๐ ๔๖๓ ๒๒๑

๑๐๖,๑๐๙

อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก ๑๒๙ ๒๒๒ ๒/๒๐๑ ๓๐๕ ๑๕๔

อิยตมกิเอสานมนฺตสฺสโร ... สกฺขี จ ๖๔๒ ๕๘๘ ๑๒๖๘ ๕๖๐

อิวณฺณาคโม วา ๔๔๒ ๔๔๘ ๖/๓๗ ๙๒๒ ๔๐๙

อิวณฺณุวณฺณา ฌลา ๕๘ ๒๙ ๑/๙ ๒๐๕ ๘๖

อิวณฺโณ ยนฺนวา ๒๑ ๒๑ ๑/๓๐ ๕๑ ๓๗

อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา ๕๒๒ ๔๗๖ ๕/๑๗๓ ๑๐๓๕ ๔๕๘

[อี]

อียูปมานา จ ๔๓๖ ๕๓๗ ๕/๖-๗ ๙๑๒ ๔๐๕

อีสํทุสูหิ ข ๕๖๐ ๖๐๔ ๑๑๔๗ ๔๙๑

[อุ]

อุตฺตํ สนาสุ ๑๙๘ ๑๒๓ ๒/๑๙๐-๑ ๔๑๐ ๑๙๘

อุตฺตโมกาโร ๕๑๑ ๕๒๑ ๖/๗๖-๗ ๑๐๒๔ ๔๔๙

อุ นามฺหิ จ ๑๕๙ ๑๓๙ ๒/๑๘๕ ๓๔๐ ๑๗๒

อุปมตฺถายิตฺตตํ ๓๕๗ ๓๘๒ ๔/๖๙ ๗๗๗ ๓๕๗

อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว ๓๑๙ ๓๓๐ ๓/๒ ๖๙๖ ๓๒๘

อุปาธฺยาธิกิสฺสรวจเน ๓๑๔ ๓๒๘ ๒/๑๔-๕ ๖๔๕ ๒๙๖

อุปานฺวชฺฌาวสสฺส [16] ๓๐๐

อุภยปตฺเต กมฺมนิ [23] ๓๐๒

อุภาทิโต นมินฺนํ ๘๖ ๒๒๗ ๒/๕๐ ๒๔๑ ๑๒๕

อุเภ ตปฺปุริสา ๓๒๖ ๓๔๑ ๗๐๗ ๓๓๖

อุ สสฺมึ สโลโป จ ๒๐๓ ๑๖๒ ๒/๑๖๕ ๔๑๘ ๒๐๑

อุสุรนฺชทํสานํ ... ทฑฺโฒ ฒฐา จ ๖๕๙ ๖๖๙ ๑๒๙๙,๑๓๐๐ ๕๗๐

อูนปุณฺเณหิ ทุติยา ตติยา จ [29] ๓๐๓

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

[เอ]

เอ อย ๕๑๔ ๔๙๑ ๑๐๒๘ ๔๕๑

เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน ๓๘๑ ๒๕๔ ๓/๑๐๓ ๘๑๒ ๓๖๖

เอกาทิโต ทสสฺสี ๓๗๕ ๔๑๒ ๘๐๕ ๓๖๓

เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ ๖๔๖ ๔๑๙ ๔/๑๑๔ ๑๒๘๒-๔ ๕๖๓

เอตเตสนฺโต ๑๗๔ ๒๑๑ ๒/๑๒๘ ๓๖๐ ๑๘๔

เอต รหิมฺหิ ๒๓๖ ๒๘๐ ๔/๑๐๗ ๔๖๕ ๒๒๒

เอติมาสมิ ๖๓ ๒๑๗ ๒/๕๒ ๒๑๐ ๙๔

เอเตสโม โลเป ๑๘๓ ๔๘ ๓๗๕ ๑๙๑ ๓๘๖ ๓/๕๙ ๓๗๕

เอ โตเถสุ จ ๒๓๓ ๒๖๔ ๔/๙๗,๑๐๐ ๒๒๑

เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา ๕๐๘ ๕๑๕ ๖/๖๓ ๑๐๒๑ ๔๔๗

เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส ๒๒ ๒๘ ๑/๓๒ ๕๒ ๓๙

เอเห ญํ ๓๒ ๕๐ ๑/๔๒ ๑๔๐ ๕๓

[โอ]

โอ อว สเร ๕๑๓ ๔๓๕ ๑๐๒๗ ๔๕๑

โอ อวสฺส ๕๐ ๔๕ ๑๒๖ ๗๒

โอกาเส สตฺตมี ๓๐๒ ๙๔ ๒/๓๒ ๖๓๐ ๒๙๑

๓๑๙

โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส [1] ๒๒๘

โอ สเร จ ๗๘ ๓๑ ๒/๑๗๕ ๒๓๔ ๑๑๐

[ก]

กคา จชานํ ๖๒๓ ๕๕๔ ๕/๙๘ ๑๒๒๙ ๕๓๗

กฑฺยาทีหิ โก ๖๖๓ ๖๗๓ ๑๓๐๕ ๕๗๒

กตฺตริ กิตฺ ๖๒๔ ๕๖๓ ๑๒๓๑ ๕๓๘

กตฺตริ จ ๒๘๘ ๗๘ ๒/๑๖ ๕๙๔ ๒๘๐

๒๙๓

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

กตฺตริ จ ๔๕๔ ๔๔๐ ๙๓๕ ๔๑๖

กตฺตริ ปรสฺสปทํ ๔๕๖ ๔๓๐ ๙๓๗ ๔๑๗

กตฺตุกมฺมานํ กิตฺ [9] ๒๙๘

กตฺตุกรณปเทเสสุ จ ๕๔๘ ๕๙๗ ๕/๔๘ ๑๑๓๔ ๔๘๑

กตฺตุริจฺฉิตตมํ กมฺมํ [14] ๓๐๐

กทฺ กุสฺส ๓๓๕ ๓๔๖ ๓/๑๐๗ ๗๑๙ ๓๔๔

กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี ๓๑๐ ๓๒๔ ๖๔๑ ๒๙๕

กมฺมตฺเถ ทุติยา ๒๙๗ ๗๖ ๒/๒ ๕๘๐ ๒๘๓

๒๘๔

กมฺมตฺเถ ปฐมา [31] ๓๐๔

กมฺมธารยสญฺเญ จ ๓๓๒ ๓๔๓ ๗๑๖ ๓๔๓

กมฺมนิ โณ ๖๕๔ ๖๔๙ ๑๒๙๒ ๕๖๗

กมฺมนิ ทุติยาย กฺโต ๖๒๖ ๖๓๔ ๑๒๓๓ ๕๔๑

กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต ๒๙๙ ๒๘๘ ๕๘๒-๕๘๖ ๒๘๕

กรณตฺเถ ภิกฺขาจาเร [27] ๓๐๓

กรเณ ตติยา ๒๘๖ ๘๓ ๒/๑๗ ๕๙๑ ๒๗๗

๒๙๑

กรโต ริริย ๕๕๔ ๖๐๑ ๕/๕๑ ๑๑๔๑ ๔๘๗

กรมฺหา ริจฺจ ๕๔๒ ๕๕๗ ๕/๓๑ ๑๑๒๗ ๔๗๘

กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ ๖๑๙ ๕๗๓ ๑๒๒๕ ๕๓๓

กรสฺส กาสตฺตมชฺชนิมฺหิ ๔๙๑ ๕๒๓ ๖/๒๔ ๙๘๓ ๔๓๙

กรสฺส สปจฺจยสฺส กาโห ๔๘๑ ๕๒๔ ๖/๒๕ ๙๖๒ ๔๓๒

กรสฺสากาโร จ ๕๑๒ ๕๒๒ ๑๐๒๕ ๔๕๐

กโรติสฺส ปติยตเน [8] ๒๙๗

กวคฺคสฺส จวคฺโค ๔๖๒ ๔๖๗ ๕/๗๙ ๙๔๓ ๔๒๐

กาปฺปตฺเถสุ จ ๓๓๖ ๓๔๗ ๓/๑๐๘ ๗๒๐ ๓๔๔

การณตฺเถ จ ๒๙๖ ๓๑๔ ๒/๒๑ ๖๐๘ ๒๘๓

การิตํ วิย ณานุพนฺโธ ๖๒๑ ๕๕๓ ๑๒๒๗ ๕๓๔

การิตานํ โณ โลปํ ๕๒๓ ๕๒๖ ๔๕๘

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยโค ๒๙๘ ๒๘๗ ๒/๓ ๕๘๑ ๒๘๔

กาลภาเวสุ จ ๓๑๓ ๓๒๗ ๒/๓๔ ๖๔๔ ๒๙๖

กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ ... สฺสามฺหเส ๔๓๐ ๔๗๔ ๖/๗ ๘๙๕ ๓๙๘

กาเล ๒๕๖ ๐๐๐ ๒๓๓

กาเล ๔๑๓ ๔๒๗ ๓๘๘

กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย ๖๕๐ ๖๕๑ ๑๒๘๘ ๕๖๔

กึสพฺพญฺเญกยกุหิ ทาทาจนํ ๒๕๗ ๒๗๖ ๔/๑๐๕ ๕๐๕ ๒๓๔

กึสฺมา โว ๒๕๑ ๒๖๙ ๔/๑๐๐ ๔๙๙ ๒๓๒

กิมลตฺเถ ฉฏฺฐี จตุตฺถี จ [13] ๒๙๙

กิมิเมหิ ถํ ๓๙๙ ๔๒๒ ๔/๑๐๙ ๘๔๕ ๓๗๕

กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ ๔๒๒ ๔๗๕ ๖/๗ ๙๐๓ ๓๙๕

กิริยายํ ณฺวุตโว ๖๕๒ ๖๔๘ ๑๒๙๐ ๕๖๕

กิสฺส ก เว จ ๒๒๗ ๒๗๐ ๔/๑๐๐ ๔๕๖ ๒๑๕

กียาทิโต นา ๔๔๙ ๕๑๓ ๕/๒๓-๔ ๙๓๐ ๔๑๓

กุฏาทีหิ โฐ ๖๗๒ ๖๘๒ ๑๓๑๘ ๕๗๘

กุธสฺมา ที จฺฉิ ๔๙๘ ๔๘๐ ๖/๓๔ ๑๐๐๔ ๔๔๑

กุ หึหํสุ จ ๒๒๘ ๒๗๒ ๔/๑๐๔ ๔๖๐ ๒๑๖

โก เข จ ๔๗๓ ๕๒๙ ๙๓๖ ๔๒๖

กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ... ปจฺจเยสุ จ ๔๐๓ ๓๕๔ ๘๕๘ ๓๗๙

กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ เทฺวภาโว ๔๕๘ ๔๖๑ ๕/๖๙-๗๐ ๙๓๙ ๔๑๘

กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต ๑๔ ๑๖ ๑/๒๙ ๓๔ ๒๖

กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน ๓๖ ๔๗ ๑/๔๕ ๑๓๐ ๕๘

กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ ๒๔๘ ๒๖๐ ๔/๙๕ ๔๙๓ ๒๓๑

กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ ๓๐๖ ๒๘๙ ๒/๗ ๕๘๘ ๒๙๔

กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ ... โลปาคมา จ ๕๑๗ ๔๘๘ ๑๑๐๔ ๔๕๓

กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส ๔๘ ๔๓ ๑๓๗ ๗๑

กฺวจิ โลปํ ๓๘ ๕๓ ๑/๓๙ ๑๔ ๖๑

กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต ๓๓๗ ๓๕๐ ๓/๔๐ ๗๒๒ ๓๔๕

กฺวิ จ ๕๓๐ ๕๘๔ ๕/๔๗ ๑๑๑๒ ๔๖๘

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

กฺวิโลโป จ ๖๓๙ ๕๘๕ ๕/๑๕๙ ๑๒๖๖ ๕๕๖

[ข]

ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา ๖๖๔ ๖๗๔ ๑๓๐๖-๗ ๕๗๓

ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา ๖๒๗ ๖๕๒ ๑๒๓๔ ๕๔๓

[ค]

คณเน ทสสฺส ... ฅิริตีตุติ ๓๙๘ ๔๑๓ ๘๒๔ ๓๗๒

คตฺยตฺเถ จ [5] ๒๘๗

คติพุทฺธิภุชปฐหรกรสฺยาทีนํ การิเต วา ๓๐๐ ๒๘๖ ๒/๔-๖ ๕๘๗ ๒๘๗

คมขนหนรมาทีนมนฺโต ๕๘๖ ๖๐๐ ๕/๑๐๙ ๕๐๘

คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น ๕๙๖ ๕๕๑ ๕/๙๖ ๑๒๐๐ ๕๑๖

คมิสฺส ฆมฺมํ ๕๐๑ ๔๔๓ ๕/๑๗๖ ๑๐๑๓ ๔๔๓

คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ ๔๗๖ ๔๔๒ ๕/๑๗๓ ๙๕๗ ๔๒๗

คหสฺส ฆร เณ วา ๖๑๓ ๕๘๓ ๑๒๑๘ ๕๒๙

คหสฺส เฆ ปฺเป ๔๘๙ ๕๑๙ ๕/๑๗๘ ๙๘๑ ๔๓๘

คหสฺสุปฐสฺเส วา ๖๒๙ ๕๖๙ ๑๒๓๘ ๕๔๕

คหาทิโต ปฺปณฺหา ๔๕๐ ๕๑๗ ๙๓๑ ๔๑๔

คหาทีนํ กมฺมนิ สตฺตมี [26] ๓๐๓

คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา ๓๕๕ ๓๘๐ ๔/๖๙ ๗๗๑ ๓๕๖

คาว เส ๗๓ ๑๗๔ ๒/๖๗ ๒๒๔ ๑๐๕

คุณาทิโต วนฺตุ ๓๖๘ ๔๐๒ ๔/๗๙ ๗๙๒ ๓๖๐

คุปาทีนญฺจ ๕๘๐ ๖๓๐ ๑๑๘๓ ๕๐๓

คุหทุสานํ ทีฆํ ๔๘๖ ๕๔๓ ๕/๑๐๔-๕ ๙๗๗ ๔๓๖

โคณ นํมฺหิ วา ๘๐ ๑๗๓ ๒/๗๒ ๒๓๑ ๑๑๓

โคตฺตนามชาติสิปฺปวเยสุ ตติยา [22] ๓๐๒

โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิ ๔๒ ๓๒ ๑/๔๕ ๕๓ ๖๖

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

[ฆ]

ฆฏาทีนํ วา ๔๘๔ ๕๔๒ ๙๗๔ ๔๓๕

ฆเต จ ๑๑๔ ๑๗๘ ๒/๖๐ ๒๘๘ ๑๔๕

ฆโต นาทีนํ ๑๑๑ ๑๗๙ ๒/๔๕ ๒๘๓ ๑๔๔

ฆปโต จ โยนํ โลโป ๑๑๘ ๑๔๖ ๒/๑๑๔-๕ ๒๙๓ ๑๔๗

ฆปโต สฺมึ ยํ วา ๒๑๖ ๑๘๐ ๒/๑๐๓ ๔๔๓ ๒๐๘

ฆปโต สฺมึสานํ สํสา ๑๗๙ ๒๐๔

โฆ รสฺสํ ๖๖ ๒๐๕ ๒/๖๓ ๒๑๓ ๙๖

[จ]

จตุจฺเฉหิ ถฐา ๓๘๔ ๔๐๗ ๓/๕๔ ๗๑๖ ๓๖๘

จตูปปทสฺส โลโป ... จุโจปิ นวา ๓๙๐ ๒๕๖ ๓/๑๐๐ ๘๒๖ ๓๗๒

จนนฺเตหิ รจฺจํ ๕๙๘ ๖๔๓ ๕/๑๖๖ ๑๒๐๓ ๕๑๘

จุราทิโต เณณยา ๔๕๒ ๕๒๕ ๕/๑๕ ๙๓๓ ๔๑๕

จฺยาทีหิ อีวโร ๖๖๘ ๖๗๘ ๑๓๑๔ ๕๗๖

[ฉ]

ฉฏฺฐี จ ๓๐๘ ๓๑๗ ๖๓๔ ๒๙๕

ฉทาทีหิ ตตฺรณฺ ๖๕๖ ๖๖๖ ๑๒๙๕-๖ ๕๖๘

[ช]

ชนาทีนมา ติมฺหิ จ ๕๘๕ ๖๑๙ ๕/๑๑๖ ๑๑๘๙ ๕๐๗

ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา ๕๐๕ ๔๘๒ ๕/๑๒๓ ๑๐๑๘ ๔๔๕

ชาตฺยาขฺยายํ พหุวจนเมกสฺมึ กฺวจิ [33] ๓๐๔

ชาตาทีนมิมิยา จ ๓๕๓ ๓๗๘ ๔/๒๔ ๗๖๗ ๓๕๕

ชายาย ตุทํชานิ ปติมฺหิ ๓๓๙ ๓๕๘ ๓/๗๐ ๗๓๑ ๓๔๘

ชิโต อิน สพฺพตฺถ ๕๕๘ ๖๐๒ ๑๑๔๕ ๔๙๐

ชินวจนยุตฺตํ หิ ๕๒ ๖๐ ๘๐

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

[ฌ-ญ]

ฌลโต จ ๒๑๕ ๑๔๑ ๒/๑๙๒ ๔๔๒ ๒๐๗

ฌลโต สสฺส โน วา ๑๑๗ ๑๒๔ ๒/๘๑ ๒๙๒ ๑๔๗

ฌลปา รสฺสํ ๒๔๕ ๑๕๒ ๒/๖๕ ๔๗๗ ๒๒๙

ฌลานมิยุวา สเร วา ๗๐ ๓๐ ๒๒๐ ๑๐๑

ญาสฺส ชาชนฺนา ๔๗๐ ๕๑๔ ๕/๑๒๐ ๙๕๐ ๔๒๔

๖/๖๒

[ฐ-ฑ]

ฐา ติฏฺโฐ ๔๖๘ ๔๙๒ ๕/๑๗๕ ๙๔๙ ๔๒๓

ฐาปานมิอี จ ๕๘๘ ๖๒๐ ๕/๑๑๔-๕ ๑๑๙๒ ๕๐๙

โฑ ฒกาเร ๖๑๒ ๖๑๕ ๑๒๑๗ ๕๒๘

[ณ]

ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ ๕๙๐ ๕๗๙ ๑๑๙๔ ๕๑๑

ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จ ๓๕๒ ๓๗๖ ๔/๑๑,๓๔ ๗๖๕ ๓๕๕

ณวณิกเณยฺยณนฺตูหิ ๒๓๙ ๑๙๐ ๓/๒๗ ๔๖๘ ๒๒๔

ณ วิสมาทีหิ ๓๖๑ ๓๘๘ ๗๘๑ ๓๕๘

ณโวปกฺวาทีหิ ๓๔๘ ๓๗๑ ๔/๑ ๗๕๗ ๓๕๒

ณาทโย เตกาลิกา ๕๕๐ ๕๔๖ ๑๑๓๗ ๔๘๓

ณายนณาน วจฺฉาทิโต ๓๔๕ ๓๖๖ ๔/๒ ๗๕๔ ๓๕๑

เณยฺโย กตฺติกาทีหิ ๓๔๖ ๓๖๗ ๔/๓ ๗๕๕ ๓๕๒

เณร วิธวาทิโต ๓๔๙ ๓๗๒ ๔/๓ ๗๕๘-๙ ๓๕๓

ณฺยตฺตตา ภาเว ตุ ๓๖๐ ๓๘๗ ๔/๕๙ ๗๘๐ ๓๕๘

ณฺโย จ ๕๔๑ ๕๕๒ ๕/๒๘ ๑๑๒๖ ๔๗๗

[ต]

ตํมมํมฺหิ ๑๔๓ ๒๓๕ ๒/๒๒๗ ๓๒๒ ๑๖๓

ตติยาย จ ทุติยา [6] ๒๙๗

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

ตติยาสตฺตมีนญฺจ ๓๐๗ ๒๙๐ ๒/๒ ๕๘๙ ๒๙๔

ตโต จ วิภตฺติโย ๕๔ ๖๒ ๒/๑ ๒๐๒-๓ ๘๑

ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส ๗๗ ๑๗๕ ๑/๗๐ ๒๒๗-๘ ๑๐๙

ตโต ปามานานํ วามํ เสสุ ๔๗๖ ๕๓๓ ๕/๕๒ ๙๔๘ ๔๒๓

ตโต โยนโม ตุ ๒๐๕ ๑๖๐ ๒/๑๗๑ ๔๒๑ ๒๐๒

ตโต สสฺส สฺสาย ๖๕ ๒๑๕ ๒/๕๔ ๒๑๒ ๙๖

ตโต สฺมิมิ ๒๐๖ ๑๖๕ ๒/๑๗๔ ๔๒๒ ๒๐๓

ตโต สฺมึ นิ ๒๑๒ ๑๒๙ ๒/๗๙ ๔๐๕ ๒๐๖

ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐ ๓ ๓ ๑/๒ ๓ ๑๗

ตถา ทฺวนฺเท ... วิสภาคตฺถาทีนญฺจ ๓๒๒ ๓๕๙ ๓/๑๙-๒๐ ๗๐๐ ๓๓๓

ตทสฺส ฐานมิโย จ ๓๕๖ ๓๘๑ ๔/๖๙ ๗๗๓ ๓๕๖

ตทสฺสตฺถีติ วี จ ๓๖๔ ๓๙๘ ๔/๘๙ ๗๘๗ ๓๕๙

ตทนุปโรเธน ๕๖ ๖๔ ๘๓

ตทฺธิตสมาสกิตกา ... ตเวตุนาทีสุ จ ๖๐๑ ๓๓๔ ๕๒๐

ตนาทิโต โอยิรา ๔๕๑ ๕๒๐ ๕/๒๖ ๙๓๒ ๔๑๔

ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล ๓๕๘ ๓๘๓ ๔/๖๕ ๗๗๘ ๓๕๗

ตปาทิโต สี ๓๖๕ ๓๙๙ ๔/๙๑ ๗๘๙ ๓๕๙

ตปฺปกติวจเน มโย ๓๗๒ ๓๘๕ ๔/๖๖ ๗๙๘ ๓๖๒

ตปฺปานาจารตฺเถ [19] ๓๐๑

ตพฺพิปรีตูปปเท พฺยญฺชเน จ ๗๙ ๔๖ ๑๑๒

ตมธีเต เตนกตาทิ ... ชีวิกตฺเถสุ จ ๓๕๑ ๓๗๔ ๔/๑๔ ๗๖๔ ๓๕๔

ตมฺหา จ ๒๕๓ ๒๗๓ ๔/๑๐๓ ๕๐๑ ๒๓๒

ตมฺหา ทานิ จ ๒๕๘ ๒๗๘ ๔/๑๐๕ ๕๐๖ ๒๓๔

ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วา ๒๑๐ ๒๓๙ ๒/๒๑๓ ๓๔๕ ๒๐๕

ตโย เนว จ สพฺพนาเมหิ ๑๑๐ ๒๐๑ ๒/๔๔ ๒๘๑ ๑๔๓

ตราทีหิ อิณฺโณ ๕๘๑ ๖๑๖ ๕/๑๕๒-๓ ๑๑๘๔ ๕๐๔

ตรุณสฺส สุสุ จ ๖๔๘ ๖๖๔ ๕๖๔

ตวํมมญฺจ นวา ๑๔๔ ๒๓๔ ๒/๒๒๗ ๓๒๒ ๑๖๓

ตวมม เส ๑๔๑ ๒๔๑ ๒/๒๒๙ ๓๒๑ ๑๖๒

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

ตเวตุนาทีสุ กา ๕๙๕ ๖๓๗ ๕/๑๑๘-๙ ๑๑๙๙ ๕๑๕

ตสฺส จวคฺคยการ... สธาตฺวนฺตสฺส ๔๔๑ ๔๔๗ ๑/๔๘-๙ ๙๒๑ ๔๐๘

ตสฺส จ วตฺตมาเน [24] ๓๐๒

ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ ๑๗๕ ๒๑๒ ๒/๑๓๒ ๓๖๒,๓๖๘ ๑๘๔

ตสฺสา วา ๖๔ ๒๑๖ ๒/๕๓ ๒๑๑,๓๖๖ ๙๕

ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ ๕๓๒ ๕๙๐ ๕/๕๓ ๑๑๑๔ ๔๖๙

ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ ๕๕๒ ๖๐๙ ๑๑๖๒ ๔๘๕

ติ จ ๓๗๘ ๔๑๔ ๘๐๘ ๓๖๔

ติจุนฺนํ ติสฺโสจตสฺโส...ตีณิจตฺตาริ ๑๓๓ ๒๓๐ ๒/๒๐๕-๗ ๓๑๑ ๑๕๘

ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา ๔๓๓ ๕๒๘ ๕/๑,๒,๓ ๙๐๖-๙ ๔๐๑

ติเย ทุตาปิ จ ๓๘๖ ๔๑๐ ๓/๙๑-๒ ๘๑๘ ๓๖๙

ติสฺส ตฺถิตฺตํ ๔๙๔ ๔๙๕ ๖/๕๒ ๙๘๙ ๔๔๐

ตุํตุนตพฺเพสุ วา ๖๒๐ ๕๔๙ ๑๒๒๖ ๕๓๔

ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ ๑๓๙ ๒๔๕ ๒/๒๒๖ ๓๑๘ ๑๖๑

ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ ๑๖๑ ๒๔๔ ๒/๒๓๐ ๓๔๔ ๑๗๓

ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหิ ๑๔๖ ๒๓๖ ๒/๒๑๒ ๓๒๒ ๑๖๔

ตุมฺเห มชฺฌิโม ๔๑๑ ๔๓๖ ๘๗๐ ๓๘๖

ตุยฺหํมยฺหญฺจ ๑๔๒ ๒๔๒ ๒/๒๒๙ ๓๒๑ ๑๖๒

ตุลฺโยปมาเน ตติยา จ [25] ๓๐๒

ตุสฺส ตฺถุตฺตํ ๔๙๕ ๕๐๐ ๖/๕๒ ๙๙๑ ๔๔๐

เต อาวายา การิเต ๕๑๕ ๕๔๑ ๕/๙๐ ๑๐๒๙ ๔๕๒

เต อิตฺถิขฺยา โป ๕๙ ๑๘๒ ๑/๑๐ ๒๐๖ ๘๘

เต กิจฺจา ๕๔๕ ๕๔๘ ๑๑๓๑ ๔๘๑

เต น วา อิวณฺเณ ๔๖ ๒๖ ๕๙ ๖๙

เตเมกวจเนสุ จ ๑๔๘ ๒๔๗ ๒/๒๓๔ ๓๒๖ ๑๖๖

เตสํ โณ โลปํ ๓๙๖ ๓๖๓ ๘๓๔ ๓๗๕

เตสํ ปรมุภยปตฺติมฺหิ [3] ๒๖๙

เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ ๓๑๗ ๓๓๒ ๒/๑๑๙-๑๒๐ ๖๗๖ ๓๒๒

เตสมฑฺฒูปปเทน ... ทิยฑฺฒฑฺฒติยา ๓๘๗ ๔๑๑ ๓/๑๐๕-๖ ๘๑๖ ๓๖๙

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ ๔๐๔ ๓๗๐ ๔/๑๒๖ ๓๘๑

โตติตา สสฺมึนาสุ ๑๒๗ ๑๐๒ ๒/๒๑๗ ๓๐๓ ๑๕๓

ตฺเร นิจฺจํ ๒๓๒ ๒๖๗ ๔๖๒ ๒๒๐

ตฺรโตเถสุ จ ๒๓๐ ๒๖๒ ๔/๙๖ ๔๖๐ ๒๑๙

ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ ๒๔๙ ๒๖๖ ๔/๙๙ ๔๙๔ ๒๓๑

ตฺวมหํ สิมฺหิ จ ๑๔๐ ๒๓๒ ๒/๒๑๑-๒ ๓๑๙-๒๐ ๑๖๑

ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย ๒๔๗ ๒๖๑ ๔๙๒ ๒๓๐

[ถ-ท]

ถสฺส ตฺถตฺตํ ๔๙๓ ๔๙๘ ๙๘๘ ๔๔๐

ทณฺฑาทิโต อิกอี ๓๖๖ ๔๐๐ ๔/๘๐ ๗๙๐ ๓๖๐

ทธนฺตโต โย กฺวจิ ๖๐๖ ๖๔๒ ๑๒๑๑ ๕๒๔

ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ ... โยมฺหิ ๓๙๓ ๔๑๕ ๘๓๒ ๓๗๔

ทเส โส นิจฺจญฺจ ๓๗๖ ๒๕๗ ๓/๑๐๑ ๘๐๖ ๓๖๔

ทหสฺส โท ฬํ ๖๑๔ ๕๘๑ ๕/๑๒๗ ๑๒๑๙ ๕๒๙

ทาทนฺตสฺสํ มิเมสุ ๔๘๒ ๕๐๘ ๖/๒๒ ๙๗๒ ๔๓๔

ทาธาตุสฺส ทชฺชํ ๔๙๙ ๕๐๗ ๕/๑๗๖ ๑๐๐๕ ๔๔๒

ทิคุสฺเสกตฺตํ ๓๒๑ ๓๔๙ ๖๙๙ ๓๓๒

ทิวาทิโต โย ๔๔๗ ๕๑๐ ๕/๒๑ ๙๒๘ ๔๑๒

ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา ๔๗๑ ๔๘๓ ๕/๑๒๔ ๙๕๑ ๔๒๕

ทิสา สฺวานสฺวานฺตโลโป จ ๕๙๙ ๖๔๔ ๕/๑๖๙ ๑๒๐๔ ๕๑๘

ทีฆํ ๑๕ ๑๗ ๑/๓๓ ๓๖ ๒๗

ทีฆํ ๒๕ ๓๗ ๖๔,๗๑,๑๖๕ ๔๕

ทีโฆ จ ๖๐๓ ๗ ๙ ๕๒๒

ทีโฆเรหิ ๑๐๖ ๓๑๓ ๒๗๔ ๑๔๐

ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา ๔๖๑ ๔๖๔ ๕/๗๘ ๙๔๒ ๔๒๐

ทุติยาปญฺจมีนญฺจ ๓๐๙ ๓๑๘ ๖๔๐ ๒๙๕

ทุมฺหิ ครุ ๖๐๒ ๖ ๑๐ ๕๒๑

ทูรนฺติกทฺธกาล...โถกากตฺตูสุ จ ๒๗๕ ๓๑๒ ๒/๒๐-๑,๒๖ ๕๗๑ ๒๕๐

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

โท ธสฺส จ ๒๐ ๒๗ ๑/๔๗ ๕๐ ๓๑

ทฺวนฺทฏฺฐา วา ๑๖๕ ๒๐๘ ๒/๑๔๒ ๓๔๘ ๑๗๖

ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ จ ๓๙๒ ๔๑๘ ๘๓๑ ๓๗๓

ทฺวิตีหิ ติโย ๓๘๕ ๔๐๙ ๘๑๗ ๓๖๘

ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย ๓๒๔ ๓๓๙ ๓/๑๑ ๗๐๒ ๓๓๔

เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา ๓๘๓ ๒๕๓ ๓/๙๔ ๘๑๕ ๓๖๗

เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา ๔๐๘ ๔๓๑ ๖/๑๔ ๘๗๖ ๓๘๔

[ธ]

ธฒภเหหิ ธฒา จ ๕๗๖ ๖๐๗ ๕/๑๔๕-๖ ๑๑๗๙ ๕๐๐

ธนุมฺหา จ ๓๔๐ ๓๕๕ ๓/๕๐ ๗๓๒ ๓๔๘

ธราทีหิ รมฺโม ๕๓๑ ๕๘๙ ๑๑๑๓ ๔๖๙

ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ ๒๗๒ ๓๐๙ ๒/๒๖ ๕๕๘-๕๖๘ ๒๔๖

ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย ๔๕๕ ๕๓๐ ๙๓๖ ๔๑๗

ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ ๕๒๔ ๕๖๑ ๕/๔๑ ๑๑๐๖ ๔๖๐

ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ ๔๓๙ ๕๓๙ ๕/๑๒ ๙๑๙ ๔๐๖

ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา ๔๓๒ ๓๖๒ ๙๐๕ ๓๙๙

ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺส ๕๒๑ ๔๒๕ ๑๐๓๔ ๔๕๗

ธาตูหิ เณณยณาเป... เหตฺวตฺเถ ๔๓๘ ๕๔๐ ๕/๑๖ ๙๑๔ ๔๐๕

ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ ๖๑๕ ๕๘๖ ๕/๙๔ ๑๒๒๐ ๕๓๐

[น]

นํ ฌโต กตรสฺสา ๒๒๔ ๑๕๓ ๒/๗๔ ๔๕๑ ๒๑๓

นํมฺหิ ตํ วา ๑๒๘ ๑๐๔ ๒/๒๑๖ ๓๐๔ ๑๕๔

น อํมฺหิ ๑๔๙ ๒๔๘ ๓๒๗ ๑๖๖

น อมฺมาทิโต ๑๑๕ ๑๘๑ ๒/๖๑ ๒๙๐ ๑๔๖

น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ ๖๑๘ ๕๗๑ ๑๒๒๔ ๕๓๓

น ติเมหิ กตากาเรหิ ๑๐๐ ๒๑๔ ๒/๑๓๒ ๒๖๗ ๑๓๗

น นิฏฺฐาทีสุ [11] ๒๙๘

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

นทาทิโต วา อี ๒๓๘ ๑๘๗ ๓/๒๗ ๔๖๗ ๒๒๓

นทิมฺหา จ ๓๓๘ ๓๕๖ ๓/๕๒ ๗๒๕ ๓๔๘

นนฺทาทีหิ ยุ ๕๔๗ ๕๙๖ ๕/๔๘ ๑๑๓๓ ๔๘๑

นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ ๖๑๗ ๖๓๓ ๑๒๒๓ ๕๓๑

นโมโยคาทีสฺวปิ จ ๒๙๔ ๓๐๕ ๒/๒๕ ๖๐๖ ๒๘๒

นเย ปรํ ยุตฺเต ๑๑ ๑๔ ๒๙ ๒๓

น สิสฺมิมนปุํสกานิ ๘๕ ๑๕๐ ๒/๖๖ ๒๓๙-๔๐ ๑๒๔

นา อา ๒๐๗ ๑๖๑ ๒/๑๗๓ ๔๒๓ ๒๐๔

นาญฺญํ สพฺพนามิกํ ๑๖๖ ๒๐๙ ๒/๑๔๑ ๓๔๙ ๑๗๗

นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถ ๔๓๗ ๕๓๘ ๕/๕ ๙๑๓ ๔๐๕

นามฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ... ปฐโม ๔๑๐ ๔๓๒ ๘๗๙ ๓๘๕

นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ ๓๑๖ ๓๓๑ ๓/๑ ๖๗๕ ๓๐๖

นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท ๓๒๙ ๓๕๗ ๓/๑๙ ๗๐๙ ๓๔๑

นามฺหิ ตยามยา ๑๔๕ ๒๓๘ ๒/๒๒๘ ๓๒๓ ๑๖๓

นามฺหิ รญฺญา วา ๑๓๗ ๑๑๖ ๒/๒๒๒ ๓๑๖ ๑๖๐

นาสฺส โลโป ยการตฺตํ ๕๐๙ ๕๑๖ ๖/๖๑ ๑๐๒๒ ๔๔๘

นิคฺคหิตญฺจ ๓๗ ๕๗ ๑/๓๘ ๑๔๖ ๕๙ ๔๖๖ ๔๘๙ ๙๔๗ ๔๒๒

นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน ๖๐๗ ๕๗๘ ๑๒๑๒ ๕๒๕

นิทฺธารเณ จ ๓๐๔ ๓๒๒ ๒/๓๖ ๖๓๒ ๒๙๓

นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนา ... สการิเตหิ จ ๖๔๑ ๕๗๒ ๑๒๖๘ ๕๕๘

นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต ๕๓๗ ๕๖๖ ๑๑๒๒ ๔๗๔

เนตาหิ สฺมิมายยา ๑๘๐ ๒๐๗ ๒/๑๐๒ ๓๖๙-๗๐ ๑๘๘

โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิ ๖๗ ๒๒๙ ๒/๔๗ ๒๑๔ ๙๗

นฺตสฺส เส วา ๑๒๓ ๑๐๓ ๒/๙๑ ๒๙๘ ๑๕๑

นฺตุสฺส ตมีกาเร ๒๔๑ ๑๙๑ ๓/๓๖ ๔๗๑ ๒๒๖

นฺตุสฺส นฺโต ๑๒๒ ๙๙ ๒/๒๑๕ ๒๙๗ ๑๕๐

นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ ๙๒ ๑๐๐ ๒/๙๑ ๒๔๙ ๑๓๑

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

[ป]

ปกตี จสฺส สรนฺตสฺส ๓๑๘ ๓๓๓ ๖๙๓ ๓๒๔

ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ ๕๘๔ ๖๑๘ ๑๑๘๗ ๕๐๖

ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ ๕๗๑ ๖๒๔ ๑๑๖๔ ๔๙๗

ปญฺจมิยา ยุตฺเต [28] ๓๐๓

ปญฺจมี ตุ อนฺตุ ... เอ อามเส ๔๒๔ ๔๕๐ ๖/๑๐ ๘๙๗ ๓๙๖

ปญฺจมฺยตฺเถ จ ๓๑๒ ๓๒๖ ๒/๓๕ ๖๔๓ ๒๙๖

ปญฺจาทีนมกาโร ๑๓๔ ๒๕๑ ๒/๑๖๙ ๒๔๗ ๑๕๘

ปญฺจาทีนมตฺตํ ๙๐ ๒๕๒ ๒/๙๐ ๒๔๗ ๑๒๙

ปฏาทีหฺยลํ ๖๖๕ ๖๗๕ ๑๓๐๘ ๕๗๔

ปฏิโต หิสฺส เหรณฺหีรณฺ ๖๖๒ ๖๗๒ ๑๓๐๔ ๕๗๒

ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี ๒๔๐ ๑๙๓ ๓/๒๙-๓๐ ๔๖๙-๗๐ ๒๒๕

ปติสฺสินีมฺหิ ๙๑ ๑๙๔ ๒๔๘ ๑๓๐

ปโต ยา ๑๑๒ ๑๘๓ ๒/๔๕ ๒๘๔ ๑๔๔

ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จ ๕๖๓ ๖๓๙ ๔๙๓

ปทโต ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ โวโน ๑๔๗ ๒๔๖ ๒/๒๓๒ ๓๒๕ ๑๖๔

ปรเทฺวภาโว ฐาเน ๒๘ ๔๐ ๑/๓๔ ๖๗ ๔๘

ปรสมญฺญา ปโยเค ๙ ๑๑ ๒๑

ปรานฺยตฺตโนปทานิ ๔๐๗ ๔๓๙ ๘๖๖ ๓๘๓

ปโรกฺขา อ อุ ... อึ มฺเห ๔๒๖ ๔๕๙ ๓๙๗

ปโร วา สโร ๔๐ ๕๕ ๑/๔๐ ๑๔๘ ๖๔

ปสญฺญสฺส จ ๗๒ ๑๘๕ ๒๒๒ ๑๐๔

ปสตฺถสฺส โส จ ๒๖๓ ๓๙๒ ๔/๑๓๖ ๕๑๒ ๒๓๘

ปาทิโต ริตุ ๕๖๗ ๕๗๕ ๑๑๖๐ ๔๙๕

ปา ปิโว ๔๖๙ ๔๙๔ ๕/๑๗๕ ๙๔๙ ๔๒๔

ปาราทิคมิมฺหา รู ๕๓๔ ๕๙๒ ๕/๔๒ ๑๑๑๘ ๔๗๒

ปาสฺส จนฺโต รสฺโส ๔๓ ๓๓ ๕๔ ๖๗

ปิตาทีนมสิมฺหิ ๒๐๙ ๑๖๘ ๒/๑๗๗ ๔๒๕ ๒๐๔

ปุถสฺส ปุถุปถาโม วา ๖๖๖ ๖๗๖ ๑๓๐๙ ๕๗๕

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน ๔๙ ๔๔ ๓/๖๑ ๑๒๙ ๗๒

ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา ๕๖๔ ๖๔๐ ๕/๖๓ ๑๑๕๐ ๔๙๔

ปุพฺพมโธฅิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย ๑๐ ๑๒ ๒๘ ๒๑

ปุพฺพรูปญฺจ ๔๔๓ ๔๔๙ ๑/๔๙ ๙๒๓ ๔๑๐

ปุพฺโพ จ ๑๖ ๑๘ ๑/๓๓ ๓๕ ๒๗

ปุพฺโพพฺภาโส ๔๕๙ ๔๖๒ ๙๔๐ ๔๑๙

ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ ๑๕๒ ๑๓๖ ๒/๑๕๔ ๓๓๑ ๑๖๘

ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ ๒๒๒ ๓๔๒ ๓/๕๖ ๔๔๙ ๒๑๒

ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ... ตปจฺจเยสุ จ ๕๙๔ ๕๘๒ ๕/๑๓๓-๕ ๑๑๙๘ ๕๑๔

ปุเร ททา จ อึ ๕๒๖ ๕๖๗ ๑๑๐๘ ๔๖๓

เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา ๖๓๕ ๕๕๙ ๕/๓๒ ๑๒๔๔ ๕๔๗

[พ]

พหุพฺพีหิมฺหิ จ ๑๖๗ ๒๑๐ ๒/๑๓๙ ๓๕๑ ๑๗๘

พหุวจเนสุ โวโน ๑๕๑ ๒๕๐ ๒/๒๓๓ ๓๒๙ ๑๖๗

พาฬฺหสฺส สาโธ ๒๖๕ ๓๙๔ ๔/๑๓๖ ๕๑๕ ๒๓๘

พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ ๕๕๗ ๖๐๖ ๑๑๔๔ ๔๙๐

พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จ ๔๗๒ ๕๓๑ ๙๕๒ ๔๒๖

พฺยญฺชเน จ ๓๙ ๕๔ ๑/๓๙ ๑๔๗ ๖๓

พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค ๔๑ ๕๖ ๑/๕๓ ๑๓๕ ๖๕

พฺรหฺมโต คสฺส จ ๑๙๓ ๑๒๒ ๒/๖๐ ๒๘๗ ๑๙๗

พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นิ ๑๙๗ ๑๒๕ ๒/๗๙ ๔๐๕ ๑๙๘

พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ ๑๘๘ ๑๑๕ ๒/๑๕๕ ๓๙๓ ๑๙๕

พฺรูโต อี ติมฺหิ ๕๒๐ ๕๐๒ ๖/๓๖ ๑๐๓๓ ๔๕๖

พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ ๔๗๕ ๔๖๕ ๕/๑๖-๗ ๙๕๖ ๔๒๗

[ภ]

ภนฺชโต คฺโค จ ๕๗๗ ๖๒๘ ๕/๑๕๔ ๑๑๘๐ ๕๐๑

ภพฺเพ อิก ๕๗๐ ๖๑๑ ๑๑๖๓ ๔๙๖

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

ภวโต โภโต ๒๔๒ ๑๙๒ ๓/๓๗ ๔๗๒ ๒๒๗

ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺตภนฺเต [2] ๒๒๘

ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ ๖๕๑ ๖๔๗ ๑๒๘๙ ๕๖๕

ภวิสฺสนฺติ สฺสติ ... สฺสํ สฺสามฺเห ๔๒๙ ๔๗๒ ๖/๒ ๙๐๒ ๓๙๘

ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา ๖๒๕ ๖๐๕ ๑๒๓๒ ๕๓๙

ภาวกมฺเมสุ ต ๕๕๖ ๖๒๒ ๕/๕๖ ๑๑๔๓ ๔๘๙

ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา ๕๔๐ ๕๔๕ ๕/๒๗ ๑๑๒๕ ๔๗๖

ภาวกมฺเมสุ โย ๔๔๐ ๔๔๕ ๕/๑๗ ๙๒๐ ๔๐๗

ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถี ๖๕๓ ๓๐๖ ๑๒๙๑ ๕๖๖

ภาเว จ ๕๒๙ ๕๘๐ ๕/๔๔ ๑๑๑๑ ๔๖๗

ภิกฺขาทิโต จ ๕๓๕ ๕๙๓ ๑๑๑๙ ๔๗๓

ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา ๕๘๒ ๖๓๑ ๕/๑๕๐ ๑๑๘๕ ๕๐๔

ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ ๔๓๔ ๕๓๔ ๕/๔ ๙๑๐ ๔๐๒

ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ ๕๗๘ ๕๖๐ ๕/๙๕ ๑๑๘๑ ๕๐๒

ภูโตพฺพ ๕๔๓ ๕๕๕ ๕/๓๑ ๑๑๒๘ ๔๗๙

ภูวาทโย ธาตโว ๔๕๗ ๔๒๔ ๙๓๘ ๔๑๗

ภูวาทิโต อ ๔๔๕ ๔๓๓ ๕/๑๘ ๙๒๕ ๔๑๑

โภ เค ตุ ๒๔๓ ๑๑๐ ๒/๑๔๖ ๔๗๓ ๒๒๗

ภฺยาทีหิ มติพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต ๖๔๓ ๖๓๕ ๑๒๗๐ ๕๖๑

[ม]

มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา จ ๓๑๕ ๓๒๙ ๖๔๖ ๒๙๗

มถิสฺส ถสฺส โล จ ๖๓๔ ๖๕๘ ๑๒๔๓ ๕๔๗

มทา สเร ๓๔ ๕๒ ๑/๔๔ ๑๔๒-๕ ๕๕

มธฺวาทิโต โร ๓๖๗ ๔๐๑ ๔/๘๒ ๗๙๑ ๓๖๐

มนุปูรสุณาทีหิ อุสฺสนุสิสา ๖๗๓ ๖๘๓ ๑๓๑๙ ๕๗๘

มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา ๑๘๑ ๙๕ ๒/๑๐๕-๖,๑๔๔ ๓๗๓ ๑๘๙

มยํ โยมฺหิ ปฐเม ๑๒๑ ๒๓๓ ๒/๒๐๙ ๒๙๖ ๑๔๙

มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา ๖๓๐ ๖๕๔ ๑๒๓๙ ๕๔๕

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ๓๓๐ ๓๔๐ ๗๑๐ ๓๔๒

มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ ๖๐๐ ๖๔๕ ๑๒๐๕ ๕๑๙

มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร ๙๘ ๑๘๙ ๓/๓๓ ๒๖๑ ๑๓๕

มานกิตานํ วตตฺตํ วา ๔๖๓ ๕๓๒ ๕/๘๑ ๙๔๔ ๔๒๑

มานาทีหิ ราตุ ๕๖๘ ๕๗๖ ๑๑๖๑ ๔๙๕

มา ยูนมาคโม ฐาเน ๔๐๑ ๓๗๕ ๘๔๘ ๓๗๖

มาโยเค สพฺพกาเล จ ๔๒๐ ๔๗๑ ๖/๑๓ ๘๘๘ ๓๙๓

มิทาทีหิ ตฺติติโย ๖๕๘ ๖๖๘ ๑๒๕๘ ๕๗๐

มุนาทีหิ จิ ๖๖๙ ๖๗๙ ๑๓๑๕ ๕๗๖

[ย]

ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ ๒๘๐ ๗๕ ๕๕๑ ๒๖๑ ๒๘๕

ยชสฺส กรเณ [10] ๒๙๘

ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ ๖๑๐ ๖๒๗ ๕/๑๑๓ ๑๒๑๕ ๕๒๗

ยชสฺสาทิสฺสิ ๕๐๓ ๔๘๕ ๑๐๑๕ ๔๔๔

ยโต หึ ๒๕๕ ๒๗๕ ๔/๑๐๒ ๕๐๔ ๒๓๓

ยถา กตฺตริ จ ๔๔๔ ๕๑๑ ๑/๔๘-๙ ๙๒๔ ๔๑๐

ยถาคมมิกาโร ๖๐๕ ๕๔๗ ๕/๑๗๐ ๑๒๑๐ ๕๒๓

ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ ๓๙๑ ๔๒๓ ๘๓๐ ๓๗๓

ยเมทนฺตสฺสาเทโส ๑๗ ๑๙ ๑/๓๑ ๔๓ ๒๘

ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี ๕๐๒ ๔๙๓ ๕/๑๓๗ ๑๐๑๔ ๔๔๔

ยวการา จ ๗๑ ๕๐๕ ๑๐๓

ยวตํ ตลณทการานํ ... จลยชการตฺตํ ๒๖๙ ๔๑ ๑/๔๘ ๑๐๔,๑๐๖ ๒๔๐ ๑๑๖,๑๒๑-๕

ยวมทนตรลา จาคมา ๓๕ ๓๔ ๑/๔๕-๖ ๕๖ ๕๖

ยสฺมาทเปติ ภย... วา ตทปาทานํ ๒๗๑ ๘๘,๓๐๘ ๕๕๕ ๒๔๔

ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ... สมฺปทานํ ๒๗๖ ๘๔,๓๐๒ ๕๕๓ ๒๕๓

ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี ๒๘๓ ๙๑,๓๑๖ ๕๗๕ ๒๖๘

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

ยาณลาณา ๖๓๓ ๖๕๗ ๑๒๔๒ ๕๔๗

ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ ๓๙๔ ๔๑๖ ๘๓๓ ๓๗๔

ยุตฺเต จานิจฺฉิเต [15] ๓๐๐

ยุวสฺสุวสฺสุวุวานุนูนา ๖๔๙ ๖๖๕ ๑๒๘๗ ๕๖๔

ยุวานญฺจ ๒๖๗ ๓๙๖ ๔/๑๓๗ ๕๑๗ ๒๓๙

เยนงฺควิกาโร ๒๙๑ ๒๙๙ ๒/๑๘ ๖๐๓ ๒๘๑

เยน วา กรียเต ตํ กรณํ ๒๗๙ ๘๒,๒๙๒ ๕๕๒ ๒๖๐

เยน วาทสฺสนํ ๒๗๔ ๓๑๑ ๒/๒๖ ๕๗๐ ๒๔๙

เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก ๓๕๐ ๓๗๓ ๔/๒๘-๙ ๗๖๔ ๓๕๓

โย กโรติ ส กตฺตา ๒๘๑ ๗๗,๒๙๔ ๕๔๘ ๒๖๒

โย กาเรติ ส เหตุ ๒๘๒ ๒๙๕ ๕๕๐ ๒๖๕

โยธาโร ตโมกาสํ ๒๗๘ ๙๓,๓๒๐ ๕๗๒-๓ ๒๕๘

โยนํ นิ นปุํสเกหิ ๒๑๗ ๑๙๙ ๒/๑๑๓ ๔๔๔ ๒๐๘

โยนํ โน ๒๒๕ ๑๕๑ ๒/๗๕-๖ ๔๕๒ ๒๑๔

โยนมาโน ๑๙๐ ๑๑๔ ๒/๑๕๖ ๓๙๒ ๑๙๖

โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ ๘๘ ๑๔๗ ๒/๘๘ ๒๔๕ ๑๒๗

โยสุ จ ๗๔ ๑๖๘ ๒/๖๗ ๒๒๔ ๑๐๖

โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จ ๑๓๒ ๒๒๘ ๒/๒๑๙ ๓๑๐ ๑๕๗

โยสฺวกตรสฺโส โฌ ๙๖ ๑๔๘ ๒/๙๓ ๒๕๙ ๑๓๔

โยสฺวาโน ๑๕๕ ๑๓๗ ๒/๑๕๖ ๓๓๕ ๑๗๐

[ร]

รกาโร จ ๕๘๗ ๖๓๒ ๕/๕๗ ๑๑๙๑ ๕๐๙

รกฺขณตฺถานมิจฺฉิตํ ๒๗๓ ๓๑๐ ๒/๒๖ ๕๖๙ ๒๔๘

รญฺญํ นํมฺหิ วา ๑๓๖ ๑๑๙ ๒/๒๒๑ ๓๑๕ ๑๕๙

รนฺชุทาทีหิ ... กฺวจิ ชทโลโป จ ๖๖๑ ๖๗๑ ๑๓๐๒ ๕๗๑

รมณียาทิโต กณฺ ๓๖๒ ๓๘๙ ๔/๕๙ ๗๘๒ ๓๕๘

รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน ๕๓๙ ๕๕๘ ๕/๑๓๒ ๑๑๒๔ ๔๗๕

รสฺสํ ๒๖ ๓๘ ๑/๓๓ ๖๕,๑๗๙ ๔๖

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

รสฺโส ๔๖๐ ๕๐๖ ๙๔๑ ๔๒๐

รหาทิโต ณ ๕๔๙ ๕๕๐ ๕/๑๗๑-๒ ๑๑๓๕ ๔๘๒

ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส ๑๓๕ ๑๑๘ ๒/๒๒๓ ๓๑๔ ๑๕๙

ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ ๑๖๙ ๑๑๗ ๒/๒๒๔ ๓๕๔ ๑๘๐

รุธาทิโต นิคฺคหิต ปุพฺพญฺจ ๔๔๖ ๕๐๙ ๕/๑๙ ๙๒๖ ๔๑๑

[ล]

ลโต โวกาโร จ ๑๑๙ ๑๕๕ ๒/๘๓ ๒๙๔ ๑๔๘

ล ทรานํ ๓๗๙ ๒๕๘ ๓/๑๐๔ ๘๐๙ ๓๖๕

ลภสฺมา อีอึนํ ตฺถตฺถํ ๔๙๗ ๔๗๗ ๖/๗๓ ๑๐๐๓ ๔๔๑

ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา ๔ ๔ ๑/๔ ๔ ๑๘

ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต ๕๓ ๖๑

ลิงฺคตฺเถ ปฐมา ๒๘๔ ๖๕ ๒/๓๗ ๕๗๗ ๒๗๐ ๒๘๓

โลปญฺจ ตตฺรากาโร ๒๗ ๓๙ ๑/๓๗ ๖๖,๑๖๓-๔ ๔๗

โลปญฺเจตฺตมกาโร ๕๑๐ ๔๘๗ ๕/๑๖๓ ๑๐๒๓ ๔๔๙

[ว]

วคฺคนฺตํ วา วคฺเค ๓๑ ๔๙ ๑/๔๑ ๑๓๘-๙ ๕๐

วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา ๗ ๙ ๑/๗ ๘ ๒๐

วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา ๒๙ ๔๒ ๑/๓๕ ๖๘,๑๒๒ ๔๘

วจ วส วหาทีนมุกาโร วสฺส เย ๔๘๗ ๔๗๘ ๙๗๘-๙ ๔๓๗

วจ วา วุ ๕๗๙ ๖๒๙ ๕/๑๑๐-๑ ๑๑๘๑ ๕๐๒

วจสฺสชฺชตนิมฺหิ มกาโร โอ ๔๗๗ ๔๗๙ ๖/๒๑ ๙๘๕ ๔๒๙

๑๐๔๓

วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปฺผชฺชนฺเต ๖๓๘ ๖๖๐ ๕๕๑

วตฺตมานา ติ อนฺติ ... เอ มฺเห ๔๒๓ ๔๒๖ ๖/๑ ๘๙๖ ๓๙๖

วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน ๔๑๔ ๔๒๘ ๖/๑ ๘๗๒ ๓๘๘

วตฺตมาเน มานนฺตา ๕๖๕ ๖๔๖ ๕/๖๔-๕ ๑๑๕๗ ๔๙๔

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

วทมทคมุยุชครหา ... คาโร วา ๕๔๔ ๕๕๖ ๕/๓๐ ๑๑๒๙ ๔๘๐

วทสฺส วชฺชํ ๕๐๐ ๔๘๖ ๕/๑๗๖ ๑๐๐๖ ๔๔๓

วทาทีหิ ณิตฺโต คเณ ๖๕๗ ๖๖๗ ๑๒๙๗ ๕๖๙

วโธ วา สพฺพตฺถ ๕๙๒ ๕๐๓ ๑๐๕๘,๑๑๙๖ ๕๑๓

วนฺตุมนฺตุวีนญฺจ โลโป ๒๖๘ ๓๙๗ ๔/๑๓๘ ๕๑๘ ๒๓๙

วโมทุทนฺตานํ ๑๘ ๒๐ ๑/๓๐-๑ ๔๔ ๒๙

วสโต อุตฺถ ๕๗๔ ๖๑๓ ๑๑๗๗ ๔๙๙

วสฺส วา วุ ๕๗๕ ๖๑๔ ๕/๑๑๐-๑ ๑๑๗๘ ๕๐๐

วา ณาปจฺเจ ๓๔๔ ๓๖๑ ๔/๑ ๗๕๒ ๓๕๐

วา ตติเย จ ๑๕๐ ๒๔๙ ๒/๒๓๔ ๓๒๙ ๑๖๗

วา นํมฺหิ ๒๐๑ ๑๖๓ ๒/๑๖๓ ๔๑๖ ๒๐๐

วา ปโร อสรูปา ๑๓ ๑๕ ๑/๒๗ ๓๑ ๒๔

วา ยฺวปฐโม ๑๖๒ ๒๓๗ ๒/๒๓๑ ๓๔๕ ๑๗๔

วิทนฺเต อู ๖๑๖ ๕๘๗ ๕/๓๘ ๑๒๒๒ ๕๓๑

วิทาทีหฺยูโร ๖๗๐ ๖๘๐ ๑๓๑๖ ๕๗๗

วิภาเค ธา จ ๓๙๗ ๔๒๐ ๔/๑๑๐ ๘๓๖ ๓๗๕

วิภาสา รุกฺขติณ...ชนปทาทีนญฺจ ๓๒๓ ๓๖๐ ๓/๑๙ ๗๐๑ ๓๓๔

วิสรุชปทาทิโต ณ ๕๒๘ ๕๗๗ ๕/๔๔ ๑๑๑๐ ๔๖๕

วิเสสเน จ ๒๙๒ ๓๐๐ ๒/๑๖ ๖๐๔ ๒๘๑

วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา ๓๖๓ ๓๙๐ ๔/๖๔ ๗๘๖ ๓๕๘

วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ ๓๘๐ ๒๕๕ ๓/๙๘ ๘๑๐ ๓๖๖

วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสุ ๒๖๒ ๓๙๑ ๔/๑๓๕ ๕๑๓ ๒๓๗

วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ ๔๐๐ ๓๖๔ ๔/๑๒๔ ๘๔๗ ๓๗๖

วุปาสฺส จ [30] ๓๐๔

เวปุสีทววมุกุทาภูหฺวาทีหิ ... นิพฺพตฺเต ๖๔๔ ๖๖๑ ๕/๔๖ ๑๒๗๑-๓ ๕๖๒

เวโวสุ โล จ ๙๗ ๑๕๖ ๒/๙๔ ๒๖๐ ๑๓๔

[ส]

สํสาสฺเวกวจเนสุ จ ๖๒ ๒๐๖ ๒/๕๑-๒ ๒๐๙ ๙๑

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

สํหนญฺญาย วา โร โฆ ๕๓๘ ๕๙๕ ๑๑๒๓ ๔๗๔

สกนาเมหิ ๓๙๕ ๔๑๗ ๓๗๕

สกฺกมนฺธาตาทีนญฺจ ๒๐๔ ๑๖๗ ๒/๑๖๕ ๔๑๘ ๒๐๒

สขโต คสฺเส วา ๑๑๓ ๑๓๒ ๒/๖๐ ๒๘๕ ๑๔๕

สขโต จาโยโน ๑๙๑ ๑๓๐ ๒/๑๕๗ ๓๙๔ ๑๙๖

สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ ๑๙๔ ๑๓๑ ๒/๑๕๙ ๔๐๗ ๑๙๗

สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุ ๓๒๕ ๓๔๘ ๗๐๓ ๓๓๕

สงฺขฺยาปูรเณ โม ๓๗๓ ๔๐๖ ๔/๕๒ ๘๐๒ ๓๖๒

สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ ๖๔๐ ๐๐๐ ๕๕๗

ส ฉสฺส วา ๓๗๔ ๔๐๘ ๓/๖๒ ๘๐๔ ๓๖๒

สญฺญายํ ทาธาโต อิ ๕๕๑ ๕๙๘ ๕/๔๕ ๑๑๓๘ ๔๘๔

สญฺญายม นุ ๕๒๕ ๕๖๕ ๑๑๐๗ ๔๖๑

สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ ... เอยฺยามฺเห ๔๒๕ ๔๕๓ ๖/๘ ๘๙๘ ๓๙๖

สตฺตมฺยตฺเถ จ ๒๙๐ ๒๙๘ ๖๐๒ ๒๘๑

สตฺถุนตฺตญฺจ ๒๐๒ ๑๖๔ ๒/๑๖๔ ๔๑๗ ๒๐๑

สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ ๑๙๙ ๑๕๘ ๒/๕๗ ๔๑๑ ๑๙๙

สตฺยาทีหิ มนฺตุ ๓๖๙ ๔๐๓ ๔/๗๘ ๗๙๓ ๓๖๑

สทสฺส สีทตฺตํ ๖๐๙ ๔๘๔ ๕/๑๒๓ ๑๒๑๓ ๕๒๖

สทฺธกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ยุ ๕๓๓ ๕๙๑ ๑๑๑๗ ๔๗๐

สทฺธาทโต ณ ๓๗๐ ๔๐๕ ๔/๘๔ ๗๙๕ ๓๖๑

สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต ๑๘๕ ๑๑๒ ๒/๑๔๕ ๓๗๘ ๑๙๓

สพฺพโต อุํ อึสุ ๕๐๔ ๔๗๐ ๖/๓๙ ๑๐๑๖ ๔๔๕

สพฺพโต โก ๑๗๘ ๒๒๔ ๔/๑๒๒ ๓๖๔ ๑๘๗

สพฺพโตณฺวุตฺวาวี วา ๕๒๗ ๕๖๘ ๕/๓๓-๔,๔๔ ๑๑๐๙ ๔๖๓

สพฺพโต ธิ ๒๕๐ ๒๖๘ ๔/๑๐๑ ๕๐๒ ๒๓๑

สพฺพโต นํ สํสานํ ๑๖๘ ๒๐๓ ๒/๑๐๐ ๓๕๓,๓๖๗-๘ ๑๘๐

สพฺพตฺถ เค คี ๖๐๘ ๖๒๓ ๑๑๖๕ ๕๒๖

สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จ ๕๐๖ ๔๙๖ ๕/๑๓๐ ๑๐๑๙ ๔๔๖

สพฺพนามการเต ปฐโม ๑๖๔ ๒๐๐ ๒/๑๓๘ ๓๔๗ ๑๗๕

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ ๑๐๒ ๒๐๒ ๒/๙๙ ๒๗๐ ๑๓๘

สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา ๓๙๘ ๔๒๑ ๔/๑๐๘ ๘๔๔ ๓๗๕

สพฺพโยนีนมาเอ ๑๐๗ ๖๙ ๒/๔๑ ๒๗๕ ๑๔๐

สพฺพสฺส วา อํเสสุ ๙๓ ๑๐๖ ๒/๙๒ ๒๕๑ ๑๓๒

สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา ๒๖๐ ๒๗๗ ๔/๑๐๖ ๕๐๘ ๒๓๕

สพฺพสฺสิมสฺเส วา ๑๗๐ ๒๒๐ ๒/๑๒๕ ๓๕๖ ๑๘๑

สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา ๒๓๑ ๒๖๓ ๔/๙๖ ๔๖๑ ๒๒๐

สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ ๒๒๑ ๒๘๒ ๒/๑๑๘ ๔๔๘ ๒๑๑

สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส ๔๐๙ ๔๔๑ ๒๒ ๘๖๘ ๓๘๔

สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย ๕๙๗ ๖๔๑ ๕/๑๖๔ ๑๒๐๑ ๕๑๗

สพฺโพ จนฺติ ๑๙ ๒๒ ๔๖-๗ ๓๐

สมาทีหิ ถมา ๖๒๘ ๖๕๓ ๑๒๓๖ ๕๔๓

สมาเส จ วิภาสา ๑๕๔ ๐๐๐ ๑๗๐

สมีเปชฺชตฺตนี ๔๑๙ ๔๖๙ ๖/๔ ๘๘๗ ๓๙๓

สมูหตฺเถ กณฺณา ๓๕๔ ๓๗๙ ๔/๖๘ ๗๗๑ ๓๕๖

สมฺปทาเน จ ๓๑๑ ๓๒๕ ๒/๒๔ ๖๔๒ ๒๙๕

สมฺปทาเน จตุตฺถี ๒๙๓ ๘๕ ๒/๒๔ ๖๐๕ ๒๘๒

๓๐๑

ส เย จ ๓๓ ๕๑ ๑/๔๓ ๑๔๑ ๕๔

สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ... ปกติ ๘๓ ๖๗ ๒๓๖ ๑๑๙

สรา ปกตี พฺยญฺชเน ๒๓ ๓๖ ๖๒ ๔๐

สรา สเร โลปํ ๑๒ ๑๓ ๑/๒๖ ๓๐ ๒๔

สริจฺฉาทีนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี [7] ๒๙๗

สรูปานเมกเสสฺวสกึ ๓๘๘ ๖๘ ๘๒๐-๓ ๓๖๙

สเร อนฺ ๓๓๔ ๓๔๕ ๓/๗๕ ๗๑๘ ๓๔๓

สเร กฺวจิ ๒๔ ๓๕ ๖๓ ๔๔

สโร รสฺโส นปุํสเก ๓๔๒ ๓๓๗ ๓/๒๓ ๗๓๔ ๓๔๙

ส สเร วาคโม ๑๘๔ ๙๖ ๒/๑๔๔ ๓๗๖ ๑๙๒

สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตํ ๑๗๖ ๒๑๓ ๒/๑๓๒ ๓๖๒,๓๖๘ ๑๘๖

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

สสฺวาทีหิ ตุทโว ๖๖๗ ๖๗๗ ๑๓๑๓ ๕๗๕

สสฺสํ ๑๖๓ ๒๔๐ ๒/๒๓๐ ๓๔๖ ๑๗๔

สสฺส โจ ๑๘๒ ๙๗ ๒/๑๔๔ ๓๗๔ ๑๙๐

สสฺส โน ๒๑๓ ๑๒๗ ๒/๑๙๔ ๔๔๐ ๒๐๖

สหาทิโยเค จ ๒๘๗ ๒๙๖ ๒/๑๗ ๕๙๒ ๒๗๙

สาคโม เส ๖๑ ๘๖ ๒/๕๑ ๒๐๘ ๙๑

สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหนฺสาทีหิ ฏฺโฐ ๕๗๓ ๖๒๖ ๕/๑๔๐,๑๔๓ ๑๑๗๖ ๔๙๘

สาธุนิปุณยุตฺเต สตฺตมี [21] ๓๐๑

สามิสฺมึ ฉฏฺฐี ๓๐๑ ๙๒ ๒/๓๙ ๖๐๙ ๒๘๗

๓๑๕

สามิสฺสราธิปติ... ปติภูปสุตกุสเลหิ จ ๓๐๓ ๓๒๑ ๒/๓๕ ๖๓๑ ๒๙๓

สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ ๕๗๒ ๖๒๕ ๕/๑๑๗ ๑๑๗๐ ๔๙๘

สาสาทีหิ รตฺถุ ๕๖๖ ๕๗๔ ๑๑๕๗ ๔๙๕

สึ ๒๑๙ ๑๙๕ ๒/๑๑๑ ๔๔๖ ๒๐๙

สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ ๑๘๖ ๑๐๗ ๒/๑๔๘ ๓๘๒ ๑๙๓

สิมฺหิ จ ๔๙๖ ๔๙๗ ๖/๕๓ ๙๙๒ ๔๔๑

สิมฺหิ วา ๙๔ ๑๐๕ ๒/๑๕๓ ๒๕๒ ๑๓๓

สิยา ลิงฺคสฺส จ [35] ๓๒๘

สิ โย อํ โย ... ส นํ สฺมึ สุ ๕๕ ๖๓ ๒/๑ ๒๐๐ ๘๒

สิลาฆหนุฐาสปธาร...สตฺตมฺยตฺเถสุ จ ๒๗๗ ๓๐๓ ๒/๒๕ ๕๕๔ ๒๕๔

สุนํหิสุ จ ๘๙ ๘๗ ๒/๘๙ ๒๔๖ ๑๒๙

สุนมํสุ วา ๑๙๖ ๑๓๓ ๒/๑๖๑ ๔๐๙ ๑๙๘

สุนสฺสุนสฺโสณวานุวานูนุนขุนานา ๖๔๗ ๖๖๓ ๑๒๘๕-๖ ๕๖๔

สุปโต จ ๕๕๙ ๖๐๓ ๑๑๔๖ ๔๙๑

สุสปจสกโต กฺขกฺกา จ ๕๘๓ ๖๑๗ ๕/๑๕๕-๖ ๑๑๘๖ ๕๐๖

สุสฺมิมา วา ๑๕๘ ๑๔๓ ๒/๑๘๖ ๓๓๙ ๑๗๒

สุหินาสุ จ ๘๑ ๑๗๒ ๒/๘๒ ๒๓๑-๒ ๑๑๔

สุหิสฺวกาโร เอ ๑๐๑ ๘๐ ๒/๙๘ ๒๖๘ ๑๓๗

สูวุสานมูวุสานมโต โถ จ ๖๖๐ ๖๗๐ ๕/๑๔๔ ๑๓๐๑ ๕๗๑

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

เสสโต โลปํ คสิปิ ๒๒๐ ๗๔ ๒/๑๑๗ ๔๔๗ ๒๑๐

เสสา กมฺมกรณ...สามฺยาทินิทฺเทเสสุ [4] ๒๗๖

เสสา พฺยญฺชนา ๖ ๘ ๑/๖ ๖ ๑๙

เสเสสุ จ ๒๒๙ ๒๒๖ ๒/๑๙๘ ๔๕๗ ๒๑๗

เสเสสุ นฺตุว ๑๘๗ ๑๐๘ ๒/๒๑๕ ๓๘๖ ๑๙๔

เสเส สฺสํนฺตุมานานา ๖๕๕ ๖๕๐ ๕/๖๗ ๑๒๙๓ ๕๖๗

โส ๑๐๔ ๖๖ ๒/๑๐๙ ๒๗๒ ๑๓๙

โส นปุํสกลิงฺโค ๓๒๐ ๓๓๕ ๓/๙ ๖๙๘ ๓๓๒

โส วา ๑๐๕ ๐๐๐ ๑๓๙

สฺมา นา ๒๑๔ ๑๒๘ ๒/๑๙๖ ๔๔๑ ๒๐๗

สฺมาสฺมึนํ วา ๑๐๘ ๙๐ ๒/๔๓ ๒๗๖ ๑๔๒

สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา ๙๙ ๘๑ ๒/๙๗ ๒๖๕-๖ ๑๓๖

สฺมึ นิ ๒๒๖ ๑๕๔ ๒/๗๗ ๔๐๖ ๒๑๕

สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ ๑๓๘ ๑๒๑ ๒/๒๒๔ ๓๑๗ ๑๖๐

สฺมิเม ๑๙๒ ๑๓๕ ๒/๑๖๑ ๔๐๘ ๑๙๖

สฺยา จ ๑๘๙ ๑๑๓ ๒/๑๕๔ ๓๙๐ ๑๙๕

สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จ ๔๔๘ ๕๑๒ ๕/๒๕ ๙๒๙ ๔๑๓

[ห]

หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ ๖๑๑ ๖๐๘ ๑๒๖๔ ๕๒๗

หนตฺยาทีนํ ณุโก ๕๓๖ ๕๙๔ ๑๑๒๐ ๔๗๓

หนสฺส ฆาโต ๕๙๑ ๕๔๔ ๕/๙๙ ๑๑๙๕ ๕๑๒

หนาทีหิ ณุนุตโว ๖๗๑ ๖๘๑ ๑๓๑๗ ๕๗๘

หนฺเตหิ โห หสฺส โฬ วา อทหนหานํ ๕๘๙ ๖๒๑ ๕/๑๐๖-๗ ๑๑๙๓ ๕๑๐

หรสฺส คี เส ๔๗๔ ๕๓๕ ๕/๑๐๒ ๙๕๔ ๔๒๖

หโลโป ณฺหามฺหิ ๔๙๐ ๕๑๘ ๕/๑๗๙ ๑๐๖๕ ๔๓๘

หวิปริยาโย โล วา ๔๘๘ ๔๘๑ ๑/๕๐ ๙๘๐ ๔๓๘

หสฺส โช ๔๖๔ ๕๐๔ ๕/๗๙ ๙๔๕ ๔๒๑

หิยฺยตฺตนี อา อู ... อึ มฺหเส ๔๒๗ ๔๕๕ ๓๙๘

สุตฺต กจฺ รูป โมคฺ นีติ ปิฏฺฐ

หิยฺยตฺตนีสตฺตมี... สพฺพธาตุกํ ๔๓๑ ๔๕๘ ๙๐๔ ๓๙๙

หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี ๔๑๘ ๔๕๖ ๖/๕ ๘๘๖ ๓๙๒

หิ โลปํ วา ๔๗๙ ๔๕๒ ๖/๔๘ ๙๖๐ ๔๓๐

หิวิภตฺติมฺหิ จ ๑๕๗ ๑๔๐ ๒/๑๗๘ ๓๓๗-๘ ๑๗๑

หึหํหิญฺจนํ ๒๕๒ ๒๗๑ ๔/๑๐๔ ๕๐๐ ๒๓๒

เหตฺวตฺเถ จ ๒๘๙ ๒๙๗ ๒/๑๙ ๖๐๑ ๒๘๐

เหตุปฺปโยเค ฉฏฺฐี ตติยา จ [20] ๓๐๑

โหติสฺสเรโหเห ... สฺสสฺส จ ๔๘๐ ๔๙๐ ๖/๓๑ ๙๖๔ ๔๓๑

-----------------------------

Google Sites

Report abuse