๖. อาขฺยาตกณฺฑ 

ภูวาทิคณ

วิภตฺติวิธาน

อถ อาขฺยาตวิภตฺติโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ ปรา วุจฺจนฺเต.

ตตฺถ กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตํ, กฺริยาปทํ. วุตฺตญฺหิ “กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติก”นฺติ. ตตฺถ กาโลติ อตีตาทโย, การกมิติ กมฺมกตฺตุภาวา, ปุริสาติ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมา, กฺริยาติ คมนปจนาทิโก ธาตฺวตฺโถ, กฺริยาลกฺขณํ สญฺญาณํ เอตสฺสาติ กฺริยาลกฺขณํ, อติลิงฺคญฺจ.

วุตฺตมฺปิ เจตํ—

“ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี”ติ.

กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, ตฺยาทโย, ตา ปน วตฺตมานา ปญฺจมี สตฺตมี ปโรกฺขา หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺฐวิธา ภวนฺติ.

กฺริยํ ธาเรนฺตีติ ธาตโว, ภูวาทโย, ขาทิธาตุปฺปจฺจยนฺตา จ, เต ปน อตฺถวสา ทฺวิธา ภวนฺติ สกมฺมกา, อกมฺมกา จาติ. ตตฺร สกมฺมกา เย ธาตโวกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา— กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจตีติอาทโย, อกมฺมกา เย กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา— อจฺฉติ, เสติ, ติฏฺฐตีติอาทโย.

เต ปน สตฺตวิธา ภวนฺติ วิกรณปฺปจฺจยเภเทน, กถํ? อวิกรณา ภูวาทโย.

นิคฺคหีตปุพฺพกอวิกรณา รุธาทโย, ยวิกรณา ทิวาทโย, ณุณาอุณาวิกรณา สฺวาทโย, นาปฺปณฺหาวิกรณา กิยาทโย, โอยิรวิกรณา ตนาทโย, สกตฺเถ เณณยนฺตา จุราทโยติ.

ตตฺถ ปฐมํ อวิกรเณสุ ภูวาทีสุ ธาตูสุ ปฐมภูตา อกมฺมกา ภูอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต ตฺยาทโย ปรา โยชียนฺเต.

ภู สตฺตายํ, “ภู”อิจฺจยํ ธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, กฺริยาสามญฺญภูเต ภวเน วตฺตเตติ อตฺโถ.

“ภู”อิติ ฐิเต—

๔๒๔. ภูวาทโย ธาตโว.

ภูอิจฺเจวมาทโย เย กฺริยาวาจิโน สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺติ. 

ภู อาทิ เยสํ เต ภูวาทโย, อถ วา ภูวา อาที ปการา เยสํ เต ภูวาทโย. 

ภูวาทีสุ วกาโรยํ, เญยฺโย อาคมสนฺธิโช;

ภูวาปฺปการา วา ธาตู, สกมฺมากมฺมกตฺถโต.

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทิโต “กฺวจี”ติ วตฺตเต.

๔๒๕. ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสฺสรสฺส.

อเนกสฺสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต กฺวจิ โลโป โหติ.

กฺวจิคฺคหณํ “มหียติ สมโถ”ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ, อิติ อเนกสฺสรตฺตาภาวา อิธ ธาตฺวนฺตโลโป น โหติ. 

ตโต ธาตฺวาธิการวิหิตาเนกปฺปจฺจยปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา วตฺตมานวจนิจฺฉายํ—

๔๒๖. วตฺตมานา ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.

ตฺยาทโย ทฺวาทส วตฺตมานาสญฺญา โหนฺตีติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺถวิสยตฺตา วตฺตมานาสญฺญา.

๔๒๗. กาเล.

อยมธิกาโร.

อิโต ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต. 

๔๒๘. วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน.

ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล คมฺยมาเน วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ. 

กาโลติ เจตฺถ กฺริยา, กรณํ กาโร, รการสฺส ลกาโร, กาโล.

ตสฺมา— 

กฺริยาย คมฺยมานาย, วิภตฺตีนํ วิธานโต;

ธาตูเหว ภวนฺตีติ, สิทฺธํ ตฺยาทิวิภตฺติโย.

อิธ ปน กาลสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาภิปตฺติวเสน ฉธา ภินฺนตฺตา “ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วิเสเสติ. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ปจฺจุปฺปนฺโน, ปฏิลทฺธสภาโว, น ตาว อตีโตติ อตฺโถ.

ปจฺจุปฺปนฺนสมีเปปิ, ตพฺโพหารูปจารโต;

วตฺตมานา อตีเตปิ, ตํกาลวจนิจฺฉยาติ.

ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานาวิภตฺตึ กตฺวา, ตสฺสา ฐานานิยเม “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ ปริภาสโต ธาตุโต ปรํ วตฺตมานปฺปจฺจเยกตฺวา, เตสมนิยมปฺปสงฺเคสติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ ปรสฺสปทวจนิจฺฉายํ—

๔๒๙. อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ.

อถ ตทฺธิตานนฺตรํ วุจฺจมานานํ สพฺพาสํ วตฺตมานาทีนํ อฏฺฐวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺถโต อฏฺฐจตฺตาลีสมตฺตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตีติอาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญา, ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, ตพฺพาหุลฺลโต ตพฺโพหาโร.

“ธาตูหิ เณ ณย”อิจฺจาทิโต “ธาตูหี”ติ วตฺตมาเน—

๔๓๐. กตฺตริ ปรสฺสปทํ.

กตฺตริการเก อภิเธยฺเย สพฺพธาตูหิ ปรสฺสปทํ โหตีติ ปรสฺสปทํ กตฺวา,

ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติจฺฉาวสา—

วิปริณาเมน “ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทาน”นฺติ จ วตฺตเต.

๔๓๑. ทฺเว ทฺเว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา.

ตาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทาน’มตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺติ. ตํ ยถา? ติ อนฺติอิติ ปฐมปุริสา, สิ ถอิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ มอิติ อุตฺตมปุริสา. อตฺตโนปเทสุปิ เต อนฺเตอิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเหอิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเหอิติ อุตฺตมปุริสา. 

เอวํ เสสาสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุปิ โยเชตพฺพนฺติ. เอวํ อฏฺฐวิภตฺติวเสน ฉนฺนวุติวิเธ อาขฺยาตปเท ทฺวตฺตึส ทฺวตฺตึส ปฐมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสา โหนฺตีติ วตฺตมานปรสฺสปทาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญา.

๔๓๒. นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม.

ตุมฺหามฺหสทฺทวชฺชิเต ตุลฺยาธิกรณภูเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ ปฐมปุริโส โหตีติ ปฐมปุริสํ กตฺวา, ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค กฺริยาสาธกสฺส กตฺตุโน เอกตฺเต วตฺตุมิจฺฉิเต “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจน”นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ติ.

“ปโร, ปจฺจโย, ธาตู”ติ จ อธิกาโร, “ยถา กตฺตริ จา”ติ อิโต “กตฺตรี”ติ วิกรณปฺปจฺจยวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.

๔๓๓. ภูวาทิโต อ.

ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปโร อปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. สพฺพธาตุกมฺหิเยวายมิสฺสเต. 

“อสํโยคนฺตสฺส, วุทฺธี”ติ จ วตฺตเต.

๔๓๔. อญฺเญสุ จ. 

การิตโต อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหติ. 

จคฺคหเณน ณุปฺปจฺจยสฺสาปิ วุทฺธิ โหติ. เอตฺถ จ “ฆฏาทีนํ วา”ติ อิโต วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ. 

โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน—

อิวณฺณุวณฺณนฺตานญฺจ, ลหูปนฺตาน ธาตุนํ;

อิวณฺณุวณฺณานเมว, วุทฺธิ โหติ ปรสฺส น. 

ยุวณฺณานมฺปิ ย ณุ ณา-, นานิฏฺฐาทีสุ วุทฺธิ น;

ตุทาทิสฺสาวิกรเณ, น เฉตฺวาทีสุ วา สิยา.

ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค— “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ ปริภาสโต อูการสฺโสกาโร วุทฺธิ.

วิปริณาเมน “ธาตูน”นฺติ วตฺตเต.

๔๓๕. โอ อว สเร.

โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ. 

“สรโลโป มาเทส”อิจฺจาทินา สรโลปาทิมฺหิ กเต “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรนยนํ กาตพฺพํ.

โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา กญฺญา สาธุ ภวติ, ตํ จิตฺตํ สาธุ ภวติ. 

เอตฺถ หิ—

กตฺตุโนภิหิตตฺตาว, อาขฺยาเตน น กตฺตริ;

ตติยา ปฐมา โหติ, ลิงฺคตฺถํ ปนเปกฺขิย.

สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน”นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนํ อนฺติ, ปุเร วิย อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ. เต ปุริสา ภวนฺติ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวติ, ภวนฺติ.

“ปยุชฺชมาเนปิ, ตุลฺยาธิกรเณ”ติ จ วตฺตเต.

๔๓๖. ตุมฺเห มชฺฌิโม. 

ตุลฺยาธิกรณภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ มชฺฌิมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนํ สิ, เสสํ ปุริมสมํ. ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวสิ, ภวถ.

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโน.

ตสฺมึเยวาธิกาเร—

๔๓๗. อมฺเห อุตฺตโม. 

ตุลฺยาธิกรณภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ อุตฺตมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ มิ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา.

๔๓๘. อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ.

อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิมิมอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ. 

อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. ภวามิ, ภวาม.

“วิภตฺตีนํ, ฉา”ติ จ วตฺตเต.

๔๓๙. ปราณฺยตฺตโนปทานิ. 

สพฺพาสํ วตฺตมานานํ อฏฺฐวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิ,

ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตีติ เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญา. 

“ธาตูหิ, อตฺตโนปทานี”ติ จ วตฺตเต.

๔๔๐. กตฺตริ จ.

กตฺตริ จ การเก อภิเธยฺเย ธาตูหิ อตฺตโนปทานิ โหนฺติ. 

จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เสสํ ปรสฺสปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวามฺเห.

ปจ ปาเก, ธาตุสญฺญายํ ธาตฺวนฺตโลโป, วุตฺตนเยเนว ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อิวณฺณุวณฺณานมภาวา วุทฺธิอภาโวเวตฺถ วิเสโส. โส เทวทตฺโต โอทนํ ปจติ, ปจนฺติ, ปจสิ, ปจถ, ปจามิ, ปจาม, โส โอทนํ ปจเต, เต ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุมฺเห ปจวฺเห, อหํ ปเจ, มยํ ปจามฺเห.

ปฐมปุริสาทีนเมกชฺฌปฺปวตฺติปฺปสงฺเค ปริภาสมาห—

๔๔๑. สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส.

สพฺเพสํ ปฐมมชฺฌิมานํ, ปฐมุตฺตมานํ, มชฺฌิมุตฺตมานํ ติณฺณํ วา ปุริสานํ เอกโตภิธาเน กาตพฺเพ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. เอกกาลานเมวาภิธาเน จายํ. 

โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสีติ ปริยายปฺปสงฺเค ตุมฺเห ปจถาติ ภวติ. เอวํ โส จ ปจติ, อหญฺจ ปจามีติ มยํ ปจาม, ตถา ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม, โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ.

เอกาภิธาเนติ กิมตฺถํ? “โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจิสฺสสิ, อหํ ปจึ” เอตฺถ ภินฺนกาลตฺตา “มยํ ปจิมฺหา”ติ น ภวติ.

คมุ สปฺป คติมฺหิ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญายํ ธาตฺวนฺตโลโป.

กตฺตริ ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.

๔๔๒. คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ.

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺโต มกาโร จฺโฉ โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ,

สพฺพคฺคหเณน มานนฺต ย การิตปฺปจฺจเยสุ จ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.เตนายํ —

วิธึ นิจฺจญฺจ วาสทฺโท, มาน’นฺเตสุ ตุ กตฺตริ;

ทีเปตานิจฺจมญฺญตฺถ, ปโรกฺขายมสนฺตกํ.

อปฺปจฺจยปรนยนานิ, โส ปุริโส คามํ คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปฐมปุริสพหุวจนสฺส เร วา โหติ, คจฺฉเร. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม.

จฺฉาเทสาภาเว “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร. คเมติ, คเมนฺติ, สรโลโป. คเมสิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม. 

อตฺตโนปเทปิ โส คามํ คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต, คจฺฉเร. คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห. คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห. 

“กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี”ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํ.

“วา”ติ วตฺตเต.

๔๔๓. คมิสฺส ฆมฺมํ.

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วา. 

ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิ.

ภาวกมฺเมสุ ปน—

๔๔๔. อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ.

ภาเว จ กมฺมนิ จ การเก อภิเธยฺเย อตฺตโนปทานิ โหนฺติ, จสทฺเทน กมฺมกตฺตริปิ. ภวนํ ภาโว, โส จ การกนฺตเรน อสํสฏฺโฐ เกวโล ภวนลวนาทิโก ธาตฺวตฺโถ. กรียตีติ กมฺมํ. อกมฺมกาปิ ธาตโว โสปสคฺคา สกมฺมกาปิ ภวนฺติ, ตสฺมา กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนํ เต.

“ธาตูหิ เณ ณย”อิจฺจาทิโต “ธาตูหี”ติ วตฺตมาเน—

๔๔๕. ภาวกมฺเมสุ โย.

สพฺพธาตูหิ ปโร ภาวกมฺเมสุ ยปฺปจฺจโย โหติ. 

อตฺตโนปทวิสเยวายมิสฺสเต, “อญฺเญสุ จา”ติ สุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน ยปฺปจฺจเย วุทฺธิ น ภวติ,

อนุภูยเต สุขํ เทวทตฺเตน.

อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, ตติยา โหติ กตฺตริ;

กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา น, ทุติยา ปฐมาวิธ.

อนุภูยนฺเต สมฺปตฺติโย ตยา. อนุภูยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, อนุภูยวฺเห ตุมฺเห. 

อหํ อนุภูเย ตยา, มยํ อนุภูยามฺเห. 

“กฺวจิ ธาตุ”อิจฺจาทิโต “กฺวจี”ติ วตฺตมาเน—

๔๔๖. อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ. 

อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต, อกตฺตริเยเวตํ. ยการสฺส ทฺวิตฺตํ.

อนุภูยฺยติ มยา สุขํ, อนุภูยฺยเต วา, อนุภูยฺยนฺติ. อนุภูยฺยสิ, อนุภูยฺยถ. อนุภูยฺยามิ, อนุภูยฺยาม. ทฺวิตฺตาภาเว— อนุภูยติ, อนุภูยนฺติ.

กฺวจีติ กึ? อนุภูยเต.

ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ ปฐมปุริสสฺเสว,

ภูยเต เทวทตฺเตน, เทวทตฺเตน สมฺปติ ภวนนฺติ อตฺโถ.

ปจธาตุโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท ยปฺปจฺจเย จ กเต —

วิปริณาเมน “ยสฺสา”ติ วตฺตมาเน—

๔๔๗. ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส.

ตสฺส ภาวกมฺมวิสยสฺส ยปฺปจฺจยสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ โหติ ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสมฺภวํ. เอตฺถ จ “อิวณฺณาคโม วา”ติ อิโต สีหคติยา วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ, โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. 

เตน —

จวคฺโค จ ต วคฺคานํ, ธาตฺวนฺตานํ ยวตฺตนํ;

รวานญฺจ สยปฺปจฺจ-, ยานํ โหติ ยถากฺกมนฺติ.

ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคาทิตฺตา จกาเร กเต “ปร ทฺเวภาโว ฐาเน”ติ จการสฺส ทฺวิตฺตํ. ปจฺจเต โอทโน เทวทตฺเตน, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปฐมปุริสพหุวจนสฺส กฺวจิ เร โหติ. ปจฺจเร, ปจฺจนฺเต. ปจฺจเส, ปจฺจวฺเห. ปจฺเจ, ปจฺจามฺเห.

ปรสฺสปทาเทเส ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ. ปจฺจสิ, ปจฺจถ. ปจฺจามิ, ปจฺจาม. 

ตถา กมฺมกตฺตริ ปจฺจเต โอทโน สยเมว, ปจฺจนฺเต. ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ วา อิจฺจาทิ. 

คมิโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต—

“ธาตูหิ, ตสฺมึ, เย”ติ จ วตฺตเต.

๔๔๘. อิวณฺณาคโม วา.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตสฺมึ ภาวกมฺมวิสเย ยปฺปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วาติ อีการาคโม. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. จฺฉาเทโส, คจฺฉียเต คาโม เทวทตฺเตน, คจฺฉียนฺเต. คจฺฉียเส, คจฺฉียวฺเห. คจฺฉีเย, คจฺฉียามฺเห.

จฺฉาเทสาภาเว—

“ธาตูหิ, โย, วา”ติ จ วตฺตเต.

๔๔๙. ปุพฺพรูปญฺจ. 

เหฏฺฐานุตฺเตหิ ปรสฺเสเวทํ, เตน กฏปวคฺคยการลสนฺเตเหว ธาตูหิ ปโร ยปฺปจฺจโย 

ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วาติ มการา ปรสฺส ยการสฺส มกาโร. คมฺมเต, คมียเต, คมฺมนฺเต, คมียนฺเต. คมฺมเส, คมียเส, คมฺมวฺเห, คมียวฺเห. คมฺเม, คมีเย, คมฺมามฺเห, คมียามฺเห.

ปรสฺสปทตฺเต— คจฺฉียฺยติ, คจฺฉียฺยนฺติ. คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ วา. คมฺมติ, คมฺมนฺติ. คมียติ, คมียนฺติ. 

อิการาคเม คมิยฺยติ, คมิยฺยนฺติ.

ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิ.

วตฺตมานาวิภตฺติ.

๔๕๐. ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส. 

ตฺวาทโย ทฺวาทส ปญฺจมีสญฺญา โหนฺติ.

๔๕๑. อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี. 

อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ อนุตฺตกาเล ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ.

สติปิ กาลาธิกาเร ปุน กาลคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาชฺเฌสนานุมติปตฺถนาปตฺตกาลาทีสุ จ ปญฺจมี. อาณาปนมาณตฺติ, อาสีสนมาสิฏฺโฐ, โส จ อิฏฺฐสฺส อสมฺปตฺตสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนํ, ตสฺมึ อาณตฺยาสิฏฺเฐ. อนุ สมีเป อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺนกาโลติ อตฺโถ, น อุตฺตกาโลติ วา อนุตฺตกาโล, ตสฺมึ อนุตฺตกาเล, กาลมนามสิตฺวา โหตีติ อตฺโถ.

ตตฺถ อาสีสนตฺเถ ภูธาตุโต ปญฺจมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ตุ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา. โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุ. 

วิปริณาเมน “อการโต”ติ วตฺตเต.

๔๕๒. หิโลปํ วา.

อการโต ปโร หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วา. 

ตฺวํ สุขี ภว, ภวาหิ วา, หิมฺหิ ทีโฆ. ตุมฺเห สุขิตา ภวถ. อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวาม.

อตฺตโนปเท โส สุขี ภวตํ, เต สุขิตา ภวนฺตํ. ตฺวํ สุขี ภวสฺสุ, ตุมฺเห สุขิตา ภววฺโห. 

อหํ สุขี ภเว, มยํ สุขิตา ภวามเส. กมฺมนิ อนุภูยตํ ตยา, อนุภูยนฺตํ. อนุภูยสฺสุ, อนุภูยวฺโห. อนุภูเย, อนุภูยามเส. ปรสฺสปทตฺเต อนุภูยฺยตุ, อนุภูยฺยนฺตุ. อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ วา, อนุภูยฺยาหิ อิจฺจาทิ. ภาเว ภูยตํ.

อาณตฺติยํ กตฺตริ เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ. ปจ, ปจาหิ, ปจถ. ปจามิ, ปจาม. ปจตํ, ปจนฺตํ. ปจสฺสุ, ปจวฺโห. ปเจ, ปจามเส.

กมฺมนิ ยปฺปจฺจยจวคฺคาทิ, ปจฺจตํ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจนฺตํ. ปจฺจสฺสุ, ปจฺจวฺโห. ปจฺเจ, ปจฺจามเส. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจตุ, ปจฺจนฺตุ. ปจฺจ, ปจฺจาหิ, ปจฺจถ. ปจฺจามิ, ปจฺจาม.

ตถา โส คามํ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ. คจฺฉ, คจฺฉาหิ, คจฺฉถ. คจฺฉามิ, คจฺฉาม. คเมตุ, คเมนฺตุ. คม, คมาหิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม. คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตํ.คจฺฉสฺสุ, คจฺฉวฺโห. คจฺเฉ, คจฺฉามเส. ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิ. 

กมฺมนิ คจฺฉียตํ, คจฺฉียตุ, คมียตํ, คมียตุ, คมฺมตํ, คมฺมตุ อิจฺจาทิ. 

วิธิมฺหิ อิธ ปพฺพโต โหตุ, อยํ ปาสาโท สุวณฺณมโย โหตูติ อาทิ. 

นิมนฺตเน อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา โภชนํ, อิธ นิสีทตุ ภวํ.

อชฺเฌสเน เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ.

อนุมติยํ ปุจฺฉตุ ภวํ ปญฺหํ, ปวิสตุ ภวํ, เอตฺถ นิสีทตุ.

ปตฺถนา ยาจนา, ททาหิ เม คามวรานิ ปญฺจ, เอกํ เม นยนํ เทหิ.

ปตฺตกาเล สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํ อิจฺจาทิ.

ปญฺจมีวิภตฺติ.

๔๕๓. สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.

เอยฺยาทโย ทฺวาทส สตฺตมีสญฺญา โหนฺติ. 

“อนุตฺตกาเล”ติ วตฺตเต.

๔๕๔. อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี. 

อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาทีสุ จ สตฺตมี. กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ ปริกปฺโป, “ยทิ นาม ภเวยฺยา”ติ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ, เหตุกฺริยาย สมฺภเว ผลกฺริยาย สมฺภวปริกปฺโป จ.

ตตฺถ ปริกปฺเป สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ เอยฺย, อปฺปจฺจยวุทฺธาทิปุริมสมํ, 

“กฺวจิ ธาตุ วิภตฺตี”ติอาทินา เอยฺย เอยฺยาสิ เอยฺยามิ เอยฺยํอิจฺเจเตสํ วิกปฺเปน เอการาเทโส. โส ทานิ กึ นุ โข ภเว, ยทิ โส ปฐมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺย, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ. ยทิ ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถ. กถมหํ เทโว ภเวยฺยามิ, กึ นุ โข มยํ ภเวยฺยาม. ตถา ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห.

ปตฺถเน ตุ อหํ สุขี ภเว, พุทฺโธ ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห.

กมฺมนิ สุขํ ตยา อนุภูเยถ, อนุภูเยรํ. อนุภูเยโถ, อนุภูเยยฺยาวฺโห. อนุภูเย, อนุภูเยยฺยํ, อนุภูเยยฺยามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํ. อนุภูเยยฺยาสิ อิจฺจาทิ. ภาเว ภูเยถ.

วิธิมฺหิ โส โอทนํ ปเจ, ปเจยฺย, ปเจยฺยุํ. ตฺวํ ปเจ, ปเจยฺยาสิ, ตุมฺเห ปเจยฺยาถ. อหํ ปเจ, ปเจยฺยามิ, มยํ ปเจยฺยาม. ปเจถ, ปเจรํ. ปเจโถ, ปเจยฺยาวฺโห. ปเจ, ปเจยฺยํ, ปเจยฺยามฺเห. กมฺมนิ ปจฺเจถ, ปจฺเจรํ. ปจฺเจโถ, ปจฺเจยฺยาวฺโห. ปจฺเจ, ปจฺเจยฺยํ, ปจฺเจยฺยามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺเจ, ปจฺเจยฺย, ปจฺเจยฺยุํ. ปจฺเจยฺยาสิ อิจฺจาทิ.

อนุมติยํ โส คามํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา เอยฺยุสฺส อุํ วา, คจฺฉุํ, คจฺเฉยฺยุํ. ตฺวํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยาสิ, คจฺเฉยฺยาถ. คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยามิ, คจฺเฉยฺยาม. คเม, คเมยฺย, คมุํ, คเมยฺยุํ. คเม, คเมยฺยาสิ, คเมยฺยาถ. คเม, คเมยฺยามิ, คเมยฺยาม. คจฺเฉถ, คจฺเฉรํ. คจฺเฉโถ, คจฺเฉยฺยาวฺโห. คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยํ, คจฺเฉยฺยามฺเห. คเมถ, คเมรํ อิจฺจาทิ.

กมฺมนิ คจฺฉีเยถ, คมีเยถ, คจฺฉีเยรํ, คมีเยรํ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต คจฺฉีเยยฺย, คมีเยยฺย, คมฺเมยฺย, คมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺเม, ฆมฺเมยฺย, ฆมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิ.

สตฺตมีวิภตฺติ.

ปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลิกวิภตฺตินโย.

๔๕๕. หิยฺยตฺตนี อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส.

อาอาทโย ทฺวาทส หิยฺยตฺตนีสญฺญา โหนฺติ.

“อปฺปจฺจกฺเข, อตีเต”ติ จ วตฺตเต. 

๔๕๖. หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.

หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปฺปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหตีติ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อา.

“กฺวจิ ธาตุ”อิจฺจาทิโต “กฺวจิ, ธาตูน”นฺติ จ วตฺตเต.

๔๕๗. อการาคโม หิยฺยตฺตนี อชฺชตนีกาลาติปตฺตีสุ.

กฺวจิ ธาตูนมาทิมฺหิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีกาลาติปตฺติอิจฺเจตาสุ ตีสุ วิภตฺตีสุ. กถมยมการาคโม ธาตฺวาทิมฺหีติ เจ?

สติสฺสเรปิ ธาตฺวนฺเต, ปุนการาคมสฺสิธ;

นิรตฺถตฺตา ปโยคานุ โรธา ธาตฺวาทิโต อยํ. 

อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสสรโลปาทิ วุตฺตนยเมว.

อภวา, อภวู. อภโว, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา โอการสฺส ออาเทโส วา, อภว, อภวตฺถ. อภวํ, อภวมฺหา. อภวตฺถ, อภวตฺถุํ. อภวเส, อภววฺหํ. อภวึ, อภวมฺหเส. 

กมฺมนิ ยปฺปจฺจโย, ตยา สุขมนฺวภูยตฺถ, อการาคมาภาเว อนุภูยตฺถ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ตฺถสฺส ถาเทโส, อนฺวภูยถ, อนุภูยถ, อนฺวภูยตฺถุํ, อนุภูยตฺถุํ. อนฺวภูยเส, อนุภูยเส, อนฺวภูยวฺหํ, อนุภูยวฺหํ. อนฺวภูยึ, อนุภูยึ, อนฺวภูยมฺหเส, อนุภูยมฺหเส. ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภูยา, อนุภูยา อิจฺจาทิ. ภาเว อนฺวภูยตฺถ.

ตถา โส โอทนํ อปจา, ปจา, อปจู, ปจู. อปโจ, ปโจ, อปจตฺถ, ปจตฺถ. อปจํ, ปจํ, อปจมฺหา, ปจมฺหา. อปจตฺถ, ปจตฺถ, อปจตฺถุ, ปจตฺถุํ. อปจเส, ปจเส, อปจวฺหํ, ปจวฺหํ. อปจึ, ปจึ, อปจมฺหเส, ปจมฺหเส. กมฺมนิ อปจฺจถ, อปจฺจตฺถ, อปจฺจตฺถุํ. อปจฺจเส, อปจฺจวฺหํ. อปจฺจึ, อปจฺจมฺหเส. อปจฺจา, อปจฺจู อิจฺจาทิ.

ตถา อคจฺฉา, อคจฺฉู. อคจฺโฉ, อคจฺฉ, อคจฺฉตฺถ. อคจฺฉํ, อคจฺฉมฺหา. อคจฺฉตฺถ, อคจฺฉตฺถุํ. อคจฺฉเส, อคจฺฉวฺหํ. อคจฺฉึ, อคจฺฉมฺหเส. อคมา, อคมู. อคโม, อคม, อคมตฺถ. อคมํ, อคมมฺหา. อคมตฺถ, อคมตฺถุํ. อคมเส, อคมวฺหํ. อคมึ, อคมมฺหเส.

กมฺมนิ อคจฺฉียตฺถ, คจฺฉียตฺถ, อคมียตฺถ, คมียตฺถ, อคจฺฉียตฺถุํ, คจฺฉียตฺถุํ, อคมียตฺถุํ, คมียตฺถุํ อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมา, อฆมฺมู อิจฺจาทิ.

หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ.

๔๕๘. หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํ.

หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตีติ หิยฺยตฺตนาทีนํ สพฺพธาตุกสญฺญตฺตา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ วุตฺโต อิการาคโม น ภวติ.

สพฺพธาตุกํ.

๔๕๙. ปโรกฺขา อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห.

ออาทโย ทฺวาทส ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺติ. อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขา,

ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ปโรกฺขาติ วุจฺจติ.

๔๖๐. อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต.

อปจฺจกฺเข วตฺตุโน อินฺทฺริยาวิสยภูเต อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติ. 

อติกฺกมฺม อิโตติ อตีโต, หุตฺวา อติกฺกนฺโตติ อตฺโถ. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อ. 

“ภู อ”อิตีธ—

วิปริณาเมน “ธาตูน”นฺติ วตฺตเต.

๔๖๑. กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว.

ธาตูนมาทิภูตานํ วณฺณานเมกสฺสรานํ กฺวจิ ทฺเวภาโว โหติ. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ กฺวจิสทฺโท, เตน—

ข ฉ เสสุ ปโรกฺขายํ, ทฺเวภาโว สพฺพธาตุนํ;

อปฺปจฺจเย ชุโหตฺยาทิสฺ-สปิ กิจฺจาทิเก กฺวจิ.

“ภู ภู อ”อิตีธ—

๔๖๒. ปุพฺโพพฺภาโส. 

ทฺเวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ อวยโว, โส อพฺภาสสญฺโญ โหตีติ อพฺภาสสญฺญา. 

อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต.

๔๖๓. อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา.

อพฺภาสสฺส อนฺตสฺส อิวณฺโณ โหติ วา, อกาโร จ. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน—

ข ฉ เสสุ อวณฺณสฺส, อิกาโร สคุปุสฺส อี;

วาสฺส ภูสฺส ปโรกฺขายํ, อกาโร นาปรสฺสิเมติ. 

อูการสฺส อกาโร. 

๔๖๔. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา.

อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ วคฺคพฺยญฺชนานํ ยถากฺกมํ ปฐมตติยา โหนฺตีติ ภการสฺส พกาโร.

๔๖๕. พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ.

พฺรูภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาหภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขาวิภตฺติยนฺติ ภูสทฺทสฺส ภูวอาเทโส, “สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหี”ติอาทินา สรโลปาทิ. โส กิร ราชา พภูว, เต กิร พภูวุ. ตฺวํ กิร พภูเว.

“ธาตูหี”ติ วตฺตเต, สีหคติยา กฺวจิคฺคหณญฺจ.

๔๖๖. อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ. 

สพฺพสฺมึ อสพฺพธาตุกมฺหิ ปเร กฺวจิ ธาตูหิ ปโร อิการาคโม โหติ.

อสพฺพธาตุเก พฺยญฺช- นาทิมฺเหวายมาคโม;

กฺวจาธิการโต พฺยญฺช-นาโทปิ กฺวจิ โน สิยา.

เอตฺถ จ “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุก”มิติ กตฺวา “หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุก”นฺติ หิยฺยตฺตนีอาทีนํ สพฺพธาตุกสญฺญาย วุตฺตตฺตา ตทญฺญา จตสฺโส วิภตฺติโย อสพฺพธาตุกนฺติ วุจฺจติ.

ตุมฺเห กิร พภูวิตฺถ. อหํ กิร พภูวํ, มยํ กิร พภูวิมฺห. 

อตฺตโนปเท โส พภูวิตฺถ, พภูวิเร. พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโห. พภูวึ, พภูวิมฺเห.

กมฺมนิ อตฺตโนปเท อีการาคมยปฺปจฺจยิการาคมา, อนุพภูวียิตฺถ, 

ยปฺปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกมฺหิ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา โลเป กเต อิวณฺณาคโม น ภวติ, 

ตยา กิร อนุพภูวิตฺถ, อนุพภูวิเร อิจฺจาทิ. ภาเว พภูวียิตฺถ, พภูวิตฺถ วา.

ตถา ปปจ, ปปจุ. ปปเจ, ปปจิตฺถ. ปปจํ, ปปจิมฺห. ปปจิตฺถ, ปปจิเร. ปปจิตฺโถ, ปปจิวฺโห. ปปจึ, ปปจิมฺเห. กมฺมนิ ปปจฺจิตฺถ, ปปจฺจิเร อิจฺจาทิ. ตถา อปจฺจ, อปจฺจุ อิจฺจาทิ.

คมิมฺหิ “กฺวจาทิวณฺณาน”นฺติอาทินา ทฺเวภาโว, “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญา. 

“อพฺภาเส”ติ วตฺตเต.

๔๖๗. กวคฺคสฺส จวคฺโค.

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จวคฺโค โหตีติ คการสฺส ชกาโร, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อนพฺภาสสฺส ปฐมปุริเสกวจนมฺหิ ทีโฆ. โส คามํ ชคาม กิร, ชคม วา, ชคมุ. ชคเม, ชคมิตฺถ. ชคมํ, ชคมิมฺห. ชคมิตฺถ, ชคมิเร. ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห. ชคมึ, ชคมิมฺเห.

กมฺมนิ ชคมียิตฺถ, ชคมิตฺถ วา อิจฺจาทิ.

ปโรกฺขาวิภตฺติ.

๔๖๘. อชฺชตนี อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห.

อีอาทโย ทฺวาทส อชฺชตนีสญฺญา โหนฺติ. อชฺชภโว อชฺชตโน, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ อชฺชตนีติ วุจฺจติ.

“อปจฺจกฺเข, อตีเต, ปจฺจกฺเข”ติ จ วตฺตเต.

๔๖๙. สมีเปชฺชตนี. 

สมีเป สมีปโต ปฏฺฐาย อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข จ อปจฺจกฺเข จ อชฺชตนีวิภตฺติ โหตีติ อชฺชตนีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อี. ปุเร วิย อการาคโม, วุทฺธาทิ จ, “กฺวจิ ธาตุวิภตฺตี”ติอาทินา อี-มฺหาทิวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, โอ-อา-อํวจนานํ อิ-ตฺถ-ออาเทสา จ, สรโลปาทิ. โส อภวิ, อภวี วา, อการาคมาภาเว ภวิ.

มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.

๔๗๐. สพฺพโต อุํ อึสุ. 

สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสฺวาเทโส โหติ วา. 

เต อภวึสุ, ภวึสุ วา, อภวุํ, ภวุํ วา. ตฺวํ อภวิ, ภวิ วา, อภโว, ภโว วา, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อิการาคโม. อหํ อภวึ, ภวึ วา, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห วา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วา. โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อภวา, ภวา วา, อภวู, ภวู วา. อภวิเส, ภวิเส วา, อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ วา. อภวํ, ภวํ วา, อภว, ภว วา, อภวิมฺเห, ภวิมฺเห วา.

กมฺมนิ ยปฺปจฺจยโลเป วุทฺธิอวาเทสาทิ, สุขํ ตยา อนุภวิตฺถ, อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ วา อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต ตยา อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, อนฺวภูยี, อนุภูยี วา, อนฺวภูยึสุ, อนุภูยึสุ, อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ. ตฺวํ อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, ตุมฺเห อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ. อหํ อนฺวภูยึ, อนุภูยึ, มยํ อนฺวภูยิมฺห, อนุภูยิมฺห, อนฺวภูยิมฺหา, อนุภูยิมฺหา วา. ภาเว อภวิตฺถ, อภูยิตฺถ ตยา.

โส อปจิ, ปจิ, อปจี, ปจี วา, เต อปจึสุ, ปจึสุ, อปจุํ, ปจุํ. ตฺวํ อปจิ, ปจิ, อปโจ, ปโจ วา, ตุมฺเห อปจิตฺถ, ปจิตฺถ. อหํ อปจึ, ปจึ, มยํ อปจิมฺห, ปจิมฺห, อปจิมฺหา, ปจิมฺหา วา. โส อปจิตฺถ, ปจิตฺถ, อปจา, ปจา วา, อปจู, ปจู. อปจิเส, อปจิวฺหํ. อปจํ, ปจํ, อปจ, ปจ วา, อปจิมฺเห, ปจิมฺเห.

กมฺมนิ อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺจี, ปจฺจี วา, อปจฺจึสุ, ปจฺจึสุ, อปจฺจุํ, ปจฺจุํ. อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺโจ, ปจฺโจ วา, อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ. อปจฺจึ, ปจฺจึ, อปจฺจิมฺห, ปจฺจิมฺห, อปจฺจิมฺหา, ปจฺจิมฺหา วา.

โส คามํ อคจฺฉี, คจฺฉี, อคจฺฉิ, คจฺฉิ วา, เต อคจฺฉึสุ, คจฺฉึสุ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ. ตฺวํ อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺโฉ, คจฺโฉ วา, ตุมฺเห อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ. อหํ อคจฺฉึ, คจฺฉึ, มยํ อคจฺฉิมฺห, คจฺฉิมฺห, อคจฺฉิมฺหา, คจฺฉิมฺหา วา. “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อชฺชตนิมฺหิ คมิสฺส จฺฉสฺส กฺวจิ ญฺฉาเทโส, อคญฺฉิ, คญฺฉิ, อคญฺฉี, คญฺฉี วา, เต อคญฺฉึสุ, คญฺฉึสุ, อคญฺฉุํ, คญฺฉุํ. ตฺวํ อคญฺฉิ, คญฺฉิ, อคญฺโฉ, คญฺโฉ วา, ตุมฺเห อคญฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ. อหํ อคญฺฉึ, คญฺฉึ, มยํ อคญฺฉิมฺห, คญฺฉิมฺห, อคญฺฉิมฺหา, คญฺฉิมฺหา วา.

จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิ, คมิ, อคมี, คมี วา, “กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ เอตฺถ ภาวนิทฺเทเสน, “สตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ โยควิภาเคน วา สาคเม “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา พฺยญฺชนโต อาการาคโม, อคมาสิ, อุํวจนสฺส กฺวจิ อํสฺวาเทโส, อุ จาคโม ตฺถ-มฺเหสุ กฺวจิ, อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, อคมุํ, คมุํ, ตฺวํ อคมิ, คมิ, อคโม, คโม วา, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมุตฺถ, คมุตฺถ. อหํ อคมึ, คมึ, อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมิมฺหา, คมิมฺหา วา.

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา คมิสฺส อชฺชตนิมฺหิ คาเทโส จ, โส อชฺฌคา, ปรโลโป, เต อชฺฌคุํ. ตฺวํ อชฺฌโค, ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถ. อหํ อชฺฌคึ, มยํ อชฺฌคุมฺห.

อตฺตโนปเท โส อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ, อคญฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ อิจฺจาทิ. 

จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, อชฺฌคู, อคู.

ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ. อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม, อชฺฌคํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเห.

กมฺเม คาโม อคจฺฉียิตฺถ เตน, คจฺฉียิตฺถ, อคญฺฉียิตฺถ, คญฺฉียิตฺถ, อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อคจฺฉียิ, คจฺฉียิ วา, อคมียิ, คมียิ วา, อคจฺฉียุํ, อคมียุํ วา. ตถา อฆมฺมียิ, อฆมฺมียึสุ อิจฺจาทิ. 

“หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี”ติ จ วตฺตเต.

๔๗๑. มาโยเค สพฺพกาเล จ.

ยทา มาโยโค, ตทา หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย สพฺพกาเลปิ โหนฺติ, จสทฺเทน ปญฺจมี จ. มา ภวติ, มา ภวา, มา ภวิสฺสตีติ วา อตฺเถ หิยฺยตฺตนชฺชตนีปญฺจมี วิภตฺติโย, เสสํ เนยฺยํ, โส มา ภวา, มา ภวี, มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา. มา ปจา, มา ปจี, มา ปจตุ. มา คจฺฉา, มา คจฺฉี, มา คจฺฉตุ. มา กญฺจิ ปาปมาคมา, มา อคมิ, มา คมา, มา คมี, มา คเมตุ. ตฺวํ มา คจฺโฉ, มา คจฺฉิ, มา คจฺฉาหิ อิจฺจาทิ.

อตีตกาลิกวิภตฺติ.

๔๗๒. ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห.

สฺสตฺยาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ วจนานํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญา โหติ. ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, ตํกาลทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ภวิสฺสนฺตีติ วุจฺจติ.

๔๗๓. อนาคเต ภวิสฺสนฺตี. 

อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ โหติ.

อตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี, ตํกาลวจนิจฺฉยา;

“อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺส”นฺติอาทิสุ.

น อาคโต อนาคโต, ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ อายตึ อุปฺปชฺชนารโหติ อตฺโถ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ จ. ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.

กมฺเม ยปฺปจฺจยโลโป, สุขํ ตยา อนุภวิสฺสเต, อนุภวิสฺสนฺเต. อนุภวิสฺสเส, 

อนุภวิสฺสวฺเห. อนุภวิสฺสํ, อนุภวิสฺสามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต อนุภวิสฺสติ เทวทตฺเตน, อนุภวิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว ภวิสฺสเต เตน, ยปฺปจฺจยโลปาภาเว อนุภูยิสฺสเต, อนุภูยิสฺสนฺเต อิจฺจาทิ. ภาเว ภูยิสฺสเต. 

ตถา ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติ. ปจิสฺสสิ, ปจิสฺสถ. ปจิสฺสามิ, ปจิสฺสาม. ปจิสฺสเต, ปจิสฺสนฺเต. ปจิสฺสเส, ปจิสฺสวฺเห. ปจิสฺสํ, ปจิสฺสามฺเห.

กมฺเม ปจฺจิสฺสเต โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจิสฺสนฺเต อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจิสฺสติ, ปจฺจิสฺสนฺติ. ปจฺจิสฺสสิ, ปจฺจิสฺสถ. ปจฺจิสฺสามิ, ปจฺจิสฺสาม. 

คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ. คจฺฉิสฺสสิ, คจฺฉิสฺสถ. คจฺฉิสฺสามิ, คจฺฉิสฺสาม. คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเต. คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสวฺเห. คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเห. โส สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ. คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ. คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิ.

กมฺเม คจฺฉียิสฺสเต, คจฺฉียิสฺสนฺเต. คจฺฉียิสฺสติ, คจฺฉียิสฺสนฺติ วา, คมียิสฺสเต, คมียิสฺสนฺเต. คมียิสฺสติ, คมียิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ. ยปฺปจฺจยโลเป คมิสฺสเต, คมิสฺสนฺเต.คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ วา. ตถา ฆมฺมิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ.

๔๗๔. กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส.

สฺสาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ กาลาติปตฺติสญฺญา โหติ. 

กาลสฺส อติปตนํ กาลาติปตฺติ, สา ปน วิรุทฺธปจฺจยูปนิปาตโต, การณเวกลฺลโต วา กฺริยาย อนภินิพฺพตฺติ, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ กาลาติปตฺตีติ วุจฺจติ.

๔๗๕. กฺริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ.

กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติ โหติ. 

กฺริยาย อติปตนํ กฺริยาติปนฺนํ, ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กฺริยาย อจฺจนฺตานุปฺปตฺติ. 

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ น กฺริยา อตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพนฺธกรกฺริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํ.

กาลาติปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ สฺสา, อการิการาคมา, วุทฺธิอวาเทสา จ, 

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สฺสา สฺสามฺหาวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, สฺเสวจนสฺส จ อตฺตํ.

โส เจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺสา, ภวิสฺสาวา, เต เจ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ. เอวํ ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺเส วา, ตุมฺเห อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสมฺห, ภวิสฺสมฺห, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา วา. โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส.

กมฺเม อนฺวภวิสฺสถ, อนฺวภวิสฺสิสุ. อนฺวภูยิสฺสถ วา อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุ. อนฺวภูยิสฺส วา อิจฺจาทิ. ภาเว อภวิสฺสถ เทวทตฺเตน, อภูยิสฺสถ.

ตถา โส เจ ตํ ธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺสา, ปจิสฺสา วา, อปจิสฺสํสุ, ปจิสฺสํสุ. อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺเส, ปจิสฺเส วา, อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ. อปจิสฺสํ, ปจิสฺสํ, อปจิสฺสมฺห, ปจิสฺสมฺห, อปจิสฺสามฺหา, ปจิสฺสามฺหา วา. อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ, อปจิสฺสิสุ, ปจิสฺสิสุ. อปจิสฺสเส, ปจิสฺสเส, อปจิสฺสวฺเห, ปจิสฺสวฺเห. อปจิสฺสึ, ปจิสฺสึ, อปจิสฺสามฺหเส, ปจิสฺสามฺหเส.

กมฺเม อปจิสฺสถ โอทโน เทวทตฺเตน, อปจิสฺสิสุ. ยปฺปจฺจยโลปาภาเว อปจียิสฺสถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิสฺส เตน, ปจฺจิสฺส, อปจฺจิสฺสา, ปจฺจิสฺสา วา, อปจฺจิสฺสํสุ, ปจฺจิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

โส อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา วา, อคจฺฉิสฺสํสุ, คจฺฉิสฺสํสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส, คจฺฉิสฺเส วา, อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ. อคจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสํ, อคจฺฉิสฺสมฺห, คจฺฉิสฺสมฺห, อคจฺฉิสฺสามฺหา, คจฺฉิสฺสามฺหา วา. อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺสา, คมิสฺสา วา, อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ. อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺเส วา, อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ. อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, อคมิสฺสมฺห, คมิสฺสมฺห, อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหาวา. อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ วา อิจฺจาทิ.

กมฺเม อคจฺฉียิสฺสถ, อคมียิสฺสถ, อคจฺฉียิสฺส, อคมียิสฺส อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมิสฺสา, อฆมฺมิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

กาลาติปตฺติวิภตฺติ.

ปญฺจมี สตฺตมี วตฺตญมานา สมฺปตินาคเต;

ภวิสฺสนฺตี ปโรกฺขาที, จตสฺโสตีตกาลิกา.

ฉกาลิกวิภตฺติวิธานํ.

วิกรณวิธาน

ภูวาทิคณ

อิสุ อิจฺฉากนฺตีสุ, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลโป, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจโย จ. 

“ธาตูน”นฺติ วตฺตมาเน—

๔๗๖. อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา.

อิสุยมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺโต จฺโฉ โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, 

“อนฺโต จฺโฉ วา”ติ โยควิภาเคน อาสสฺสปิ. โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ. อิจฺฉสิ, อิจฺฉถ. อิจฺฉามิ, อิจฺฉาม. จฺฉาเทสาภาเว อสํโยคนฺตตฺตา “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิ.

กมฺเม อตฺตโนปทสฺส เยภุยฺเยน ปรสฺสปทตฺตเมว ปโยชียติ, เตน เจตฺถ อตฺตโนปเท รูปานิ สงฺขิปิสฺสาม. โส อิจฺฉียติ, เอสียติ, อิสฺสเต, อิสฺสติ, ยการสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ. ตถา อิจฺฉตุ, เอสตุ. อิจฺเฉยฺย, เอเสยฺย. 

ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนีสุ ปน รูปานิ สพฺพตฺถ ปโยคมนุคมฺม ปโยเชตพฺพานิ, อิจฺฉิ, เอสิ. อิจฺฉิสฺสติ, เอสิสฺสติ. อิจฺฉิสฺสา, เอสิสฺสา อิจฺจาทิ.

ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ, จฺฉาเทโส จ. นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติ. นิยมติ, นิยมนฺติ. 

สํปุพฺโพ “สเย จา”ติ ญตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ. สญฺญมติ, สญฺญมนฺติ. 

กมฺเม นิยจฺฉียติ, นิยมียติ, นิยมฺมติ, สญฺญมียติ วา. ตถา นิยจฺฉตุ, สญฺญมตุ. นิยจฺเฉยฺย, สญฺญเมยฺย. นิยจฺฉี, สญฺญมี. นิยจฺฉิสฺสติ, สญฺญมิสฺสติ. นิยจฺฉิสฺส, สญฺญมิสฺส อิจฺจาทิ.

อาส อุปเวสเน, โยควิภาเคน จฺฉาเทโส, รสฺสตฺตํ. อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ. อจฺฉสิ,

อจฺฉถ. อจฺฉามิ, อจฺฉาม. อญฺญตฺร อุปปุพฺโพ อุปาสติ, อุปาสนฺติ. อจฺฉียติ, อุปาสียติ. อจฺฉตุ, อุปาสตุ. อจฺเฉยฺย, อุปาเสยฺย. อจฺฉี, อุปาสี. อจฺฉิสฺสติ, อุปาสิสฺสติ. อจฺฉิสฺส, อุปาสิสฺส อิจฺจาทิ.

ลภ ลาเภ, ลภติ, ลภนฺติ. ลภสิ, ลภถ. ลภามิ, ลภาม. ลภเต, ลภนฺเต. ลภเส, ลภวฺเห. ลเภ, ลภามฺเห.

กมฺเม ยการสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ปุริมภการสฺส พกาโร, ลพฺภเต, ลพฺภนฺเต. ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ. ลพฺภตํ, ลพฺภตุ. ลพฺเภ, ลพฺเภยฺย.

อชฺชตนิมฺหิ “วา, อนฺตโลโป”ติ จ วตฺตมาเน—

๔๗๗. ลภสฺมา อี อึนํ ตฺถตฺถํ.

ลภอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต ปเรสํ อีอึนํ วิภตฺตีนํ ตฺถ ตฺถํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อลตฺถ, อลภิ, ลภิ, อลภึสุ, ลภึสุ. อลโภ, ลโภ, อลภิ, ลภิ, อลภิตฺถ, ลภิตฺถ. อลตฺถํ, อลภึ, ลภึ, อลภิมฺห, ลภิมฺห อิจฺจาทิ.

ภวิสฺสนฺติมฺหิ “กรสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาโห”ติ เอตฺถ สปฺปจฺจยคฺคหเณน วจ มุจ ภุชาทิโต สฺสสฺส ขาเทโส, วส ฉิท ลภาทิโต ฉาเทโส จ วา โหตีติ สฺสสฺส ฉาเทโส, “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, ลจฺฉติ, ลจฺฉนฺติ. ลจฺฉสิ, ลจฺฉถ. ลจฺฉามิ, ลจฺฉาม. ฉาเทสาภาเว ลภิสฺสติ, ลภิสฺสนฺติ. ลภิสฺสสิ, ลภิสฺสถ. ลภิสฺสามิ, ลภิสฺสาม อิจฺจาทิ. อลภิสฺส, อลภิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติ. วจสิ, วจถ. วจามิ, วจาม. 

กมฺเม อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต—

๔๗๘. วจ วส วหาทีนมุกาโร วสฺส เย. 

วจ วส วหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุกาโร โหติ ยปฺปจฺจเย ปเร, อาทิสทฺเทน วฑฺฒสฺส จ. “วสฺส อ ว”อิติ สมาเสน ทุติยญฺเจตฺถ วคฺคหณํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตน อการสฺสปิ อุกาโร โหติ, ปุริมปกฺเข ปรโลโป. “ตสฺส จวคฺค”อิจฺจาทินา สธาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส จกาโร, ทฺวิตฺตํ. อุจฺจเต, อุจฺจนฺเต. วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต. วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ วา อิจฺจาทิ. ตถา วจตุ, วุจฺจตุ.วเจยฺย, วุจฺเจยฺย. อวจา, อวจฺจา, อวจู, อวจฺจู. อวจ, อวโจ, อวจุตฺถ. อวจ, อวจํ, อวจมฺหา. อวจุตฺถ อิจฺจาทิ.

๔๗๙. วจสฺสชฺชตนิมฺหิ มกาโร โอ.

วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร โอตฺตมาปชฺชเต อชฺชตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

อโวจิ, อโวจุํ. อโวโจ, อโวจุตฺถ. อโวจึ, อโวจุมฺห, อุการาคโม. อโวจ, รสฺสตฺตํ, อโวจุ อิจฺจาทิ. อวุจฺจิตฺถ. ภวิสฺสนฺติมฺหิ สปฺปจฺจยคฺคหเณน สฺสสฺส ขาเทโส, “พฺยญฺชนนฺตสฺสา”ติ วตฺตมาเน “โก เข จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กาเทโส, วกฺขติ, วกฺขนฺติ. วกฺขสิ, วกฺขถ. วกฺขามิ, วกฺขาม อิจฺจาทิ.

วส นิวาเส, วสติ, วสนฺติ. กมฺเม อุตฺตํ, ปุพฺพรูปตฺตญฺจ วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. วสตุ. วเสยฺย. อวสิ, วสิ. ภวิสฺสนฺติยํ สฺสสฺส ฉาเทโส, ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร จ, วจฺฉติ, วจฺฉนฺติ.วจฺฉสิ, วจฺฉถ. วจฺฉามิ, วจฺฉาม. วสิสฺสติ, วสิสฺสนฺติ. อวสิสฺส, อวสิสฺสํสุ.

ตถา รุท อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, รุจฺฉติ. โรทิสฺสติ อิจฺจาทิ.

กุส อกฺโกเส, อาปุพฺโพ ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อปฺปจฺจยวุทฺธิโย จ. อกฺโกสติ. อกฺโกสตุ. อกฺโกเสยฺย. 

“อนฺตโลโป”ติ วตฺตเต, มณฺฑูกคติยา “วา”ติ จ.

๔๘๐. กุสสฺมา ที จฺฉิ.

กุสอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. 

อกฺโกจฺฉิ มํ, อกฺโกสิ วา. อกฺโกสิสฺสติ. อกฺโกสิสฺส อิจฺจาทิ.

วห ปาปุณเน, วหติ, วหนฺติ. กมฺเม อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต—

“เย”ติ วตฺตเต.

๔๘๑. ห วิปริยโย โล วา.

หการสฺส วิปริยโย โหติ ยปฺปจฺจเย ปเร, ยปฺปจฺจยสฺส จ ลกาโร โหติ วา.

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน “คยฺหตี”ติอาทีสุ ลตฺตํ น โหติ, นิมิตฺตภูตสฺส ยการสฺเสเวตํ ลตฺตํ, “วจวส”อิจฺจาทินา อุตฺตํ. วุยฺหติ, วุลฺหติ, วุยฺหนฺติ. วหตุ, วุยฺหตุ. วเหยฺย, วุยฺเหยฺย. อวหี, อวุยฺหิตฺถ, อวหิตฺถ. วหิสฺสติ, วุยฺหิสฺสติ. อวหิสฺส, อวุยฺหิสฺส อิจฺจาทิ.

ชร วโยหานิมฺหิ.

๔๘๒. ชรมรานํ ชีรชียฺยมียฺยา วา.

ชรมร อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ชีรชียฺยมียฺยาเทสา โหนฺติ วา, สรโลปาทิ. 

ชีรติ, ชีรนฺติ. ชียฺยติ, ชียฺยนฺติ. “กฺวจา”ทิสุตฺเตน เอกยการสฺส กฺวจิ โลโป โหติ. ชียติ, ชียนฺติ. กมฺเม ชีรียติ, ชีรียนฺติ. ชียฺยติ, ชียฺยนฺติ. ชีรตุ, ชียฺยตุ. ชีเรยฺย, ชียฺเยยฺย. อชีรี, ชีรี, ชียฺยี. ชีริสฺสติ, ชียฺยิสฺสติ. อชีริสฺส, อชียฺยิสฺส.

มร ปาณจาเค, มียฺยาเทโส, มียฺยติ, มียฺยนฺติ. มียติ, มียนฺติ วา. มรติ, มรนฺติ อิจฺจาทิ.

ทิส เปกฺขเณ.

๔๘๓. ทิสสฺส ปสฺส ทิสฺส ทกฺขา วา.

ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปสฺส ทิสฺส ทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา. 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ทิสฺสาเทโส กมฺมนิ สพฺพธาตุเก เอว.

ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ. ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ. กมฺมนิ ยการโลโป, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต. ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ. วิปสฺสียติ, ทกฺขียติ. ปสฺสตุ, ทกฺขตุ, ทิสฺสตุ. ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺย, ทิสฺเสยฺย.

หิยฺยตฺตนิยํ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตุอิการสฺส อตฺตํ, อทฺทสา, อทฺทส. กมฺมนิ อทิสฺส.

ตถา อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสึสุ, ปสฺสึสุ. อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ,ปสฺสิตฺถ. อปสฺสึ, ปสฺสึ, อปสฺสิมฺห, ปสฺสิมฺห. อทฺทสิ, ทสิ, อทฺทสํสุ, ทสํสุ. กมฺมนิ อทิสฺสํสุ. อทฺทกฺขิ, อทฺทกฺขึสุ.

ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติ. “ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จา”ติ โยควิภาเคน สฺสสฺส โลโป, อิการาคโม จ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ. โลปาภาเว ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติ. อปสฺสิสฺส, อทกฺขิสฺส อิจฺจาทิ.

สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ.

“สพฺพตฺถา”ติ วตฺตเต, มณฺฑูกคติยา “กฺวจี”ติ จ.

๔๘๔. สทสฺส สีทตฺตํ. 

สทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ สพฺพตฺถ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ กฺวจิ. เสสํ เนยฺยํ. นิสีทติ, นิสีทนฺติ. ภาเว นิสชฺชเต, อิธ กฺวจาธิกาเรน สีทาเทโส น ภวติ. นิสีทตุ. นิสีเท. นิสีทิ. นิสีทิสฺสติ. นิสีทิสฺส อิจฺจาทิ.

ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ. ยชติ, ยชนฺติ.

กมฺมนิ “ยมฺหี”ติ วตฺตเต.

๔๘๕. ยชสฺสาทิสฺสิ. 

ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส ยการสฺส อิการาเทโส โหติ ยปฺปจฺจเย ปเร, สรโลโป. 

อิชฺชเต มยา พุทฺโธ. ตถา ยชตุ, อิชฺชตํ. ยเช, อิชฺเชถ. ยชิ, อิชฺชิตฺถ. ยชิสฺสติ, อิชฺชิสฺสเต. ยชิสฺส, อิชฺชิสฺสถ อิจฺจาทิ.

วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจโย จ.

“วา”ติ วตฺตเต.

๔๘๖. วทสฺส วชฺชํ.

วทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส วชฺชาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. 

วิภตฺยาธิการตฺตา เจตฺถ สพฺพาสูติ อตฺถโต สิทฺธํ. 

“วา”ติ วตฺตเต.

๔๘๗. โลปญฺเจตฺตมกาโร.

ภูวาทิโต ปโร อปฺปจฺจโย เอตฺตมาปชฺชเต, โลปญฺจ วา. 

วิกรณการิยวิธิปฺปกรณโต เจตฺถ อกาโรติ อปฺปจฺจโย คยฺหติ. 

ภูวาทิโต ชุโหตฺยาทิ- โต จ อปฺปจฺจโย ปโร.

โลปมาปชฺชเต นาญฺโญ, ววตฺถิตวิภาสโตติ.

อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, สรโลปาทิ, วชฺเชติ, วเทติ, วทติ. อนฺติมฺหิ—

๔๘๘. กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปฺปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ.

อิธ ธาตฺวาธิกาเร อาขฺยาเต, กิตเก จ อวิหิตลกฺขเณสุ ปโยเคสุ กฺวจิ ธาตูนํ, ตฺยาทิวิภตฺตีนํ, ธาตุวิหิตปฺปจฺจยานญฺจ ทีฆตพฺพิปรีตอาเทสโลปาคมอิจฺเจตานิ การิยานิ ชินวจนานุรูปโต ภวนฺติ. 

ตตฺถ—

นามฺหิ รสฺโส กิยาทีนํ, สํโยเค จญฺญธาตุนํ;

อายูนํ วา วิภตฺตีนํ, มฺหา, สฺสานฺตสฺส จ รสฺสตา.

คมิโต จฺฉสฺส ญฺโฉ วาสฺส, คมิสฺสชฺชตนิมฺหิ คา;

อุจาคโม วา ตฺถมฺเหสุ, ธาตูนํ ยมฺหิ ทีฆตา.

เอยฺเยยฺยาเสยฺยาเมตฺตญฺจ, วา สฺเสสฺเสตฺตญฺจ ปาปุเณ;

โอการา อตฺตมิตฺตญฺจ, อาตฺถา ปปฺโปนฺติ วา ตฺถเถ.

ตถา พฺรูโตติ อนฺตีนํ, ออุ วาห จ ธาตุยา;

ปโรกฺขาย วิภตฺติมฺหิ, อนพฺภาสสฺส ทีฆตา.

สํโยคนฺโต อกาเรตฺถ, วิภตฺติปฺปจฺจยาทิ ตุ;

โลปมาปชฺชเต นิจฺจ-, เมกาโรการโต ปโรติ.

เอการโต ปรสฺส อนฺติอการสฺส โลโป, วชฺเชนฺติ, วเทนฺติ, วทนฺติ. วชฺเชสิ, วเทสิ, วทสิ, วชฺเชถ, วเทถ, วทถ. วชฺเชมิ, วชฺชามิ, วเทมิ, วทามิ, วชฺเชม, วเทม, วชฺชาม, วทาม.

กมฺมนิ วชฺชียติ, วชฺชียนฺติ. วชฺชติ, วชฺชนฺติ. วทียติ วา. วชฺเชตุ, วเทตุ, วทตุ. วชฺเช, วชฺเชยฺย, วเท, วเทยฺย, วชฺเชยฺยุํ, วเทยฺยุํ. วชฺเชยฺยาสิ, วชฺเชสิ, วเทยฺยาสิ. อวทิ, วทิ, วทึสุ. วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติ. อวทิสฺส อิจฺจาทิ. 

กมุ ปทวิกฺเขเป, อปฺปจฺจเย กเต “กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว”ติ ทฺวิตฺตํ, กวคฺคสฺส จวคฺโค.

อพฺภาสคฺคหณมนฺตคฺคหณํ, วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต.

๔๘๙. นิคฺคหีตญฺจ.

อพฺภาสนฺเต นิคฺคหีตญฺจาคโม โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท,

เตน กมาทีนเมเวตํ. จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ อิจฺจาทิ. กมติ, กมนฺติ อิจฺจาทิ.

จล กมฺปเน, จญฺจลติ, จลติ.

ทล ทลเน, ททฺทลฺลติ.

เฌ จินฺตายํ, อปฺปจฺจเย “โอ, สเร, เอ”ติ จ อธิกิจฺจ “เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน อการิเตปิ เอการสฺส อายาเทโส, ฌายติ, ฌายนฺติ อิจฺจาทิ, วิเสสวิธานํ.

อวุทฺธิกภูวาทินโย.

ตุท พฺยถเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ อปฺปจฺจโย, “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถานุวตฺติตวาคฺคหเณน ตุทาทีนํ วุทฺธิอภาโวว วิเสโส, ตุทติ, ตุทนฺติ. ตุทสิ, ตุทถ. ตุทามิ, ตุทาม.

กมฺเม “ตสฺส จวคฺค”อิจฺจาทินา สทการสฺส ยปฺปจฺจยสฺส ชกาโร ทฺวิตฺตํ,

ตุชฺชเต, ตุชฺชนฺเต. ตุชฺชติ, ตุชฺชนฺติ, ตุชฺชเร วา. ตถา ตุทตุ, ตุทนฺตุ. ตุเท, ตุเทยฺย, ตุเทยฺยุํ. 

อตุทิ, ตุทึสุ. อตุทิ, อตุทิตฺถ. อตุทึ, อตุทิมฺห. อตุชฺชิตฺถ, อตุชฺชิ. ตุทิสฺสติ. อตุทิสฺส อิจฺจาทิ.

วิส ปเวสเน ปปุพฺโพ, โส คามํ ปวิสติ, ปวิสนฺติ. ปวิสสิ, ปวิสถ. ปวิสามิ, ปวิสาม.

กมฺเม ปวิสิยฺยเต, ปวิสิยฺยนฺเต. ปวิสิยฺยติ, ปวิสิยฺยนฺติ. ปวิสฺสเต วา. ตถา ปวิสตุ, ปวิสนฺตุ. ปวิเสยฺย. ปาวิสิ, ปวิสิ, ปาเวกฺขิ ปถวึ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อชฺชตนิมฺหิ วิสสฺส เวกฺขาเทโส จ. ปาวิสึสุ, ปวิสึสุ. กมฺเม ปาวิสียิตฺถ, ปวิสียิตฺถ, ปาวิสียิ, ปวิสียิ. ปวิสิสฺสติ, ปวิสิสฺสนฺติ. ปวิสียิสฺสเต, ปวิสิสฺสเต. ปาวิสิสฺส. ปาวิสียิสฺส อิจฺจาทิ.

นุท เขเป, นุทติ, นุทนฺติ.

ทิส อติสชฺชเน, อุทฺทิสติ, อุทฺทิสนฺติ.

ลิข เลขเน, ลิขติ, ลิขนฺติ.

ผุส สมฺผสฺเส, ผุสติ, ผุสนฺติ อิจฺจาทิ.

ตุทาทินโย.

หู, ภู สตฺตายํ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ “ภูวาทิโต อ”อิติ อปฺปจฺจโย, “วา”ติ อธิกิจฺจ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ ภูวาทิโต ปรสฺส อปฺปจฺจยสฺส โลโป, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ. โส โหติ, เต โหนฺติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ปรสรสฺส โลโป. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม. ภาเว หูยเต.

ตถา โหตุ, โหนฺตุ. โหหิ, อนการปรตฺตา หิโลโป น ภวติ, โหถ. โหมิ, โหม. ภาเว หูยตํ.

สตฺตมิยํ สรโลปาทิ, เหยฺย, เหยฺยุํ. เหยฺยาสิ, เหยฺยาถ. เหยฺยามิ, เหยฺยาม. เหยฺยํ วา. ภาเว หูเยถ.

หิยฺยตฺตนิยํ อปฺปจฺจยโลเป “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หูธาตุสฺสอูการสฺส อุวาเทโส. อหุวา, อหุวุ, อหุวู. อหุว, อหุโว, อหุวตฺถ. อหุวํ, อหุวมฺห. อหุวตฺถ, อหุวตฺถุํ. อหุวเส, อหุววฺหํ. อหุวึ, อหุวมฺหเส. ภาเว อหูยตฺถ.

อชฺชตนิมฺหิ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หูโต อีวิภตฺติสฺส โลโป รสฺสตฺตํ, โส อหุ, โลปาภาเว “กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ เอตฺถ “สตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ โยควิภาเคน สาคโม, วุทฺธิ, อโหสิ, อเหสุํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา โอการสฺเสกาโร. อหวุํ วา. อโหสิ, อโหสิตฺถ. อโหสึ, อหุํ, ปรสรสฺส โลโป, รสฺสตฺตญฺจ, อโหสิมฺห, อหุมฺห, รสฺสตฺตํ. ภาเว อหูยิตฺถ.

“หิ โลปํ วา”ติ อิโต “โลโป, วา”ติ จ วตฺตเต.

๔๙๐. โหติสฺสเร’โหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ.

หูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สโร เอห โอห เอตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สฺสสฺส จ โลโป โหติ วา. อิการาคโม, สรโลปาทิ.

เหหิติ, เหหินฺติ. เหหิสิ, เหหิถ. เหหามิ, เหหาม. โลปาภาเว—เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ. เหหิสฺสสิ, เหหิสฺสถ. เหหิสฺสามิ,เหหิสฺสาม. โอหาเทเส— โหหิติ, โหหินฺติ. โหหิสิ, โหหิถ. โหหามิ, โหหาม. ตถา โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ. โหหิสฺสสิ, โหหิสฺสถ. โหหิสฺสามิ, โหหิสฺสาม. เอการาเทเส— เหติ, เหนฺติ. เหสิ, เหถ. เหมิ, เหม. เหสฺสติ, เหสฺสนฺติ. เหสฺสสิ, เหสฺสถ. เหสฺสามิ, เหสฺสาม. ภาเว หูยิสฺสเต. 

กาลาติปตฺติยํ อหวิสฺส, อหวิสฺสํสุ. อหุยิสฺสถ อิจฺจาทิ.

หู, ภู สตฺตายํ, ภู อิตีธ อนุปุพฺโพ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ 

อปฺปจฺจยสฺส โลปวุทฺธิโย, อนุโภติ, อนุโภนฺติ. อนุโภสิ, อนุโภถ. อนุโภมิ, อนุโภม.

กมฺเม อนุภูยติ, อนุภูยนฺติ. ตถา อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ. อนุโภหิ, อนุโภถ.อนุโภมิ, อนุโภม. อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ. อนุภเว, อนุภเวยฺย. อนุภูเยยฺย. 

อนุโภสิ, อนุภวิ. อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ. อนุโภสฺสสิ, อนุโภสฺสถ. 

อนุโภสฺสามิ, อนุโภสฺสาม. อนุภวิสฺสติ วา. อนุโภสฺส, อนุภวิสฺส วาอิจฺจาทิ. 

สี สเย อปฺปจฺจยโลโป, วุทฺธิ จ, เสติ, เสนฺติ. เสสิ, เสถ. เสมิ, เสม. 

เสเต, เสนฺเต อิจฺจาทิ. อปฺปจฺจยโลปาภาเว— 

“สเร”ติ วตฺตเต, ธาตุคฺคหณญฺจ.

๔๙๑. เอ อย. 

เอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหติ, สรโลปาทิ. 

สยติ, สยนฺติ. สยสิ, สยถ. สยามิ, สยาม.

กมฺเม อติปุพฺโพ, “กฺวจิ ธาตฺวา”ทินา ยมฺหิ รสฺสสรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส ทีโฆ, อติสียเต, อติสียนฺเต. อติสียติ, อติสียนฺติ. ภาเว สียเต.

ตถา เสตุ, เสนฺตุ. เสหิ, เสถ. เสมิ, เสม. สยตุ, สยนฺตุ. สย, สยาหิ, สยถ. สยามิ, สยาม. สยตํ, สยนฺตํ. สยสฺสุ, สยวฺโห. สเย, สยามเส. อติสียตํ, อติสียนฺตํ. อติสียตุ, อติสียนฺตุ. ภาเว สียตํ.

สเย, สเยยฺย, สเยยฺยุํ. อติสีเยยฺย. ภาเว สีเยถ. อสยิ, สยิ, อสยึสุ, สยึสุ, อสยุํ. สาคเม อติเสสิ, อติเสสุํ. กมฺเม อจฺจสียิตฺถ, อจฺจสียิ, อติสียิ. ภาเว สียิตฺถ. สยิสฺสติ, สยิสฺสนฺติ. อิการาคมาภาเว เสสฺสติ, เสสฺสนฺติ. 

กมฺเม อติสียิสฺสถ, อติสียิสฺสติ. ภาเว สียิสฺสเต. อสยิสฺสา, อสยิสฺสํสุ. กมฺเม อจฺจสียิสฺสถ อิจฺจาทิ.

นี ปาปุณเน, ทฺวิกมฺมโกยํ, อชํ คามํ เนติ, เนนฺติ. เนสิ, เนถ. เนมิ, เนม.

โลปาภาเว นยติ, นยนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม นียเต คามํ อโช เทวทตฺเตน, นียเร, นียนฺเต. นียติ, นียนฺติ. ตถา เนตุ, นยตุ. นียตํ, นียนฺตํ. นเย, นเยยฺย. นีเยถ, นีเยยฺย. อนยิ, นยิ, อนยึสุ, นยึสุ. วิเนสิ, วิเนสุํ. อนียิตฺถ, นียิตฺถ. นยิสฺสติ, เนสฺสติ. นยิสฺสเต, นียิสฺสเต, นียิสฺสติ. อนยิสฺส, อนียิสฺส อิจฺจาทิ. 

ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, “วา”ติ วตฺตเต.

๔๙๒. ฐา ติฏฺโฐ. 

ฐาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทโส โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, อปฺปจฺจยโลโป. ติฏฺฐติ, ติฏฺฐนฺติ. ฐาติ, ฐนฺติ. โลปาภาเว “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ฐาโต หการาคโม จ รสฺสตฺตํ, สํปุพฺโพ สณฺฐหติ, สณฺฐหนฺติ. เอตฺเต อธิฏฺเฐติ, อธิฏฺเฐนฺติ.

กมฺเม—

๔๙๓. ยมฺหิ ทา ธา มา ฐา หา ปา มห มถาทีนมี.

ภาวกมฺมวิสเย ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร ทา ธา มา ฐา หาปา มห มถ อิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต อีการมาปชฺชเต, นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ. อุปฏฺฐียติ, อุปฏฺฐียนฺติ. หการาคเม รสฺสตฺตํ, อีการาคโม จ, ปติฏฺฐหียติ, ปติฏฺฐหียนฺติ. ภาเว ฐียเต.

ตถา ติฏฺฐตุ, ติฏฺฐนฺตุ. ฐาตุ, ฐนฺตุ. สณฺฐหตุ, สณฺฐหนฺตุ. ติฏฺเฐ, ติฏฺเฐยฺย. สณฺเฐ, สณฺเฐยฺย, สณฺเฐยฺยุํ. สณฺฐเห, สณฺฐเหยฺยุํ. อฏฺฐาสิ, อฏฺฐํสุ. สณฺฐหิ, สณฺฐหึสุ. ปติฏฺฐิสฺสติ, ปติฏฺฐิสฺสนฺติ. ฐสฺสติ, ฐสฺสนฺติ. ปติฏฺฐหิสฺสติ, ปติฏฺฐหิสฺสนฺติ. ปติฏฺฐิสฺส, ปติฏฺฐิสฺสํสุ. ปติฏฺฐหิสฺส, ปติฏฺฐหิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

ปา ปาเน, “วา”ติ วตฺตเต.

๔๙๔. ปา ปิโพ.

ปาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปิพาเทโส โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

ปิพติ. ปิพตุ. ปิเพยฺย. “กฺวจิ ธาตฺวา”ทินา พการสฺส วกาโร, ปิวติ, ปิวนฺติ. ปาติ, ปานฺติ, ปนฺติ วา. ปียเต, ปียนฺเต. ปียติ, ปียนฺติ. ปิวตุ. ปิเวยฺย. อปายิ, ปิวิ. ปิวิสฺสติ. อปิวิสฺส อิจฺจาทิ. 

อส ภุวิ, วิภตฺตุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจยโลโป, อส อิตีธ—

“อสสฺมา, อนฺตโลโป”ติ จ วตฺตเต.

๔๙๕. ติสฺส ตฺถิตฺตํ.

อสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปรสฺส ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อตฺถิ. 

“วา”ติ วตฺตเต.

๔๙๖. สพฺพตฺถาสสฺสาทิ โลโป จ.

สพฺพตฺถ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ จ อสอิจฺเจตาย ธาตุยา อาทิสฺส โลโป โหติ วา, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. สนฺติ. 

“อสสฺมา, อนฺตโลโป”ติ จ อธิกาโร.

๔๙๗. สิมฺหิ จ. 

อสธาตุสฺส อนฺตโลโป โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ จ. 

ตฺวํ อสิ. 

๔๙๘. ถสฺส ตฺถตฺตํ.

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. 

ตุมฺเห อตฺถ. 

“วา”ติ วตฺตเต.

๔๙๙. อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหา นฺตโลโป จ. 

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปราสํ มิ มอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ มฺหิมฺหอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, 

ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อมฺหิ, อมฺห. อสฺมิ, อสฺม.

๕๐๐. ตุสฺส ตฺถุตฺตํ.

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. 

อตฺถุ. อสสฺสาทิโลโป จ, สนฺตุ. อาหิ, อตฺถ. อสฺมิ, อสฺม. 

สตฺตมิยํ อสสฺสาทิโลโป, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อสโต เอยฺยเอยฺยุํ วิภตฺตีนํ อิยาอิยุญฺจ โหนฺติ. สิยา, สิยุํ. โลปาภาเว “กฺวจิ ธาตฺวา”ทินา อสโต เอยฺยาทีนํ สธาตฺวนฺตานํ สฺส สฺสุ สฺส สฺสถ สฺสํ สฺสามอาเทสา โหนฺติ. เอวมสฺส วจนีโย, อสฺสุ. อสฺส, อสฺสถ. อสฺสํ, อสฺสาม. 

อชฺชตนิยํ อการาคโม, ทีโฆ จ, อาสิ, อาสึสุ, อาสุํ. อาสิ, อาสิตฺถ. อาสึ, อาสิมฺห. 

“วา, อสสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๕๐๑. อสพฺพธาตุเก ภู.

อสสฺเสว ธาตุสฺส ภูอาเทโส โหติ วา อสพฺพธาตุเก. ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. อภวิสฺส, อภวิสฺสํสุ.

วาติ กิมตฺถํ? อาสุํ.

พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจยโลโป จ. 

“กฺวจี”ติ วตฺตเต.

๕๐๒. พฺรูโต อี ติมฺหิ. 

พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา ปโร อีการาคโม โหติ ติมฺหิ วิภตฺติมฺหิ กฺวจิ, วุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ. พฺรวีติ, พฺรูติ, “อญฺเญสุ จา”ติ สุตฺตานุวตฺติตวาคฺคหเณน พฺรูธาตุสฺส พฺยญฺชเน วุทฺธิ น โหติ, พหุวจเน “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อูการสฺส สเร อุวาเทโส, พฺรุวนฺติ. “กฺวจิ ธาตฺวา”ทินา พฺรูโต ติอนฺตีนํ วา อ อุ อาเทสา พฺรูสฺส อาหาเทโส จ. อาห, อาหุ. พฺรูสิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูเต, พฺรุวนฺเต. พฺรูเส, พฺรุววฺเห. พฺรุเว, พฺรูมฺเห. พฺรูตุ, พฺรุวนฺตุ.

พฺรูหิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํ. พฺรุเว, พฺรุเวยฺย, พฺรุเวยฺยุํ. พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถ. พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยาม. พฺรุเวถ, พฺรุเวรํ. อพฺรุวา,อพฺรุวู. 

ปโรกฺขายํ “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขาย”นฺติ พฺรูธาตุสฺส อาหอาเทโส, สรโลปาทิ, สุปิเน กิร มาห, เตนาหุ โปราณา, อาหํสุ วา อิจฺจาทิ.

อชฺชตนิยํ อพฺรวิ, อพฺรุวิ, อพฺรวุํ. พฺรวิสฺสติ. อพฺรวิสฺส อิจฺจาทิ. 

หน หึสาคตีสุ, ติมฺหิ กฺวจิ อปฺปจฺจยโลโป, หนฺติ, หนติ, หนนฺติ. หนสิ, หนถ. หนามิ, หนาม. กมฺเม “ตสฺส จวคฺค”อิจฺจาทินา ญตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ, หญฺญเต, หญฺญนฺเต, หญฺญเร. 

หญฺญติ, หญฺญนฺติ. หนตุ, หนนฺตุ. หเนยฺย. 

“หนสฺสา”ติ วตฺตเต.

๕๐๓. วโธ วา สพฺพตฺถ.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ วา สพฺพตฺถ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ,

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. วเธติ. วธียติ. วเธตุ. วธียตุ. วเธยฺย. อวธิ,

อวธึสุ. อหนิ, อหนึสุ. วธิสฺสติ, หนิสฺสติ. ขาเทเส ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหนิสฺสามิ. อวธิสฺส, อหนิสฺส อิจฺจาทิ. 

หูวาทินโย.

หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจโย จ, 

“กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว”ติ ทฺวิตฺตํ, “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญา.

“อพฺภาเส”ติ วตฺตเต.

๕๐๔. หสฺส โช.

หการสฺส อพฺภาเส วตฺตมานสฺส โช โหติ. 

“โลปญฺเจตฺต มกาโร”ติ อปฺปจฺจยโลโป, วุทฺธิ. ชุโหติ.

โลปาภาเว “ฌลานํ, สเร”ติ จ วตฺตมาเน—

๕๐๕. ยวการา จ.

ฌลสญฺญานํ อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการาเทสา โหนฺติ สเร ปเรติ อปทนฺตสฺส อุการสฺส วกาโร. ชุหฺวติ, ชุโหติ, ชุหฺวนฺติ, ชุโหนฺติ. ชุหฺวสิ, ชุโหสิ, ชุหฺวถ, ชุโหถ. ชุหฺวามิ, ชุโหมิ, ชุหฺวาม, ชุโหม. กมฺเม “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทีโฆ, หูยเต, หูยนฺเต. หูยติ, หูยนฺติ. ตถา ชุโหตุ, ชุโหนฺตุ, ชุหฺวนฺตุ วา. ชุเห, ชุเหยฺย, ชุเหยฺยุํ. อชุหวิ, อชุหวุํ. อชุโหสิ, อชุโหสุํ. อหูยิตฺถ อคฺคิ. ชุหิสฺสติ, ชุหิสฺสนฺติ. ชุโหสฺสติ, ชุโหสฺสนฺติ วา. อชุหิสฺส, อชุหิสฺสํสุ อิจฺจาทิ. 

หา จาเค, ปุเร วิย ทฺเวภาวชาเทสอปฺปจฺจยโลปา. 

“อพฺภาเส”ติ วตฺตเต.

๕๐๖. รสฺโส. 

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส สรสฺส รสฺโส โหติ.

ชหาติ, ชหนฺติ. ชหาสิ, ชหาถ. ชหามิ, ชหาม.

กมฺเม “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อีกาโร. หียเต, หียนฺเต, หียเร. หียติ, หียนฺติ. ตถา ชหาตุ, ชหนฺตุ. ชเห, ชเหยฺย, ชเหยฺยุํ. หีเยถ, หีเยยฺย. อชหาสิ, อชหึสุ, อชหาสุํ. ปชหิ, ปชหึสุ, ปชหํสุ, ปชหุํ. กมฺเม ปชหียิตฺถ, ปชหียิ. ปชหิสฺสติ, ปชหิสฺสนฺติ. หียิสฺสติ, หียิสฺสนฺติ. ปชหิสฺส, ปชหิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

ทา ทาเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ทฺเวภาวรสฺสตฺตานิ, อปฺปจฺจยสฺส โลโป,

ททาติ, ททนฺติ. ททาสิ, ททาถ. ททามิ, ททาม.

ทฺวิตฺตาภาเว มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.

๕๐๗. ทาธาตุสฺส ทชฺชํ.

ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ทชฺชาเทโส โหติ วา, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, อปฺปจฺจยโลโป. ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ. ทชฺชสิ, ทชฺชถ. ทชฺชามิ, ทชฺชาม. 

ทชฺชาเทสาภาเว “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, ทานํ เทติ, เทนฺติ. เทสิ, เทถ.

“วา”ติ วตฺตเต.

๕๐๘. ทาทนฺตสฺสํ มิเมสุ. 

ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส อํ โหติ วา มิมอิจฺเจเตสุ ปเรสุ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ. 

ทมฺมิ, ทมฺม. เทมิ, เทม. กมฺเม “ยมฺหิ ทาธา”อิจฺจาทินา อีกาโร, ทียเต, ทียนฺเต. ทียติ, ทียนฺติ. ทียฺยเต, ทียฺยนฺเต. ทียฺยติ, ทียฺยนฺติ วา อิจฺจาทิ.

ททาตุ, ททนฺตุ. ททาหิ, ททาถ. ททามิ, ททาม. ททตํ, ททนฺตํ. ททสฺสุ, ททวฺโห. 

ทเท, ททามเส. ทชฺชตุ, ทชฺชนฺตุ อิจฺจาทิ. เทตุ, เทนฺตุ. เทหิ, เทถ. เทมิ, เทม. 

กมฺเม ทียตํ, ทียนฺตํ. ทียตุ, ทียนฺตุ.

สตฺตมิยํ ทเท, ทเทยฺย, ทเทยฺยุํ. ทเทยฺยาสิ, ทเทยฺยาถ. ทเทยฺยามิ, ทเทยฺยาม. 

ทเทถ, ทเทรํ. ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห. ทเทยฺยํ, ทเทยฺยามฺเห. ทชฺเช, ทชฺเชยฺย.

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา เอยฺยสฺสาตฺตญฺจ, ทชฺชา, ทชฺชุํ, ทชฺเชยฺยุํ. 

ทชฺเชยฺยาสิ, ทชฺเชยฺยาถ. ทชฺชํ, เอยฺยามิสฺส อมาเทโส จ, ทชฺเชยฺยามิ,

ทชฺเชยฺยาม. ทฺวิตฺตาภาเว เทยฺย, เทยฺยุํ. เทยฺยาสิ, เทยฺยาถ. ทีเยถ, ทีเยยฺย.

หิยฺยตฺตนิยํ อททา, อททู. อทโท, อททตฺถ. อททํ, อททมฺห. อททตฺถ, อททมฺหเส. 

กมฺเม อทียิตฺถ. 

อชฺชตนิมฺหิ อททิ, อททึสุ, อททุํ. อทชฺชิ, อทชฺชึสุ. อทาสิ, อทํสุ. อทาสิ, อโท, อทิตฺถ. อทาสึ, อทาสิมฺห, อทมฺห. อทา ทานํ ปุรินฺทโท. กมฺเม อทียิตฺถ, อทียฺยิ.

ภวิสฺสนฺติยํ อิการาคโม, สรโลปาทิ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ. ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติ. รสฺสตฺตํ, ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ. ทสฺสสิ, ทสฺสถ. ทสฺสามิ, ทสฺสาม. ทสฺสเต. ทียิสฺสเต, ทียิสฺสติ.

กาลาติปตฺติยํ อททิสฺส, อทชฺชิสฺส, อทชฺชิสฺสา, อทสฺส, อทสฺสา, อทสฺสํสุ. อทียิสฺสถ, อทียิสฺส อิจฺจาทิ.

ธา ธารเณ, ปุเร วิย วิภตฺตุปฺปตฺติ, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อปฺปจฺจยโลโป จ, “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ ธการสฺส ทกาโร, ทธาติ, ทธนฺติ. อปิปุพฺโพ ตสฺส “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อการโลโป, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธการสฺส หกาโร, รสฺสตฺตญฺจ, ทฺวารํ ปิทหติ, ปิทหนฺติ. ทฺเวภาวาภาเว นิธึ นิเธติ, นิเธนฺติ. กมฺเม ธียเต, ธียติ, ปิธียเต, ปิธียติ.

ตถา ทธาตุ, ปิทหตุ, นิเธตุ, นิเธนฺตุ. ทเธ, ทเธยฺย, ปิทเห, ปิทเหยฺย, นิเธ, นิเธยฺย. ทธาสิ, ปิทหิ. ธสฺสติ, ปิทหิสฺสติ, ปริทเหสฺสติ. อธสฺส, ปิทหิสฺส อิจฺจาทิ.

ชุโหตฺยาทินโย.

อวุทฺธิกา ตุทาที จ, หูวาทิ จ ตถาปโร;

ชุโหตฺยาทิ จตุทฺเธวํ, เญยฺยา ภูวาทโย อิธ.

ภูวาทิคโณ.

รุธาทิคณ 

รุธ อาวรเณ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญาทิมฺหิ กเต วิภตฺตุปฺปตฺติ.

“อ”อิติ วตฺตเต.

๕๐๙. รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจ.

จตุปฺปทมิทํ. รุธอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปฺปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, นิคฺคหีตญฺจ ตโต ปุพฺพํ หุตฺวา อาคโม โหติ, ตญฺจ นิคฺคหีตํ ปกติยา สรานุคตตฺตา ธาตุสฺสรโต ปรํ โหติ. จสทฺเทน อิอีเอโอปจฺจยา จ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ. อิธ สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ โหติ, ตทาคมสฺส ตคฺคหเณน คหณโต.

โส มคฺคํ รุนฺธติ, รุนฺธนฺติ. รุนฺธสิ, รุนฺธถ. รุนฺธามิ, รุนฺธาม.รุนฺธเต, รุนฺธนฺเต อิจฺจาทิ. 

อิการาทิปฺปจฺจเยสุ ปน รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธตีติปิ โหติ.

กมฺเม นิปุพฺโพ ยปฺปจฺจยสฺส “ตสฺส จวคฺค”อิจฺจาทินา สธาตฺวนฺตสฺส ฌกาเร กเต “วคฺเค โฆสา”ติอาทินา ทฺวิตฺตํ, มคฺโค นิรุชฺฌเต เตน, นิรุชฺฌนฺเต. 

ปรสฺสปทตฺเต นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌนฺติ. นิรุชฺฌสิ, นิรุชฺฌถ. นิรุชฺฌามิ, นิรุชฺฌาม. รุนฺธตุ, รุนฺธนฺตุ. รุนฺธาหิ, รุนฺธถ. รุนฺธามิ, รุนฺธาม. รุนฺธตํ, รุนฺธนฺตํ. รุนฺธสฺสุ, รุนฺธวฺโห. รุนฺเธ, รุนฺธามเส. นิรุชฺฌตํ, นิรุชฺฌนฺตํ. นิรุชฺฌตุ, นิรุชฺฌนฺตุ. รุนฺเธ, รุนฺเธยฺย, รุนฺเธยฺยุํ.

รุนฺเธถ, รุนฺเธรํ. นิรุชฺเฌถ, นิรุชฺเฌยฺย อิจฺจาทิ. รุนฺธิ, รุนฺธึสุ. อรุนฺธิ, นิรุชฺฌิตฺถ. นิรุชฺฌิ, นิรุชฺฌึสุ. รุนฺธิสฺสติ, รุนฺธิสฺสนฺติ. นิรุชฺฌิสฺสเต, นิรุชฺฌิสฺสนฺเต. นิรุชฺฌิสฺสติ, นิรุชฺฌิสฺสนฺติ. อรุนฺธิสฺส, อรุนฺธิสฺสํสุ. นิรุชฺฌิสฺสถ, นิรุชฺฌิสฺส อิจฺจาทิ.

ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติ. กมฺเม ฉิชฺชเต, ฉิชฺชนฺเต. ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติ. ตถา ฉินฺทตุ, ฉินฺทนฺตุ. ฉิชฺชตุ, ฉิชฺชนฺตุ. ฉินฺเท, ฉินฺเทยฺย. ฉิชฺเชยฺย. อฉินฺทิ, ฉินฺทิ, ฉินฺทึสุ. อฉิชฺชิตฺถ, ฉิชฺชิ. ฉินฺทิสฺสติ, ฉินฺทิสฺสนฺติ. สฺสสฺส ฉาเทเส— เฉจฺฉติ, เฉจฺฉนฺติ. เฉจฺฉิติ วา. 

กมฺเม ฉิชฺชิสฺสเต, ฉิชฺชิสฺสนฺเต. ฉิชฺชิสฺสติ, ฉิชฺชิสฺสนฺติ. อฉินฺทิสฺส. อฉิชฺชิสฺส อิจฺจาทิ.

ภิทิ วิทารเณ, ภินฺทติ, ภินฺทนฺติ อิจฺจาทิ.

ยุช โยเค, ยุญฺชติ, ยุญฺชนฺติ. ยุชฺชเต, ยุชฺชนฺเต. ยุชฺชติ, ยุชฺชนฺติ.ยุญฺชตุ. ยุชฺชตํ. ยุญฺเช. ยุชฺเชถ. อยุญฺชิ, อยุญฺชึสุ. อยุชฺชิตฺถ, อยุชฺชิ. ยุญฺชิสฺสติ, ยุญฺชิสฺสนฺติ. ยุชฺชิสฺสเต, ยุชฺชิสฺสนฺเต. ยุชฺชิสฺสติ, ยุชฺชิสฺสนฺติ. อยุญฺชิสฺส. อยุชฺชิสฺสถ, อยุชฺชิสฺส อิจฺจาทิ. 

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, ภุญฺชติ, ภุญฺชนฺติ อิจฺจาทิ. ภวิสฺสนฺติยํ “กรสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาโห”ติ สุตฺเต สปฺปจฺจยคฺคหเณน ภุชโต สฺสสฺส ขาเทโส, “โก เข จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กกาโร, วุทฺธิ, โภกฺขติ, โภกฺขนฺติ. โภกฺขสิ, โภกฺขถ. โภกฺขามิ, โภกฺขาม. ขาเทสาภาเว ภุญฺชิสฺสติ, ภุญฺชิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

มุจ โมจเน, มุญฺจติ, มุญฺจนฺติ. มุจฺจเต, มุจฺจนฺเต. มุญฺจตุ, มุญฺจนฺตุ.มุจฺจตํ, มุจฺจนฺตํ. มุญฺเจ, มุญฺเจยฺย, มุญฺเจยฺยุํ. มุจฺเจถ, มุจฺเจรํ. อมุญฺจิ, อมุญฺจึสุ. อมุจฺจิตฺถ. โมกฺขติ, โมกฺขนฺติ. มุญฺจิสฺสติ, มุญฺจิสฺสนฺติ. มุจฺจิสฺสเต, มุจฺจิสฺสนฺเต. อมุญฺจิสฺส, อมุจฺจิสฺสถ อิจฺจาทิ.

รุธาทิคโณ.

ทิวาทิคณ

ทิวุ กีฬาวิชิคีสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคตีสุ. 

ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลปวิภตฺตุปฺปตฺติโย.

๕๑๐. ทิวาทิโต โย.

ทิวาทิโต ธาตุคณโต ยปฺปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ. 

“ยคฺคหณํ, จวคฺค ยการ วการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูป”นฺติ จ วตฺตเต.

๕๑๑. ตถา กตฺตริ จ.

ยถา ภาวกมฺเมสุ ยปฺปจฺจยสฺสาเทโส โหติ, ตถา กตฺตริปิ ยปฺปจฺจยสฺส 

สธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคยการวการาเทโส, ปุพฺพรูปญฺจ กาตพฺพานีติ ธาตฺวนฺตสฺส วการตฺตา สห เตน ยการสฺส วกาเร กเต ทฺวิภาโว, “โท ธสฺส จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน “โพ วสฺสา”ติ วุตฺตตฺตา วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ. ทิพฺพสิ, ทิพฺพถ. ทิพฺพามิ, ทิพฺพาม.

กมฺเม ทิพฺพเต, ทิพฺพนฺเต. ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ. ทิพฺพตุ. ทิพฺพตํ. ทิพฺเพ. ทิพฺเพถ. อทิพฺพิ. อทิพฺพิตฺถ. ทิพฺพิสฺสติ. ทิพฺพิสฺสเต. อทิพฺพิสฺส อิจฺจาทิ. 

สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ. สิพฺพตุ. สิพฺเพยฺย. อสิพฺพิ, สิพฺพิ. สิพฺพิสฺสติ. อสิพฺพิสฺส อิจฺจาทิ. 

ปท คติมฺหิ, อุปุพฺโพ ทฺวิตฺตํ, “ตถา กตฺตริ จา”ติ สธาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตญฺจ. อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชเต, อุปฺปชฺชนฺเต, อุปฺปชฺชเร. กมฺเม ปฏิปชฺชเต, ปฏิปชฺชนฺเต. ปฏิปชฺชติ, ปฏิปชฺชนฺติ. ภาเว อุปฺปชฺชเต ตยา. ตถา อุปฺปชฺชตุ. อุปฺปชฺเชยฺย. อุทปชฺชา. อุทปชฺชถ. อุทปาทิ, อุปฺปชฺชี. อุปฺปชฺชิตฺถ. อุปฺปชฺชิสฺสติ. อุปฺปชฺชิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสา อิจฺจาทิ. 

พุธ อวคมเน, ยปฺปจฺจยปรตฺตา น วุทฺธิ, ฌการาเทโสว วิเสโส, ธมฺมํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ. พุชฺฌเต, พุชฺฌนฺเต, พุชฺฌเร วา. กมฺเม พุชฺฌเต มยา ธมฺโม, พุชฺฌนฺเต. พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ. พุชฺฌตุ. พุชฺเฌยฺย. อพุชฺฌิ. อพุชฺฌิตฺถ. พุชฺฌิสฺสติ. อพุชฺฌิสฺส. 

ยุธ สมฺปหาเร, ยุชฺฌติ, ยุชฺฌนฺติ. 

กุธ โกเป, กุชฺฌติ, กุชฺฌนฺติ. 

วิธ ตาฬเน, วิชฺฌติ, วิชฺฌนฺติ อิจฺจาทิ. 

นห พนฺธเน, “ห วิปริยโย”ติ โยควิภาเคน วิปริยโย. สนฺนยฺหติ, สนฺนยฺหนฺติ อิจฺจาทิ. 

มน ญาเณ, ญาเทโสว วิเสโส, มญฺญติ, มญฺญนฺติ อิจฺจาทิ.

ทา อาทาเน, สํอาปุพฺโพ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส อิกาโร, สีลํ สมาทิยติ, สมาทิยนฺติ อิจฺจาทิ.

ตุส ปีติมฺหิ, ยปฺปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุสฺสติ, ตุสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. 

ตถา สมุ อุปสเม, สมฺมติ, สมฺมนฺติ. 

กุป โกเป, กุปฺปติ, กุปฺปนฺติ. 

ชน ชนเน, “ชนาทีนมา ติมฺหิ จา”ติ เอตฺถ “ชนาทีนมา”ติ โยควิภาเคน ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส อากาโร. ชายติ, ชายนฺติ. ชายเต, ชายนฺเต. กมฺเม ชนียติ, ชนียนฺติ. ชายตุ. ชาเยยฺย. อชายิ, อชนิ. ชายิสฺสติ, ชนิสฺสติ. อชายิสฺส, อชนิสฺส อิจฺจาทิ.

ทิวาทิคโณ.

สฺวาทิคณ

สุ สวเณ, ปุเร วิย วิภตฺตุปฺปตฺติ.

๕๑๒. สฺวาทิโต ณุณาอุณา จ.

สุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ณุ-ณา-อุณาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ. “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณุปฺปจฺจยสฺส วุทฺธิ. 

ตตฺเถวานุวตฺติตวาคฺคหเณน สฺวาทีนํ ณุณาทีสุ น วุทฺธิ.

ธมฺมํ สุโณติ, สรโลปาทิ, สุณนฺติ. สุโณสิ, สุโณถ. สุโณมิ, สุโณม. ณาปจฺจเย สุณาติ, สุณนฺติ. สุณาสิ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา รสฺสตฺตํ, สุณสิ, สุณาถ, สุณถ. สุณามิ, สุณาม.

กมฺเม ยปฺปจฺจเย “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทีโฆ, สูยเต, สูยนฺเต. สูยติ, สูยนฺติ. ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, สุยฺยติ, สุยฺยนฺติ. สูยฺยติ, สูยฺยนฺติ วา. 

สุโณตุ, สุณนฺตุ. สุโณหิ, สุโณถ. สุโณมิ, สุโณม. สุณาตุ, สุณนฺตุ. สุณ, สุณาหิ, สุณาถ. สุณามิ, สุณาม. สุณตํ, สุณนฺตํ. สุณสฺสุ, สุณวฺโห. สุเณ, สุณามเส. กมฺเม สูยตํ, สูยนฺตํ. สูยตุ, สูยนฺตุ. 

สุเณ, สุเณยฺย, สุเณยฺยุํ. สุเณยฺยาสิ, สุเณยฺยาถ. สุเณยฺยามิ, สุเณยฺยาม. สุเณถ, สุเณรํ. สุเณโถ, สุเณยฺยาวฺโห. สุเณยฺยํ, สุเณยฺยามฺเห. สูเยถ, สูเยยฺย. อสุณิ, สุณิ, อสุณึสุ, สุณึสุ. อสุณิ, อสุณิตฺถ. อสุณึ, สุณึ, อสุณิมฺห, สุณิมฺห. อสุณิตฺถ, สุณิตฺถ. ณาปจฺจยโลโป, วุทฺธิ, สสฺส ทฺวิภาโว, สาคโม, อสฺโสสิ, อสฺโสสึสุ, ปจฺจสฺโสสุํ. อสฺโสสิ, อสฺโสสิตฺถ. อสฺโสสึ, อสฺโสสิมฺห, อสฺโสสิมฺหา วา, อสฺโสสิตฺถ. อสูยิตฺถ, อสฺสูยิ.

สรโลปาทิ, สุณิสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ. สุณิสฺสสิ, สุณิสฺสถ. สุณิสฺสามิ, สุณิสฺสาม. สุณิสฺสเต, สุณิสฺสนฺเต. สุณิสฺสเส, สุณิสฺสวฺเห. สุณิสฺสํ, สุณิสฺสามฺเห. ณาปจฺจยโลโป, วุทฺธิ, โสสฺสติ, โสสฺสนฺติ. โสสฺสสิ, โสสฺสถ. โสสฺสามิ, โสสฺสาม. โสสฺสเต. สูยิสฺสเต, สูยิสฺสติ. อสุณิสฺส. อสูยิสฺส อิจฺจาทิ.

หิ คติมฺหิ, ปปุพฺโพ ณาปจฺจโย, ปหิณาติ, ปหิณติ วา, ปหิณนฺติ. ปหิณาตุ, ปหิณนฺตุ. ปหิเณยฺย. ปหิณิ, ทูตํ ปาเหสิ. ปหิณิสฺสติ. ปหิณิสฺส อิจฺจาทิ.

วุ สํวรเณ, อาวุณาติ, อาวุณนฺติ อิจฺจาทิ.

มิ ปกฺเขเป, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ณสฺส นตฺตํ, มิโนติ, มินนฺติ อิจฺจาทิ. 

อป ปาปุณเน, ปปุพฺโพ สรโลเป “ทีฆ”นฺติ ทีโฆ, อุณาปจฺจโย, สมฺปตฺตึ ปาปุณาติ, ปาปุณนฺติ. ปาปุณาสิ, ปาปุณาถ. ปาปุณามิ, ปาปุณาม.

กมฺเม ปาปียติ, ปาปียนฺติ. ตถา ปาปุณาตุ. ปาปียตุ. ปาปุเณ, ปาปุเณยฺย. ปาปีเยยฺย. ปาปุณิ, ปาปุณึสุ. ปาปียิ. ปาปุณิสฺสติ. ปาปียิสฺสติ. ปาปุณิสฺส. ปาปียิสฺส อิจฺจาทิ. 

สก สตฺติมฺหิ, ทฺวิภาโว, สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติ. ภาเว “ปุพฺพรูปญฺจา”ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, สกฺกเต ตยา, สกฺกติ วา, สกฺกุณาตุ. สกฺกุเณยฺย.“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สกนฺตสฺส ขาเทโส อชฺชตนาทิมฺหิ, อสกฺขิ, สกฺขิ, อสกฺขึสุ, สกฺขึสุ. สกฺขิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ. อสกฺขิสฺส, อสกฺขิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

สฺวาทิคโณ.

กิยาทิคณ

กี ทพฺพวินิมเย, วิปุพฺโพ ทฺวิตฺตํ, ปุเร วิย วิภตฺตุปฺปตฺติ.

๕๑๓. กิยาทิโต นา.

กีอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ. นาปรตฺตา น วุทฺธิ,

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา กิยาทีนํ นามฺหิ รสฺสตฺตํ, กีโต นาปจฺจยนการสฺส ณตฺตญฺจ.

ภณฺฑํ วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติ. วิกฺกียติ, วิกฺกียนฺติ. วิกฺกิณาตุ, วิกฺกิณนฺตุ. วิกฺกียตุ, วิกฺกียนฺตุ. วิกฺกิเณ, วิกฺกิเณยฺย. วิกฺกีเยยฺย, วิกฺกีเยยฺยุํ. อวิกฺกิณิ, วิกฺกิณิ. วิกฺกียิตฺถ, วิกฺกียิ. วิกฺกิณิสฺสติ, วิกฺกิณิสฺสนฺติ. วิกฺกียิสฺสติ, วิกฺกียิสฺสนฺติ. อวิกฺกิณิสฺส, อวิกฺกิณิสฺสํสุ. วิกฺกียิสฺส, วิกฺกียิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

ชิ ชเย, กิเลเส ชินาติ, ชินนฺติ. ชียติ, ชียนฺติ. เอวํ ชินาตุ. ชียตุ. ชิเนยฺย. ชีเยยฺย. 

อชินิ, ชินิ, อชินึสุ, ชินึสุ. อเชสิ, อเชสุํ. อชินิตฺถ. อชียิตฺถ, อชียิ. ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ. วิเชสฺสติ, วิเชสฺสนฺติ. ชียิสฺสติ, ชียิสฺสนฺติ. อชินิสฺส. อชียิสฺส อิจฺจาทิ.

ตถา จิ จเย, จินาติ, จินนฺติ อิจฺจาทิ. 

ญา อวโพธเน นาปจฺจโย.“วา”ติ วตฺตเต.

๕๑๔. ญาสฺส ชา ชํ นา. 

ญาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชา-ชํ-นาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา.

ชาเทโส นามฺหิ ชํ ญามฺหิ, นาภาโว ติมฺหิ เอวิธ;

ววตฺถิตวิภาสตฺถํ, วาสทฺทสฺสานุวตฺตนา;

ธมฺมํ วิชานาติ, วินายติ วา, วิชานนฺติ.

กมฺเม วิญฺญายติ, วิญฺญายนฺติ. อิวณฺณาคเม ปุพฺพโลโป, “กฺวจิธาตู”ติอาทินา เอกาโร, ทฺวิตฺตญฺจ, เญยฺยติ, เญยฺยนฺติ. วิชานาตุ, วิชานนฺตุ, รสฺสตฺตํ. วิชาน, วิชานาหิ, วิชานาถ. วิชานามิ, วิชานาม. วิชานตํ, วิชานนฺตํ. วิชานสฺสุ. วิญฺญายตุ, วิญฺญายนฺตุ.

๕๑๕. เอยฺยสฺส ญาโต อิยา ญา วา.

เอยฺยสฺส วิภตฺติสฺส ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส อิยา ญาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, สรโลปาทิ. วิชานิยา. 

ญาเทเส ญาสฺส ชํอาเทโส. 

“ญาโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๕๑๖. นาสฺส โลโป ยการตฺตํ.

ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ วา, ยการตฺตญฺจ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน—

ญามฺหิ นิจฺจญฺจ นาโลโป, วิภาสาชฺชตนาทิสุ;

อญฺญตฺถ น จ โหตายํ, นาโต ติมฺหิ ยการตา.

นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, วิชญฺญา, วิชาเนยฺย, วิชาเนยฺยุํ. วิชาเนยฺยาสิ, วิชาเนยฺยาถ. วิชาเนยฺยามิ, วิชาเนยฺยาม, วิชาเนมุ วา. วิชาเนถ. วิญฺญาเยยฺย, วิญฺญาเยยฺยุํ.

สมชานิ, สญฺชานิ, สญฺชานึสุ. นาโลเป อญฺญาสิ, อญฺญาสุํ. วิชานิตฺถ.วิญฺญายิตฺถ. ปญฺญายิ, ปญฺญายึสุ. วิชานิสฺสติ, วิชานิสฺสนฺติ. ญสฺสติ, ญสฺสนฺติ. วิญฺญายิสฺสเต, วิญฺญายิสฺสนฺเต. ปญฺญายิสฺสติ, ปญฺญายิสฺสนฺติ. “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สฺสสฺส หิ จ, ปญฺญายิหิติ, ปญฺญายิหินฺติ. อชานิสฺส. อชานิสฺสถ. อญฺญายิสฺสถ, อญฺญายิสฺส อิจฺจาทิ. 

มา มาเน, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา มานฺตสฺส อิกาโร, มินาติ, มินนฺติ. 

กมฺเม มียติ, มียนฺติ อิจฺจาทิ.

ลู เฉทเน, นามฺหิ รสฺสตฺตํ, ลุนาติ, ลุนนฺติ. ลูยติ, ลูยนฺติ อิจฺจาทิ. 

ธู กมฺปเน, ธุนาติ, ธุนนฺติ. ธูยติ, ธูยนฺติ อิจฺจาทิ. 

คห อุปาทาเน, นามฺหิ สมฺปตฺเต—

๕๑๗. คหาทิโต ปฺปณฺหา.

คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุโต ปฺป ณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ. อาทิสทฺโทยํ ปกาโร.

“คหสฺสา”ติ วตฺตเต.

๕๑๘. หโลโป ณฺหามฺหิ. 

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการสฺส โลโป โหติ ณฺหามฺหิ ปจฺจเย ปเร. 

สีลํ คณฺหาติ, รสฺสตฺเต คณฺหติ วา, คณฺหนฺติ. คณฺหาสิ, คณฺหาถ. คณฺหามิ, คณฺหาม.

กมฺเม “เย”ติ วตฺตมาเน “หวิปริยโย โล วา”ติ หการสฺส ยกาเรน วิปริยโย โหติ. คยฺหติ, คยฺหนฺติ. คณฺหาตุ, คณฺหนฺตุ. คณฺห, คณฺหาหิ, คณฺหาถ. คณฺหามิ, คณฺหาม. คณฺหตํ, คณฺหนฺตํ. คยฺหตํ, คยฺหนฺตํ. คยฺหตุ, คยฺหนฺตุ. คณฺเห, คณฺเหยฺย, คณฺเหยฺยุํ. คยฺเหยฺย, คยฺเหยฺยุํ. อคฺคณฺหิ, คณฺหิ, อคฺคณฺหึสุ, คณฺหึสุ. 

ยทา “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อสพฺพธาตุเก วิกรณปจฺจยสฺส โลโป, อิการาคมสฺส เอกาโร จ, ตทา สาคโม. อคฺคเหสิ, อคฺคเหสุํ. อคฺคหิ, อคฺคหึสุ, อคฺคหุํ. อคฺคยฺหิตฺถ, อคฺคยฺหิ. คณฺหิสฺสติ, คณฺหิสฺสนฺติ. คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติ. คหียิสฺสเต, คหียิสฺสนฺเต. คยฺหิสฺสติ, คยฺหิสฺสนฺติ. อคฺคณฺหิสฺส, อคฺคหิสฺส. อคฺคณฺหิสฺสถ, อคฺคหิสฺสถ. อคฺคยฺหิสฺสถ, อคฺคยฺหิสฺส อิจฺจาทิ.

ปฺปปฺปจฺจเย—

๕๑๙. คหสฺส เฆ ปฺเป.

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส เฆอาเทโส โหติ ปฺปปฺปจฺจเย ปเร. 

เฆปฺปติ อิจฺจาทิ.

กิยาทิคโณ.

ตนาทิคณ

ตนุ วิตฺถาเร, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลปวิภตฺตุปฺปตฺติโย.

๕๒๐. ตนาทิโต โอยิรา. 

ตนุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต โอยิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ. กรโตวายํ ยิรปฺปจฺจโย. ธมฺมํ ตโนติ, ตโนนฺติ. ตโนสิ, ตโนถ. ตโนมิ, ตโนม. 

“วา”ติ วตฺตเต.

๕๒๑. อุตฺตโมกาโร.

ตนาทิโต โอการปฺปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

เอตฺถ จ วิกรณการิยวิธิปฺปกรณโต “โอกาโร”ติ โอวิกรณํ คยฺหติ. ตนุเต, พหุวจเน “ยวการา จา”ติ วตฺตํ, ตนฺวนฺเต. ตนุเส, ตนุวฺเห. ตนฺเว, ตนุมฺเห.

กมฺเม “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ตนุธาตฺวนฺตสฺส ยมฺหิ อากาโร, ปตายเต, ปตายนฺเต. ปตายติ, ปตายนฺติ. อาการาภาเว ปตญฺญติ, ปตญฺญนฺติ. ตโนตุ, ตโนนฺตุ. 

ตเนยฺย, ตเนยฺยุํ. อตนิ, อตนึสุ. อตายิตฺถ, ปตายิ. ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติ. ปตายิสฺสติ, ปตายิสฺสนฺติ. อตนิสฺส. ปตายิสฺส อิจฺจาทิ.

กร กรเณ, ปุญฺญํ กโรติ.

พหุวจเน “วา”ติ วตฺตมาเน, “อุตฺตโมกาโร”ติ อุตฺเต กเต—

“วา, อุตฺต”นฺติ จ วตฺตเต.

๕๒๒. กรสฺสากาโร จ.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร อุตฺตมาปชฺชเต วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, 

“ยวการา จา”ติ อปทนฺตสฺส ปรอุการสฺส วกาโร, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตุรการสฺส วการสฺมึ โลโป, วการสฺส ทฺวิตฺเต ตสฺส “พฺโพ วฺวสฺสา”ติ พการทฺวยํ, กุพฺพนฺติ, กโรนฺติ. กโรสิ, กโรถ. กโรมิ, กโรม.

ตถา กุรุเต, กุพฺพนฺเต. กุรุเส, กุรุวฺเห. กุพฺเพ, กุรุมฺเห. ยิรปฺปจฺจเย รการโลโป, กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ.

กมฺเม ยปฺปจฺจเย “อิวณฺณาคโม วา”ติ อีการาคโม, ยการสฺส ทฺวิตฺตํ, กรียฺยเต กโฏ เตน, กรียฺยติ, กรียฺยนฺติ. กรียติ, กรียนฺติ วา. อีการาภาเว “ตสฺส จวคฺค”อิจฺจาทินา สธาตฺวนฺตสฺส ยการตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ.กยฺยติ, กยฺยนฺติ. 

อิการาคเม “กฺวจิ ธาตุ”อิจฺจาทิสุตฺเต จคฺคหเณน รยานํ วิปริยโย, กยิรติ กโฏ เตน, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ.

ตถา กุสลํ กโรตุ, กุรุตุ วา, กุพฺพนฺตุ, กโรนฺตุ. กโรหิ, กโรถ. กโรมิ, กโรม. กุรุตํ, กุพฺพนฺตํ. กุรุสฺสุ, กุรสฺสุ วา, กุรุวฺโห. กุพฺเพ, กุพฺพามเส.

กมฺเม กรียตุ, กรียนฺตุ, กยฺยตํ, กยิรตํ, กยิรตุ.

สตฺตมิยํ กเร, กเรยฺย, กเรยฺยุํ. กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถ. กเรยฺยามิ, กเรยฺยาม. อุตฺเต กุพฺเพ, กุพฺเพยฺย.

ยิรปฺปจฺจเย—

ยิรโต อาตฺตเมยฺยสฺส, เอถาทิสฺเสยฺยุมาทิสุ;

เอยฺยสทฺทสฺส โลโป จ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา.

สรโลปาทิ, กยิรา, กยิรุํ. กยิราสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม. อตฺตโนปเท กยิราถ ธีโร, กุพฺเพถ, กเรถ วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา กุสฺส กฺรุ จ, กฺรุพฺเพถ, กฺรุพฺเพรํ. กฺรุพฺเพโถ, กฺรุพฺเพยฺยาวฺโห. กฺรุพฺเพยฺยํ, กฺรุพฺเพยฺยามฺเห. กมฺเม กรีเยยฺย, กรีเยยฺยุํ.

หิยฺยตฺตนิยํ “กรสฺส กา”ติ โยควิภาเคน กา โหติ, สรโลปาทิ. อกา, อกรา, อกรู. อกโร, อกตฺถ, อกโรตฺถ. อกํ, อกรํ, อกมฺห, อกรมฺห. อกตฺถ. อกรึ, อกรมฺหเส. 

“วา”ติ วตฺตเต.

๕๒๓. กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหิ.

กร อิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว กาสตฺตํ โหติ วา อชฺชตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ปเร. 

“กาสตฺต”มิติ ภาวนิทฺเทเสน อญฺญสฺมาปิ ธาตุโต สาคโม. อถวา ยทา กรสฺส กา โหติ, สตฺตญฺจาคโม อชฺชตนิมฺหิ วาติ อตฺโถ, ตทา “สตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ โยควิภาเคน อญฺญสฺมาปิ ธาตุโต สาคโมปิ สิชฺฌติ, “โยควิภาคโต อิฏฺฐปฺปสิทฺธี”ติ เยภุยฺเยน ทีฆโตว โหติ, “กรสฺส กา”ติ โยควิภาเคน กาภาโว จ หิยฺยตฺตนิยํ สิทฺโธ โหติ. อกาสิ, อกาสุํ. อกาสิ, อกาสิตฺถ. อกาสึ, อกาสิมฺห. อกาสิตฺถ. กาสตฺตาภาเว อกริ, กริ, อกรึสุ, กรึสุ, อกํสุ, อกรุํ. อกริ, อกริตฺถ. อกรึ, กรึ, อกริมฺห, กริมฺห. อกริตฺถ. อกรียิตฺถ, อกรียิ วา. 

“วา, โลโป, ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จา”ติ จ วตฺตเต.

๕๒๔. กรสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาโห.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาหาเทโส โหติ วา ภวิสฺสนฺติมฺหิ, สฺสสฺส จ โลโป โหติ. อธิกภูตสปฺปจฺจยคฺคหเณน วจมุจภุชาทิโต สฺสสฺส ขาเทโส, วส ฉิทิ ลภาทิโต ฉาเทโส จ โหติ.

กาหติ, กาหนฺติ. กาหสิ, กาหถ. กาหามิ, กาหาม. อิการาคเม กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิ. กาหาภาเว กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ. กริสฺสสิ, กริสฺสถ. กริสฺสามิ, กริสฺสาม. กริสฺสเต, กริสฺสนฺเต. กริสฺสเส, กริสฺสวฺเห. กริสฺสํ, กริสฺสามฺเห. กรียิสฺสติ, กรียิสฺสนฺติ. อกริสฺส. อกรียิสฺสา อิจฺจาทิ. 

ยทา สํปุพฺโพ, ตทา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ข ขรา วา”ติ โยควิภาเคน ตฺยาทิวิภตฺตีสุปิ สํปุพฺพกโรติสฺส ขราเทโส. อภิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรนฺติ. อภิสงฺขรียติ, อภิสงฺขรียนฺติ. อภิสงฺขโรตุ. อภิสงฺขเรยฺย. อภิสงฺขริ, ขาเทเส อภิสงฺขาสิ วา. อภิสงฺขริสฺสติ. อภิสงฺขริสฺส อิจฺจาทิ.

สก สตฺติมฺหิ, โอปจฺจโย, สกฺโกติ, สกฺโกนฺติ. สกฺโกสิ, สกฺโกถ. สกฺโกมิ, สกฺโกม อิจฺจาทิ. 

อป ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ปปฺโปติ, ปปฺโปนฺติ. ปปฺโปสิ, ปปฺโปถ. ปปฺโปมิ, ปปฺโปม. ปปฺโปตุ, ปปฺโปนฺตุ อิจฺจาทิ.

ตนาทิคโณ.

จุราทิคณ

จุร เถยฺเย, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลโป, วิภตฺตุปฺปตฺติ. 

“ตถา กตฺตริ จา”ติ อิโต “กตฺตรี”ติ จ สีหวิโลกเนน ภาวกมฺมคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเต, มณฺฑูกคติยา การิตคฺคหณญฺจ.

๕๒๕. จุราทิโต เณณยา. 

จุรอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต เณ ณยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ภาเว จ กมฺมนิ, วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ. “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ เณ ณยานํ การิตพฺยปเทโส.

๕๒๖. การิตานํ โณ โลปํ. 

การิตปฺปจฺจยานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต. 

๕๒๗. อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต.

อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺส การิเต ปเร วุทฺธิ โหตีติ อุการสฺโสกาโรวุทฺธิ. 

ธนํ โจเรติ, โจเรนฺติ. โจเรสิ, โจเรถ. โจเรมิ, โจเรม. 

ณยปฺปจฺจเย— โจรยติ, โจรยนฺติ. โจรยสิ, โจรยถ. โจรยามิ, โจรยาม. โจรยเต, โจรยนฺเต. โจรยเส, โจรยวฺเห. โจรเย, โจรยามฺเห. กมฺเม ยปฺปจฺจเย อีการาคโม, สรโลปาทิ จ, โจรียเต เทวทตฺเตน, โจรียติ, โจรียนฺติ อิจฺจาทิ. โจเรตุ, โจเรนฺตุ. โจเรหิ. โจรยตุ, โจรยนฺตุ. โจรย, โจรยาหิ. โจเรยฺย, โจเรยฺยุํ. โจรเย, โจรเยยฺยุํ. 

อโจเรสิ, โจเรสิ, อโจเรสุํ, โจเรสุํ. อโจรยิ, โจรยิ, อโจรยึสุ, โจรยึสุ, อโจรยุํ, โจรยุํ. 

อโจเรสิ, อโจเรสิตฺถ. ตฺวํ อโจรยิ, อโจรยิตฺถ. อโจเรสึ, อโจเรสิมฺห. อโจรยึ, อโจรยิมฺห. อโจรยิตฺถ. อโจรียิตฺถ, อโจรียิ. โจริสฺสติ, โจริสฺสนฺติ. โจรยิสฺสติ, โจรยิสฺสนฺติ. โจรียิสฺสเต, โจรียิสฺสนฺเต. โจรียิสฺสติ, โจรียิสฺสนฺติ. อโจริสฺส, อโจรยิสฺส. อโจรียิสฺสถ, อโจรียิสฺส อิจฺจาทิ.

ตถา จินฺต จินฺตายํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโส.

จินฺเตติ, จินฺตยติ, จินฺเตนฺติ, จินฺตยนฺติ. จินฺเตตุ, จินฺตยตุ. จินฺเตยฺย, จินฺตเยยฺย. อจินฺเตสิ, จินฺเตสิ, อจินฺตยิ, จินฺตยิ. จินฺเตสฺสติ, จินฺตยิสฺสติ. อจินฺติสฺส, อจินฺตยิสฺส อิจฺจาทิ. 

มนฺต คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ, มนฺตยติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ. 

ปาล รกฺขเณ, ธมฺมํ ปาเลติ, ปาลยติ. ปาลียติ. ปาเลตุ, ปาลยตุ อิจฺจาทิ. 

ฆฏ ฆฏเน, ฆาเฏติ, ฆาฏยติ, ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาทิตฺตา วิกปฺเปน วุทฺธิ. 

วิท ญาเณ, เวเทติ, เวทยติ. 

คณ สงฺขฺยาเน, “ฆฏาทีนํ วา”ติ น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติ อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ สุโพธํ.

จุราทิคโณ.

ภูวาที จ รุธาที จ, ทิวาที สฺวาทโย คณา;

กิยาที จ ตนาที จ, จุราที จิธ สตฺตธา.

วิกรณวิธานํ สมตฺตํ.

ธาตุปฺปจฺจยนฺตนย

อถ ธาตุปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต. 

ตตฺถ ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺฐา ขาทิการิตนฺตา ปจฺจยา ธาตุปฺปจฺจยา นาม.

ติช นิสานพนฺธนขมาสุ, ธาตุสญฺญาทิ. 

“ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อิโต ธาตุคฺคหณํ อนุวตฺตเต, 

“ปรา, ปจฺจยา”ติ จ อธิกาโร.

๕๒๘. ติช คุป กิต มาเนหิ ข ฉ สา วา.

ติช คุป กิต มาน อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข ฉ ส อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ วา.

ติชโต ขนฺติยํ โขว, นินฺทายํ คุปโต ตุ โฉ;

กิตา โฉ โสว มานมฺหา, ววตฺถิตวิภาสโต.

“กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาโว.

“พฺยญฺชนนฺตสฺสา”ติ วตฺตมาเน—

๕๒๙. โก เข จ. 

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปฺปจฺจเย ปเร.

ติติกฺข อิติ ฐิเต— 

ธาตุวิหิตานํ ตฺยาทิวิภตฺตีนํ อธาตุโต อปฺปวตฺติยมาห. 

๕๓๐. ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย.

ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺเฐหิ ขาทิการิตนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตีติ ปุเร วิย วตฺตมานาทโย โยเชตพฺพา.

อติวากฺยํ ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติ. กมฺเม ติติกฺขียติ. ตถา ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ. ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ. อติติกฺขิ, อติติกฺขึสุ. ติติกฺขิสฺสติ. อติติกฺขิสฺส อิจฺจาทิ.

ขปฺปจฺจยาภาเว อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, เตเชติ, เตชติ วา, เตชนฺติ อิจฺจาทิ.

คุป โคปเน, ฉปฺปจฺจเย ทฺวิภาโว, “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญา,

“อพฺภาสสฺสา”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺสิกาโร, “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคการสฺส ชกาโร จ.

๕๓๑. พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จ. 

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. ตโต วิภตฺติโย, กายํ ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติ. เสสํ ปุริมสมํ. ฉาภาเว โคเปติ, โคเปนฺติ อิจฺจาทิ.

กิต โรคาปนยเน, ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตญฺจ.

อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต.

๕๓๒. มานกิตานํ วตตฺตํ วา.

อพฺภาสคตานํ มาน กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ วการตการตฺตํ โหติ วา ยถากฺกมนฺติ ตกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, เสสํ สมํ. โรคํ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. 

ตการาภาเว “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ จกาโร, วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติอิจฺจาทิ.

มาน วีมํสปูชาสุ, สปฺปจฺจยทฺวิภาวอีการวการา.

๕๓๓. ตโต ปามานานํ วา มํ เสสุ. 

ตโต อพฺภาสโต ปราสํ ปามานานํ ธาตูนํ วามํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สปฺปจฺจเย ปเร. เสสูติ พหุวจนนิทฺเทโส ปโยเคปิ วจนวิปลฺลาสญาปนตฺถํ. อตฺถํ วีมํสติ, วีมํสนฺติ อิจฺจาทิ.

อญฺญตฺถ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปฺปจฺจยสฺเสกาโร, มาเนติ, มาเนนฺติ.

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โภตฺตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ—

“ข ฉ สา, วา”ติ จ วตฺตเต.

๕๓๔. ภุช ฆส หร สุ ปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ.

ภุช ฆส หร สุ ปา อิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ จ ข ฉ สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา. ตุมิจฺฉานํ, ตุมนฺตยุตฺตอิจฺฉาย วา อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา, เตน ตุมนฺตรหิเตสุ “โภชนมิจฺฉตี”ติอาทีสุ น โหนฺติ, “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, ธาตฺวาทิสฺส ทฺเวภาเว กเต “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสภการสฺส พกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส “โก เข จา”ติ กกาโร, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิ.

วาติ กิมตฺถํ? โภตฺตุมิจฺฉติ, 

อิจฺฉตฺเถสูติ กิมตฺถํ? โภตฺตุํ คจฺฉติ.

ฆส อทเน, ฆสิตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ตติยจวคฺคอิการจการาเทสา, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ. 

หร หรเณ, หริตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจโย.

๕๓๕. หรสฺส คี เส.

หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส คี โหติ เส ปจฺจเย ปเร. “คี เส”ติ โยควิภาเคน ชิสฺสปิ, 

ฐานูปจาเรนาเทสสฺสาปิ ธาตุโวหารตฺตา ทฺวิตฺตํ, ภิกฺขํ ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ.

สุ สวเณ, โสตุมิจฺฉติ สุสฺสูสติ, สุสฺสูสนฺติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทีโฆ. 

ปา ปาเน, ปาตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจยทฺวิตฺตรสฺสตฺตอิการาเทสา,

“ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ วาเทโส, ปิวาสติ, ปิวาสนฺติ อิจฺจาทิ.

ชิ ชเย, วิเชตุมิจฺฉติ วิชิคีสติ อิจฺจาทิ.

สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ, ปพฺพโต อิว อาจรตีติ วา อตฺเถ—

๕๓๖. อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเร.

อาจรณกฺริยาย กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ. 

อุปมียติ เอเตนาติ อุปมานํ, กตฺตุโน อุปมานํ กตฺตุปมานํ,

“วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อิวสทฺทนิวตฺติ, ธาตุปฺปจฺจยนฺตตฺตา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา”ติ สุตฺเต เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป, “ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาโว, สรโลปาทิ, “ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ปพฺพตายติ สงฺโฆ, เอวํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ สมุทฺทายติ, จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติ สทฺโท. เอวํ ธูมายติ.

“นามโต, อาจาเร”ติ จ วตฺตเต.

๕๓๗. อียูปมานา จ. 

อุปมานภูตา นามโต อียปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ. ปุน อุปมานคฺคหณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ, เตน กมฺมโตปิ สิชฺฌติ, เสสํ สมํ. อฉตฺตํ ฉตฺตมิวาจรติ ฉตฺตียติ, อปุตฺตํ ปุตฺตมิวาจรติ ปุตฺตียติ สิสฺสมาจริโย.

อุปมานาติ กึ? ธมฺมมาจรติ, 

อาจาเรติ กึ? อฉตฺตํ ฉตฺตมิว รกฺขติ.

“อีโย”ติ วตฺตเต.

๕๓๘. นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถ.

นามมฺหา อตฺตโน อิจฺฉตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ. อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติ, เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ปฏียติ, ธนียติ, ปุตฺตียติ. 

อตฺติจฺฉตฺเถติ กิมตฺถํ? อญฺญสฺส ปตฺตมิจฺฉติ.

ทฬฺหํ กโรติ วีริยนฺติ อตฺเถ—

การิตคฺคหณมนุวตฺตเต.

๕๓๙. ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ.

ธาตุยา รูเป นิปฺผาเทตพฺเพ, “ตํ กโรติ, เตน อติกฺกมติ”อิจฺจาทิเก ปยุชฺชิตพฺเพ วา สติ นามมฺหา ณยปฺปจฺจโย โหติ, การิตสญฺญา จ. ณโลเป, วิภตฺติโลปสรโลปาทีสุ กเตสุ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ทฬฺหยติ วีริยํ, เอวํ ปมาณยติ, อมิสฺสยติ, ตถา หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ อิจฺจาทิ.

๕๔๐. ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยา การิตานิ เหตฺวตฺเถ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ เหตฺวตฺเถ อภิเธยฺเย เณ ณย ณาเป ณาปย อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ, เต การิตสญฺญา จ โหนฺติ. เหตุเยว อตฺโถ เหตฺวตฺโถ, โส จ “โย กาเรติ ส เหตู”ติ ลทฺธเหตุสญฺโญสุทฺธกตฺตุโน ปโยชโก เหตุกตฺตา, อตฺถโต เปสนชฺเฌสนาทิโก ปโยชกพฺยาปาโร อิธ เหตุ นาม.

เอตฺถ จ—

เณ ณยาว อุวณฺณนฺตา, อาโต ทฺเว ปจฺฉิมา สิยุํ;

เสสโต จตุโร ทฺเว วา, วาสทฺทสฺสานุวตฺติโต.

อกมฺมา ธาตโว โหนฺติ, การิเต ตุ สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมาสฺสุ, ทฺวิกมฺมา ตุ ติกมฺมกา.

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, การิตาขฺยาตสมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา จ, การิเต กมฺมสญฺญิโต.

นิยาทีนํ ปธานญฺจ, อปฺปธานํ ทุหาทินํ;

การิเต สุทฺธกตฺตา จ, กมฺมมาขฺยาตโคจรนฺติ.

ตตฺถ โย โกจิ ภวติ, ตมญฺโญ“ภวาหิ ภวาหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ภวนฺตํ ภวิตุํ สมตฺถํ ปโยชยติ, 

ภวิตุํ ปโยเชตีติ วา อตฺเถ อิมินา เณณยปฺปจฺจยา, การิตสญฺญา จ, “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, “การิตานํ โณ โลป”นฺติ ณโลโป, “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อูการสฺโสกาโร วุทฺธิ.

“โอ, เอ”ติ จ วตฺตเต, ธาตุคฺคหณญฺจ.

๕๔๑. เต อาวายา การิเต. 

เต ธาตฺวนฺตภูตา โอกาเรการา อาวอายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต ปเร. 

“เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน เฌอาทีนํ อการิเตปิ โหนฺตีติ โอการสฺส อาวาเทโส, สรโลปาทิ, “ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ ตฺยาทโย.

โส สมาธึ ภาเวติ, ภาวยติ, ภาเวนฺติ, ภาวยนฺติ. ภาเวสิ, ภาวยสิ, ภาเวถ, ภาวยถ. ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยาม. ภาวยเต, ภาวยนฺเต. กมฺเม อตฺตโนปทยปฺปจฺจยอีการาคมา, สรโลปาทิ จ, เตน ภาวียเต สมาธิ, ภาวียนฺเต. ภาวียติ, ภาวียนฺติ.

ตถา ภาเวตุ, ภาวยตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยนฺตุ. ภาเวหิ, ภาวย, ภาวยาหิ, ภาเวถ, ภาวยถ. ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยาม.ภาวยตํ, ภาวยนฺตํ. กมฺเม ภาวียตํ, ภาวียตุ, ภาวียนฺตุ.

ภาเวยฺย, ภาวเย, ภาวเยยฺย, ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺยุํ. ภาเวยฺยาสิ, ภาวเยยฺยาสิ, ภาเวยฺยาถ, ภาวเยยฺยาถ. ภาเวยฺยามิ, ภาวเยยฺยามิ, ภาเวยฺยาม, ภาวเยยฺยาม. ภาเวถ, ภาวเยถ, ภาเวรํ, ภาวเยรํ. กมฺเม ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํ.

อชฺชตนิยํ “สตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ โยควิภาเคน การิตนฺตาปิ ทีฆโต สการาคโม.

อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยึสุ, ภาวยึสุ, อภาวยุํ, ภาวยุํ. อภาเวสิ, อภาวยสิ, อภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ. อภาเวสึ, ภาเวสึ, อภาวยึ, ภาวยึ, อภาวิมฺห, อภาวยิมฺห. กมฺเม อภาวียิตฺถ, อภาวียิ.

ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติ, ภาเวสฺสนฺติ, ภาวยิสฺสนฺติ. ภาเวสฺสสิ, ภาวยิสฺสสิ, ภาวิสฺสถ, ภาวยิสฺสถ. ภาเวสฺสามิ, ภาวยิสฺสามิ, ภาเวสฺสาม, ภาวยิสฺสาม. กมฺเม ภาวียิสฺสเต, ภาวียิสฺสนฺเต. ภาวียิสฺสติ, ภาวียิสฺสนฺติ.

อภาวิสฺส, อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ, อภาวยิสฺสํสุ. กมฺเม อภาวียิสฺสถ, อภาวียิสฺส อิจฺจาทิ.

ตถา โย โกจิ ปจติ, ตมญฺโญ“ปจาหิ ปจาหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ปจนฺตํ ปโยเชติ, ปจิตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณณยาทโย, อการสฺสากาโร วุทฺธิ, เสสํ เนยฺยํ. โส เทวทตฺตํ โอทนํ ปาเจติ, ปาเจนฺติ. ปาเจสิ, ปาเจถ. ปาเจมิ, ปาเจม. ปาจยติ, ปาจยนฺติ. ปาจยสิ, ปาจยถ. ปาจยามิ, ปาจยาม. 

ณาเปณาปเยสุ ปน โส ปุริโส ตํ ปุริสํ โอทนํ ปาจาเปติ, ปาจาเปนฺติ. ปาจาปยติ, ปาจาปยนฺติ. กมฺเม โส โอทนํ ปาจียติ เตน, ปาจยียติ, ปาจาปียติ, ปาจาปยียติ.

ตถา ปาเจตุ, ปาจยตุ, ปาจาเปตุ, ปาจาปยตุ. ปาจียตํ, ปาจียตุ, ปาจยียตํ, ปาจยียตุ, ปาจาปียตํ, ปาจาปียตุ, ปาจาปยียตํ, ปาจาปยียตุ. 

ปาเจยฺย, ปาจเยยฺย, ปาจาเปยฺย, ปาจาปเยยฺย. ปาจีเยยฺย, ปาจีเยยฺยุํ. 

อปาเจสิ, อปาจยิ, อปาจาเปสิ, อปาจาปยิ. 

ปาเจสฺสติ, ปาจยิสฺสติ, ปาจาเปสฺสติ, ปาจาปยิสฺสติ. 

อปาจิสฺส, อปาจยิสฺส, อปาจาปิสฺส, อปาจาปยิสฺส อิจฺจาทิ. 

คจฺฉนฺตํ, คนฺตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ เณณยาทโย, วุทฺธิยํ สมฺปตฺตายํ—

“อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตเต.

๕๔๒. ฆฏาทีนํ วา.

ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ วา การิเตติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ, 

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

โส ตํ ปุริสํ คามํ คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ. โส คามํ คมียติ เตน, คมยียติ, คจฺฉาปียติ, คจฺฉาปยียติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. เอวํ อุปริปิ.

ฆฏ อีหายํ, ฆฏนฺตํ ปโยชยติ, ฆเฏติ, ฆฏาทีนํ วาติ น วุทฺธิ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติ. 

“การิเต”ติ วตฺตเต.

๕๔๓. คุห ทุสานํ ทีฆํ. 

คุหทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต ปเร, วุทฺธาปวาโทยํ.

คุห สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยชยติ คูหยติ, คูหยนฺติ. 

ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺตํ ปโยชยติ ทูสยติ, ทูสยนฺติ อิจฺจาทิ.

ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, เอเสติ, เอสยติ. นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยาเมติ, นิยามยติ. อาสนฺตํ ปโยชยติ อาเสติ, อาสยติ, อจฺฉาเปติ, อจฺฉาปยติ. ลภนฺตํ ปโยชยติ ลาเภติ, ลาภยติ. วจนฺตํ ปโยชยติ วาเจติ, วาจยติ, วาจาเปติ, วาจาปยติ. เอวํ วาเสติ, วาสยติ, วาสาเปติ, วาสาปยติ. วาเหติ, วาหยติ, วาหาเปติ, วาหาปยติ. ชีเรติ, ชีรยติ, ชีราเปติ, ชีราปยติ. มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยติ. ทสฺเสติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิ.

ตถา ตุทนฺตํ ปโยชยติ โตเทติ, โตทยติ, โตทาเปติ, โตทาปยติ. ปวิสนฺตํ ปโยชยติ,

ปวิสิตุํ วา ปเวเสติ, ปเวสยติ, ปเวสาเปติ, ปเวสาปยติ. อุทฺทิสนฺตํ ปโยชยติ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ. ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาเวติ, ปหาวยติ. สยนฺตํ ปโยชยติ สาเยติ, สายยติ, สายาเปติ, สายาปยติ. 

เอตฺถ เอการสฺส อายาเทโส, สยาเปติ, สยาปยติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ณาเปณาปเยสุ 

อายาเทสสฺส รสฺสตฺตํ. นยนฺตํ ปโยชยติ นยาเปติ, นยาปยติ. ปติฏฺฐนฺตํ ปโยชยติ ปติฏฺฐาเปติ, ปติฏฺฐาปยติ, ปติฏฺฐเปติ วา. 

หนนฺตํ ปโยชยตีติ อตฺเถ เณณยาทโย.

“ณมฺหี”ติ วตฺตเต.

๕๔๔. หนสฺส ฆาโต.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆาตาเทโส โหติ ณการวติ การิตปฺปจฺจเย ปเร. 

ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติ, “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ วธาเทเส วเธติ, วธาเปติ.

ชุโหนฺตํ ปโยชยติ ชุหาเวติ, ชุหาวยติ. ชหนฺตํ ปโยชยติ ชหาเปติ, ชหาปยติ, หาเปติ, หาปยติ. ททนฺตํ ปโยชยติ ทาเปติ, ทาปยติ. ปิทหนฺตํ ปโยชยติ ปิธาเปติ, ปิธาปยติ, ปิทหาเปติ, ปิทหาปยติ.

รุนฺธนฺตํ ปโยชยติ โรเธติ, โรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติ. ฉินฺทนฺตํ ปโยชยติ เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ. ยุญฺชนฺตํ ปโยชยติ โยเชติ, โยชยติ, โยชาเปติ, โยชาปยติ. ภุญฺชนฺตํ ปโยชยติ โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติ. มุญฺจนฺตํ ปโยชยติ โมเจติ, โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติ.

ทิพฺพนฺตํ ปโยชยติ เทเวติ, เทวยติ. อุปฺปชฺชนฺตํ ปโยชยติ อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ. 

พุชฺฌนฺตํ ปโยชยติ โพเธติ, โพธยติ. “ทาธานฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคโม, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติ. 

ตุสฺสนฺตํ ปโยชยติ โตเสติ, โตสยติ, โตสาเปติ, โตสาปยติ. สมฺมนฺตํ ปโยชยติ สเมติ, สมยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิ. กุปฺปนฺตํ ปโยชยติ โกเปติ, โกปยติ. ชายนฺตํ ปโยชยติ ชเนติ, ชนยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิ. 

สุณนฺตํ ปโยชยติ ธมฺมํ สาเวติ, สาวยติ. ปาปุณนฺตํ ปโยชยติ ปาเปติ, ปาปยติ. 

วิกฺกิณนฺตํ ปโยชยติ วิกฺกายาเปติ, วิกฺกายาปยติ. ชินนฺตํ ปโยชยติ ชยาเปติ, ชยาปยติ. ชานนฺตํ ปโยชยติ ญาเปติ, ญาปยติ. 

คณฺหนฺตํ ปโยชยติ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ, คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ. 

วิตนนฺตํ ปโยชยติ วิตาเนติ, วิตานยติ. โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ “กโรหิ กโรหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, กโรนฺตํ ปโยชยติ, กาตุํ วา กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยติ อิจฺจาทิ.

โจเรนฺตํ ปโยชยติ โจราเปติ, โจราปยติ. จินฺเตนฺตํ ปโยชยติ จินฺตาเปติ,

จินฺตาปยติ, ปูเชนฺตํ ปโยชยติ ปูชาเปติ, ปูชาปยติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ สุโพธํ. 

ธาตุปฺปจฺจยโต จาปิ, การิตปฺปจฺจยา สิยุํ;

สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, ทสฺสนญฺเจตฺถ ญาปกํ.

เตน ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ, ติติกฺขาเปติ. ติกิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติ. เอวํ พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายยติ. ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิปิ สิทฺธํ ภวติ.

ธาตุปฺปจฺจยนฺตนโย.

สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ, อาขฺยาตํ สกพุทฺธิยา;

พาหุสจฺจพเลนีทํ, จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณา.

ภวติ ติฏฺฐติ เสติ, อโหสิ เอวมาทโย;

อกมฺมกาติ วิญฺเญยฺยา, กมฺมลกฺขณวิญฺญุนา.

อกมฺมกาปิ เหตฺวตฺถปฺ-ปจฺจยนฺตา สกมฺมกา;

ตํ ยถา ภิกฺขุ ภาเวติ, มคฺคํ ราคาทิทูสกนฺติ.

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ อาขฺยาตกณฺโฑ ฉฏฺโฐ.