๒. นามกณฺฑ 

อถ นามิกวิภตฺยาวตาโร วุจฺจเต.

อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนิ จตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํ.

ตํ ปน ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน, ติวิธํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน. ยถา—รุกฺโข, มาลา, ธนํ.

จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายทิจฺฉาวเสน, ยถา— รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติอาทิ.

อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทน.

ปุลฺลิงฺค

ตตฺถ ปฐมํ อการนฺตมฺหา ปุลฺลิงฺคา ชาตินิมิตฺตา ปุริสสทฺทา สฺยาทิวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเต.

๖๐. ชินวจนยุตฺตญฺหิ.

อธิกาโรยํ. ตตฺถ ปญฺจ มาเร ชิตวาติ ชิโน, พุทฺโธ. ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ, ตสฺส ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ, เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ยุตฺตํ อนุรูปเมวาติ อิทํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.

สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จ’สฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร.

อธิกาโร ปน ติวิโธ สีหคติก-มณฺฑูกคติก-ยถานุปุพฺพิกวเสน, อยํ ปน สีหคติโก ปุพฺพาปรวิโลกนโต, ยถานุปุพฺพิโกเยว วา.

สกฺกตวิสทิสํ กตฺวา ชินวจนานุรูปวเสน ปกติฏฺฐปนตฺถํ ปริภาสมาห.

๖๑. ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต.

ลิงฺคํ ปาฏิปทิกํ, ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตญฺหิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ นิปจฺจเต ฐปียติ. จสทฺเทน ธาตโว จาติ ชินวจนานุรูปโต “ปุริส”อิติ ลิงฺเค ฐปิเต ตโต ตสฺส ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส อตฺถวโต สทฺทสฺส “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ ปริภาสโต ลิงฺคสญฺญายํ—

อิโต ปรํ วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธาเน สพฺพตฺถ ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.

๖๒. ตโต จ วิภตฺติโย. 

ตโต ชินวจนยุตฺเตหิ ลิงฺเคหิ ปรา วิภตฺติโย โหนฺติ. จสทฺทคฺคหเณน ตเว-ตุนาทิปจฺจยนฺตนิปาตโตปิ. กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ ลิงฺคตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย.

กา จ ปน ตา วิภตฺติโย? “วิภตฺติโย”ติ อธิกาโร.

๖๓. สิ โย, อํ โย, นา หิ, ส นํ, สฺมา หิ, ส นํ, สฺมึ สุ.

สฺยาทโย ทฺวิสตฺต วิภตฺติโย นาม โหนฺติ. ตตฺถ สิ, โย อิติ ปฐมา, อํ, โย อิติ ทุติยา, นา, หิ อิติ ตติยา, ส, นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา, หิ อิติ ปญฺจมี, ส, นํ อิติ ฉฏฺฐี, สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี.

อิทํ ปน สญฺญาธิการปริภาสาวิธิสุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺหิ วุตฺติยํ “วิภตฺติอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ, อิตรถา ปุริมสุตฺเตน เอกโยโค กตฺตพฺโพติ. 

เอตฺถ จ ปฐมาทิโวหาโร, เอกวจนาทิโวหาโร จ อนฺวตฺถวเสน, ปรสมญฺญาวเสน วา สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ.

เอกสฺส วจนํ เอกวจนํ, พหูนํ วจนํ พหุวจนํ, ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาติอาทิ, อิตรถา ปุริมสุตฺเต จสทฺเทน 

สญฺญากรเณ อปฺปกตนิรตฺถกวิธิปฺปสงฺโค สิยา. 

“ชินวจนยุตฺตญฺหิ, ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต”ติ จ วตฺตเต. อิธ ปน ปทนิปฺผาทนมฺปิ ชินวจนสฺสาวิโรเธนาติ ญาเปตุํ ปริภาสนฺตรมาห.

๖๔. ตทนุปโรเธน.

ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อุปโรโธ น โหติ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ, จสทฺเทนาขฺยาตญฺจ นิปจฺจเต, 

นิปฺผาทียตีติ อตฺโถ. เตเนว อิธ จ อาขฺยาเต จ ทฺวิวจนาคฺคหณํ, สกฺกตวิสทิสโต วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธานญฺจ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ตตฺถ อวิเสเสน สพฺพสฺยาทิวิภตฺติปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปวตฺตี”ติ วตฺติจฺฉาวสา—

๖๕. ลิงฺคตฺเถ ปฐมา.

ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ ปฐมา. ตตฺถาปิ อนิยเมเนกวจนพหุวจนปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจน”นฺติ ปริภาสโต ลิงฺคตฺถสฺเสกตฺตวจนิจฺฉายํ ปฐเมกวจนํ สิ.

“อโต เนนา”ติ อิโต “อโต”ติ วตฺตเต, ลิงฺคคฺคหณญฺจ.

๖๖. โส.

สิ, โออิติ ทฺวิปทมิทํ. ลิงฺคสฺส อการโต ปรสฺส สิวจนสฺส โอกาโร โหติ.

สุตฺเตสุ หิ ปฐมานิทฺทิฏฺฐสฺส การิยิโน ฉฏฺฐีวิปริณาเมน วิวรณํ อาเทสาเปกฺขนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. 

เอตฺถ จ สีติ วิภตฺติ คยฺหเต วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณโต, “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ อิโต 

วิภตฺติคฺคหณานุวตฺตนโต วา, เอวํ สพฺพตฺถ สฺยาทีนํ การิยวิธาเน วิภตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ.

“วา ปโร อสรูปา”ติ ปรโลเป สมฺปตฺเต ตทปวาเทน ปุพฺพโลปมาห.

๖๗. สรโลโป’มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ.

ปุพฺพสฺสรสฺส โลโป โหติ อํวจเน, อาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต จ สเร ปเร, สรโลเป กเต ตุ ปรสรสฺส ปกติภาโว โหติ. 

เอตฺถ จ “สรโลเป”ติ ปุนคฺคหณํ อิมินาว กตสรโลปนิมิตฺเตเยว ปรสฺส วิกาเร สมฺปตฺเต ปกติภาวตฺถํ. ปรสรสฺส ปกติภาววิธานสามตฺถิยโต อมาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต สเร ปเรติปิ สิทฺธํ.

ตฺยาทิวิภตฺติโย เจตฺถ, ปจฺจยตฺเตน คยฺหเร;

อาทิคฺคหณมาขฺยาต-, กิตเกสฺวาคมตฺถิทํ.

ปจฺจยสาหจริยา, จาเทโส ปกตีปโร;

ปทนฺตสฺสรโลโป น, เตน’พฺภาหาทิเก ปเร.

ตุคฺคหณํ ภิกฺขุนีอาทีสุ สรโลปนิวตฺตนตฺถํ, “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรํ เนตพฺพํ. ปุริโส ติฏฺฐติ. 

ปุริโส จ ปุริโส จาติ ปุริส ปุริสอิติ วตฺตพฺเพ—

๖๘. สรูปานเมกเสสฺวสกึ.

สรูปานํ สมานรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ มชฺเฌ เอโกว สิสฺสเต, อญฺเญโลปมาปชฺชนฺเต อสกินฺติ เอกเสโส. เอตฺถ จ “สรูปาน”นฺติ วุตฺตตฺตาว สิทฺเธ อสกิมฺปโยเค ปุนาสกึคหณํ เอกวิภตฺติวิสยานเมวาสกิมฺปโยเค เอวายนฺติ ทสฺสนตฺถํ, น จ วิจฺฉาปโยเค’ติปฺปสงฺโค. “วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา”ติ เอตฺถ

“ปญฺจปญฺจโส”ติ นิทฺเทเสเนว วิจฺฉาปโยคสิทฺธิยา ญาปิตตฺตา, อถ วา สหวจนิจฺฉาย’มย’เมกเสโส.

โยควิภาคโต เจตฺถ, เอกเสสฺวสกึ อิติ;

วิรูเปกเสโส โหติ, วา “ปิตูน”นฺติอาทิสุ.

ตตฺเถว ลิงฺคตฺถสฺส พหุตฺตวจนิจฺฉายํ “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน”นฺติ ปฐมาพหุวจนํ โย, ปุริส โย อิตีธ “อโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๖๙. สพฺพโยนีนมาเอ. 

อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปเรสํ สพฺเพสํ ปฐมาโยนีนํ, ทุติยาโยนีนญฺจ ยยากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วาติ อากาโร, สพฺพคฺคหณํ สพฺพาเทสตฺถํ, สรโลปาทิ ปุริมสทิสเมว, ปุริสา ติฏฺฐนฺติ.

วา อิจฺเจว รูปา รูปานิ, อคฺคโย, มุนโย.

วาสทฺโทยํ ววตฺถิตปิภาสตฺโถ, เตน เจตฺถ—

นิจฺจเมว จ ปุลฺลิงฺเค, อนิจฺจญฺจ นปุํสเก; 

อสนฺตํ เฌ กตตฺเต ตุ, วิธึ ทีเปติ วาสุติ.

ตตฺเถวาลปนวจนิจฺฉายํ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตเต. 

๗๐. อาลปเน จ. 

อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, สมฺโพธนํ. ตสฺมึ อาลปนตฺถาธิเก ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติ. ปุเร วิย เอกวจนาทิ.

ปุริส สิ อิจฺจตฺร—

๗๑. อาลปเน สิ คสญฺโญ.

อาลปนตฺเถ วิหิโต สิ คสญฺโญ โหตีติ คสญฺญายํ “โภเค ตู”ติ อิโต “เค”ติวตฺตเต.

๗๒. อการปิตาทฺยนฺตานมา.

ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร จ ปิตุสตฺถุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อาการตฺตมาปชฺชเต เค ปเร.

“เค, รสฺส”มิติ จ วตฺตเต.

๗๓. อากาโร วา.

ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปน, อทูรฏฺฐสฺสาลปเนวายํ.

๗๔. เสสโต โลปํ คสิปิ.

“สึ, โส, สฺยา จ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จา”ติ เอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐหิ อญฺโญ เสโส นาม, ตโต เสสโต ลิงฺคมฺหา คสิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเต. 

อปิคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เอตฺถ จ สติปิ สิคฺคหเณ คอิติ วจนเมวญาปกมญฺญตฺถาปิ สิคฺคหเณ อาลปนาคฺคหณสฺส. เกจิ อาลปนาภิพฺยตฺติยา ภวนฺตสทฺทํ วา เหสทฺทํ วา ปยุชฺชนฺเต. โภ ปุริส ติฏฺฐ, เห ปุริสา วา.

พหุวจเน น วิเสโส, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺฐถ.

ตตฺเถว กมฺมตฺถวจนิจฺฉายํ “วา”ติ วตฺตเต.

๗๕. ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ.

ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กฺริยานิมิตฺตํ กมฺมสญฺญํ โหติ.

๗๖. กมฺมตฺเถ ทุติยา.

กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติ. ปุเร วิย ทุติเยกวจนํ อํ. 

“สรโลโป”ติอาทินา สเร ลุตฺเต “ทีฆ”นฺติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ปกติภาโว จ, ปุริสํ ปสฺส. 

พหุวจเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสกาโร, ปุริเส ปสฺส.

ตตฺเถว กตฺตุวจนิจฺฉายํ—

๗๗. โย กโรติ ส กตฺตา.

โย อตฺตปฺปธาโน กฺริยํ กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติ.

“ตติยา”ติ วตฺตเต. 

๗๘. กตฺตริ จ. 

กตฺตริ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตีติ ตติเยกวจนํ นา. 

๗๙. อโต เนน.

เอนาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส. อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, สรโลปาทิ, ปุริเสน กตํ.

พหุวจนมฺหิ— 

๘๐. สุหิสฺวกาโร เอ.

สุ, หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺติรูเปสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต.

๘๑. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา.

สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สฺมา หิ สฺมึอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ มฺหา, ภิ, มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ กตํ.

ตตฺเถว กรณวจนิจฺฉายํ—

๘๒. เยน วา กยิรเต ตํ กรณํ.

เยน วา กยิรเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติ. 

๘๓. กรเณ ตติยา. 

กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ, เสสํ กตฺตุสมํ. 

อาวิฏฺเฐน ปุริเสน โส ปุญฺญํ กโรติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ.

ตตฺเถว สมฺปทานวจนิจฺฉายํ—

๘๔. ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ.

ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ.

๘๕. สมฺปทาเน จตุตฺถี. 

สมฺปทานการเก จตุตฺถีวิภตฺติ โหตีติ จตุตฺถิยา เอกวจนํ ส. 

๘๖. สาคโม เส.

สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ เส วิภตฺติมฺหิ ปเร. ปุริสสฺส ธนํ ททาติ.

พหุวจนมฺหิ “ทีฆ”นฺติ วตฺตเต.

๘๗. สุนํหิสุ จ. 

สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส อนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา ทีฆมาปชฺชนฺเต, จคฺคหณมิการุการานํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํ. ปุริสานํ.

ตตฺเถวาปาทานวจนิจฺฉายํ—

๘๘. ยสฺมา ทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ.

ยสฺมา วา อวธิภูตา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

๘๙. อปาทาเน ปญฺจมี. 

อปาทานการเก ปญฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ปญฺจมิยา เอกวจนํ สฺมา.

“อโต, สพฺเพสํ, อา เอ”ติ จ วตฺตเต. 

๙๐. สฺมาสฺมึนํ วา.

อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา สพฺเพสํ สฺมา สฺมึอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วา, อญฺญตฺถ มฺหาเทโส. ปุริสา อเปติ, ปุริสมฺหา, ปุริสสฺมา.

พหุวจเน สพฺพตฺถ ตติยาสมํ, หิสฺส ภิอาเทโส โหติ. ปุริเสหิ, ปุริเสภิ อเปติ. 

ตตฺเถว สามิวจนิจฺฉายํ—

๙๑. ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามิ.

ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสญฺญํ โหติ. 

๙๒. สามิสฺมึ ฉฏฺฐี. 

สามิสฺมึ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ. ฐเปตฺวา อายาเทสํ สพฺพตฺถ จตุตฺถีฉฏฺฐีนํ สมานํ รูปํ. ปุริสสฺส เอตํ ธนํ, ปุริสานํ.

ตตฺเถว โอกาสวจนิจฺฉายํ—

๙๓. โยธาโร ตโมกาสํ.

โย กตฺตุกมฺมานํ กฺริยาย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหติ. 

๙๔. โอกาเส สตฺตมี.

โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ สตฺตมิยา เอกวจนํ สฺมึ, ตสฺส “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ เอกาโร, มฺหิอาเทโส จ, ปุริเส ปติฏฺฐิตํ, ปุริสมฺหิ, ปุริสสฺมึ.

พหุวจเน “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอกาโร, ปุริเสสุ.

ปุริโส, ปุริสา, โภ ปุริส โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส, ปุริเสน, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, 

ปุริสานํ, ปุริสา ปุริสสฺมา ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริเส ปุริสสฺมึ ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุ.

ตถา สุคโต, สุคตา, โภ สุคต โภ สุคตา วา, ภวนฺโต สุคตา, สุคตํ, สุคเต, สุคเตน, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคตา สุคตสฺมา สุคตมฺหา, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคเต สุคตสฺมึ สุคตมฺหิ, สุคเตสุ.

เอวํ สุรา’สุร นโร’รค นาค ยกฺขา,

คนฺธพฺพ กินฺนร มนุสฺส ปิสาจ เปตา;

มาตงฺค ชงฺคม ตุรงฺค วราห สีหา,

พฺยคฺฆ’จฺฉ กจฺฉป ตรจฺฉ มิค’สฺส โสณา.

อาโลก โลก นิลยา’นิล จาค โยคา, 

วายาม คาม นิคมา’คม ธมฺม กามา;

สงฺโฆ’ฆ โฆส ปฏิฆา’สว โกธ โลภา,

สารมฺภถมฺภมท มาน ปมาท มกฺขา.

ปุนฺนาค ปูค ปนสา’สน จมฺปก’มฺพา,

หินฺตาล ตาล พกุล’ชฺชุน กึสุกา จ;

มนฺทาร กุนฺท ปุจิมนฺท กรญฺชรุกฺขา,

เญยฺยา มยูร สกุนณฺฑชโกญฺจ หํสา—

อิจฺจาทโยปิ. 

มโนคณาทิสฺส ตุ นาสสฺมาสฺมึสุ วิเสโส. อญฺญตฺถ ปุริสสมํ. 

มโน, มนา, เห มน เห มนา วา, ภวนฺโต มนา, มนํ, มเน. 

“วา”ติ วตฺตเต.

๙๕. มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา.

มโนปภุติ คโณ มโนคโณ, มโนคณาทิโต สฺมึ, นาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อิการาการาเทสา โหนฺติ วา. อาทิคฺคหเณน พิลปทาทิโตปิ. 

“มโนคณาทิโต”ติ วตฺตเต.

๙๖. ส สเร วาคโม.

เอเตเหว มโนคณาทีหิ สเร ปเร สาคโม โหติ วา. 

มนสา, มเนน. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน “มโน มนา มนํ มเน มนอายตน”นฺติอาทีสุ น โหติ. 

“มานสิกํ, เจตสิก”นฺติอาทีสุ นิจฺจํ. มเนหิ, มเนภิ. 

“มโนคณาทิโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๙๗. สสฺส โจ.

มโนคณาทิโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส โอกาโร โหติ วา. สาคโม.

มนโส มนสฺส, มนานํ, มนา มนสฺมา มนมฺหา, มเนหิ มเนภิ, มนโส มนสฺส, มนานํ, มนสิ มเน มนสฺมึ มนมฺหิ, มเนสุ.

เอวํ วโจ วโย เตโช, ตโป เจโต ตโม ยโส;

อโย ปโย สิโร ฉนฺโท, สโร อุโร รโห อโห— อิจฺจาทิ มโนคโณ. 

คุณวนฺตุสทฺทสฺส เภโท. 

คุณวนฺตุ สิ อิตีธ— “สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา”ติ จ อธิกาโร.

๙๘. อา สิมฺหิ. 

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวา. 

“โยมฺหิ, ปฐเม”สีหคติยา “วา”ติ จ วตฺตเต.

๙๙. นฺตุสฺส นฺโต.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ วา โยมฺหิ ปฐเม. 

คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติ.

“สุนํหิสุ, อตฺต”นฺติ จ วตฺตเต. 

๑๐๐. นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ.

นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อุกาโร อตฺตมาปชฺชเต สุนํหิโยอิจฺเจเตสุ. 

จคฺคหเณน อญฺเญสุ อํนาสฺมาสฺมึสุ จ. คุณวนฺตา. 

ฉฏฺฐิยา สิทฺเธปิ อนฺตาเทเส ปุน อนฺตคฺคหณกรณโต โยนํ อิกาโร จ กฺวจิ. คุณวนฺติ.

“อ”มิติ วตฺตเต. 

๑๐๑. อวณฺณา จ เค.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ อวณฺณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เค ปเร.

โภ คุณวํ โภ คุณว โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวนฺโต คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต.

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๐๒. โตติตา สสฺมึนาสุ. 

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โต-ติ-ตาอาเทสา โหนฺติ วา ส-สฺมึ-นาอิจฺเจเตสุ ยถาสงฺขฺยํ. คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ.

๑๐๓. นฺตสฺส เส วา.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสอิจฺจยมาเทโส โหติ วา เส วิภตฺติมฺหิ. คุณวนฺตสฺส คุณวโต.

๑๐๔. นํมฺหิ ตํ วา.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวตํ คุณวนฺตานํ. 

“อมฺห ตุมฺห นฺตุ”อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทโส.

คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตสฺมา คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส คุณวโต, คุณวตํ คุณวนฺตานํ, คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตสฺมึคุณวนฺตมฺหี, คุณวนฺเตสุ. 

เอวํ คณวา กุลวา พลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา ผลวา สีลวา ปญฺญวา อิจฺจาทโย. 

หิมวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต—“อตฺตํ, นฺตุสฺส’นฺโต”ติ จ วตฺตมาเน—

๑๐๕. สิมฺหี วา.

นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อตฺตํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. หิมวนฺโต, หิมวา, เสสํ สมํ. 

ปุน วาคฺคหณกรณํ หิมวนฺตุสทฺทโต อญฺญตฺร อตฺตนิเสธนตฺถํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. 

เตน คุณวนฺตาทีสุ นาติปฺปสงฺโค.

เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มติมา มุติมา มุตฺติมา ชุติมา สิริมา 

หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา 

พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา 

ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโย.

ตตฺถ สติมนฺตุ พนฺธุมนฺตุสทฺทานํ อํเสสุ รูปเภโท. “อตฺตํ, นฺตุสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๑๐๖. สพฺพสฺส วา อํเสสุ.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วา อํสอิจฺเจเตสุ. 

อิธาปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นาติปฺปสงฺโค. สติมํ สติมนฺตํ,

พนฺธุมํ พนฺธุมนฺตํ, สติมสฺส สติมโต สติมนฺตสฺส, พนฺธุมสฺส พนฺธุมโต พนฺธุมนฺตสฺส, เสสํ สมํ.

คจฺฉนฺตสทฺทสฺส เภโท, คจฺฉนฺต สิ,

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๐๗. สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ. 

คจฺฉนฺติจฺเจวมาทีนํ อนฺตปฺปจฺจยนฺตานํ นฺตสทฺโท อํรูปํ อาปชฺชเต วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

สรโลปสิโลปา, โส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต วา คณฺหาติ. 

“คจฺฉนฺตาทีนํ, นฺตสทฺโท”ติ จ วตฺตมาเน—

๑๐๘. เสเสสุ นฺตุว. 

คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ เสเสสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, 

อสิมฺหิ การิยาติเทโสยํ. เสสํ คุณวนฺตุสมํ. 

เต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, โภ คจฺฉํ โภ คจฺฉ โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, [คจฺฉํ] คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตา คจฺฉนฺตสฺมา คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตสฺมึ คจฺฉนฺตมฺหี, คจฺฉนฺเตสุ.

เอวํ มหํ จรํ ติฏฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชีรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ อิจฺจาทโย. 

ภวนฺตสทฺทสฺส คโยนาสวจเนสุ วิเสโส. โส ภวํ.

“ภวโต”ติ วตฺตเต.

๑๐๙. โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส.

ภวนฺตอิจฺเจตสฺส วการสฺส โอภาโว โหติ กฺวจิ โยอิจฺเจเตสุ. 

เต โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา.

“ภวโต”ติ วตฺตเต.

๑๑๐. โภ เค ตุ.

สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภ โหติ เค ปเร. ตุสทฺเทน ภนฺเต, โภนฺตาทิ จ,

คโลโป, โภ ภนฺเต โภนฺต โภนฺตา, โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา, ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเต. 

นาเสสุ “โอภาโว กฺวจี”ติ โยควิภาเคน โอภาโว.

โภตา ภวตา ภวนฺเตน, โภโต ภวโต ภวนฺตสฺส อิจฺจาทิ.

๑๑๑. ภทนฺตสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเต. 

สพฺพสฺเสว ภทนฺตสทฺทสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสุ จ. โภ ภทฺทนฺต ภนฺเต, ภทนฺต ภทนฺตา วา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ.

๑๑๒. สนฺตสทฺทสฺส โส เภโพ จนฺเต. 

สพฺพสฺเสว สนฺตสทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, อนฺเต จ พการาคโม โหติ.

จสทฺทคฺคหเณน อภกาเรปิ สมาเส กฺวจิ สการาเทโส. สพฺภิ.

เภติ กึ? สนฺเตหิ, เสสํ คจฺฉนฺตสทฺทสมํ.

อตฺถิ ราชพฺรหฺมอตฺตสขสทฺทาทีนํ เภโท, ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “ราช สิ”อิติ ฐิเต— 

“พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต”ติ อธิกาโร.

๑๑๓. สฺยา จ. 

พฺรหฺม อตฺต สข ราชอิจฺเจวมาทิโต สิวจนสฺส อากาโร โหติ. 

อาทิสทฺเทน อาตุมาทิสทฺทโต จ. สรโลปาทิ. ราชา ติฏฺฐติ.

๑๑๔. โยนมาโน. 

พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต โยนํ อาโนอาเทโส โหติ. 

ราชาโน ติฏฺฐนฺติ, โภ ราช โภ ราชา, ภวนฺโต ราชาโน.

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๑๕. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ. 

พฺรหฺมาทีหิ ปรสฺส อํวจนสฺส อานํ โหติ วา. ราชานํ ปสฺส ราชํ วา, ราชาโน. 

“สวิภตฺติสฺส, ราชสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๑๑๖. นามฺหิ รญฺญา วา.

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. รญฺญา กตํ ราเชน วา.

๑๑๗. ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ.

สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุนํหิอิจฺเจเตสุ วจเนสุ.

จสทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, “สุนํหิสุ จา”ติ ทีโฆ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ วา.

“สวิภตฺติสฺสา”ติ อธิกาโร.

๑๑๘. ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส. 

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญราชิโนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ. 

รญฺโญ, ราชิโน เทติ. 

“ราชสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๑๙. รญฺญํ นํ มฺหี วา.

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

รญฺญํ ราชูนํ ราชานํ.

ปญฺจมิยํ—

๑๒๐. อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว. 

อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺติ สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโส. 

อติเทโส ปน ฉพฺพิโธ. วุตฺตญฺจ—

“พฺยปเทโส นิมิตฺตญฺจ, ตํรูปํ ตํสภาวตา;

สุตฺตญฺเจว ตถา การิญยาติเทโสติ ฉพฺพิโธ”ติ.

ตตฺรายํ พฺรหฺมตฺตสขาทีสุ ปาฐสามตฺถิยโต รูปาติเทโส. เสสํ ตติยาสมํ.

รญฺญา อเปติ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ, รญฺโญ, ราชิโน สนฺตกํ, รญฺญํ ราชูนํ ราชานํ.

“ราชสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๒๑. สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ. 

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญราชินิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

รญฺเญ, ราชินิ ปติฏฺฐิตํ, ราชูสุ ราเชสุ.

พฺรหฺมสทฺทสฺส จ คนาสสฺมึสุ วิเสโส. พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน.

อาลปเน จ “เอ”ติ วตฺตเต.

๑๒๒. พฺรหฺมโต คสฺส จ. 

พฺรหฺมสทฺทโต คสฺส จ เอกาโร โหติ. 

จคฺคหณํ เอคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน. 

วิปริณาเมน “พฺรหฺมสฺส, อนฺโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๒๓. อุตฺตํ สนาสุ. 

พฺรหฺมสทฺทสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส นาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ. 

อุตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส กตฺถจิ อภาวทสฺสนตฺโถ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ.

สสฺมึ อุตฺเต กเต “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญายํ—

๑๒๔. ฌลโต สสฺส โน วา.

ฌลสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ ปรสฺส สอิจฺเจตสฺส วจนสฺส โนอิจฺจาเทโส โหติ วา. พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา, อุตฺตมิติ โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ อุตฺตํ.

ปญฺจมิยํ นาภาวาติเทโส. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา.

๑๒๕. พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นิ. 

พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ. ตุสทฺเทน กมฺมจมฺมมุทฺธาทิโต จ กฺวจิ. พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุ.

อตฺตสทฺทสฺส ตติยาทีสฺเวว วิเสโส.

อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต โภ อตฺตา, ภวนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ อตฺตํ, อตฺตาโน.

นามฺหิ “อกมฺมนฺตสฺส จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน อตฺตนฺตสฺส อตฺตํ วา. อตฺตนา อตฺเตน วา.

๑๒๖. อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ. 

อตฺตสทฺทสฺส อนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมึ ปเร. อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ. 

“ตโต, อตฺตโต”ติ จ วตฺตเต. 

๑๒๗. สสฺส โน. 

ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โน โหติ. อตฺตโน, อตฺตานํ.

๑๒๘. สฺมา นา. 

ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นา โหติ. อตฺตนา อเปติ.

นาภาวาติเทเสเนว สิทฺเธปิ อุตฺตรสุตฺเตน เอกโยคมกตฺวา ภินฺนโยคกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน อตฺตนฺตตการสฺส รกาโร ชกาเร กฺวจิ. อตฺรโช อตฺตโช วา. อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ, อตฺตโน, อตฺตานํ. 

“อตฺตโต”ติ วตฺตเต.

๑๒๙. ตโต สฺมึ นิ. 

ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ. อตฺตนิ, อตฺเตสุ.

สขสทฺทสฺส เภโท. สขา, สขาโน.

“โยน”มิติ วตฺตเต. 

๑๓๐. สขโต จาโยโน. 

สขสทฺทโต โยนํ อาโย โนอาเทสา จ โหนฺติ. สขาโย. 

๑๓๑. สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ. 

สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โนนานํสอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. สขิโน ติฏฺฐนฺติ. 

อาลปเน คสญฺญายํ—

๑๓๒. สขโต คสฺเส วา.

สขโต คสฺส อการอาการอิการอีการเอการาเทสา โหนฺติ. วาสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ กฺวจิ เอกาโร. ยถา— ภทฺทนฺเต อิเส อิติ. 

อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จาติปิ เอ, ปุพฺพสฺสรานํ กเมน โลโป.

โภ สข โภ สขา โภ สขิ โภ สขี โภ สเข, ภวนฺโต สขาโน สขาโย สขิโน.

“สขนฺตสฺส, อาโร จา”ติ จ วตฺตเต.

๑๓๓. สุนมํสุ วา.

สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา สุนํอํอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. สขารํ สขานํ สขํ, สขาโน สขาโย สขิโน, สขินา.

“สขนฺตสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๓๔. อาโร หิมฺหิ วา.

สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สขาเรหิ สขาเรภิ, สเขหิ สเขภิ. 

อิการาเทเส “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ โน. สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํ. 

สฺมาวจนสฺส นาภาโว. สขินา, สขาเรหิ สขาเรภิ สเขหิ สเขภิ, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํ.

“สขโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๓๕. สฺมิเม. 

สขโต สฺมึวจนสฺส เอกาโร โหติ. นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ. สเข, สขาเรสุ สเขสุ. 

อาตุมสทฺทสฺส ปฐมาทุติยาสุ อตฺตสทฺทสฺเสว รูปนโย. อาตุมา, อาตุมาโน, โภ อาตุม โภ อาตุมา, ภวนฺโต อาตุมาโน, อาตุมานํ อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุเมน อิจฺจาทิ ปุริสสมํ.

ปุมสทฺทสฺส เภโท. ปุม สิ,

“สวิภตฺติสฺสา”ติ อธิกาโร.

๑๓๖. ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ. 

ปุมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

อนฺตคฺคหเณน มฆวยุวาทีนมนฺตสฺส จ. ปุมา. 

“ปุมนฺตสฺสา”ติ อธิกาโร.

๑๓๗. โยสฺวาโน.

ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสุ. ปุมาโน. 

๑๓๘. อมาลปเนกวจเน.

ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน ปเร. เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมํ, ปุมาโน. 

“อา, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๓๙. อุ นามฺหิ จ.

ปุมนฺตสฺส อาอุอาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จุ’กาโร วา สสฺมาสุ. ปุมานา ปุมุนา ปุเมน วา.

“อาเน”ติ วตฺตเต.

๑๔๐. หิวิภตฺติมฺหิ จ.

ปุมนฺตสฺส หิวิภตฺติมฺหี จ อาเนอาเทโส โหติ. วิภตฺติคฺคหณํ สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ.

จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส วา อานาเทโส โหติ สพฺพวิภตฺตีสุ. “อุ นามฺหิ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน 

ปุมนฺตสฺสุกาโร วา สสฺมาสุ วิภตฺตีสุ. “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ โน. ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํ.

“สฺมา, นา”ติ วตฺตเต.

๑๔๑. ฌลโต จ. 

ฌลอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส นา โหติ. จคฺคหณํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํ. 

ปุมานา ปุมุนา ปุมา ปุมสฺมา ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ ปุเมหิ ปุเมภิ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํ.

๑๔๒. อาเน สฺมึมฺหิ วา.

ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทโส โหติ วา สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ปุมาเน ปุเม ปุมสฺมึ ปุมมฺหิ.

๑๔๓. สุสฺมิมา วา.

ปุมนฺตสฺส สุอิจฺเจตสฺมึ ปเร อาอาเทโส โหติ วา. ปุมาสุ ปุเมสุ. 

ยุวาทีสุ “ยุว สิ” อิตีธ—

“ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน อากาโร, “หิวิภตฺติมฺหิ จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน อานาเทโส จ.

ยุวา ยุวาโน, ยุวานา ยุวา, เห ยุว เห ยุวา เห ยุวาน เห ยุวานา, ภวนฺโต ยุวานา, ยุวานํ ยุวํ, ยุวาเน ยุเว. 

“อกมฺมนฺตสฺส จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส อา โหติ วา นาสุอิจฺเจเตสูติ อาตฺตํ.

ยุวานา ยุเวน ยุวาเนน วา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวานา ยุวานสฺมา ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวาเน ยุวานสฺมึ ยุวานมฺหิ ยุเว ยุวมฺหิ ยุวสฺมึ, ยุวาเนสุ ยุวาสุ ยุเวสุ. 

เอวํ มฆวา มฆวาโน, มฆวานา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํ. 

อการนฺตํ.

อาการนฺโต ปุลฺลิงฺโค สาสทฺโท.

สา สิ, สิโลโป, สา สุนโข.

พหุวจเน—

๑๔๔. อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ. 

ฆสญฺญกอาการวชฺชิโต ลิงฺคสฺสนฺโต สโร รสฺสมาปชฺชเต เอกวจเนสุ โยสุ จ ปเรสูติ รสฺสตฺตํ. 

อปิคฺคหณํ สิมฺหิ นิวตฺตนตฺถํ. เสสํ เนยฺยํ.

สา ติฏฺฐนฺติ, เห ส เห สา, เห สา, สํ, เส, เสน, สาหิ สาภิ, สสฺส สาย, สานํ, สา สสฺมา สมฺหา, สาหิ สาภิ, สสฺส, สานํ, เส สสฺมึ สมฺหิ, สาสุ. 

เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา คาณฺฑีวธนฺวาปภุตโย. 

อาการนฺตํ.

อิการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อคฺคิสทฺโท. สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคฺคิ สิ,

“อนฺโต, สิมฺหิ, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๔๕. อคฺคิสฺสินิ. 

อคฺคิสฺส อนฺโต อินิ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป. อคฺคินิ อคฺคิ.

พหุวจเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌลสญฺญายํ—

“ฌลโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๔๖. ฆปโต จ โยนํ โลโป. 

ฆปสญฺเญหิ อิตฺถิวาจเกหิ อาการิวณฺณุวณฺเณหิ, ฌลสญฺเญหิ จ ปเรสํ โยวจนานํ โลโป โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสายํ.

๑๔๗. โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ.

ลิงฺคสฺสนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆมาปชฺชนฺเต. กตา นิการโลปา เยสํ เต กตนิการโลปา. อคฺคี.

“ปญฺจาทีนมตฺต”นฺติ อิโต “อตฺต”มิติ วตฺตเต.

๑๔๘. โยสฺวกตรสฺโส โฌ.

โยสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเต. อคฺคโย.

โฌติ กึ? รตฺติโย.

อาลปเนเปวํ. เห อคฺคิ, เห อคฺคี เห อคฺคโย.

ทุติเยกวจเน ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต— 

๑๔๙. อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหิ.

ฌลปอิจฺเจเตหิ ปรสฺส อํวจนสฺส, มการสฺส จ นิคฺคหีตํ อาเทโส โหติ. 

อคฺคึ. อคฺคี อคฺคโย, อคฺคินา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ, “สุนํหิสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กตฺถจิ ทีฆาภาโว. อคฺคิหิ อคฺคิภิ.

“ฌลโต สสฺส โน วา”ติ โน. อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ.

“สฺมา นา”ติ วตฺตมาเน “ฌลโต จา”ติ วิกปฺเปน นา. อคฺคินา อคฺคิสฺมา อคฺคิมฺหา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ อคฺคิหิ อคฺคิภิ, อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ อคฺคินํ, อคฺคิมฺหิ อคฺคิสฺมึ, อคฺคีสุ อคฺคิสุ. 

เอวมญฺเญปิ— 

โชติ ปาณิ คณฺฐิ มุฏฺฐิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;

พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิ. 

อิสิ มุนิ มณิ ธนิ ยติ คิริ รวิ กวิ,

กปิ อสิ มสิ นิธิ วิธิ อหิ กิมิ ปติ;

หริ อริ ติมิ กลิ พลิ ชลธิ คหปติ,

อุรุธิติ วรมติ นิรุปธิ อธิปติ.

อญฺชลิ สารถิ อติถิ สมาธิ อุทธิปฺปภุตโย. 

อิการนฺตํ. 

อีการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ทณฺฑีสทฺโท.“ทณฺฑี สิ” อิตีธ—

“อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จา”ติ รสฺสตฺเต สมฺปตฺเต เอตฺเถวาปิคฺคหเณน สิสฺมึ ตทภาเว สิทฺเธ นิยมตฺถมาห. 

“รสฺส”นฺติ วตฺตมาเน—

๑๕๐. น สิสฺมิมนปุํสกานิ.

สิสฺมึ นปุํสกวชฺชิตานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเตติ รสฺสตฺตาภาโว, สิโลโป. ทณฺฑี ติฏฺฐติ. 

อนปุํสกานีติ กึ? สุขการิ ทานํ. 

เอตฺถ จ—

วิสทาวิสทาการ-, โวหาโรภยมุตฺตกา;

ปุมาทิชานเน เหตุ-, ภาวโต ลิงฺคมีริตา.

โยโลเป ทณฺฑี ติฏฺฐนฺติ. 

อิตรตฺร “อโฆ รสฺส”มิจฺจาทินา รสฺสตฺเต กเต—

“ฌโต, กตรสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๑๕๑. โยนํ โน.

สพฺเพสํ โยนํ สาลปนานํ ฌโต กตรสฺสา ปเรสํ โนอิจฺจาเทโส โหติ. ทณฺฑิโน ติฏฺฐนฺติ. 

กตรสฺสาติ กึ? อคฺคโย.

อธิการํ วินา “โยนํ, โน”ติ โยควิภาคโต;

กฺวจิ อกตรสฺสาปิ, โน สารมติโน ยถา.

อาลปเน “เค”ติ วตฺตเต.

๑๕๒. ฌลปา รสฺสํ. 

ฌลปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเร. โภ ทณฺฑิ. 

“อโฆ รสฺส”นฺติอาทินาว สิทฺเธปิ รสฺสตฺเต ปุนารมฺโภนิยมตฺโถ, เตน “โภโค”ติอาทีสุ น ภวติ. ทณฺฑี ทณฺฑิโน.

ทุติยายํ รสฺสตฺเต กเต “อ”มิติ วตฺตเต, “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.

๑๕๓. นํ ฌโต กตรสฺสา. 

ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส อํวจนสฺส นํ โหติ วา. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑี ทณฺฑิโน,

ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ. 

“ฌลโต จา”ติ นา. ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ. “ฌโต, กตรสฺสา”ติ จ วตฺตเต, ปุเร วิย “วา”ติ จ.

๑๕๔. สฺมึ นิ. 

ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส สฺมึวจนสฺส นิอิจฺจาเทโส โหติ วา. ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมึ ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุ.

เอวมญฺญานิปิ—

ธมฺมี สงฺฆี ญาณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาฐี รฏฺฐี;

ฉตฺตี มาลี วมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามี.

ธชี คณี สสี กุฏฺฐี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;

ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลี.

ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;

ธมฺมจารี สีฆยายี, สีหนาที ภูมิสายี—

อิจฺจาทีนิ อีการนฺตนามานิ. 

คามณีสทฺทสฺส ตุ สตฺตมิยํ เภโท.

คามณี, คามณี คามณิโน, โภ คามณิ, โภนฺโต คามณี โภนฺโต คามณิโน, คามณินํ คามณึ, คามณี คามณิโน. เสสํ ทณฺฑีสมํ. นิอาเทสาภาโวว วิเสโส. เอวํ เสนานี สุธีปฺปภุตโย. 

อีการนฺตํ.

อุการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ภิกฺขุสทฺโท.

ตเถว ภิกฺขุสทฺทโต สิ, สิโลโป. โส ภิกฺขุ.

พหุวจเน “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยโลโป, “โยสุ กต”อิจฺจาทินา ทีโฆ. เต ภิกฺขู.

โลปาภาเว “วา, โยน”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๕๕. ลโต โวกาโร จ.

ลสญฺญโต ปเรสํ โยวจนานํ โวการาเทโส โหติ วา. การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติ. จสทฺทคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ. 

อถ วา จคฺคหณํ โนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, เตน ชนฺตุสพฺพญฺญูอาทิโต โยนํ โน จ โหติ. 

วาสทฺโท ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน—

ภิกฺขุปฺปภุติโต นิจฺจํ, โว โยนํ เหตุอาทิโต;

วิภาสา น จ โว โน จ, อมุปฺปภุติโต ภเว.

“อตฺตํ, อกตรสฺโส”ติ จ วตฺตเต.

๑๕๖. เวโวสุ โล จ. 

เว โวอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต. ภิกฺขโว, โภภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู.

โลปาภาเว—

๑๕๗. อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว.

อกตรสฺสา ลโต ปรสฺส อาลปเน วิหิตสฺส โยอิจฺเจตสฺส เว โวอาเทสา โหนฺติ. อตฺตํ. ภวนฺโต ภิกฺขเว ภิกฺขโว. “อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี”ติ นิคฺคหีตํ.

ภิกฺขุํ, ภิกฺขู ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขูสุ ภิกฺขุสุ.

เอวํ เสตุ เกตุ ราหุ, ภานุ ปงฺคุ อุจฺฉุ เวฬุ, มจฺจุ สินฺธุ พนฺธุ เนรุ, เมรุ สตฺตุ การุ เหตุ, ชนฺตุ รุรุ ปฏุ อิจฺจาทโย. 

เหตุชนฺตุสทฺทานํ ปฐมาทุติยาสุ วิเสโส. 

เหตุ, เหตู เหตโว เหตุโย, โภ เหตุ, โภนฺโต เหตู เหตเว เหตโว, เหตุํ, เหตู เหตโว เหตุโย. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตโว. การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติ. ชนฺตุโน ชนฺตุโย, โภ ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตเว ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตโว ชนฺตุโน ชนฺตุโย อิจฺจาทิ. 

สตฺถุสทฺทสฺส เภโท. 

“สตฺถุ สิ”อิตีธ—“อนฺโต”ติ วตฺตเต.

๑๕๘. สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ.

สตฺถุ ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ กตฺตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชเต สิสฺมึ, สิโลโป จ โหติ. สตฺถา. “สตฺถุ ปิตาทีน”นฺติ อธิกาโร.

๑๕๙. อญฺเญสฺวารตฺตํ.

สตฺถุ ปิตาทีนมนฺโต สิวจนโต อญฺเญสุ วจเนสุ อารตฺตมาปชฺชเต. อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน กตฺถจิ อนิยมํ ทสฺเสติ. อารคฺคหณมนุวตฺตเต.

๑๖๐. ตโต โยนโม ตุ. 

ตโต อาราเทสโต สพฺเพสํ โยนํ โอการาเทโส โหติ.

ตุคฺคหเณน อญฺเญหิปิ จตุอุภนทีควาทีหิ โยนโมกาโร โหติ, สรโลปาทิ. สตฺถาโร. 

อาลปเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ อาตฺตํ. “เค รสฺส”นฺติ อธิกิจฺจ “อากาโร วา” ติ วิกปฺเปน รสฺสตฺตํ, คโลโป. โภ สตฺถ โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ, สตฺถาเร สตฺถาโร. 

“ตโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๖๑. นา อา. 

ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหติ. สตฺถารา, สตฺถุนาติ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน สิทฺธํ. สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ. 

“วา นํมฺหี”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.

๑๖๒. อุ สสฺมึ สโลโป จ.

สตฺถุ ปิตุอิจฺเจวมาทีนมนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ วา สสฺมึ, สโลโป จ โหติ. 

อาราเทสาปวาโทยํ. สตฺถุ, อญฺญตฺถ ภาวนิทฺเทเสนาราภาโว. สตฺถุสฺส สตฺถุโน.

“อารตฺต”นฺติ วตฺตเต.

๑๖๓. วา นํมฺหิ.

สตฺถุ ปิตุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สตฺถารานํ. 

อาราภาเว “วา นํมฺหี”ติ วตฺตเต.

๑๖๔. สตฺถุนตฺตญฺจ.

สตฺถุสทฺทนฺตสฺส, ปิตาทีนมนฺตสฺส จ อตฺตํ โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ,

ปุน สตฺถุคฺคหณํ สตฺถุโน นิจฺจวิธานตฺถํ. สตฺถานํ.

“อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวา”ติ สฺมาวจนสฺส นาภาโว. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ, สตฺถุ สตฺถุโน สตฺถุสฺส, สตฺถารานํ สตฺถานํ.

“อารโต”ติ วตฺตเต.

๑๖๕. ตโต สฺมิมิ. 

ตโต อาราเทสโต สฺมึวจนสฺส อิการาเทโส โหติ. ปุน ตโตคฺคหเณน อญฺญสฺมาปิ 

สฺมึวจนสฺส อิกาโร. ยถา— ภุวิ, ทิวิ.

๑๖๖. อาโร รสฺสมิกาเร.

อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิกาเร ปเร, สตฺถริ, สตฺถาเรสุ.

เอวํ กตฺตา, กตฺตาโร, โภ กตฺต โภ กตฺตา, ภวนฺโต กตฺตาโร, กตฺตารํ, กตฺตาเร กตฺตาโร, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ. “อุ สสฺมึ สโลโป จา”ติ อุตฺตํ, สโลโป จ. กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ, กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ 

กตฺตุนํ, กตฺตริ, กตฺตาเรสุ, อาราภาเว กตฺตูสุ กตฺตุสุ.

เอวํ—ภตฺตุ วตฺตุ เนตุ โสตุ, ญาตุ เชตุ เฉตฺตุ เภตฺตุ. ทาตุ ธาตุ นตฺตุ โพทฺธุ, วิญฺญาเปตุ อาทโยปิ.

“อุ สสฺมึ สโลโป จา”ติ วตฺตเต.

๑๖๗. สกมนฺธาตาทีนญฺจ.

สกมนฺธาตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อุตฺตมาปชฺชเต สสฺมึ, สโลโป จ, นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา. สกมนฺธาตุ วิย อสฺส ราชิโน วิภโว, เสสํ สมํ. เอวํ มหามนฺธาตุปฺปภุตโย.

ปิตุสทฺทสฺส เภโท. สิมฺหิ อาตฺตํ, สิโลโป, ปิตา.

โยมฺหิ “อาโร, รสฺส”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๖๘. ปิตาทีนมสิมฺหิ.

ปิตาทีนมาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

สิสฺมึ อาราเทสาภาเวปิ อสิมฺหีติ อธิกวจนมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน โตอาทิมฺหิ ปิตาทีนมิกาโร จ. ยถา— ปิติโต, มาติโต, ภาติโต, ธีติโต, ปิติปกฺโข, มาติปกฺโขติ.

ปิตโร, เสสํ กตฺตุสมํ. โภ ปิต โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร, ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร, ปิตรา ปิตุนา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ. ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ 

ปิตูนํ, ทีฆาภาเว ปิตุนํ วา, ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ ปิตุนํ, ปิตริ, ปิตเรสุ ปิตูสุ ปิตุสุ. เอวํ ภาตา, ภาตโร อิจฺจาทิ. 

อุการนฺตํ.

อูการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อภิภูสทฺโท.

ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป. โส อภิภู, โยโลเป กเต เต อภิภู.

“อโฆ รสฺส”นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, โวกาโร. กตรสฺสตฺตา อตฺตาภาโว. อภิภุโว, โภ อภิภุ, ภวนฺโต อภิภู อภิภุโว.

กตรสฺสตฺตา เวอาเทโส น โหติ. เสสํ ภิกฺขุสทฺทสมํ, รสฺสตฺตเมว วิเสโส.อภิภุํ, อภิภู อภิภุโว, อภิภุนา, อภิภูหิ อภิภูภิ, อภิภุโน อภิภุสฺส, อภิภูนํ อิจฺจาทิ.

เอวํ สยมฺภู, เวสฺสภู, ปราภิภู, สหภูอาทโย. สหภูสทฺทสฺส โยนํ โนอาเทโสว วิเสโส. สหภู, สหภู สหภุโว สหภุโน อิจฺจาทิ.

ตถา สพฺพญฺญูสทฺทสฺส โยสฺเวว วิเสโส. โส สพฺพญฺญู เต สพฺพญฺญู, โยโลปาภาเว รสฺสตฺตํ, “ลโต โวกาโร จา”ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยนํ โนอาเทโส. 

วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น จ โวกาโร. สพฺพญฺญุโน, โภ สพฺพญฺญุ, โภนฺโต สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน, สพฺพญฺญุํ, สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน อิจฺจาทิ.

เอวํ มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู กตญฺญู ตถญฺญูวิญฺญู วิทู เวทคู ปารคู อิจฺจาทโย. 

อูการนฺตํ.

เอการนฺโต อปฺปสิทฺโธ.

โอการนฺโต ปุลฺลิงฺโค โคสทฺโท. 

ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, โค คจฺฉติ.

“คาว เส”ติ อิโต “โค”ติ อธิกาโร, “อาวา”ติ จ วตฺตเต.

๑๖๙. โยสุ จ. 

โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุ. จสทฺเทน นา สฺมา สฺมึสุ อิจฺเจเตสุ จ. “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร, สรโลปาทิ. คาโว ติฏฺฐนฺติ.

๑๗๐. อวํมฺหิ จ.

โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาว อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

จสทฺเทน โย นา ส สฺมาสฺมึสุอิจฺเจเตสุ จ อวาเทโส โหติ. คโว คจฺฉนฺติ, เห โค, เห คาโว เห คโว.

ทุติยายํ “อํมฺหี”ติ วตฺตเต.

๑๗๑. อาวสฺสุ วา.

อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วา อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อาวสฺส อ อาว, ตสฺส อาวสทฺทนฺตสฺส. “อํโม”ติอาทินา นิคฺคหีตํ. คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโว.

“โคณ, วา”ติ วตฺตเต.

๑๗๒. สุหินาสุ จ. 

สุ หิ นาอิจฺเจเตสุ สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา. จสทฺเทน เสเสสุ จ. 

โคโณ, โคณา, เห โคณ เห โคณา, โคณํ, โคเณ, โคเณน, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส.

๑๗๓. โคณ นํมฺหิ วา.

สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

โคณานํ, โคณา โคณสฺมา โคณมฺหา, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส, โคณานํ, โคเณ โคณสฺมึ โคณมฺหิ, โคเณสุ.

โคณาเทสาภาเว คาเวน คเวน, โคหิ โคภิ.

๑๗๔. คาว เส. 

“โค อาว เส”อิติ ติปทมิทํ. โคสฺส โอ โค, โคสทฺโทการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ. 

คาวสฺส ควสฺส.

นํมฺหิ “โค, อวา”ติ จ วตฺตเต.

๑๗๕. ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส. 

ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ, โคสทฺโทการสฺส อวาเทโส จ 

ปติมฺหิ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส. จสทฺเทน อสมาเสปิ อํ อวาเทสา. ควํปติสฺส เถรสฺส, ควํ.

“สุหินาสุ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน นํมฺหิ คุอาเทโส. “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติสุตฺเต จสทฺเทน นการาคโม จ. คุนฺนํ โคนํ วา.

คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา, โคหิ โคภิ, คาวสฺส ควสฺส, ควํ คุนฺนํ โคนํ, คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมึ คเว ควมฺหิ ควสฺมึ, คาเวสุ คเวสุ โคสุ. 

โอการนฺตํ. 

ปุริโส คุณวา ราชา, สา’คฺคิ ทณฺฑี จ ภิกฺขุ จ;

สตฺถา’ภิภู จ สพฺพญฺญู, โคติ ปุลฺลิงฺคสงฺคโห.

ปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํ.

อิตฺถิลิงฺค

อถ อิตฺถิลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต.

อการนฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อปฺปสิทฺโธ.

อาการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค กญฺญาสทฺโท. “กญฺญ”อิติ ฐิเต—

๑๗๖. อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย. 

อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปโร อาปฺปจฺจโย โหติ.

ปกตฺยตฺถโชตกา อิตฺถิญปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;

ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกา.

“สรโลโป”ติอาทินา ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต, ปรนยเน จ กเต “ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค”นฺติ วุตฺตตฺตาว ปจฺจยนฺตสฺสาปิ อลิงฺคตฺตาวิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ตเวตุนาทีสุ จา”ติ เอตฺถ วคฺคหเณน อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตสฺสาปิ นามพฺยปเทโส. ปุเร วิยสฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป. สา กญฺญา.

พหุวจเน “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อิโต “สญฺโญ”, “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิโต 

“อิตฺถิขฺยา”ติ จ วตฺตเต.

๑๗๗. อา โฆ.

ลิงฺคสฺสนฺโต อากาโร ยทา อิตฺถิขฺโย, ตทา ฆสญฺโญ โหตีติ ฆสญฺญายํ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ วิกปฺเปน โยโลโป. ตา กญฺญา กญฺญาโย.

อาลปเน “สขโต คสฺเส วา”ติ อิโต “คสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๗๘. ฆเต จ. 

ฆโต ปรสฺส คสฺส เอกาโร โหติ, สรโลปาทิ. 

โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา กญฺญาโย. อํมฺหิ สรโลปปกติภาวา กญฺญํ, กญฺญา กญฺญาโย.

ตติยาทีสุ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อิโต “อาโย, เอกวจนาน”นฺติ จ วตฺตเต. 

๑๗๙. ฆโต นาทีนํ. 

ฆสญฺญโต ลิงฺคสฺสาการา ปเรสํ นาทีนํ สฺมึปริยนฺตานํ เอกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายาเทโส โหติ. สรโลปปรนยนานิ. กญฺญาย, กญฺญาหิ กญฺญาภิ, กญฺญาย, กญฺญานํ, กญฺญาย, กญฺญาหิ กญฺญาภิ, กญฺญาย, กญฺญานํ.

สฺมึมฺหิ—

๑๘๐. ฆปโต สฺมึ ยํ วา. 

ฆปโต ปรสฺส สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วา, อญฺญตฺถายาเทโส. 

กญฺญายํ กญฺญาย, กญฺญาสุ.

เอวมญฺเญปิ—

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา;

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.

ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา,

ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;

คาถา เสนา เลขา สาลา,

มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณา ปชา;

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.

อูกาเสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;

วิสาขา วิสิขา สาขา, วจา วญฺฌา ชฏา ฆฏา.

เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.

ปภา สีมา ขมา ชายา,

ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลีลา,

ลาเล’ลา เมขลา กลา.

วฬวา’ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.

อมฺมาทีนํ อาลปเนว รูปเภโท. อมฺมา, อมฺมา อมฺมาโย.

คสฺส “ฆเต จา”ติ เอกาเร สมฺปตฺเต—

๑๘๑. น อมฺมาทิโต. 

อมฺมา อนฺนาอิจฺเจวมาทิโต ปรสฺส คสฺส อาลปเนกวจนสฺส น เอการตฺตํ โหติ. 

“อากาโร วา”ติ รสฺสตฺตํ.

โภติ อมฺม โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา อมฺมาโย. เอวํ อนฺนา, อนฺนา อนฺนาโย, โภติ อนฺน โภติ อนฺนา, โภติโย อนฺนา อนฺนาโย. อมฺพา, อมฺพา อมฺพาโย, โภติ อมฺพ โภติ อมฺพา, โภติโย อมฺพา อมฺพาโย อิจฺจาทิ. 

อาการนฺตํ.

อิการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค รตฺติสทฺโท.

ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, รตฺติ.

พหุวจเน “สญฺญา, อิวณฺณุวณฺณา”ติ จ วตฺตเต.

๑๘๒. เต อิตฺถิขฺยา โป.

อิตฺถิยา อาขฺยา สญฺญา อิตฺถิขฺยา, ลิงฺคสฺสนฺตา เต อิวณฺณุวณฺณายทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญา โหนฺตีติ ปสญฺญายํ “ฆปโต จา”ติอาทินา โยโลโป, “โยสุ กต”อิจฺจาทินา ทีโฆ. รตฺตี รตฺติโย รตฺโย วา, เห รตฺติ, เห รตฺตี เห รตฺติโย.

“อํโม”ติอาทินา นิคฺคหีตํ, รตฺตึ, รตฺตี รตฺติโย;

ตติยาทีสุ “เอกวจนานํ, นาทีน”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๘๓. ปโต ยา. 

ปสญฺญโต อิวณฺณุวณฺเณหิ ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาอาเทโส 

โหติ. รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ.

ปญฺจมิยํ—

๑๘๔. อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา.

ปอิจฺเจตสฺมา ปเรสํ สฺมึ สฺมาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อํ อาอาเทสา โหนฺติ วา. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน อุวณฺณนฺตโต น โหนฺติ, อิวณฺณนฺตโตปิ ยถาปโยคํ.

“สเร, ยกาโร”ติ จ วตฺตเต, สีหมณฺฑูกคตีหิ โยวจเนกวจนคฺคหณญฺจ.

๑๘๕. ปสญฺญสฺส จ. 

ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โยวจเนกวจนวิภตฺตีนมาเทเส สเร ปเร ยกาโร โหติ. 

เอตฺถ จ ยการสฺเสวาธิการโต ปสญฺญคฺคหเณน อิวณฺโณว คยฺหติ, จคฺคหณํ “รตฺโต”ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ. รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ. สฺมึวจเน อมาเทสยการาเทสา, รตฺยํ. 

ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํอาเทโส, รตฺติยํ.

อญฺญตฺถ “อํ, สฺมึ, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๘๖. อาทิโต โอ จ. 

อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ โออาเทสา โหนฺติ วา. จสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ อา อํ โออาเทสา. รตฺยา รตฺตึ รตฺโต รตฺติยา, รตฺตีสุ รตฺติสุ.

เอวมญฺญานิปิ—

ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;

สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.

ภูมิ ชาติ ปีติ สูติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ;

ทิฏฺฐิ วุฑฺฒิ ตุฏฺฐิ ยฏฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ;

สติ มติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ.

รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุนฺทุภิ โทณิ อฏวิ ฉวิ อาทีนิ อิการนฺตนามานิ. 

อิการนฺตํ. 

อีการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค อิตฺถีสทฺโท.

“อิตฺถ”อิตีธ “อิตฺถิยํ, ปจฺจโย”ติ จ วตฺตเต.

๑๘๗. นทาทิโต วา อี.

นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานา ลิงฺคมฺหา อีปฺปจฺจโย โหติ. 

วาคฺคหณมนทาทิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เตน ปุถุควาทิโต จ อี.

สรโลเป “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาโว นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อิตฺถี, อิตฺถี “อโฆ รสฺส”นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, อิตฺถิโย. สมฺโพธเน “ฌลปา รสฺส”นฺติ รสฺสตฺตํ. โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถี อิตฺถิโย.

ทุติเยกวจเน “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.

๑๘๘. อํ ยมีโต ปสญฺญโต. 

ปสญฺญโต อีการโต ปรสฺส อํวจนสฺส ยํ โหติ วา. 

อิตฺถิยํ อิตฺถึ, อิตฺถีอิตฺถิโย, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยํ อิตฺถิยา, อิตฺถีสุ.

เอวํ นที, นที. โยโลปาภาเว “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน โยนโมกาโร จ, “ปสญฺญสฺส จา”ติ อีการสฺส ยกาโร, “ยวตํ ตลน”อิจฺจาทินา ทฺยสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตํ. นชฺโช สนฺทนฺติ, นทิโย.

เอตฺถ เจวํ สิชฺฌนฺตานํ นชฺโชอาทีนํ วุตฺติยํ อานตฺตคฺคหณาทินา นิปฺผาทนํ อตฺรชสุคตาทีนํ วิย นิปฺผาทนูปายนฺตรทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. 

เห นทิ, เห นที เห นชฺโชเห นทิโย, นทิยํ นทึ, นที นชฺโช นทิโย. อมาทิสุตฺเต อา ปโตติ โยควิภาเคน กฺวจิ นาสานญฺจาตฺตํ, เตน น ชจฺจา วสโล โหติ, ปถพฺยา เอกรชฺเชนาติ อาทิ จ สิชฺฌติ, ปุเร วิย ยการชการาเทสทฺวิตฺตานิ.

นชฺชา กตํ นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชา นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชํ นทิยํ นทิยา, นทีสุ. อญฺเญปิ—

มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;

นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขี.

คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;

วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี—

อิจฺจาทโย อิตฺถีสทฺทสมา.

ตเถว มาตุลสทฺทโต อีปฺปจฺจเย กเต—

๑๘๙. มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร.

มาตุล อยฺยกวรุณอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปจฺจเย ปเร, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, สรโลปาทิ. มาตุลานี, เอวํ อยฺยกานี, วรุณานี, เสสํ อิตฺถีสทฺทสมํ.

อนทาทีสุ ปุถุสทฺทโต อีปฺปจฺจโย. “โอ สเร จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน อุการสฺส อวาเทโส. ปุถวี, ปุถวิโย. สสฺมา สฺมึสุ ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยํ ปุถวิยํ ปุถวิยา อิจฺจาทิ.

โคสทฺทโต “นทาทิโต วา อี”ติ อีปฺปจฺจโย. มหาวุตฺตินา วา “คาว เส”ติ เอตฺถ คาวอิติ โยควิภาเคน วา โอการสฺส อาวาเทโส. คาวี, คาวี คาวิโยอิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.

“มานว”อิตีธ “อิตฺถิยํ, วา, อี”ติ จ วตฺตเต.

๑๙๐. ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุหิ. 

ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อีปฺปจฺจโย โหติ. วาธิกาโร กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, สรโลปาทิ. มานวี, เอวํ นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.

“คุณวนฺตุ อี”อิตีธ “วา”ติ วตฺตเต.

๑๙๑. นฺตุสฺส ตมีกาเร.

สพฺพสฺเสว นฺตุปฺปจฺจยสฺส ตกาโร โหติ วา อีการปฺปจฺจเย ปเร, อญฺญตฺถ สรโลปาทิ. 

คุณวตี, คุณวตี คุณวติโย, คุณวนฺตี, คุณวนฺตี คุณวนฺติโยอิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.

เอวํ กุลวตี, สีลวตี, ยสวตี, รูปวตี, สติมตี, โคตฺตมตี. มหนฺตสทฺทโต “นทาทิโต วา อี”ติ อีปฺปจฺจโย, นฺตุพฺยปเทโส วิกปฺเปน ตการาเทโส. มหตี มหนฺตี. 

“ภวนฺต อี”อิตีธ “อีกาเร”ติ วตฺตเต.

๑๙๒. ภวโต โภโต.

สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร อิตฺถิคเต ปเร. 

สา โภตี, โภตี โภติโย, เห โภติ, เห โภตี โภติโย อิจฺจาทิ. 

“ภิกฺขุ” อิตีธ “อิตฺถิย”นฺติ วตฺตเต “วา”ติ จ.

๑๙๓. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.

ปติ ภิกฺขุ ราชอิจฺเจเตหิ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิลิงฺเคหิ อินีปฺปจฺจโย โหติ.“สรโลโป’าเทส”อิจฺจาทิสุตฺเต ตุคฺคหเณน กฺวจิ ปุพฺพโลปสฺส นิเสธนโต “วา ปโร อสรูปา”ติ สรโลโป. 

ภิกฺขุนี, ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิโย อิจฺจาทิ. คหปติสทฺทโต อินี, “อตฺต”มิติ วตฺตเต.

๑๙๔. ปติสฺสินีมฺหิ. 

ปติสทฺทสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชเต อินีปฺปจฺจเย ปเร. ตเถว ปรสเร ลุตฺเต “ปุพฺโพ จา”ติ ทีโฆ, คหปตานี. 

ตเถว ราชสทฺทโต อินี, สรโลปปกติภาวา, ราชินี. อีการนฺเตสุ ทณฺฑีสทฺทโต อินี, สรโลปาทิ, ทณฺฑินี, ทณฺฑินี ทณฺฑินิโย, เอวํ หตฺถินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ปิยภาณินี อิจฺจาทิ. 

“โปกฺขรินี” อิตีธ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการนการานํ อการณการาเทสา, โปกฺขรณี, โปกฺขรณี. “ตโต โยนโม ตู”ติ สุตฺเต ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร จ, อีการสฺส ยกาโร, “ยวต”มิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ณฺยสฺส ญกาโร, ทฺวิตฺตํ. โปกฺขรญฺโญ โปกฺขรณิโย วา อิจฺจาทิ.

วาธิกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน วิทู ยกฺขาทิโตปิ อินี, ปรจิตฺตวิทุนี, สรโลปรสฺสตฺตานิ, ปรจิตฺตวิทุนี ปรจิตฺตวิทุนิโย, ยกฺขินี ยกฺขินิโย, สีหินี สีหินิโย อิจฺจาทิ. 

อีการนฺตํ. 

อุการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ยาคุสทฺโท.

ตสฺส รตฺติสทฺทสฺเสว รูปนโย. อมาเทสาทิอภาโวว วิเสโส.

ยาคุ, ยาคู ยาคุโย, เห ยาคุ, เห ยาคู ยาคุโย, ยาคุํ, ยาคูยาคุโย, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ ยาคุสุ. 

เอวํ ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กจฺฉุ กณฺฑุ รชฺชุ กเรณุ ปิยงฺคุ สสฺสุอาทีนิ. 

มาตุสทฺทสฺส เภโท. ตสฺส ปิตุสทฺทสฺเสว รูปนโย.

“อารตฺต”มิติ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส.

มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตเร มาตโร, มาตรา มาตุยา มตฺยา, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อุการโลโป, รสฺสตฺตญฺจ. 

มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ มาตุหิ มาตุภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตรา มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุ มาตุสุ. 

เอวํ ธีตา, ธีตโร, ทุหิตา, ทุหิตโร อิจฺจาทิ. 

อุการนฺตํ. 

อูการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ชมฺพูสทฺโท.

ชมฺพู, ชมฺพู ชมฺพุโย, เห ชมฺพุ, เห ชมฺพู ชมฺพุโย, ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ. 

เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสูรู, สมานิ ขลุ ชมฺพุยา.

อูการนฺตํ. 

โอการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค โคสทฺโท.

ตสฺส ปุลฺลิงฺคโคสทฺทสฺเสว รูปนโย.

กญฺญา รตฺติ นที อิตฺถี, มาตุลานี จ ภิกฺขุนี;

ทณฺฑินี ยาคุ มาตา จ, ชมฺพู โคติตฺถิสงฺคโห.

อิตฺถิลิงฺคํ นิฏฺฐิตํ.

นปุํสกลิงฺค

อถ นปุํสกลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต. 

อการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตสทฺโท.

ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “จิตฺต สิ” อิตีธ—

“นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจ”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๙๕. สึ. 

สิ, อํอิติ ทฺวิปทมิทํ. อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ ปรสฺส สิวจนสฺส อํ โหติ นิจฺจํ. สรโลปปกติภาวาทิ, จิตฺตํ.

พหุวจเน “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ วตฺตเต.

๑๙๖. อโต นิจฺจํ. 

อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ. 

“สพฺพโยนีนมาเอ”ติ นิสฺส วา อากาโร. อญฺญตฺถ “โยสุ กต”อิจฺจาทินา ทีโฆ. จิตฺตา จิตฺตานิ. 

โยนํ นิภาเว จาเอตฺเต, สิทฺเธปิ อวิเสสโต;

“อโต นิจฺจ”นฺติ อารมฺภา, อาเอตฺตํ กฺวจิเทวิธ.

อาลปเน คโลโป. เห จิตฺต, เห จิตฺตา จิตฺตานิ, ทุติยายํ นิสฺส วิกปฺเปเนกาโร. จิตฺตํ, จิตฺเต จิตฺตานิ. 

เสสํ ปุริสสทฺเทน สมํ.

เอวมญฺญานิปิ—

ปุญฺญปาป ผล รูป สาธนํ,

โสต ฆาน สุข ทุกฺข การณํ;

ทาน สีล ธน ฌาน โลจนํ,

มูล กูล พล ชาลมงฺคลํ.

นฬิน ลิงฺค มุข’งฺค ชล’มฺพุชํ,

ปุลิน ธญฺญหิรญฺญปทา’มตํ;

ปทุม ปณฺณ สุสาน วนา’ยุธํ,

หทย จีวร วตฺถ กุลิ’นฺทฺริยํ.

นยน วทน ยาโน’ทาน โสปาน ปานํ,

ภวน ภุวน โลหา’ลาต ตุณฺฑ’ณฺฑ ปีฐํ;

กรณ มรณ ญาณา’รมฺมณา’รญฺญตาณํ,

จรณ นคร ตีรจฺฉตฺต ฉิทฺโท’ทกานิ—

อิจฺจาทีนิ.

กมฺมสทฺทสฺส ตติเยกวจนาทีสุ รูปเภโท.

กมฺมํ, กมฺมา กมฺมานิ, เห กมฺม, เห กมฺมา กมฺมานิ, กมฺมํ, กมฺเมกมฺมานิ.

“วา, อุ, นามฺหิ, จา”ติ จ วตฺตเต.

๑๙๗. อ กมฺมนฺตสฺส จ.

กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุการอการาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

อนฺตคฺคหเณน ถามทฺธาทีนมนฺตสฺสปิ อุตฺตํ. 

จสทฺทคฺคหเณน ยุว มฆวานมนฺตสฺส อา โหติ กฺวจิ นา สุอิจฺเจเตสุ. 

กมฺมุนา กมฺมนา กมฺเมน วา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ.

สสฺมาสุ “อุ นามฺหิ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จุกาโร วา, สสฺมาสูติ อุตฺตํ. 

กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ, กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ.

สฺมึวจเน “พฺรหฺมโต ตุ สฺมึนี”ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ นิ โหติ. กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมึ, กมฺเมสุ. 

เอวํ ถามุนา ถาเมน ถามสา วา, ถามุโน ถามสฺส, ถามุนา ถามา. อทฺธุนา, อทฺธุโน อิจฺจาทิ ปุริมสมํ. 

คุณวนฺตุ สิ, “สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺส, สิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.

๑๙๘. อํ นปุํสเก.

นปุํสเก วตฺตมานสฺส ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธิโน นฺตุปฺปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

คุณวํ จิตฺตํ. โยมฺหิ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อตฺตํ, อิกาโร จ. คุณวนฺติ, คุณวนฺตานิ,

เสสํ เญยฺยํ. 

คจฺฉนฺต สิ, “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ”มิติ อํ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ. 

อการนฺตํ.

อาการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อสฺสทฺธาสทฺโท.

“อสฺสทฺธา”อิติ ฐิเต—

“สมาสสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ สมาสนฺตสฺส รสฺสตฺตํ,

สมาสตฺตา นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. เสสํ จิตฺตสมํ.

อสฺสทฺธํ กุลํ, อสฺสทฺธา อสฺสทฺธานิ กุลานิ อิจฺจาทิ.

ตถา มุขนาสิกาสทฺโท. ตสฺส ทฺวนฺเทกตฺตา สพฺพตฺเถกวจนเมว. มุขนาสิกํ, เห มุขนาสิก, มุขนาสิกํ, มุขนาสิเกน อิจฺจาทิ. 

อาการนฺตํ. 

อิการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อฏฺฐิสทฺโท.

สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, อฏฺฐิ.

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๙๙. โยนํ นิ นปุํสเกหิ.

นปุํสกลิงฺเคหิ ปเรสํ สพฺเพสํ โยนํ นิ โหติ วา.

อฏฺฐีนิ, อญฺญตฺถ นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จ, อฏฺฐี, ตถา เห อฏฺฐิ, เห อฏฺฐี อฏฺฐีนิ, อฏฺฐึ, อฏฺฐี อฏฺฐีนิ, อฏฺฐินา อิจฺจาทิ อคฺคิสทฺทสมํ. 

เอวํ สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ อจฺจิ อิจฺจาทีนิ. 

อิการนฺตํ.

อีการนฺโต นปุํสกลิงฺโค สุขการีสทฺโท.

“สุขภารี สิ” อิตีธ อนปุํสกตฺตาภาวา สิสฺมิมฺปิ “อโฆ รสฺส”มิจฺจาทินา รสฺสตฺตํ, สิโลโป. สุขการิ ทานํ, สุขการี สุขการีนิ, เห สุขการิ, เห สุขการี เห สุขการีนิ, สุขการินํ สุขการึ, สุขการี สุขการีนิ.

เสสํ ทณฺฑีสทฺทสมํ. เอวํ สีฆยายีอาทีนิ. 

อีการนฺตํ.

อุการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อายุสทฺโท. ตสฺส อฏฺฐิสทฺทสฺเสว รูปนโย.

อายุ, อายู อายูนิ, เห อายุ, เห อายู เห อายูนิ, อายุํ, อายู อายูนิ, อายุนา อายุสาติ มโนคณาทิตฺตา สิทฺธํ. อายูหิ อายูภิ, อายุโน อายุสฺส, อายูนมิจฺจาทิ.

เอวํ จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ หิงฺคุ สิคฺคุ วตฺถุ มตฺถุ ชตุ อมฺพุ อสฺสุอาทีนิ. 

อุการนฺตํ.

อูการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โคตฺรภูสทฺโท.

โคตฺรภู สิ, นปุํสกตฺตา รสฺสตฺตํ, สิโลโป. โคตฺรภุ จิตฺตํ, โคตฺรภูโคตฺรภูนิ, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู เห โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค อภิภูสทฺทสมํ.

เอวํ อภิภู สยมฺภู ธมฺมญฺญูอาทีนิ. 

อูการนฺตํ.

โอการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตโคสทฺโท.

“จิตฺตา คาโว อสฺส กุลสฺสา”ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาเส กเต “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ โอการสฺส ฐานปฺปยตนาสนฺนตฺตา รสฺสตฺตมุกาโร, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป. จิตฺตคุ กุลํ, จิตฺตคู จิตฺตคูนิ อิจฺจาทิ อายุสทฺทสมํ. 

โอการนฺตํ.

จิตฺตํ กมฺมญฺจ อสฺสทฺธ-มถฏฺฐิ สุขการิ จ;

อายุ โคตฺรภู ธมฺมญฺญู, จิตฺตคูติ นปุํสเก.

นปุํสกลิงฺคํ นิฏฺฐิตํ. 

สพฺพนาม

อถ สพฺพนามานิ วุจฺจนฺเต.

สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อญฺญ, อญฺญตร, อญฺญตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ, ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิติ สตฺตวีสติ สพฺพนามานิ, ตานิ สพฺพนามตฺตา ติลิงฺคานิ.

ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถ, โส ยทา ปุลฺลิงฺควิสิฏฺฐตฺถาภิธายี, ตทา รูปนโย. ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “โส”ติ สิสฺส โอกาโร, สรโลปปรนยนานิ. สพฺโพ ชโน.

พหุวจเน “สพฺพ โย” อิตีธ “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ สพฺพาทีนํ สพฺพนามสญฺญา.

“โย”ติ วตฺตเต.

๒๐๐. สพฺพนามการเต ปฐโม.

สพฺเพสํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ นามานิ สพฺพนามานิ, เตสํ สพฺเพสํ สพฺพนามสญฺญานํ ลิงฺคานํ อการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺตมาปชฺชเต. สพฺเพ ปุริสา.

อการโตติ กึ? สพฺพา อมู.

เห สพฺพ สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิ. 

จตุตฺเถกวจเน อายาเทเส สมฺปตฺเต—

“อโต, อา เอ, สฺมาสฺมึนํ, อาย จตุตฺเถกวจนสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๒๐๑. ตโย เนว จ สพฺพนาเมหิ.

อการนฺเตหิ สพฺพนาเมหิ ปเรสํ สฺมา สฺมึ อิจฺเจเตสํ, จตุตฺเถกวจนสฺส จ อา เอ อายอิจฺเจเต อาเทสา เนว โหนฺตีติ อายาเทสาภาโว. 

จคฺคหณํ กตฺถจิ ปฏิเสธนิวตฺตนตฺถํ, เตน ปุพฺพาทีหิ สฺมา สฺมึนํ อา เอ จ โหนฺติ. สพฺพสฺส.

“อกาโร, เอ”ติ จ วตฺตเต.

๒๐๒. สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ. 

สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

“สพฺพนามโต”ติ จ วตฺตเต. 

๒๐๓. สพฺพโต นํ สํสานํ. 

สพฺพโต สพฺพนามโต ปรสฺส นํวจนสฺส สํ สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.

สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ.

อิตฺถิยํ “อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย”ติ อาปฺปจฺจโย. อญฺญํ กญฺญาสทฺทสมํ อญฺญตฺร ส นํ สฺมึวจเนหิ. 

สพฺพา ปชา, สพฺพา สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ.

จตุตฺเถกวจเน “สพฺพนามโต วา”, สพฺพโต โกติ อิโต “สพฺพโต”ติ จ วตฺตเต.

๒๐๔. ฆปโต สฺมึสานํ สํสา.

สพฺพโต สพฺพนามโต ฆปสญฺญโต สฺมึ สอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ สํ สาอาเทสา 

โหนฺติ วา. 

“สํสาสฺเวกวจเนสุ จา”ติ วตฺตเต.

๒๐๕. โฆ รสฺสํ. 

ฆสญฺโญ อากาโร รสฺสมาปชฺชเต สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ.

“สาคโม”ติ วตฺตเต. 

๒๐๖. สํสาสฺเวกวจเนสุ จ.

สํ สาอิจฺเจเตสุ เอกวจนฏฺฐานสมฺภูเตสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ. 

สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ. 

สฺมึมฺหิ “สพฺพนามโต, ฆปโต”ติ จ วตฺตเต.

๒๐๗. เนตาหิ สฺมิมายยา. 

เอเตหิ สพฺพนาเมหิ ฆปสญฺเญหิ ปรสฺส สฺมึวจนสฺส เนว อาย ยาเทสา โหนฺตีติ อายาภาโว. 

วาธิการโต กฺวจิ โหติ ทกฺขิณาย อุตฺตรายาติ อาทิ. 

สํยมาเทสา, สพฺพสฺสํ สพฺพายํ, สพฺพาสุ.

นปุํสเก สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ, เห สพฺพ, เห สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺเค วิย เญยฺยํ. 

เอวํ กตราทีนํ อญฺญตมสทฺทปริยนฺตานํ ตีสุปิ ลิงฺเคสุ รูปนโย.

ตตฺถ กตรกตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา. อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโน. อิตรสทฺโท วุตฺตปฺปฏิโยควจโน. อญฺญสทฺโท อธิกตาปรวจโน. อญฺญตร อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถา. 

“โย, สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ จ วตฺตเต.

๒๐๘. ทฺวนฺทฏฺฐา วา.

ทฺวนฺทสมาสฏฺฐา สพฺพนามการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺตมาปชฺชเต วา. 

กตโร จ กตโม จาติ กตรกตเม, กตรกตมา วา อิจฺจาทิ.

ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถานวจนา.

ปุพฺโพ กาโล. พหุวจเน “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ เอตฺถ ปราติ นิทฺเทสโต ปุพฺพาทีหิ โยวจนสฺส วิกปฺเปเนกาโร.

ปุพฺเพ ปุพฺพา, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺเพ เห ปุพฺพา, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ, ปุพฺเพน, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ. “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ วิกปฺเปนากาเรการา. 

ปุพฺพา ปุพฺพสฺมา ปุพฺพมฺหา, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ, ปุพฺเพ ปุพฺพสฺมึ ปุพฺพมฺหิ, ปุพฺเพสุ. 

อิตฺถิยํ ปุพฺพา ทิสา, ปุพฺพา ปุพฺพาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํ. 

นปุํสเก ปุพฺพํ ฐานํ, ปุพฺพานิ, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺพานิ, ปุพฺพํ, ปุพฺพานิ, เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ ปราปรทกฺขิณุตฺตราธรสทฺทา. 

“สพฺพนามโต, ทฺวนฺทฏฺฐา”ติ จ วตฺตเต.

๒๐๙. นาญฺญํ สพฺพนามิกํ.

ทฺวนฺทฏฺฐา สพฺพนามโต ปรสฺส โยวจนสฺส ฐเปตฺวา เอตฺตํ อญฺญํ สพฺพนามิกํ การิยํ น โหตีติ สํสานมาเทสาภาโว. ปุพฺพาปรานํ, ปุพฺพุตฺตรานํ อธรุตฺตรานํ, “นาญฺญํ สพฺพนามิก”นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน ตติยาสมาเสปิ. 

มาสปุพฺพาย, มาสปุพฺพานํ.

“นาญฺญํ สพฺพนามิก”นฺติ จ วตฺตเต.

๒๑๐. พหุพฺพีหิมฺหิ จ. 

พหุพฺพีหิมฺหิ จ สมาเส สพฺพนามิกวิธานํ นาญฺญํ โหติ. ปิยปุพฺพาย, ปิยปุพฺพานํ, ปิยปุพฺเพ.

จสทฺทคฺคหเณน ทิสตฺถสพฺพนามานํ พหุพฺพีหิมฺหิ สพฺพนามิกวิธานํว โหติ.

ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยทนฺตราฬนฺติ อตฺเถ พหุพฺพีหิ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, เอวํ อุตฺตรปุพฺพสฺสํ, อุตฺตรปุพฺพสฺสา อิจฺจาทิ.

ยเตตสทฺทาทีนมาลปเน รูปํ น สมฺภวติ. ยสทฺโท อนิยมตฺโถ.

โย ปุริโส, เย ปุริสา, ยํ, เย. ยา กญฺญา, ยา ยาโย, ยํ, ยา ยาโย. ยํ จิตฺตํ, ยานิ, ยํ, ยานิ. เสสํ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํ.

ต เอต อิม อมุ กึอิจฺเจเต ปรมฺมุข สมีป อจฺจนฺตสมีปทูร ปุจฺฉนตฺถวจนา.

ตสทฺทสฺส เภโท. “ต สิ” อิตีธ—

“อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหีติ, ส”มิติ จ วตฺตเต.

๒๑๑. เอตเตสํ โต. 

เอต ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

โส ปุริโส. 

สพฺพนามคฺคหณญฺจ, อิโต ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต.

๒๑๒. ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ.

ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ วา สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ.

เน เต, นํ ตํ, เน เต, เนน เตน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ.“สพฺพสฺส, ตสฺส วา สพฺพตฺถา”ติ จ วตฺตเต.

๒๑๓. สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตํ. 

ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมึ สํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ. อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํ.

“สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต “สฺมาสฺมึนํ, มฺหามฺหี”ติ จ วตฺตเต.

๒๑๔. น ติเมหิ กตากาเรหิ. 

ต อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ ปเรสํ สฺมาสฺมึนํ มฺหามฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺติ.

อสฺมา นสฺมา ตสฺมา นมฺหา ตมฺหา, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ, อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํ, 

อสฺมึ นสฺมึ ตสฺมึ นมฺหิ ตมฺหิ, เนสุ เตสุ. 

อิตฺถิยํ “ตา สิ” อิตีธ สาเทสสิโลปา. สา กญฺญา, นตฺตํ. นา ตา นาโย ตาโย, นํ ตํ, นา ตา นาโย ตาโย, นาย ตาย, นาหิ ตาหิ นาภิ ตาภิ. 

“เอติมาสมี”ติ อิโต เอติมาคฺคหณญฺจ “ตสฺสา วา”ติ อิโต ตคฺคหณญฺจ ปญฺจมิยนฺตวเสน วตฺตเต “วา”ติ จ.

๒๑๕. ตโต สสฺส สฺสาย. 

ตโต ตา เอตา อิมาโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วา.

“สํสาสฺเวกวจเนสุ จ, อิ”อิติ จ วตฺตเต. 

๒๑๖. ตสฺสา วา.

ตาอิจฺเจตสฺส อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส อนฺตสฺส อิกาโร โหติ วา สํ สาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ. 

ติสฺสาย ตสฺสาย อสฺสาย นสฺสาย อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสา นาย ตาย, นาสํ ตาสํ.

ปญฺจมีฉฏฺฐีสุ ตติยาจตุตฺถีสมํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ นสฺสํ ติสฺสํ ตสฺสํ นายํ ตายํ, นาสุ ตาสุ.

นปุํสเก สิมฺหิ สาเทสาภาวา นตฺตํ. นํ ตํ, นานิ ตานิ, นํ ตํ, นานิ ตานิ, เนน เตนอิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

เอต สิ, “เอตเตสํ โต”ติ สการาเทโส. เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต อิจฺจาทิ สพฺพสทฺทสมํ. 

อิตฺถิยํ เอตา สิ, สาเทโส. เอสา กญฺญา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตา เอตาโย, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิ. ส สฺมึสุ ปน “สํสาสฺเวกวจเนสุ จา”ติ วตฺตเต.

๒๑๗. เอติมาสมิ. 

อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต สโร อิกาโร โหติ สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ. 

สาเทสคติกตฺตา สฺสายาเทเสปิ. จสทฺทาธิการโต อญฺเญกาสทฺทาทีนมนฺตสฺส จ.

เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิ, เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอติสฺสํ เอตายํ, เอตาสุ.

จสทฺทโต อญฺญิสฺสา อญฺญาย, อญฺญิสฺสํ อญฺญายํ. เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํ. อิตริสฺสา อิตราย, อิตริสฺสํ อิตรายํ อิจฺจาทิ.

นปุํสเก เอตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เสสํ เญยฺยํ. 

อิมสทฺทสฺส เภโท. อิม สิ— 

“สพฺพสฺสิมสฺสา”ติ วตฺตเต.

๒๑๘. อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ.

อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อนปุํสกสฺส อยํอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สิโลโป. 

อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเม. 

๒๑๙. อนิมิ นามฺหิ จ.

อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อน อิมิอาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตํ คหณํ. อเนน อิมินา. 

“สุนํหิสู”ติ วตฺตเต.

๒๒๐. สพฺพสฺสิมสฺเส วา.

สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุ.

อาปฺปจฺจยนฺตานิทฺเทสา, สพฺพตฺถาติ อวุตฺตโต;

อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตฺถ, คหณญฺหิ อิมสฺสิติ.

เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ. 

“สพฺพสฺส, วา, สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺต”นฺติ จ วตฺตเต.

๒๒๑. อิมสทฺทสฺส จ. 

อิมสทฺทสฺส จ สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา สสฺมาสฺมึสํสาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ.

อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมา อิมสฺมา อิมมฺหา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ, อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมึ อิมสฺมึ อิมมฺหิ, เอสุ อิเมสุ. 

อิตฺถิยํ อิมา สิ, อยมาเทสสิโลปา.

อยํ กญฺญา, อิมา อิมาโย, อิมํ, อิมา อิมาโย, อิมาย, อิมาหิ อิมาภิ. 

จตุตฺถิยํ อตฺตํ, อิการสฺสายาเทสา จ, อสฺสาย อิมิสฺสาย อสฺสา อิมิสฺสา อิมาย, อิมาสํ อิมาสานํ. 

สตฺตมิยํ อสฺสํ อิมิสฺสํ อิมิสฺสา วา, “เตสุ วุทฺธิโลปา”ทินา สฺมึวจนสฺส วา สาเทโส. 

อิมายํ, อิมาสุ. เสสํ เญยฺยํ.

นปุํสเก อิม สิ, “สวิภตฺติสฺส, วา”ติ จ วตฺตเต.

๒๒๒. อิมสฺสิทมํสิสุ น ปุํสเก.

นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทํ โหติ วา อํสิสุ ปเรสุ.

อิทํ จิตฺตํ วิโรจติ, อิมํ, อิมานิ, อิทํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อิมํ, อิมานิ, อเนน อิมินา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค วิย เญยฺยํ.

อมุสทฺทสฺส เภโท. อมุ สิ— 

“วา, อนปุํสกสฺส, สิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.

๒๒๓. อมุสฺส โม สํ. 

อนปุํสกสฺส อมุสทฺทสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต วา สิมฺหิ ปเร. อสุ ราชา. 

“สพฺพนามโต, วา”ติ จ วตฺตเต. 

๒๒๔. สพฺพโต โก. 

สพฺพโต สพฺพนามโต ปโร กอิจฺจยมาคโม โหติ วา. ปุน สพฺพโตคฺคหเณน หีนาทิโตปิ โก. 

“อมุสฺส โมส”นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน กกาเรปิ สาเทโส. 

อสุโก, อสุกา, อสุกํ. สาเทสาภาเว อมุโก, อมุกา, อมุกํ อิจฺจาทิ.

พหุวจเน “ลโต โวกาโร จา”ติ สุตฺเต อนุวตฺตมานวาคฺคหเณน โวกาโร น โหติ, นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จ.

อมู ปุริสา, อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺส. 

“อมุสฺสาทุ”นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน อทุํอาเทโส, อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมา อมุมฺหา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺส อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมึ อมุมฺหิ, อมูสุ อมุสุ.

อิตฺถิยํ สิมฺหิ สาเทสาทิ.

อสุ กญฺญา อสุกา อมุกา วา, อมู อมุโย, อมุํ, อมู อมุโย, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุสฺสํ อมุยํ อมุยา, อมูสุ.

นปุํสเก อมุ สิ. “สวิภตฺติสฺส”, อิมสฺสิทมิจฺจาทิโต “อํสิสุ นปุํสเก”ติ จ วตฺตเต.

๒๒๕. อมุสฺสาทุํ. 

นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํ โหติ อํสิสุ ปเรสุ. 

อทุํ ปุปฺผํ, อมู อมูนิ, อทุํ, อมู อมูนิ, อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

กึสทฺทสฺส เภโท. “กึ สิ” อิตีธ—

“กิสฺส ก เว จา”ติ อิโต “กิสฺส, ก”อิติ จ วตฺตเต.

๒๒๖. เสเสสุ จ. 

กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจยโต เสเสสุ วิภตฺติเภเทสุ.

เอตฺถ จ “กิสฺส ก เว จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน วปฺปจฺจยาวสิฏฺฐ ถมาทิปฺปจฺจยานํ คหิตตฺตา เสสคฺคหเณน วิภตฺติโยว คยฺหนฺเต. จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เตน “กิสฺส, กิสฺมิ”นฺติอาทิ จ สิชฺฌติ. 

“โส”ติ สิสฺส โอ, สรโลปาทิ.

โก เอโส, เก, กํ, เก, เกน, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, นิคฺคหีตโลปาทิ, เกสํ เกสานํ, กสฺมา กมฺหา, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, เกสํ เกสานํ, กสฺมึ กิสฺมึ กมฺหิ กิมฺหิ, เกสุ.

อิตฺถิยํ “กึ สิ”อิตีธ “เสเสสุ จา”ติ วิภตฺติยํ ปรายํ กาเทเส กเต “อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย”ติ มชฺเฌ อาปฺปจฺจโย, สิโลโป. 

กา เอสา กญฺญา, กา กาโย, กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํ.

นปุํสเก กึ สิ, โลปวิธิสฺส พลวตรตฺตา ปฐมํ สิโลเป กเต ปุน วิภตฺติปรตฺตาภาวา, “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต วา กาเทสาภาโว. กึ เอตํ, กานิ.

ทุติเยกวจเน “กฺวจิ โลป”นฺติ นิคฺคหีตโลเป กเต “อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี”ติ นิคฺคหีตํ. 

กึ, กานิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ. 

เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยาสหายญฺญวจโน. 

ยทา สงฺขฺยาวจโน, ตทา สพฺพตฺเถกวจนนฺโตว, อญฺญตฺถ พหุวจนนฺโตปิ. 

เอโก, เอกา, เอกํ อิจฺจาทิ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํ. สํสาสฺเวว วิเสโส.

อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโย, สทา พหุวจนนฺโตว.

“อุภ โย” อิตีธ “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน กฺวจิ โยนโมกาโร. 

อุโภ ปุริสา อุเภ วา, อุโภ ปุริเส อุเภ. สุหิสุ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา กฺวจิ เอการสฺโสกาโร. 

อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิ.

๒๒๗. อุภาทิโต นมินฺนํ. 

อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ. อุภินฺนํ, อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสุ อุเภสุ.

ทฺวิอาทโย สงฺขฺยาสงฺขฺเยยฺยวจนา, พหูนํ วาจิตตฺตา สทา พหุวจนนฺตาว.

“ทฺวิ โย”อิตีธ “สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย”นฺติ จ อธิกาโร.

๒๒๘. โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว จ.

ทฺวิอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส ทฺเวอิจฺจาเทโส โหติ โยสุ ปเรสุ. จสทฺเทน ทุเว จ, กฺวจิ ทุวิ จ นํมฺหิ. พหุวจนุจฺจารณํ ทฺวิสทฺทโต พหุวจนเมว โหตีติ ญาปนตฺถํ.

ทฺเว ธมฺมา, ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว รูปานิ, ทุเว วา, เอวํ ทุติยายมฺปิ, ทฺวีหิ ทฺวีภิ.

นํมฺหิ ทีเฆ สมฺปตฺเต—

๒๒๙. โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิ.

ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

จสทฺทคฺคหเณน อิตฺถิยํ ติ จตุสทฺทโต สฺสญฺจาคโม นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ วา, ทฺวีหิ ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ, ทฺวีสุ.

ติสทฺทสฺส เภโท. “ติ โย”อิตีธ

โยโลเป สมฺปตฺเต “โยสู”ติ วตฺตเต.

๒๓๐. ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริ. 

ติจตุนฺนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุ. 

ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส ปสฺส, ตีหิ ตีภิ.

“น”มิติ วตฺตเต.

๒๓๑. อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิ.

ติอิจฺเจตสฺมา สงฺขฺยาสทฺทา ปรสฺส นํวจนสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, สรโลปาทิ. 

ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีหิ ตีภิ, ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.

อิตฺถิยํ ติสฺโส อิตฺถิโย, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิ, นํมฺหิ สฺสญฺจาคโม, ติสฺสนฺนํ, สฺสํพฺยวธานโต อิณฺณาภาโว, เสสํ สมํ.

นปุํสเก ตีณิ, ตีณิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.

ตถา จตุสทฺทสฺสปิ โยสุ “ติจตุนฺน”นฺติอาทินา ยถาวุตฺตาเทโส, “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ โอกาโร จ. จตฺตาโร จตุโร วา, จตฺตาโร จตุโร, จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, นการาคโม. จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุ. 

อิตฺถิยํ จตสฺโส, จตสฺโส, นํมฺหิ สฺสญฺจาคโม, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา จตุรุการสฺส อกาโร. จตสฺสนฺนํ. 

เสสํ สมํ.

นปุํสเก จตฺตาริ, จตฺตาริ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.

ตถา—

นีลาทิคุณนามญฺจ, พหุพฺพีหิ จ ตทฺธิตํ;

สามญฺญวุตฺยตีตาทิ-, กิตนฺตํ วาจฺจลิงฺคิกํ.

เอตฺเถทํ วุจฺจเต—

เอเส’โส เอตมิติ จ, ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถีปุนฺนปุํสกานิติ, วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิ.

ติลิงฺคํ นิฏฺฐิตํ.

อลิงฺคนาม

อถาลิงฺเคสุ นาเมสุ ตุมฺหมฺหสทฺทา วุจฺจนฺเต.

เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปํ. “ตุมฺหมฺห”อิติ ฐิเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. 

“สวิภตฺตีนํ, ตุมฺหมฺหาก”นฺติ อธิกาโร.

๒๓๒. ตฺวมหํ สิมฺหิ จ.

สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตฺวํ อหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวญฺจ โหติ. 

ตฺวํ ปุมา, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ นปุํสกํ, ตุวํ สตฺถา วา. อหํ ปุมา, อหํ อิตฺถี, อหํ นปุํสกํ.

พหุวจเน “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ เอกาโร. ตุมฺเห ติฏฺฐถ, ภิยฺโย อมฺเห มเหมเส. 

“อมฺหสฺสา”ติ วตฺตเต.

๒๓๓. มยํ โยมฺหิ ปฐเม. 

สพฺพสฺส อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเม. 

มยํ คจฺฉาม.เอตฺถ จ เอกสฺมิมฺปิ คารวพหุมาเนน พหุตฺตสมาโรปา พหุวจนํ โหติ.“อํมฺหี”ติ วตฺตเต.

๒๓๔. ตวํ มมญฺจ นวา.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นวา ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตวํ, มมํ ปสฺส.

๒๓๕. ตํ มมํมฺหิ.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตํ, มํ.

๒๓๖. ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมํมฺหิ.

สพฺพสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ ตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตุวํ ตฺวํ. 

พหุวจเน “ตุมฺหมฺเหหิ, อาก”นฺติ จ วตฺตเต.

๒๓๗. วา ยฺวปฺปฐโม. 

ตุมฺหมฺเหหิ ปโร อปฺปฐโม โย อากํ โหติ วา. 

ตุมฺหากํ ปสฺสามิ, ตุมฺเห ปสฺสามิ, อมฺหากํ ปสฺสสิ, อมฺเห ปสฺสสิ.

๒๓๘. นามฺหิ ตยา มยา. 

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา มยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

๒๓๙. ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วา.

ตยา ตยิอิจฺเจเตสํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชเต วา. ตฺวยา ตยา, มยา, ตุมฺเหหิ ตุมฺเหภิ, อมฺเหหิ อมฺเหภิ.“สสฺมึ, วา”ติ วตฺตเต.

๒๔๐. สสฺสํ. 

ตุมฺหมฺเหหิ สสฺส วิภตฺติสฺส อมาเทโส โหติ วา. ตุมฺหํ, อมฺหํ ทียเต. 

๒๔๑. ตว มม เส.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตว มมอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ, วิกปฺเปนายํ วิชฺฌนฺตรสฺส วิชฺชมานตฺตา.“เส”ติ วตฺตเต.

๒๔๒. ตุยฺหํ มยฺหญฺจ. 

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตุยฺหํมยฺหํอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ. 

ตว, มม ตุยฺหํ, มยฺหํ วา ทียเต.

๒๔๓. อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส.

สพฺพสฺเสว อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มมํอาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ. 

มมํ ทียเต. 

“สสฺส”นฺติ อิโต สีหคติยา “อ”มิติ วตฺตเต.

๒๔๔. ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ. 

ตุมฺหมฺเหหิ ปรสฺส นํวจนสฺส อากมิจฺจาเทโส โหติ, อญฺจ. 

“เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อมฺหสฺส กฺวจิ อสฺมาเทโส. ตุมฺหํ ตุมฺหากํ, อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํวา. 

ตยา, มยา อเปติ, ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ ตุมฺเหภิ อมฺเหภิ, ตุมฺหํ อมฺหํ ตว ปญฺจมิยํ “อมฺหตุมฺหนฺตุราช”อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโส.

ตยา, มยา อเปติ, ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ ตุมฺเหภิ อมฺเหภิ, ตุมฺหํ อมฺหํ ตวมม, ตุยฺหํ, มยฺหํ มมํ ปริคฺคโห, 

ตุมฺหํ ตุมฺหากํ, อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ ธมฺมตา.

“สฺมึมฺหี”ติ วตฺตเต.

๒๔๕. ตุมฺหมฺหากํ ตยิ มยิ.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ มยิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตการสฺส ตฺวตฺตํ. ตฺวยิ ตยิ มยิ, ตุมฺเหสุ อมฺเหสุ.

เตสํ เอว ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ ปทโต ปเรสํ กฺวจิ อาเทสนฺตรวิธาเน รูปเภโท.

“นวา”ติ อธิกาโร.

๒๔๖. ปทโต ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ โว โน.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ โว โนอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ พหุวจเนสุ นวา. 

เอตฺถ จ “เอกวจเนสู”ติ วกฺขมานตฺตา “พหุวจเนสู”ติ ลทฺธํ. 

ปหาย โว คมิสฺสามิ, มา โน อชฺชวิกนฺตึสุ, ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ, สํวิภเชถ โน รชฺเชน, ตุฏฺโฐสฺมิ โว ปกติยา, สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต.

นวาติ กึ? ภยํ ตุมฺหาก โน สิยา, เอโส อมฺหากํ สตฺถา.

“ปทโต, จตุตฺถีฉฏฺฐีสู”ติ วตฺตเต.

๒๔๗. เตเมกวจเนสุ จ.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เมอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ จตุตฺถีฉฏฺฐีสุ เอกวจเนสุ นวา. 

ททามิ เต คามวรานิ ปญฺจ, ททาหิ เม คามวรํ, อิทํ เต รฏฺฐํ, อยํ เม ปุตฺโต.

นวาติ กึ? อิทํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมิ, สุณาถ วจนํ มม.

นวาธิการโต เจตฺถ, โว โน เต เมติ เย อิเม; 

ปาทาโท จ จ วา เอวา, ทิโยเค จ น โหนฺติ เต.

ยถา—

น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณว;

ตุยฺหญฺจาปิ มหาราช, มยฺหญฺจ รฏฺฐวฑฺฒน.

เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจาติ.

ปทโตติ กึ? ตว ญาติ, มม ญาติ.

“เต เม”ติ วตฺตเต.

๒๔๘. น อํมฺหิ. 

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เมอาเทสา น โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. 

ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อาโรคฺยํ. โส มมพฺรวีติ.

“เตเมกวจเน”ติ วตฺตเต.

๒๔๙. วา ตติเย จ. 

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เม อาเทสา โหนฺติ วา 

ยถากฺกมํ ตติเยกวจเน ปเร. กตํ เต ปาปํ, กตํ ตยา ปาปํ, กตํ เม ปุญฺญํ, กตํ มยา ปุญฺญํ.

“วา, ตติเย”ติ จ วตฺตเต.

๒๕๐. พหุวจเนสุ โว โน.

สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ โว โนอาเทสา โหนฺติ วา 

ยถากฺกมํ ตติยาพหุวจเน ปเร. กตํ โว กมฺมํ, กตํ โน กมฺมํ.

พหุวจนนิทฺเทเสน กฺวจิ โยมฺหิ ปฐเม จ โว โน โหนฺติ. คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยาม.

ตถา ปญฺจาทีนมฏฺฐารสนฺตานํ, กติสทฺทสฺส จาลิงฺคตฺตา ติลิงฺเคปิ สมานรูปํ, อลิงฺคตฺตา เอว ปญฺจาทิโต อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโว.

“ปญฺจ โย”อิตีธ—

“โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว จา”ติ อิโต “โยสู”ติ วตฺตเต, “อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย”นฺติ จ.

๒๕๑. ปญฺจาทีนมกาโร.

อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, ปญฺจาทีนํ อฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อกาโร โหติ โยสุ ปเรสุ. อา เออาเทสาปวาโทยํ, ปญฺจกฺขนฺธา, ปญฺจ คติโย, ปญฺจ อินฺทฺริยานิ. เอวํ ทุติยายญฺจ.

“สุนํหิสู”ติ วตฺตเต.

๒๕๒. ปญฺจาทีนมตฺตํ. 

ปญฺจาทีนมฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. 

เอตฺตทีฆาปวาโทยํ. ปญฺจหิ ปญฺจภิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจหิ ปญฺจภิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุ. 

เอวํ ฉ ส ตฺต อฏฺฐนว ทสสทฺทา.

“เอกญฺจ ทส จา”ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, “เอเกน อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ตปฺปุริเส วา กเต “สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตเต.

๒๕๓. ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา.

ทฺวิเอกอฏฺฐอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน อุตฺตรปเท ปเร. ววตฺถิตวิภาสายํ. เอกาทส, ทฺวาทส, อฏฺฐารส.สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? เอกทนฺโต, ทฺวิทนฺโต, อฏฺฐตฺถมฺโภ.

“วา”ติ วตฺตเต.

๒๕๔. เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน.

เอกาทิโต สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส อาทิสฺส ทสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน. เสสํ สมํ. 

เอการส, เอกาทส.

ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ ทฺวิทส อิตีธ—

“วา”ติ วตฺตเต.

๒๕๕. วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ.

วีสติ ทสอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ทฺวิสทฺทสฺส พา โหติ วา. ตุสทฺเทน ตึสายมฺปิ. รกาโร, อาตฺตญฺจ. พารส, ทฺวาทส. ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรส. เอตฺถ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ติสทฺทสฺส เตอาเทโส อานวุติยา. 

จตฺตาโร จ ทส จ, จตูหิ วา อธิกา ทสาติ จตุทฺทส อิจฺจตฺร— 

“คณเน, ทสสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๒๕๖. จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุ โจปิ นวา. 

คณเน ทสสฺสาทิมฺหิ ฐิตสฺส จตุอิจฺเจตสฺส อุปปทสฺส ตุสทฺโท โลโป โหติ,

อุตฺตรปทาทิมฺหิ ฐิตสฺส จตูปปทสฺส จการสฺส จุ โจอาเทสา โหนฺติ นวา.

จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.

อปิคฺคหเณน อนุปปทสฺสาปิ คณเน ปทาทิจการสฺส โลโป, จุ โจ โหนฺติ นวา. ยถา—

ตาลีสํ, จุตฺตาลีสํ, โจตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสํ.

ปญฺจ จ ทส จ, ปญฺจหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ ปญฺจทส. 

“เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ปญฺจสทฺทสฺส ทส วีสตีสุ กฺวจิ ปนฺนปณฺณอาเทสา. ปนฺนรส, ปณฺณรส.

ฉ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ ฉทส อิตีธ —

“ฉสฺสา”ติ วตฺตเต.

๒๕๗. ทเส โส นิจฺจญฺจ. 

ฉอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส นิจฺจํ โส โหติ ทเส ปเร.

“สงฺขฺยานํ, วา”ติ จ วตฺตเต. 

๒๕๘. ล ทรานํ. 

สงฺขฺยานํ ทการรการานํ ลการาเทโส โหติ วา. ลฬานมวิเสโส. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน “โสฬส” อิติ นิจฺจํ, “เตฬส, เตรส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีส”มิติ วิภาสา, ทส ปนฺนรสาทีสุ น จ โหติ. 

สตฺต จ ทส จ, สตฺตหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ สตฺตรส, สตฺตทส. 

อฏฺฐ จ ทส จ, อฏฺฐหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ อฏฺฐทส อิตีธ อาตฺเต กเต—

“วา, ทสฺส, ร, สงฺขฺยาเน”ติ จ วตฺตเต. 

๒๕๙. อฏฺฐาทิโต จ. 

อฏฺฐาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน. อฏฺฐารส, อฏฺฐาทส.

อฏฺฐาทิโตติ กึ? จตุทฺทส.

กติสทฺโท พหุวจนนฺโตว, “กติ โย” อิตีธ นิจฺจํ โยโลปาทิ, รสฺสตฺตํ, กติ ติฏฺฐนฺติ, กติ ปสฺสสิ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติสุ.

อลิงฺคนามํ นิฏฺฐิตํ.

วิภตฺติปฺปจฺจยวิธาน

อถ วิภตฺติปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.

เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา, นิปาตตฺตา จ ติลิงฺเค, วจนทฺวเย จ สมานํ รูปํ.

ปุริสสฺมา, ปุริเสหิ วาติ อตฺเถ—

๒๖๐. กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ.

สพฺพสฺมา สุทฺธนามโต, สพฺพนามโต จ ลิงฺคมฺหา กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปญฺจมฺยตฺเถ.

๒๖๑. ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญา.

โตอาทิ เยสํ ทานิปริยนฺตานํ ปจฺจยานํ เต โหนฺติ ปจฺจยา ตฺวาทโย, เต ปจฺจยา วิภตฺติสญฺญา โหนฺติ. 

เตน ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตปทตฺตํ สิทฺธํ โหติ. ปุริสโต, เอวํ ราชโต วา, โจรโต วา, อคฺคิโต วา, คหปติโต วา, หตฺถิโต, เหตุโต, สพฺพญฺญุโต, กญฺญโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, เอตฺถ จ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จา”ติ โตปจฺจเย รสฺสตฺตํ. ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโต อิจฺจาทิ.

สพฺพนามโต สพฺพสฺมา, สพฺเพหีติ วา อตฺเถ สพฺพโต, เอวํ ยโต, ตโต, กตรโต, กตมโต, อิตรโต, อญฺญโต, เอกโต, อุภยโต, ปุพฺพโต, ปรโต, อปรโต, ทกฺขิณโต, อุตฺตรโต, อมุโต.

“กิสฺส, กุ”อิติ จ วตฺตเต.

๒๖๒. ตฺรโตเถสุ จ.

กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ ตฺรโตถอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ. กสฺมา, เกหีติ วา กุโต.

“โตเถสู”ติ วตฺตเต.

๒๖๓. สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา.

สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุ. เอตสฺมา, เอเตหีติ วา อโต.

“สพฺพสฺเสตสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๒๖๔. เอ โตเถสุ จ.

สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุ. ทฺวิตฺตํ, เอตฺโต.

“สพฺพสฺสา”ติ วตฺตเต. 

๒๖๕. อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จ. 

อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อิกาโร โหติ ถํทานิหโตธอิจฺเจเตสุ จ. อิมสฺมาติ อิโต.

“กฺวจิ โต”ติ โยควิภาเคน อาทิปฺปภุตีหิ โต สตฺตมิยตฺเถ. อนิจฺจาทีหิ ตติยตฺเถ จ. 

ยถา— อาทิมฺหีภิ อตฺเถ อาทิโต. เอวํ มชฺฌโต, เอกโต, ปุรโต, ปจฺฉโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, ปาทโต, สีสโต, อคฺคโต, มูลโต, ปรโต อิจฺจาทโย.

ตติยตฺเถ อนิจฺเจนาติ อนิจฺจโต, อนิจฺจโต สมฺมสติ. เอวํ ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต อิจฺจาทโย.

“อตฺเถ, กฺวจี”ติ จ วตฺตเต.

๒๖๖. ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ.

สพฺพนาเมหิ ปรา ตฺร ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. 

สพฺพสฺมึ, สพฺเพสุ จาติ สพฺพตฺร สพฺพตฺถ. เอวํ ยตฺร ยตฺถ, ตตฺร ตตฺถ, อิตรตฺร อิตรตฺถ, อญฺญตฺร อญฺญตฺถ, อุภยตฺร อุภยตฺถ, ปรตฺร ปรตฺถ, กุตฺร กุตฺถ, “ตฺรโตเถสุ จา”ติ กุตฺตํ. “กิสฺส ก เว จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโส. กตฺถ, อมุตฺร อมุตฺถ.

“สพฺพสฺเสตสฺสากาโร”ติ วตฺตเต.

๒๖๗. ตฺเร นิจฺจํ. 

สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ นิจฺจํ ตฺเร ปเร. 

อตฺร. “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ อตฺตํ, “เอ โตเถสุ จา”ติ เอกาโร, อตฺถ, เอตฺถ. 

“กฺวจิ, อตฺเถ, สตฺตมิยา”ติ จ อธิกาโร, สพฺพสฺมินฺติ อตฺเถ—

๒๖๘. สพฺพโต ธิ.

สพฺพอิจฺเจตสฺมา ธิปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. สพฺพธิ. 

๒๖๙. กิสฺมา โว.

กิมิจฺเจตสฺมา วปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. 

๒๗๐. กิสฺส ก เว จ.

กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจเยปเร. จคฺคหเณน ถหมาทิอวปฺปจฺจเยปิ.

“เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา กกาเร อการสฺส โลโป จ วมฺหิ. กฺว คโตสิ ตฺวํ.

“กิสฺมา”ติ วตฺตเต.

๒๗๑. หึหํหิญฺจนํ.

กิมิจฺเจตสฺมา หึ หํ หิญฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. 

“กิสฺสา”ติ วตฺตเต. 

๒๗๒. กุ หึหํสุ จ.

กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ หึ หํอิจฺเจเตสุ. จคฺคหเณน หิญฺจนํทาจนมิจฺจาทีสุปิ. 

กิสฺมินฺติ กุหึ, กุหํ, กุหิญฺจนํ, กหํ กาเทโส. 

“หึ ห”นฺติ วตฺตเต.

๒๗๓. ตมฺหา จ. 

ตอิจฺเจตสฺมา จ สพฺพนามโต หึ หํปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.

ตสฺมินฺติ ตหึ, ตหํ.

๒๗๔. อิมสฺมา หธา จ.

อิมสทฺทโต หธปฺปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. 

“อิมสฺสิ ถ”นฺติอาทินา อิกาโร. อิมสฺมินฺติ อิห, อิธ.

๒๗๕. ยโต หึ. 

ยอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต หึปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.

ยสฺมินฺติ ยหึ. 

“กาเล”ติ อธิกาโรยํ. กสฺมึ กาเลติ อตฺเถ

๒๗๖. กึสพฺพญฺเญกยกุหิ ทา ทาจนํ.

กึสพฺพอญฺญเอกยอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ทาปจฺจโย โหติ. 

กุอิจฺเจตสฺมา ทาจนญฺจ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. 

“กิสฺส ก เว จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโส, กทา.

๒๗๗. สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา.

สพฺพอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ วา ทาปจฺจเย ปเร. 

สพฺพสฺมึ กาเลติ สทา, สพฺพทา. เอวํ อญฺญทา, เอกทา, ยทา, กสฺมึ กาเลติ กุทาจนํ, “กุ หึหํสุ จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน กุตฺตํ, “กุ”อิติ นิปาตเนน วา. 

“ทา”ติ วตฺตเต.

๒๗๘. ตมฺหา ทานิ จ. 

ตอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต ทานิ ทาปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.

ตสฺมึ กาเลติ ตทานิ, ตทา.

๒๗๙. อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จ.

อิมสทฺทโต รหิ ธุนา ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.

“สพฺพสฺส, อิมสฺสา”ติ จ วตฺตเต. 

๒๘๐. เอต รหิมฺหิ.

สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเร. อิมสฺมึ กาเลติ เอตรหิ.

๒๘๑. อ ธุนามฺหิ จ.

สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อกาโร โหติ ธุนาปจฺจเย ปเร. 

อธุนา, อิมสทฺทสฺส อิกาโร. อิมสฺมึ กาเลติ อิทานิ. 

วิภตฺติปฺปจฺจยวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

โอปสคฺคิกปท

อถาลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทา อุปสคฺคนิปาตา วุจฺจนฺเต.

ป ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป อิติ วีสติ อุปสคฺคา.

ตตฺถ ปสทฺโท ปการา’ทิกมฺม ปธานิ’สฺสริย’นฺโตภาววิโยค ตปฺปร ภุสตฺถสมฺภวติตฺติ อนาวิล ปตฺถนาทีสุ. 

ปอิติ อยมุปสคฺโค เอเตสุ ปการาทีสุอตฺเถสุ วตฺตติ, ยถา— ปกาเร ปญฺญา, อาทิกมฺเม วิปฺปกตํ, ปธาเน ปณีตํ, ปธานํ ปธานตฺตํ, อิสฺสริเย ปภู อยํ เทสสฺส, อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺตํ, วิโยเค ปวาสี, ตปฺปเร ปาจริโย, ภุสตฺเถ ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว หิมวตา คงฺคา ปภวติ, ติตฺติยํ ปหูตมนฺนํ, อนาวิเล ปสนฺนมุทกํ, ปตฺถเน ปณิหิตํ.

ปราอิติ ปริหานิ ปราชย คติวิกฺกมา’มสนาทีสุ. ยถา— ปริหานิยํ ปราภโว, ปราชเย ปราชิโต, คติยํ ปรายนํ. วิกฺกเม ปรกฺกมติ, อามสเน องฺคสฺส ปรามสนํ.

นิอิติ นิสฺเสส นิคฺคต นีหรณ’นฺโตปเวสนา’ภาวนิเสธ นิกฺขนฺต ปาตุภาวา’วธารณ วิภชน

อุป ’ปธารณา’วสานเฉกาทีสุ. นิสฺเสเส นิรุตฺติ, นิรวเสสํเทติ, นิคฺคเต นิกฺกิเลโส, นิยฺยาติ, นีหรเณ นิทฺธารณํ, อนฺโตปเวสเน นิขาโต, อภาเว นิมฺมกฺขิกํ, นิเสเธ นิวาเรติ, นิกฺขนฺเต นิพฺพาโน, นิพฺพานํ, ปาตุภาเว นิมฺมิตํ, อวธารเณ นิจฺฉโย, วิภชเน นิทฺเทโส, อุปมายํ นิทสฺสนํ, อุปธารเณ นิสามนํ, อวสาเน นิฏฺฐิตํ, เฉเก นิปุโณ.

นีอิติ นีหรณา’วรณาทีสุ. นีหรเณ นีหรติ, อาวรเณ นีวรณํ.

อุอิติ อุคฺคตุ’ทฺธกมฺม ปธาน วิโยค สมฺภว อตฺถลาภสตฺติ สรูปกถนาทีสุ.อุคฺคเต อุคฺคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม อาสนา อุฏฺฐิโต, อุกฺเขโป, ปธาเน อุตฺตโม, โลกุตฺตโร, วิโยเค อุพฺพาสิโต, สมฺภเว อุพฺภูโต, อตฺถลาเภอุปฺปนฺนํ ญาณํ, สตฺติยํ อุสฺสหติ คนฺตุํ, สรูปกถเน อุทฺทิสติ สุตฺตํ.

ทุอิติ อโสภนา’ภาวกุจฺฉิตา’สมิทฺธิ กิจฺฉ วิรูปตาทีสุ. อโสภเน ทุคฺคนฺโธ, อภาเว ทุพฺภิกฺขํ, กุจฺฉิเต ทุกฺกฏํ, อสมิทฺธิยํ ทุสฺสสฺสํ, กิจฺเฉ ทุกฺกรํ, วิรูปตายํ ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโข.

สํอิติ สโมธาน สมฺมาสม สมนฺตภาวสงฺคต สงฺเขปภุสตฺถ สหตฺถ อปฺปตฺถปภวา’ภิมุขภาว สงฺคห ปิธาน ปุนปฺปุนกรณ สมิทฺธาทีสุ. สโมธาเน สนฺธิ, สมฺมาสเมสุ สมาธิ, สมฺปยุตฺโต, สมนฺตภาเว สํกิณฺณา สมุลฺลปนา, สงฺคเต สงฺคโม, สงฺเขเป สมาโส, ภุสตฺเถ สารตฺโต, สหตฺเถ สํวาโส, อปฺปตฺเถ สมคฺโฆ. ปภเว สมฺภโว, อภิมุขภาเว สมฺมุขํ, สงฺคเห สงฺคณฺหาติ, ปิธาเน สํวุตฺํ, ปุนปฺปุนกรเณ สนฺธาวติ, สมิทฺธิยํ สมฺปนฺโน.

วิอิติ วิเสส วิวิธ วิรุทฺธ วิคต วิโยค วิรูปตาทีสุ. วิเสเสวิมุตฺติ วิสิฏฺโฐ, วิวิเธ วิมติ วิจิตฺรํ, วิรุทฺเธ วิวาโท, วิคเต วิมลํ, วิโยเค วิปฺปยุตฺโต, วิรูปตายํ วิรูโป.

อวอิติ อโธภาค วิโยค ปริภว ชานน สุทฺธิ นิจฺฉยเทส เถยฺยาทีสุ. อโธภาเค อวกฺขิตฺตจกฺขุ, วิโยเค โอมุกฺกอุปาหโน อวโกกิลํ วนํ, ปริภเว อวชานนํ อวมฺญติ, ชานเน อวคจฺฉติ, สุทฺธิยํ โวทานํ, นิจฺฉเย อวธารณํ, เทเส อวกาโส, เถยฺเย อวหาโร.

อนุอิติ อนุคตา’นุปจฺฉินฺน ปจฺฉตฺถ ภุสตฺถ สาทิสฺส หีนตติยตฺถ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน ภาค วิจฺฉาทีสุ. อนุคเต อนฺเวติ, อนุปจฺฉินฺเน อนุสโย, ปจฺฉาสทฺทตฺเถ อนุรถํ, ภุสตฺเถ อนุรตฺโต, สาทิสฺเส อนุรูปํ. หีเน อนุสาริ ปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา เสนา, ลกฺขเณ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อิตฺถมฺภูตกฺขาเน สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ อนุ, ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุสิยา ตํ ทียตุ, วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโท.

ปริอิติ สมนฺตโตภาว ปริจฺเฉท วชฺชนา’ลิงฺคน นิวาสนปูชาโภชนา’วชานนโทสกฺขาน ลกฺขณาทีสุ. สมนฺตโตภาเว ปริวุโต, ปริจฺเฉเท ปริญฺเญยฺยํ, วชฺชเน ปริหรติ, อาลิงฺคเน ปริสฺสชติ, นิวาสเน วตฺถํ ปริธสฺสติ, ปูชายํ ปาริจริยา, โภชเน ภิกฺขุํ ปริวิสติ. อวชานเน ปริภวติ, โทสกฺขาเน ปริภาสติ, ลกฺขณาทีสุ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุอิจฺจาทิ.

อธิอิติ อธิกิ’สฺส’รูปริภาวา’ธิภวนชฺฌายนา’ธิฏฺฐานนิจฺฉยปาปุณนาทีสุ. อธิเก อธิสีลํ, อิสฺสเร อธิปติ, อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อุปริภาเว อธิโรหติ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, อธิภวเน อธิภวติ, อชฺฌายเน พฺยากรณมธีเต, อธิฏฺฐาเน ภูมิกมฺปาทึ อธิฏฺฐาติ, นิจฺฉเย อธิโมกฺโข, ปาปุณเน โภคกฺขนฺธํอธิคจฺฉติ.

อภิอิติ อภิมุขภาว วิสิฏฺฐา’ธิ กุ’ทฺธกมฺม กุล สารุปฺปวนฺทน ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน วิจฺฉาทีสุ. อภิมุขภาเว อภิมุโข อภิกฺกมติ, วิสิฏฺเฐอภิธมฺโม, อธิเก อภิวสฺสติ, อุทฺธกมฺเม อภิรุหติ, กุเล อภิชาโต, สารุปฺเป อภิรูโป, วนฺทเน อภิวาเทติ, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.

ปติอิติ ปติคต ปฏิโลมปตินิธิ ปติทาน นิเสธนิวตฺตน สาทิสฺส ปติกรณา’ทานปติโพธ ปฏิจฺจ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน ภาควิจฺฉาทีสุ. ปติคเต ปจฺจกฺขํ, ปฏิโลเม ปติโสตํ, ปตินิธิมฺหิ อาจริยโต ปติ สิสฺโส, ปติทาเน เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปติ ททาติ, นิเสเธ ปฏิเสธนํ, นิวตฺตเน ปฏิกฺกมติ, สาทิสฺเส ปติรูปกํ, ปติกรเณ ปติกาโร, อาทาเน ปติคฺคณฺหาติ, ปติโพเธ ปฏิเวโธ, ปฏิจฺเจ ปจฺจโย, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.

สุอิติ โสภน สุฏฺฐุสมฺมา สมิทฺธิ สุขตฺถาทีสุ. โสภเน สุคนฺโธ, สุฏฺฐุสมฺมาทตฺเถสุ สุฏฺฐุ คโต สุคโต, สมฺมา คโตติปิ สุคโต, สมิทฺธิยํ สุภิกฺขํ, สุขตฺเถ สุกโร.

อาอิติ อภิมุขภาวุ’ทฺธกมฺม มริยาทา’ภิวิธิ ปตฺติ’จฺฉาปริสฺสชน อาทิกมฺมคฺคหณ นิวาส สมีป’วฺหานาทีสุ. อภิมุขภาเว อาคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม อาโรหติ, มริยาทายํ อาปพฺพตา เขตฺตํ, อภิวิธิมฺหิ อากุมารํ ยโส กจฺจายนสฺส, ปตฺติยํ อาปตฺติมาปนฺโน, อิจฺฉายํ อากงฺขา, ปริสฺสชเน อาลิงฺคนํ, อาทิกมฺเม อารมฺโภ, คหเณ อาทียติ อาลมฺพติ, นิวาเส อาวสโถ, สมีเป อาสนฺนํ, อวฺหาเน อามนฺเตสิ.

อติอิติ อภิกฺกมนา’ติกฺกนฺตา’ติสย ภุสตฺถาทีสุ. อติกฺกมเน อติโรจติ อมฺเหหิ, อตีโต, อติกฺกนฺเต อจฺจนฺตํ, อติสเย อติกุสโล, ภุสตฺเถ อติกฺโกโธ อติวุทฺธิ. 

อปิอิติ สมฺภาวนา’เปกฺขา สมุจฺจย ครห ปญฺหาทีสุ. สมฺภาวนายํ อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย, อเปกฺขายํ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต, สมุจฺจเย อิติปิ อรหํ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย, ครเห อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก, ปญฺเห อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.

อปอิติ อปคต ครห วชฺชน ปูชา ปทุสฺสนาทีสุ. อปคเต อปมาโน อเปโต, ครเห อปคพฺโภ, วชฺชเน อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปูชายํ วุทฺธาปจายี, ปทุสฺสเน อปรชฺฌติ.

อุปอิติ อุปคมน สมีปู’ปปตฺติ สาทิสฺสา’ธิกู’ปริภาวา’นสน โทสกฺขานสญฺญา ปุพฺพกมฺม ปูชา คยฺหาการ ภุสตฺถาทีสุ. อุปคมเน นิสินฺนํ วาอุปนิสีเทยฺย, สมีเป อุปนครํ, อุปตฺติยํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อถ วา อุปปตฺติ ยุตฺติ, ยถา— อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สาทิสฺเส อุปมานํ อุปมา, อธิเก อุป ขาริยํ โทโณ, อุปริภาเว อุปสมฺปนฺโน, อนสเน อุปวาโส, โทสกฺขาเน ปรํ อุปปทติ, สญฺญายํ อุปธา อุปสคฺโค, ปุพฺพกมฺเม อุปกฺกโม อุปกาโร, ปูชายํ พุทฺธุปฏฺฐาโก, มาตุปฏฺฐานํ, คยฺหากาเร โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, ภุสตฺเถ อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยติ. 

อิติ อเนกตฺถา หิ อุปสคฺคา.

วุตฺตญฺจ—

“อุปสคฺค นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;

เนเกเนกตฺถวิสยา, อิติ เนรุตฺติกาพฺรวุ”นฺติ.

ตตฺถ อุปสคฺคานํ นามาขฺยาตวิเสสกตฺตา ลิงฺคสญฺญายํ อนิยเมน 

สฺยาทิมฺหิ สมฺปตฺเต เตสํ สงฺขฺยากมฺมาทิเภทาภาวา เตหิ ปฐเมกวจนเมวภวติ.

“โลป”นฺติ วตฺตมาเน

๒๘๒. สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ.

อาวุโสสทฺทโต, อุปสคฺคนิปาเตหิ จ สพฺพาสํ ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ. 

อาทิสทฺเทน กฺวจิ สุตฺตปทาทีหิ จ. เอตฺถ จ อาวุโสติมสฺส วิสุํ คหณํ สสงฺขฺยตฺตทีปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

อุเปจฺจตฺถํ สชฺชนฺตีติ, อุปสคฺคา หิ ปาทโย;

จาที ปทาทิมชฺฌนฺเต, นิปาตา นิปตนฺติติ.

ปหรณํ ปหาโร, เอวํ ปราภโว, นิวาโส, นีหาโร, อุหาโร, ทุหาโร, สํหาโร, วิหาโร, อวหาโร, อนุหาโร, ปริหาโร, อธิหาโร, อภิหาโร, ปติหาโร, สุหาโร, อาหาโร, อติหาโร, อปิหาโร, อปหาโร, อุปหาโร. ปหรติ, ปราภวติ, นิวสติ, นีหรติ, อุทฺธรติ อิจฺจาทิ โยเชตพฺพํ.

ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตมนุวตฺตเต;

ตเมวญฺโญวิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธา.

โอปสคฺคิกปทํ นิฏฺฐิตํ.

เนปาติกปท

สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณาทิอตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ ปทํ.

ตตฺร จ อิติ สมุจฺจยา’นฺวาจเย’ตรีตรโยคสมาหารา’วธารณาทีสุ. 

วา อิติ วิกปฺปนู’ปมาน สมุจฺจย ววตฺถิตวิภาสาสุ.

อลํ ปริยตฺติ ภูสเนสุ จ.

น โน มา อ อลํ หลํ อิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถ.

อลํ ปริยตฺติ ภูสเนสุ จ.

ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณํ ปทปูรณญฺจ.

ตตฺถ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ ตํ วา จ ตุว โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว หํ เอนํ เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทีนิ ปทปูรณานิ.

ตตฺถ— อถ อิติ ปญฺหา’นนฺตริยา’ธิการาทีสุ จ.

ขลุ อิติ ปฏิเสธา’วธารณ ปสิทฺธีสุ จ.

วต อิติ เอกํส เขทา’นุกมฺปสงฺกปฺเปสุ จ.

อโถ อิติ อนฺวาเทเส จ.

หิ อิติ เหตุ อวธารเณสุ จ.

ตุ อิติ วิเสส เหตุ นิวตฺตนาทีสุ จ.

ปน อิติ วิเสเสปิ.

หเว, เว อิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ.

หํ อิติ วิสาท สมฺภเมสุปิ.

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมนฺติ อตฺเถปิ.

อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ, อวิภตฺติยุตฺตญฺจ.

อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายํ.

อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ เร อเร หเร เช อิจฺเจเต อามนฺตเน.

ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปฐมายํ, ทุติยายญฺจ.

สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถ, โส โต ธาปจฺจยนฺตา จ. 

สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิ.

ตเว ตุํปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยา, กาตเว ทาตเว กาตุํ กาเรตุํ ทาตุํ ทาเปตุํ อิจฺจาทิ.

โส โตปจฺจยนฺตา ปญฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิ.

โต สตฺตมฺยตฺเถปิ, ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จ. เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฏฺฐิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต ยตฺร ยตฺถ ยหึ ตตฺร ตตฺถ ตหึ ตหํ อิจฺจาทิ.

สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฏฺฐา อุปริ อุทฺธํอโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยา.

สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺชุ ปรชฺช สุเว สฺเว ปรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา นตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา กทา อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยา. อิติ วิภตฺติยุตฺตานิ.

อวิภตฺติยุตฺเตสุ จ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถ.

อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ อิจฺเจเต เอกํสตฺเถ.

เอว อิติ อวธารเณ.

กจฺจินุ’กินฺนุนนุกถํ กึสุ กึอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ.

เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสเน. 

อิติ เหตุวากฺยปริสมตฺตีสุ จ.

ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถ.

เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม สาธุ อิติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ.

ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปิ นาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจ ตถาจ อิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ.

ยถา อิติ โยคฺคตาวิจฺฉาปทตฺถานติวตฺตนิทสฺสเนสุ จ.

เอวํ อิติ อุปเทส ปญฺหาทีสุ จ.

กิญฺจาปิ อิติ อนุคฺคหตฺเถ.

อโห อิติ ครห ปสํสน ปตฺถเนสุ จ.

นาม อิติ ครห ปสํสน สญฺญา ปญฺเหสุ จ.

สาธุ อิติ ปสํสน ยาจเนสุ จ.

อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถ.

สาธุ สุฏฺฐุ เอวเมตนฺติ อนุโมทเน.

กิร อิติ อนุสฺสวณ อสฺสทฺเธยฺเยสุ.

นูน อิติ อนุมานา’นุสฺสรณ ปริวิตกฺกเนสุ.

กสฺมา อิติ การณปุจฺฉเน.

ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ.

สห สทฺธึ สมํ อมา อิติ สมกฺริยายํ.

วินา ริเต อิติ วิปฺปโยเค.

นานา ปุถุ พหุปฺปกาเร.

ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จ.

ทุฏฺฐุ กุ ชิคุจฺฉายํ.

ปุน อปฺปฐเม.

กถญฺจิ กิจฺฉตฺเถ จ.

ธา กฺขตฺตุํ สกิญฺจ สงฺขฺยาวิภาเค.

อีสกํ อปฺปตฺเถ.

สณิกํ มนฺทตฺเถ.

ขิปฺปํ อรํ ลหุ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ สีฆตฺเถ.

จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเล.

เจ ยทิ สงฺกาวฏฺฐาเน.

ธุวํ ถิราวธารเณสุ.

หา วิสาเท.

ตุณฺหี อภาสเน.

สจฺฉิ ปจฺจกฺเข.

มุสา มิจฺฉา อลิกํ อสจฺเจ.

สุวตฺถิ อาสีสตฺเถ อิจฺจาทิ.

ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติ.

ยถา— ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา ทิสฺวา ทิสฺวาน ทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิญฺญาเปตฺวา วิเจยฺยวิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อเปจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิ.

เอวํ นามาขฺยาโตปสคฺควินิมุตฺตํ ยทพฺยยลกฺขณํ, ตํ สพฺพํ นิปาตปทนฺติ เวทิตพฺพํ.

วุตฺตญฺจ—

“มุตฺตํ ปทตฺตยา ยสฺมา, ตสฺมา นิปตตฺยนฺตรา;

เนปาติกนฺติ ตํ วุตฺตํ, ยํ อพฺยย สลกฺขณ”นฺติ.

เนปาติกปทํ นิฏฺฐิตํ.

ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ, นปุํสกมถาปรํ;

ติลิงฺคญฺจ อลิงฺคญฺจ, นามิกํ ปญฺจธา ฐิตํ.

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ นามกณฺโฑ ทุติโย.