สนฺธิกณฺฑ

สิถิลธนิตาทิอกฺขรวิปตฺติยญฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหติ, ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ พหูปการํ พุทฺธวจเนสุ. เอตฺถ ปทานิปิ อกฺขรสนฺนิปาตรูปตฺตา อกฺขเรสฺเวว สงฺคยฺหนฺติ.

ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;

อุปฏฺฐหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺฐานาทีหิ ปญฺจหิ.

สญฺญาวิธาน

ตตฺถาโท ตาว สทฺทลกฺขเณ โวหารวิญฺญาปนตฺถํ สญฺญาวิธานมารภียเต.

๒. อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํ.

อกฺขรา อปิ อาทโย เอกจตฺตาลีสํ, เต จ โข ชินวจนานุรูปา อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เอกจตฺตาลีสมตฺตา วณฺณา ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา— อา อิ อี อุ อู เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ อิติ อกฺขรา.

นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา, อ อาทิ เยสํ เต อาทโย. อการาทีนมนุกฺกโม ปเนส ฐานาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต, ตถา หิ ฐานกรณปฺปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺเต, ตตฺถ ฉ ฐานานิ กณฺฐตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺฐนาสิกาวเสน.

ตตฺถ— อวณฺณ กวคฺค หการา กณฺฐชา.

อิวณฺณ จวคฺค ยการา ตาลุชา.

ฏวคฺค รการ ฬการา มุทฺธชา.

ตวคฺค ลการสการา ทนฺตชา.

อุวณฺณ ปวคฺคา โอฏฺฐชา.

เอกาโร กณฺฐตาลุโช.

โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโช.

วกาโร ทนฺโตฏฺฐโช.

นิคฺคหีตํ ( -ํ ) นาสิกฏฺฐานชํ.

ง ญ ณ น มา สกฏฺฐานชา, นาสิกฏฺฐานชา จาติ.

หการํ ปญฺจเมเหว, อนฺตฏฺฐาหิ จ สํยุตํ.

โอรสนฺติ วทนฺเตตฺถ, กณฺฐชํ ตทสํยุตํ.

กรณํ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหาคฺคํ ทนฺตชานํ, เสสา สกฏฺฐานกรณา.

ปยตนํ สํวุตฺาทิกรณวิเสโส. สํวุตฺตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการหการานญฺจ, ผุฏฺฐํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺฐํ ยรลวานนฺติ.

เอวํ ฐานกรณปฺปยตนสุติกาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตา.

ตตฺถ—

นิสฺสยาโท สรา วุตฺตา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา ตโต;

วคฺเคกชา พหุตฺตาโท, ตโต ฐานลหุกฺกมา.

วุตฺตญฺจ—

“ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ, ปฏิปาฏิวสาปิ จ;

นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ, วุตฺโต เตสมนุกฺกโม”ติ.

เอเกนาธิกา จตฺตาลีสํ เอกจตฺตาลีสํ, เอเตน คณนปริจฺเฉเทน—

อธิกกฺขรวนฺตานิ, เอกตาลีสโต อิโต;

น พุทฺธวจนานีติ, ทีเปตาจริยาสโภ.

อปิคฺคหณํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถํ.

๓. ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐ.

ตตฺถ เตสุ อกฺขเรสุ อการาทีสุ โอการนฺตา อฏฺฐ อกฺขรา สรา นาม โหนฺติ. ตํ

ยถา— อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ อิติ สรา.โอ อนฺโต เยสํ เต โอทนฺตา, ทกาโร สนฺธิโช, สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สรา, พฺยญฺชเน สาเรนฺตีติปิ สรา.

“ตตฺถา”ติ วตฺตเต.

๔. ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา.

ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา— อ อิ อุ อิติ รสฺสา.

ลหุกา มตฺตา ปมาณํ เยสํ เต ลหุมตฺตา, มตฺตาสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตอกฺขินิมีลนสงฺขาตํ กาลํ วทติ, ตาย มตฺตาย เอกมตฺตา รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนา. ลหุคฺคหณญฺเจตฺถ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตสฺสาปิ คหณตฺถํ. รสฺสกาลโยคโต รสฺสา, รสฺสกาลวนฺโต วา รสฺสา.

สรรสฺสคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเต.

๕. อญฺเญทีฆา.

ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญทฺวิมตฺตา ปญฺจ สรา ทีฆา นาม โหนฺติ.

ตํ ยถา— อา อี อู เอ โอ อิติ ทีฆา.

อญฺญคฺคหณํ ทิยฑฺฒมตฺติกานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. ทีฆกาเล นิยุตฺตา, ตพฺพนฺโต

วา ทีฆา. กฺวจิ สํโยคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสา อิว วุจฺจนฺเต. ยถา— เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโฐ, โสตฺถิ.

กฺวจีติ กึ? มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน. ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช.

๖. ทุมฺหิ ครุ.

ทฺวินฺนํ สมูโห ทุ, ตสฺมึ ทุมฺหิ. สํโยคภูเต อกฺขเร ปเร โย ปุพฺโพ รสฺสกฺขโร, โส ครุสญฺโญ โหติ.

ยถา— ทตฺวา, หิตฺวา, ภุตฺวา.

“ครู”ติ วตฺตเต.

๗. ทีโฆ จ.

ทีโฆ จ สโร ครุสญฺโญ โหติ. ยถา— นาวา, นที, วธู, ทฺเว, ตโย. ครุกโต อญฺโญ “ลหุโก”ติ เวทิตพฺโพ.

๘. เสสา พฺยญฺชนา.

ฐเปตฺวา อฏฺฐ สเร เสสา อฑฺฒมตฺตา อกฺขรา กการาทโย นิคฺคหีตนฺตาเตตฺตึส พฺยญฺชนา นาม โหนฺติ. วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสา. พฺยญฺชียติ เอเตหิ อตฺโถติ พฺยญฺชนา. ตํ ยถา — ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ อิติ พฺยญฺชนา. กการาทีสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถ.

“พฺยญฺชนา”ติ วตฺตเต.

๙. วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา.

เตสํ โข พฺยญฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา ปญฺจวีสติ พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน วคฺคา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา— ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ชฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม อิติ วคฺคา.

เต ปน ปฐมกฺขรวเสน กวคฺคจวคฺคาทิโวหารํ คตา, วคฺโคติ สมูโห, ตตฺถ ปญฺจปฺจวิภาเคนาติ วา ปญฺจ ปญฺจ เอเตสมตฺถีติ วา ปญฺจปญฺจโส, โม อนฺโต เยสํ เต มนฺตา.

๑๐. อํ อิติ นิคฺคหีตํ.

อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, อิติสทฺโท ปนานนฺตรวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, อํอิติ ยํ อการโต ปรํ วุตฺตํ พินฺทุ, ตํ นิคฺคหีตํ นาม โหติ. รสฺสสฺสรํ นิสฺสาย คยฺหติ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา คยฺหตีติ วา นิคฺคหีตํ.

กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนาวิวเฏน ยํ;

วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํ.

อิธ อวุตฺตานํ ปรสมญฺญานมฺปิ ปโยชเน สติ คหณตฺถํ ปริภาสมาห.

๑๑. ปรสมญฺญา ปโยเค.

ยา จ ปน ปรสฺมึ สกฺกตคนฺเถ, ปเรสํ วา เวยฺยากรณานํ สมญฺญา โฆสาโฆสโลปสวณฺณสํโยคลิงฺคาทิกา, ตา ปโยเค สติ เอตฺถาปิ ยุชฺชนฺเต.

ปรสฺมึ, ปเรสํ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา, เวยฺยากรเณ, เวยฺยากรณมธีตานํ วา สมญฺญาตฺยตฺโถ.

ปยุชฺชนํ ปโยโค, วินิโยโค.

ตตฺถ วคฺคานํ ปฐมทุติยา, สกาโร จ อโฆสา. วคฺคานํ ตติยจตุตฺถปญฺจมา, ย ร ลวห ฬา จาติ เอกวีสติ โฆสา นาม.

เอตฺถ จ วคฺคานํ ทุติยจตุตฺถา ธนิตาติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร สิถิลาติ. วินาโส โลโป.

รสฺสสฺสรา สกทีเฆหิ อญฺญมญฺญํ สวณฺณา นาม, เย สรูปาติปิ วุจฺจนฺติ. สรานนฺตริตานิ พฺยญฺชนานิ สํโยโค. ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํ. วิภตฺยนฺตํ ปทํ. อิจฺเจวมาทิ.

อิติ สญฺญาวิธานํ.

สรสนฺธิวิธาน

อถ สรสนฺธิ วุจฺจเต.

โลก อคฺคปุคฺคโล, ปญฺญา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺฐานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนํ เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตีธ สราทิสญฺญายํ สพฺพสนฺธิกรณฏฺฐาเน พฺยญฺชนวิโยชนตฺถํ ปริภาสมาห.

๑๒. ปุพฺพมโธฐิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย.

สเรนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สหโยเค วา, สนฺธิตพฺเพ สรสหิตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อนติกฺกมนฺโต อโธฐิตมสฺสรญฺจ กตฺวา สรโต วิโยชเยติ สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตพฺพํ. เอตฺถ จ อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยน “พฺยญฺชน”นฺติ ลทฺธํ.

๑๓. สรา สเร โลปํ.

สรา โข สพฺเพปิ สเร ปเร ฐิเต โลปํ ปปฺโปนฺติ.

โลโปติ อทสฺสนํ อนุจฺจารณํ. เอตฺถ สราติ การิยีนิทฺเทโส. พหุวจนํ ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ สเร ปเร พหูนํ โลปญาปนตฺถํ. สเรติ นิมิตฺตนิทฺเทโส, นิมิตฺตสตฺตมี จายํ, นิมิตฺโต ปาทานสามตฺถิยโต วณฺณกาลพฺยวธาเน สนฺธิการิยํ น โหติ. โลปนฺติ การิยนิทฺเทโส.

อิทํ ปน สุตฺตํ อุปริ ปรโลปวิธานโต ปุพฺพโลปวิธานนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธิ, น ปรสฺส วิธานนฺติ เวทิตพฺพํ.

“อสฺสรํ, อโธฐิต”นฺติ จ วตฺตเต, สิลิฏฺฐกถเน ปริภาสมาห.

๑๔. นเย ปรํ ยุตฺเต.

สรรหิตํ โข พฺยญฺชนํ อโธฐิตํ ปรกฺขรํ นเย ยุตฺเต ฐาเนติ ปรนยนํ กาตพฺพํ.

เอตฺถ ยุตฺตคฺคหณํ นิคฺคหีตนิเสธนตฺถํ, เตน “อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม”นฺติอาทีสุ ปรนยนสนฺเทโห น โหติ.

โลกคฺคปุคฺคโล, ปญฺญินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โนเหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺฐานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนํ มตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ.

ยสฺส อิทานิ, สญฺญา อิติ, ฉายา อิว, กถา เอว กา, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตญฺญู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโต เอวาตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต “สเร”ติ อธิกาโร, อิธ ปน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา

“สโร, สรมฺหา, โลป”นฺติ จ วตฺตมาเน—

๑๕. วา ปโร อสรูปา.

อสมานรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา.

สมานํ รูปํ อสฺสาติ สรูโป, น สรูโป อสรูโป, อสวณฺโณ. ยสฺมา ปน มริยาทายํ, อภิวิธิมฺหิ จ วตฺตมาโน

อาอุปสคฺโค วิย วาสทฺโท ทฺวิธา วตฺตเต, กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห, อิธ ปน ปจฺฉิเม, ตโต นิจฺจมนิจฺจมสนฺตญฺจ วิธิเมตฺถ วาสทฺโท ทีเปติ. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรํ เนตพฺพํ.

ยสฺสทานิ ยสฺส อิทานิ, สญฺญาติ สญฺญา อิติ, ฉายาว ฉายา อิว, กถาว กา กถา เอว กา, อิตีปิ อิติ อปิ, อสฺสมณีสิ อสฺสมณี อสิ. จกฺขุนฺทฺริย มิติ นิจฺจํ. อกตญฺญูสิ อกตญฺญู อสิ, อากาเสว อากาเส อิว, เตปิ เต อปิ, วนฺเทหํ วนฺเท อหํ, โสหํ โส อหํ, จตฺตาโรเม จตฺตาโร อิเม, วสโลติ วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโตว ปาโต เอว.

อิธ น ภวติ— ปญฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธินฺทฺริยํ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา อิจฺจาทิ.

ภวติ จ ววตฺถิตวิภาสาย.

อวณฺณโต สโรทานี-, ตีเววาทึ วินา ปโร;

น ลุปฺปตญฺญโต ทีโฆ, อาเสวาทิวิวชฺชิโต.

พนฺธุสฺส อิว, อุป อิกฺขติ, อุป อิโต, อว อิจฺจ, ชิน อีริตํ, น อุเปติ, จนฺท อุทโย, ยถา อุทเก อิตีธ ปุพฺพาวณฺณสฺสรานํ โลเป กเต “ปโร, อสเป”ติ จ วตฺตเต, ตถา “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิโต อิวณฺณคฺคหณญฺจ, “วโมทุทนฺตาน”นฺติอิโต อุคฺคหณญฺจ สีหคติยา อิธานุวตฺเตตพฺพํ.

๑๖. กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต.

อิวณฺณภูโต, อุการภูโต จ ปโร สโร อสรูเป ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติ.

นตฺถิ สวณฺณา เอเตสนฺติ อสวณฺณา, เอกาโรการา, ตตฺถ ฐานาสนฺนวเสน อิวณฺณุการานเมกาโรการา โหนฺติ.

พนฺธุสฺเสว, อุเปกฺขติ, อุเปโต, อเวจฺจ, ชิเนริตํ, โนเปติ, จนฺโททโย, ยโถทเก.

กฺวจีติ กึ? ตตฺริเม, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโร.

ลุตฺเตติ กึ? ฉ อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา.

อสรูเปติ กึ? จตฺตาริมานิ, มาตุปฏฺฐานํ.

เอตฺถ จ สติปิ เหฏฺฐา วาคฺคหเณ กฺวจิกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อิธ วุตฺตวิธิ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

ตโต อิธ น ภวติ— ทิฏฺฐุปาทานํ, ปญฺจหุปาลิ, มุทินฺทฺริยํ, โย มิสฺสโรติ.

ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, สญฺญา วา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โยปิ อยํ, อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม อิจฺจตฺร ปุพฺพสฺสรานํ โลเป กเต—“กฺวจี”ติ อธิกาโร, “ปโร, ลุตฺเต”ติ จ วตฺตเต.

๑๗. ทีฆํ.

สโร โข ปโร ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆภาวํ ปปฺโปตีติ ฐานาสนฺนวเสน รสฺสสฺสรานํ สวณฺณทีโฆ.

ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, สญฺญา วาสฺส, ตทาหํ, ยานีธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โยปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโม.

กฺวจีติ กึ? อจิรํ วต’ยํ กาโย, กิมฺปิมาย, ตีณิมานิ, ปญฺจสุปาทานกฺขนฺเธสุ, ตสฺสตฺโถ, ปญฺจงฺคิโก, มุนินฺโท, สตินฺทฺริยํ, ลหุฏฺฐานํ, คจฺฉามหํ, ตตฺริทํ, ปญฺจหุปาลิ, นตฺถญฺญํ.

ลุตฺเตติ กึ? ยถา อยํ, นิมิ อิว ราชา, กิกี อิว, สุ อุปธาริตํ.

โลกสฺส อิติ, เทว อิติ, วิ อติ ปตนฺติ, วิ อติ นาเมนฺติ, สงฺฆาฏิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กึสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ อิตีธ ปรสฺสรานํ โลเป กเต—“ลุตฺเต, ทีฆ”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๘. ปุพฺโพ จ.

ปุพฺโพ สโร ปรสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปติ.

จคฺคหณํ ลุตฺตทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, ตํ “จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต”ติ ญาปนตฺถํ.

โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กึสูธ วิตฺตํ, สาธูติ.

กฺวจีติ กึ? ยสฺสทานิ, อิติสฺส, อิทานิปิ, เตสุปิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, กินฺนุมาว.

อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา, ปพฺพเต อหํ, เย อสฺส อิตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต—

๑๙. ยเมทนฺตสฺสาเทโส.

เอการสฺส ปทนฺตภูตสฺส ฐาเน สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหติ.

อกาเรเมเตเยสทฺทาทิสฺเสวายํ วิธิ, ยนฺติ ยํ รูปํ, เอ เอว อนฺโต เอทนฺโต, อาเทสิฏฺฐาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโส. “พฺยญฺชเน”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆ”นฺติ ทีโฆ.

อธิคโตโข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา, ปพฺพตฺยาหํ, ยฺยาสฺส.

กฺวจีติ กึ? เต นาคตา, ปุตฺตา มตฺถิ.

อนฺตคฺคหณํ กึ? ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต, ทเมนฺโต จิตฺตํ.

ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โยอยํ, โส อสฺส, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุอากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอวาตีธ —

๒๐. วโมทุทนฺตานํ.

โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหติ.

ก ข ย ตสทฺทาทิโอการสฺเสทํ คหณํ.

ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, ยฺวายํ, สฺวสฺส, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวภิ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ,

น ตฺเวว.

กฺวจีติ กึ? โก อตฺโถ, อถ โข อญฺญตรา, โยหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, สาคตํ, สาธาวุโส, โหตูติ.

อนฺตคฺคหณํ กึ? สวนียํ, วิรวนฺติ.

ปฏิสนฺถารวุตฺติ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภุยฺยเต, วิ อญฺชนํ, วิ อากโต, นที อาสนฺโน อิตีธ มณฺฑูกคติยา “อสรูเป”ติ วตฺตเต.

๒๑. อิวณฺโณ ยํ นวา.

ปุพฺโพ อิวณฺโณ อสรูเป สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา.

อิ เอว วณฺโณ อิวณฺโณ, นวาสทฺโท กฺวจิสทฺทปริยาโย.

ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพา วิตฺยานุภุยฺยเต, พฺยญฺชนํ, พฺยากโต, นทฺยาสนฺโน.

นวาติ กึ? ปญฺจหงฺเคหิ, ตานิ อตฺตนิ, คจฺฉามหํ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโต.

อสรูเปติ กึ? อิติหิทํ, อคฺคีว, อตฺถีติ.

อติ อนฺตํ, อติ โอทาตา, ปติ อโย, ปติ อาหรติ, ปติ เอติ, อิติ อสฺส, อิติ เอตํ, อิติอาทิ อิตีธ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ ยการาเทเส สมฺปตฺเต—

๒๒. สพฺโพ จนฺติ.

อติ-ปติ-อิตีนํ ติสทฺทสฺเสทํ คหณํ. สพฺโพ ติอิจฺเจโส สทฺโท สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปติ.

ตีติ นิทฺเทสโต อกตยการสฺเสวายํ วิธิ, อิตรถา กฺวจิคฺคหณสฺส จ “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ สุตฺตสฺส จ นิรตฺถกตา สิยา. “ปร ทฺเวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิตฺตํ.

อจฺจนฺตํ, อจฺโจทาตา, ปจฺจโย, ปจฺจาหรติ, ปจฺเจติ, อิจฺจสฺส, อิจฺเจตํ, อิจฺจาทิ.

กฺวจีติ กึ? อิติสฺส, อิติ อากงฺขมาเนน.

“เต น วาอิวณฺเณ”ติ อิโต “น อิวณฺเณ”ติ จ วตฺตเต.

๒๓. อติสฺส จนฺตสฺส.

อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร “สพฺโพ จํ ตี”ติ วุตฺตรูปํ น โหติ.

อติสฺสาติ อติอุปสคฺคานุกรณเมตํ. เตเนเวตฺถ วิภตฺติโลปาภาโว.

เอตฺถ จ อนฺตสทฺโท สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโต อติสทฺทนฺตภูตํ ติสทฺทเมว วทติ, น อิวณฺณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรถา อิทํ สุตฺตเมว นิรตฺถกํ สิยา.

“อิวณฺโณ ยํ นวา”ตีธ, อสรูปาธิการโต.

อิวณฺณสฺส สรูปสฺมึ, ยาเทโส จ น สมฺภเว.

จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน อิติปตีนมนฺตสฺส จ น โหติ. อติ อิสิคโณ อตีสิคโณ, เอวํ อตีโต, อตีริตํ, อิตีติ, อิตีทํ, ปตีโต.

อภิ อกฺขานํ, อภิ อุคฺคโต, อภิ โอกาโส อิตีธ ยกาเร สมฺปตฺเต—

“สเร”ติ วตฺตเต.

๒๔. อพฺโภ อภิ.

อภิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหติ.

“อภี”ติ ปฐมนฺตสฺส, วุตฺติยํ ฉฏฺฐิโยชนํ;

อาเทสาเปกฺขโต วุตฺตํ, “อํโม”ติอาทิเก วิย.

ปุพฺพสฺสรโลโป, อพฺภกฺขานํ, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส.

อธิ อคมา, อธิ อุปคโต, อธิ โอคาเหตฺวา อิตีธ

๒๕. อชฺโฌ อธิ.

อธิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหติ.

อชฺฌคมา, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวา.

อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตํ อิตีธ “อพฺโภ อภิ, อชฺโฌ อธี”ติ จ วตฺตเต.

๒๖. เต น วา อิวณฺเณ.

เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อุปสคฺคา อิวณฺเณ ปเร อพฺโภอชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา. สรโลปปรนยนานิ. อภิจฺฉิตํ, อธีริตํ.

วาติ กึ? อพฺภีริตํ, อชฺฌิณมุตฺโต, อชฺฌิฏฺโฐ.

เอกมิธ อหนฺตีธ

๒๗. โท ธสฺส จ.

ธอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทกาโร โหติ.

เอกสทฺทโต ปรสฺส อิธสฺส ธการสฺเสวายํ, สรโลปทีฆา.

เอกมิทาหํ.

กฺวจีติ กึ? อิเธว.

จสทฺเทน กฺวจิ สาธุสฺส ธสฺส หกาโร, ยถา— สาหุ ทสฺสนํ.

ยถา เอว ตถา เอวาตีธ “นวา”ติ วตฺตเต, “สรมฺหา”ติ จ.

๒๘. เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส.

ยถา-ตถาทฺวยปรสฺเสทํ คหณํ. ทีฆสรมฺหา ปรสฺส เอวสทฺทาทิภูตสฺส เอการสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา. ยถริว, ตถริว.

นวาติ กึ? ยเถว, ตเถว.

ติ อนฺตํ,ติ อทฺธํ, อคฺคิ อคาเร, สตฺตมี อตฺเถ, ปญฺจมี อนฺตํ, ทุ องฺคิกํ, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน, สยมฺภู อาสเน อิตีธ ยวาเทเสสุ สมฺปตฺเตสุ— “สญฺญา”ติ วตฺตเต.

๒๙. อิวณฺณุวณฺณา ฌลา.

อิวณฺณอุวณฺณอิจฺเจเต ยถากฺกมํ ฌลสญฺญา โหนฺติ.

วณฺณคฺคหณํ สวณฺณคฺคหณตฺถํ.

ฌลสญฺญา ปสญฺญาว, น ลิงฺคนฺตํว นิสฺสิตา;

อาขฺยาเต ลิงฺคมชฺเฌ จ, ทฺวิลิงฺคนฺเต จ ทสฺสนา.

๓๐. ฌลานมิยุวา สเร วา.

ฌลอิจฺเจเตสํ อิย-อุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา สเร ปเร, สรโลโป.

ติยนฺตํ, ติยทฺธํ, อคฺคิยาคาเร, สตฺตมิยตฺเถ, ปญฺจมิยนฺตํ, ทุวงฺคิกํ, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน.

วาติ กึ? อคฺยาคาเร, สตฺตมี อตฺเถ, ภิกฺขุอาสเน นิสีทติ.

โค อชินํ, โค เอฬกํ อิตีธ “โค, อโว, สมาเส”ติ จ วตฺตเต.

๓๑. โอ สเร จ.

โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส.

ควาชินํ, คเวฬกํ. จสทฺทคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุว-อวาเทสา. ยถา— ภุวิ, ปสโว.

ปุถ เอวาตีธ

๓๒. โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิ.

ปุถอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหติ สเร ปเร.

อาคจฺฉตีติ อาคโม, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโม. เอตฺถ จ “สเร”ติ นิมิตฺตาสนฺนวเสน ปุถสฺส อนฺเตติ ลพฺภติ. ปุถเคว, ปุถ เอว.

ปา เอวาตีธ “สเร, โค, อาคโม, กฺวจี”ติ จ วตฺตเต.

๓๓. ปาสฺส จนฺโต รสฺโส.

ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, ปาสฺส อนฺโต จ สโร รสฺโส โหติ.

ปเคว วุตฺยสฺส, ปา เอว.“วา, สเร”ติ จ วตฺตเต.

๓๔. ย ว ม ท น ต ร ลา จาคมา.

สเร ปเร ยการาทโย อฏฺฐ อาคมา โหนฺติ วา.

จสทฺเทน คการาคโม จ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

ตตฺถ ยการาคโม ยถาทิโภอิกาเรการาทีสุ. ยถา อิทํ ยถยิทํ, พฺยญฺชเนติ อธิกิจฺจ “รสฺส”นฺติ รสฺสตฺตํ, ยถา อิทํ วา, ยถา เอว, ยถาเยว, ยเถว, เอวํ มายิทํ, มาเยวํ, ตํยิทํ, ตํเยว, นยิทํ, นยิมสฺส, นยิมานิ, นวยิเมธมฺมา, พุทฺธานํเยว, สนฺติเยว, โพธิยาเยว, สติเยว, ปถวีเยว, ธาตุเยว, เตสุเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํ.

ตถา สเร วิปริยาทิโต จ. วิ อญฺชนา วิยญฺชนา, พฺยญฺชนา วา, เอวํ วิยากาสิ, พฺยากาสิ.

ปริอนฺตํ ปริยนฺตํ, เอวํ ปริยาทานํ, ปริยุฏฺฐานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานมิติ นิจฺจํ. นิ อาโยโค นิยาโยโค.

อิธ น ภวติ, ปริกฺขโต, อุปปริกฺขติ.

วกาโร ติสทฺทาทิโต อวณฺณุกาเรสุ. ติ องฺคุลํ ติวงฺคุลํ, เอวํ ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคุญฺญวุชุตา.

มกาโร ลหุปฺปภุติโต สเร ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ. ลหุ เอสฺสติ ลหุเมสฺสติ, เอวํ ครุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชยิ, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ, อาสติเมว.

ทกาโร อุอุปสคฺค สกิ เกนจิ กิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ โกจิ สมฺมา ยาว ตาว ปุน ย เต’ตตฺตสาทีหิ. อุอุปสคฺคโต นิจฺจํ, อุ อคฺโค อุทคฺโค, เอวํ อุทโย, อุทปาทิ, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติ. นิปาตโต จ, สกิ เอว สกิเทว, เอวํ สกทาคามิ, มหาวุตฺติสุตฺเตน อิการสฺส อกาโร.

ตถา เกนจิเทว, กิญฺจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมา อตฺโถ สมฺมทตฺโถ, รสฺสตฺตํ. เอวํ สมฺมทกฺขาโต, สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทว.

นามโต, ยทตฺถํ, ตทตฺถํ, ยทนฺตรา, ตทนฺตรา, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยา. ยเตตตฺตเสหิ สมาเสเยว.

อาทิสทฺเทน อญฺญทตฺถํ, มนสาทญฺญา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺตึ, อหุเทว ภยํ.

วาติ กึ? เกนจิ อตฺถกาเมน, สมฺมา อญฺญาย, ยาวาหํ, ตาวาหํ, ปุนาปรํ, อตฺตตฺถํ.

นกาโร อายตาทิมฺหิ. อิโต อายติ อิโต นายติ, จิรํ นายติ.

ตกาโร ยสฺมา ตสฺมา อชฺชาทิโต อิหคฺคาทิมฺหิ. ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเค.

รกาโร นิ ทุปาตุ ปุน ธี ปาต จตุราทิโต. นิ อนฺตรํ นิรนฺตรํ, เอวํ นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํ. ทุ อติกฺกโม ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ. ปาตุรโหสิ, ปาตุรเหสุํ. ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติ. ธิรตฺถุ. ปาตราโส.

จตุสทฺทาทิโต, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขา, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ. ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสา.

ตถา สรโต อิเวเวสุ ฉนฺทานุรกฺขเณ. นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, สาสโปริว อารคฺเค, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถ.

วาติ กึ? ทฺวาธิฏฺฐิตํ, ปาตฺวากาสิ, ปุนปิ.

ลกาโร ฉสงฺขฺยาหิ. ลฬานมวิเสโส. ฉ อภิญฺญา ฉฬภิญฺญา, ฉฬงฺคํ, ฉฬาสีติ, ฉฬํสา, สฬายตนํ.

วาติ กึ? ฉ อภิญฺญา.

อิติ สรสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

ปกติสนฺธิวิธาน

อถ สรานเมว สนฺธิการิเย สมฺปตฺเต ปกติภาโว วุจฺจเต.

“สรา, ปกตี”ติ จ วตฺตเต.

๓๕. สเร กฺวจิ.

สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ฉนฺทเภทาสุขุจฺจารณฏฺฐาเน, สนฺธิจฺฉารหิตฏฺฐาเน จ ปกติรูปานิ โหนฺติ, น โลปาเทสวิการมาปชฺชนฺเตติ อตฺโถ.

ตตฺถ ปกติฏฺฐานํ นาม อาลปนนฺตา อนิติสฺมึ อจฺฉนฺทานุรกฺขเณ อสมาเส ปทนฺตทีฆา จ อิการุการา จ นามปทนฺตาตีตกฺริยาทิมฺหีติ เอวมาทิ.

อาลปนนฺเตสุ ตาว— กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญา, กตมา จานนฺท อาทีนวสญฺญา, สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวิก อุฏฺเฐหิ, อุปาสกา อิเธกจฺโจ, โภติ อยฺเย, ภิกฺขุ อโรคํ ตว สีลํ, สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, ภิกฺขเว เอวํ วทามิ, ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสา อิจฺเจวมาทีสุ ปกติภาโว, ปุพฺพสฺสรโลปยวาเทสาทโย น โหนฺติ.

กฺวจิคฺคหเณน อิติสฺมึ ฉนฺทานุรกฺขเณ สนฺธิ โหติ, ยถา— สกฺกา เทวีติ, นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ.

สเรติ กึ? สาธุ มหาราชาติ, เอวํ กิร ภิกฺขูติ.

อสมาเส ปทนฺตทีเฆสุ— อายสฺมา อานนฺโท คาถา อชฺฌภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา จ, ภควา อุฏฺฐายาสนา, ภควา เอตทโวจ, อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต, ภูตวาที อตฺถวาที, ยํ อิตฺถี อรหา อสฺส, สามาวตี อาห, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ, นที โอตฺถรติ, เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ภิกฺขูอุชฺฌายึสุ, ภิกฺขู เอวมาหํสุ, อิมสฺมึ คาเม อารกฺขกา, สพฺเพ อิเม, กตเม เอกาทส, คมฺภีเร โอทกนฺติเก, อปฺปมาโท อมตปทํ, สงฺโฆ อาคจฺฉตุ, โก อิมํ ปถวึ วิจฺเจสฺสติ, อาโลโก อุทปาทิ, เอโก เอกาย, จตฺตาโร โอฆา.

นิปาเตสุปิ— อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อภิกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฏฺฐวจิตฺตกา, ตโต อามนฺตยี สตฺถา.

กฺวจิคฺคหเณน อการ อิตีเวเวตฺถาทีสุ สนฺธิปิ. ยถา— อาคตตฺถ, อาคตมฺหา, กตมาสฺสุ จตฺตาโร, อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, อิตฺถีติ, จ มรีว, สพฺเพว, สฺเวว, เอเสว นโย, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, เนตฺถ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา, สเจส พฺราหฺมณ, ตถูปมํ, ยถาห.

อสมาเสติ กึ? ชิวฺหายตนํ, อวิชฺโชโฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภายตนํ, ภยตุปฏฺฐานํ.

อจฺฉนฺทานุรกฺขเณติ กึ? สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ, โย มิสฺสโร.

นามปทนฺตอิการุกาเรสุ— คาถาหิ อชฺฌภาสิ, ปุปฺผานิ อาหรึสุ, สตฺถุ อทาสิ.

กฺวจีติ กึ? มนสากาสิ.

๓๖. สรา ปกติ พฺยญฺชเน.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปา โหนฺตีติ เยภุยฺเยน ทีฆรสฺสโลเปหิ วิการาภาโว.

ยถา— อจฺจโย, ปจฺจโย, ภาสติ วา กโรติ วา, เวทนากฺขนฺโธ, ภาคฺยวา, ภทฺโร กสามิว, ทียติ, ตุณฺหีภูโต, โส ธมฺมํ เทเสติ.

อิติ ปกติสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

พฺยญฺชนสนฺธิวิธาน

อถ พฺยญฺชนสนฺธิ วุจฺจเต.

“พฺยญฺชเน”ติ อธิกาโร, “สรา, กฺวจี”ติ จ วตฺตเต.

๓๗. ทีฆํ.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตีติ สุตฺตสุขุจฺจารณฉนฺทานุรกฺขณฏฺฐาเนสุ ทีโฆ.

ตฺยสฺส ปหีนา ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวสฺส สฺวาสฺส, มธุว มญฺญติ พาโล มธุวา มญฺญตี พาโล, ตถา เอวํ คาเม มุนี จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มงฺกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, สูรกฺขํ, ทูหรตา.

กฺวจีติ กึ? ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยฺยติ.

ยิฏฺฐํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส อิตีธ—

ปุพฺพสฺมึเยวาธิกาเร—

๓๘. รสฺสํ.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตีติ ฉนฺทานุรกฺขเณ, อาคเม, สํโยเค จ รสฺสตฺตํ.

ฉนฺทานุรกฺขเณ ตาว ยิฏฺฐํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต,

โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส.

อาคเม ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต.

สํโยเค ปรากโม ปรกฺกโม, อาสาโท อสฺสาโท, เอวํ ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย.

กฺวจีติ กึ? มายิทํ, มนสา ทญฺญา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อาขฺยาติกํ, ทียฺยติ, สูยฺยติ.

เอโส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ อิจฺจตฺร—

ตสฺมึเยวาธิกาเร—

๓๙. โลปญฺจ ตตฺรากาโร.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, ตตฺร ลุตฺเต ฐาเน อการาคโม จ โหติ.

เอต-ตสทฺทนฺโตการสฺเสวายํ โลโป.

เอส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอวํ เอส ธมฺโม, เอส ปตฺโตสิ, ส มุนิ, ส สีลวา.

กฺวจีติ กึ? เอโส ธมฺโม, โส มุนิ, โส สีลวา.

จสทฺเทน เอตสทฺทนฺตสฺส สเรปิ กฺวจิ โลโป. ยถา — เอส อตฺโถ, เอส อาโภโค, เอสอิทานิ.

วิปริณาเมน “สรมฺหา, พฺยญฺชนสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๔๐. ปรทฺเวภาโว ฐาเน.

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส ทฺเวภาโว โหติ ฐาเน. ทฺวินฺนํ ภาโว ทฺวิภาโว, โส เอว ทฺเวภาโว.

เอตฺถ จ ฐานํ นาม รสฺสาการโต ปรํ ป ปติ ปฏิกมุกุส กุธ กี คห ชุต ญาสิ สุสมฺภู สร สสาทีนมาทิพฺยฺชนานํ ทฺเวภาวํ, ติก ตย ตึส วตาทีนมาทิ จ, วตุวฏุทิสาทีนมนฺตญฺจ, อุ ทุ นิอุปสคฺค ต จตุ ฉ สนฺตสทฺทาเทสาทิปรญฺจ, อปทนฺตา นาการทีฆโต ยการาทิ จ,

ยวตํ ตลนาทีน-, มาเทโส จ สยาทินํ;

สห ธาตฺวนฺตสฺสาเทโส, สีสกาโร ตปาทิโต.

ฉนฺทานุรกฺขเณ จ— ฆร เฌ ธํสุ ภมาทีนมาทิ จ, รสฺสาการโต วคฺคานํ จตุตฺถทุติยา จ อิจฺเจวมาทิ.

ตตฺถ ป ปติ ปฏีสุ ตาว— อิธ ปมาโท อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, รสฺสตฺตํ, อปฺปติวตฺติโย, อธิปติปฺปจฺจโย, สุปฺปติฏฺฐิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน, สุปฺปฏิปตฺติ.

กมาทิธาตูสุ— ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ อกฺกมติ, เอวํ ปรกฺกมติ, ยถากฺกมํ.

ปกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ, อกฺโกสติ.

อกฺกุทฺโธ, อติกฺโกโธ.

ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโย.

ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, นิคฺคโห, จนฺทคฺคโห, ทิฏฺฐิคฺคาโห.

ปชฺโชโต, วิชฺโชตติ, อุชฺโชโต.

กตญฺญู, วิญฺญู, ปญฺญาณํ, วิญฺญาณํ, อนุญฺญา, มนุญฺญา, สมญฺญา.

อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโย.

อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต, อาสวา อสฺสวา.

ปสฺสมฺภนฺโต, วิสฺสมฺภติ.

อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ.

ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มหุสฺสสนฺโต, อาสาโส อสฺสาโส.

อวิสฺสชฺเชนฺโต, วิสฺสชฺเชนฺโต, ปริจฺจชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิลิฏฺโฐ, มิตฺตทฺทุ, อายพฺพโย, อุทพฺพหิ อิจฺจาทิ.

สรมฺหาติ กึ? สมฺปยุตฺโต, สมฺปติชาโต, สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, สงฺกมนฺโต, สงฺคโห.

ฐาเนติ กึ? มา จ ปมาโท, ปติคยฺหติ, วจีปโกปํ รกฺเขยฺย, เย ปมตฺตา ยถามตา, มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, อิธ โมทติ, เปจฺจ โมทติ.

ติกาทีสุ— กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ, เวทนาตฺติกํ, โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํ. เอกตฺตึส, ทฺวตฺตึส, จตุตฺตึส. สีลพฺพตํ, สุพฺพโต, สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิ.

วตุ วฏุ ทิสาทีนมนฺเต ยถา— วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิ.

อุ ทุ นิ อุปสคฺคาทิปเรสุ— อุกํโส อุกฺกํโส. ทุกรํ ทุกฺกรํ, นิกงฺโข นิกฺกงฺโข.

เอวํ อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อุญฺญาตํ, อุนฺนติ, อุตฺตโร, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปญฺโญ, ทุพฺพโล, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, ทุสฺสโห, นิสฺสาโร.

ตถา ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย.

จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปาโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ.

ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิกา, ฉพฺพสฺสานิ.

สกฺกาโร, สกฺกโต, สทฺทิฏฺฐิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโล.

ฐาเนติ กึ? นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, นิวาโต, ตโต, จตุวีสติ, ฉสฏฺฐิ.

ยการาทิมฺหิ — นียฺยติ, สูยฺยติ, อภิภูยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณ.

อาทิสทฺเทน เอตฺโต, เอตฺตาวตา.

อนาการคฺคหณํ กึ? มาลาย, โทลาย, สมาทาย.

ฐาเนติ กึ? อุปนียติ, สูยติ, โตยํ.

ยวตมาเทเส— ชาติ อนฺโธ, วิปลิ อาโส, อนิ อาโย, ยทิ เอวํ, อปิ เอกจฺเจ, อปิ เอกทา อิจฺจตฺร, อิการสฺส “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ ยกาเร กเต—

“สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา วาติ วตฺตเต.

๔๑. ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํ.

ยการวนฺตานํ ตลนทการานํ สํโยคพฺยญฺชนานิ ยถากฺกมํ จลญชการตฺตมาปชฺชนฺเต วา.

การคฺคหณํ ยวตํ สการ ก จ ฏ ปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสตฺถํ, ตถา ยวตํ ต ธ ณการานํ ฉ ฌ ญการาเทสตฺถญฺจ, ตโต ยวตมาเทสสฺส อเนน ทฺวิภาโว.

ชจฺจนฺโธ, วิปลฺลาโส, อญฺญาโย, ยชฺเชวํ, อปฺเปกจฺเจ อปฺเปกทา.

วาติ กึ? ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, พาลฺยํ, อาลสฺยํ.

สรมฺหาติ กึ? อญาโย, อากาสานญฺจายตนํ.

ตปาทิโต สิมฺหิ— ตปสฺสี, ยสสฺสี.

ฉนฺทานุรกฺขเณ — นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคตินฺติ.

วคฺคจตุตฺถทุติเยสุ ปน ตสฺมึเยวาธิกาเร “ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ จ วตฺตเต.

วคฺคจตุตฺถทุติยานํ สทิสวเสน ทฺวิภาเว สมฺปตฺเต นิยมตฺถมาห.

๔๒. วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา.

สรมฺหา ปรภูตานํ วคฺเค โฆสาโฆสานํ พฺยญฺชนานํ ยถากฺกมํ วคฺคตติย ปฐมกฺขรา ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเนติ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺเค ตติยปฐมาวโหนฺติ.

เอตฺถ จ สมฺปตฺเต นิยมตฺตา โฆสาโฆสคฺคหเณน จตุตฺถทุติยาว อธิปฺเปตา, อิตรถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโคสิยา. เตน “กตญฺญู, ตนฺนโย, ตมฺมโย”ติอาทีสุ วคฺคปญฺจมานํ สติปิ โฆสตฺเต ตติยปฺปสงฺโค น โหติ, ฐานาธิการโต วา.

ฆราทีสุ ป อุ ทุ นิอาทิปรจตุตฺเถสุ ตาว— ปฆรติ ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, อุคฺฆาเฏติ, ทุคฺโฆโส, นิคฺโฆโส, เอเสว จชฺฌานผโล, ปฐมชฺฌานํ, อภิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, วิพฺภนฺโต, อุพฺภโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุทฺธา, จภุพฺภิ,

ฉทฺธา, สทฺธมฺโม, สพฺภูโต, มหทฺธโน, มหพฺภยํ.

ยวต มาเทสาทีสุ— โพชฺฌงฺคา, อาสพฺภํ, พุชฺฌิตพฺพํ, พุชฺฌติ.

ฐาเนติ กึ? สีลวนฺตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธานํ, มหาธนํ.

รสฺสาการโตปรํ วคฺคทุติเยสุ— ปญฺจ ขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธา, เอวํรูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย. เสตฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉินฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโท. ตตฺร ฐิโต ตตฺรฏฺฐิโต, เอวํ ถลฏฺฐํ, ชลฏฺฐํ, อธิฏฺฐิตํ, นิฏฺฐิตํ, จตฺตาริฏฺฐานานิ, ครุฏฺฐานิโย, สมุฏฺฐิโต, สุปฺปฏฺฐาโน. ยสตฺเถโร, ยตฺถ, ตตฺถ, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ, จตุตฺโถ, กุตฺถ. ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเสยฺย, มธุปฺผาณิตํ.

อาการโต— อาขาโต อากฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สญฺญากฺขนฺโธ, อาฉาทยติ, อาจฺฉาทยติ, เอวํ อาจฺฉินฺทติ, นาวาฏฺฐํ, อาตฺถรติ, อาปฺโผเฏติ.

สรมฺหาติ กึ? สงฺขาโร, ตงฺขเณ, สญฺฉนฺนํ, ตณฺฐานํ, สนฺถุโต, ตมฺผลํ.

ฐาเนติ กึ? ปูวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถา ฐิตํ, กถํ, กมฺมผลํ.

นิกมติ, นิปตฺติ, นิจโย, นิจรติ, นิตรณํ อิจฺจตฺร— “โท ธสฺส จา”ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส พหุลตฺถตฺตา เตน จคฺคหเณน ยถาปโยคํ พหุธา อาเทโส สิยา.

ยถา— นิ อุปสคฺคโต กมุ ปท จิ จร ตรานํ ปฐมสฺส วคฺคทุติโย อิมินา

ทฺวิตฺตํ, นิกฺขมติ, นิปฺผตฺติ, นิจฺฉโย, นิจฺฉรติ, นิตฺถรณํ.

ตถา โพ วสฺส กุว ทิว สิว วชาทีนํ ทฺวิรูปสฺสาติ วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ยถา— กุพฺพนฺโต, เอวํ กุพฺพาโน, กุพฺพนฺติ, สธาตฺวนฺตยาเทสสฺส ทฺวิตฺตํ. ทิวติ ทิพฺพติ, เอวํ ทิพฺพนฺโต, สิพฺพติ, สิพฺพนฺโต, ปวชติ ปพฺพชติ, ปพฺพชนฺโต, นิวานํ นิพฺพานํ, นิพฺพุโต, นิพฺพินฺทติ, อุทพฺพยํ อิจฺจาทิ.

โล รสฺส ปริ ตรุณาทีนํ กฺวจิ. ปริปนฺโน ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตรุโณ ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโล.

โฏ ตสฺส ทุกฺกตาทีนํ กฺวจิ. ยถา— ทุกฺกตํ ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปหโฏ, ปตฺถโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ อิจฺจาทิ.

โก ตสฺส นิยตาทีนํ กฺวจิ. นิยโต นิยโก.

โย ชสฺส นิชาทิสฺส วา, นิชํปุตฺตํ นิยํปุตฺตํ.

โก คสฺส กุลูปคาทีนํ, กุลูปโค กุลูปโก.

ตถา โณ นสฺส ป ปริอาทิโต. ปนิธานํ ปณิธานํ, เอวํ ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, นินฺนโย นิณฺณโย, เอวํ อุณฺณโต, โอณโต อิจฺจาทิ.

ปติอคฺคิ, ปติหญฺญติ อิตีธ—

๔๓. กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส.

ปติอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ ปุพฺพสฺสรโลโป.

ปฏคฺคิ, ปฏิหญฺญติ.

กฺวจีติ กึ? ปจฺจตฺตํ, ปติลียติ.

ปุถชโน ปุถภูตํ อิตีธ “อนฺโต”ติ วตฺตเต.

๔๔. ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน.

ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร, ทฺวิตฺตํ. ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตํ.

พฺยญฺชเนติ กึ? ปุถ อยํ.

“ปุถสฺส อ ปุถ”อิติ สมาเสเนว สิทฺเธ ปุน อนฺตคฺคหณาธิกาเรน กฺวจิ อปุถนฺตสฺสาปิ อุตฺตํ สเร.

มโน อญฺญํ มนุญฺญํ, เอวํ อิมํ เอวุมํ, ปรโลโป, อิติ เอวํ อิตฺเววํ, อุการสฺส วกาโร.

อวกาโส, อวนทฺโธ, อววทติ, อวสานมิตีธ—

“กฺวจิ พฺยญฺชเน”ติ จ วตฺตเต.

๔๕. โอ อวสฺส.

อวอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส โอกาโร โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร.

โอกาโส, โอนทฺโธ, โอวทติ, โอสานํ.

กฺวจีติ กึ? อวสานํ, อวสุสฺสตุ.

พฺยญฺชเนติ กึ? อวยาคมนํ, อเวกฺขติ.

อวคเต สูริเย, อวคจฺฉติ, อวคเหตฺวา อิตีธ—

“อวสฺเส”ติ วตฺตเต โอคฺคหณญฺจ.

๔๖. ตพฺพิปรีตูปปเท พฺยญฺชเน จ.

อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส ตสฺโสการสฺส วิปรีโต จ โหติ พฺยญฺชเน ปเร.

ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต, อุโปจฺจาริตํ ปทํ อุปปทํ, โอการวิปรีโตติ อุการสฺเสตํ อธิวจนํ. จสทฺโท กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, ทฺวิตฺตํ. อุคฺคเต สูริเย, อุคฺคจฺฉติ, อุคฺคเหตฺวา.

อติปฺป โข ตาว, ปรสตํ, ปรสหสฺสํ อิตีธ—

“อาคโม”ติ วตฺตเต.

๔๗. กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน.

พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ อติปฺป-ปรสทฺเทหิ โอการาคโม “ยวมท”อิจฺจาทิสุตฺเต จสทฺเทน อติปฺปโต คการาคโม จ.

อติปฺปโค โข ตาว, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, เอตฺถ “สรา สเร โลป”นฺติ ปุพฺพสฺสรโลโป.

มนมยํ, อยมยํ อิตีธ “มโนคณาทีน”นฺติ วตฺตเต.

๔๘. เอเตสโม โลเป.

เอเตสํ มโนคณาทีนมนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเต.

มโนมยํ, อโยมยํ, เอวํ มโนเสฏฺฐา, อโยปตฺโต, ตโปธโน, ตโมนุโท, สิโรรุโห, เตโชกสิณํ, รโชชลฺลํ, อโหรตฺตํ, รโหคโต.

อาทิสทฺเทน อาโปธาตุ, วาโยธาตุ.

สีหคติยา วาธิการโต อิธ น ภวติ, มนมตฺเตน มนจฺฉฏฺฐานํ, อยกปลฺลํ, ตมวิโนทโน, มนอายตนํ.

อิติ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

นิคฺคหีตสนฺธิวิธาน

อถ นิคฺคหีตสนฺธิ วุจฺจเต.

ตณฺหํ กโร, รณํ ชโห, สํ ฐิโต, ชุตึ ธโร, สํ มโต อิตีธ “นิคฺคหีต”นฺติ อธิกาโร, “พฺยญฺชเน”ติ วตฺตเต.

๔๙. วคฺคนฺตํ วา วคฺเค.

วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ นิมิตฺตานุสฺวรานํ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺคปญฺจโม โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

เตน “ตณฺหงฺกโร, รณญฺชโห, สณฺฐิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโต”ติอาทีสุ นิจฺจํ.

ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตงฺขณํ ตํขณํ, สงฺคโห สํคโห, ตงฺฆตํ ตํ ฆตํ. ธมฺมญฺจเร ธมฺมํ จเร, ตญฺฉนฺนํ ตํ ฉนฺนํ, ตญฺชาตํ ตํ ชาตํ, ตญฺญาณํ ตํ ญาณํ. ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตณฺฑหติ ตํ ฑหติ. ตนฺตโนติ ตํ ตโนติ, ตนฺถิรํ ตํ ถิรํ, ตนฺทานํ ตํ ทานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ ตํ นิจฺจุตํ. ตมฺปตฺโต ตํ ปตฺโต, ตมฺผลํ ตํ ผลํ, เตสมฺโพโธ เตสํ โพโธ, สมฺภูโต สํภูโต, ตมฺมิตฺตํ ตํ มิตฺตํ. กิงฺกโต กึ กโต, ทาตุงฺคโต ทาตุํ คโตติ เอวมาทีสุ วิกปฺเปน.

อิธ น ภวติ, น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, สรณํ คจฺฉามิ.

สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วา อิธ วาคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส สํอุปสคฺคปุมนฺตสฺส เล ลกาโร. ยถา— ปฏิสํลีโน ปฏิสลฺลีโน, เอวํ ปฏิสลฺลาโณ, สลฺลกฺขณา, สลฺเลโข, สลฺลาโป, ปุํลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ.

ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, ตํ หิ ตสฺส, เอวํ หิ โว อิตีธ “วา”ติ อธิกาโร.

๕๐. เอเห ญํ.

เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตํ โข ญการํ ปปฺโปติ วา, เอกาเร ญาเทสสฺส ทฺวิภาโว.

ปจฺจตฺตญฺเญว ปจฺจตฺตํ เอว, ตญฺเญว ตํ เอว, ตญฺหิ ตสฺส ตํ หิ ตสฺส, เอวญฺหิ โว เอวํ หิ โว.

ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส เอว-หินิปาตโต อญฺญตฺถ น โหติ, ยถา— เอวเมตํ, เอวํ โหติ.

สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย, ยํ ยเทว, อานนฺตริกํ ยมาหุ อิตีธ “ญ”มิติวตฺตเต.

๕๑. ส เย จ.

นิคฺคหีตํ โข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน ญการํ ปปฺโปติ วา, ญาเทสสฺส ทฺวิตฺตํ.

สญฺโญโค สํโยโค, สญฺโญชนํ สํโยชนํ, สญฺญโต สํยโต, สญฺญาจิกาย สํยาจิกาย, ยญฺญเทว ยํ ยเทว, อานนฺตริกญฺญมาหุ อานนฺตริกํ ยมาหุ.

วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาว สํปทนฺตโต จ สพฺพนามยการปรโต จ นิคฺคหีตา อญฺญตฺถ น โหติ. ยถา — เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, สรณํ ยนฺติ.

เอตฺถ จ “สห เย จา”ติ วตฺตพฺเพ “ส เย จา”ติ วจนโต สุตฺตนฺเตสุ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโปปีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ปฏิสงฺขาย โยนิโส ปฏิสงฺขา โยนิโส, สยํ อภิญฺญาย สจฺฉิกตฺวา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา, ปริเยสนาย ปริเยสนาติอาทิ สิชฺฌติ.

ตํ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กึ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิจฺจตฺร—

๕๒. มทา สเร.

นิคฺคหีตสฺส โข สเร ปเร มการทการาเทสา โหนฺติ วา. เอตฺถ จ วาสทฺทาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ทกาโร ยเตตสทฺทโต ปรสฺเสว.

ตมหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ, ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทว.

วาติ กึ? ตํ อหํ, เอตํ เอว, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ.

เอตฺถ จ มทาติ โยควิภาเคน พฺยญฺชเนปิ วา มกาโร. เตน “พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามี”ติอาทิ สิชฺฌติ.

ตาสํ อหํ สนฺติเก, วิทูนํ อคฺคํ, ตสฺส อทาสึ อหํ อิตีธ “สเร”ติ วตฺตเต.

๕๓. กฺวจิ โลปํ.

นิคฺคหีตํ โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขเณ สุขุจฺจารณฏฐาเน. ปุพฺพสฺสรโลโป, ปรสฺส อสํโยคนฺตสฺส ทีโฆ.

ตาสาหํ สนฺติเก, วิทูนคฺคํ, ตสฺส อทาสาหํ, ตถาคตาหํ, เอวาหํ, กฺยาหํ.

กฺวจีติ กึ? เอวมสฺส, กิมหํ.

อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ, สํรตฺโต, สํราโค, สํรมฺโภ, อวิสํหาโร, จิรํ ปวาสึ, คนฺตุํ กาโม, คนฺตุํ มโน อิตีธ “กฺวจิ โลป”นฺติ วตฺตเต.

๕๔. พฺยญฺชเน จ.

นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน จ ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ.

รการหกาเรสุ อุปสคฺคนฺตสฺส ทีโฆ. อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, สารตฺโต, สาราโค, สารมฺโภ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสึ, ทฺวิตฺตํ, คนฺตุกาโม, คนฺตุมโน.

กฺวจีติ กึ? เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

กตํ อิติ, กึ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลึ อิทานิ, กึ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตรึ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตีธ “นิคฺคหีตมฺหา, โลป”นฺติ จ วตฺตเต.

๕๕. ปโร วา สโร.

นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.

กตนฺติ, กินฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลินฺทานิ, กินฺทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํว.

วาติ กึ? กตํ อิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สามํ เอว.

อยมฺปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา อิตีวีทานิสีเปวาทิโต อญฺญตฺถ น โหติ. ยถา— อหํ เอตฺถ, เอตํ อโหสิ.

เอวํ อสฺส เต อาสวา, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ อิตีธ สเร ปเร ลุตฺเต วิปริณาเมน “ปรสฺมึ, สเร, ลุตฺเต”ติ จ วตฺตเต.

๕๖. พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค.

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต พฺยญฺชโน สญฺโญโค เจ, วิสญฺโญโคว โหตีติ สํโยเคกเทสสฺส ปุริมพฺยญฺชนสฺส โลโป.

ทฺวินฺนํ พฺยญฺชนานเมกตฺร ฐิติ สญฺโญโค, อิธ ปน สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค, ปุริโม วณฺโณ, วิคโต สญฺโญโค อสฺสาติ วิสญฺโญโค, ปโร.

เอวํส เต อาสวา, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ.

ลุตฺเตติ กึ? เอวมสฺส.

จสทฺเทน ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สรูปสํโยโคปิ วิสญฺโญโค โหติ. ยถา— อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส.

จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาว จิธ ภิกฺขเว, อณุ ถูลานิ, ต สมฺปยุตฺตา อิตีธ “สเร, อาคโม, กฺวจิ, พฺยญฺชเน”ติ จ วตฺตเต.

๕๗. นิคฺคหิตญฺจ.

นิคฺคหีตญฺจ อาคโม โหติ สเร วา พฺยญฺชเน วา กฺวจิ สุขุจฺจารณฏฺฐาเน.

นิคฺคหีตสฺส รสฺสานุคตตฺตา รสฺสโตเยวายํ.

จกฺขุํ อุทปาทิ, อวํสิโร, ยาวญฺจิธ ภิกฺขเว, อณุํถูลานิ, ตํสมฺปยุตฺตา, เอวํ ตงฺขเณ, ตํสภาโว.

กฺวจีติ กึ? น หิ เอเตหิ, อิธ เจว.

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนฺธมํ อิตีธ โลปาเทสการิเย สมฺปตฺเต เยภุยฺเยน ตทปวาทตฺถมาห.

๕๘. อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหีตํ.

นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหติ.

อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, “สรโลโป”ติอาทินา ปุพฺพสฺสรโลโป วา.

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนฺธมํ.

อิธ อวุตฺตวิเสสานมฺปิ วุตฺตนยาติเทสตฺถมติเทสมาห.

๕๙. อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโต.

เย อิธ อมฺเหหิ วิเสสโต น อุปทิฏฺฐา อุปสคฺคนิปาตาทโย, เตสํ วุตฺตโยคโต วุตฺตนเยน สรสนฺธาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

เตน “โท ธสฺส จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปริยาทีนํ ร-ห-นาทิวณฺณสฺส วิปริยโย ย-วาทีหิ, ยถา— ปริยุทาหาสิ ปยิรุทาหาสิ, อริยสฺส อยิรสฺส, พหฺวาพาโธ พวฺหาพาโธ, น อภิเนยฺย อนภิเนยฺย.

“ตํ อิมินาปิ ชานาถา”ติ เอตฺถ “ปโร วา สโร”ติ สเร ลุตฺเต “ตตฺรากาโร”ติ โยควิภาเคน อกาโร นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทมินาปิ ชานาถ อิจฺจาทิ.

อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

สญฺญาวิธานํ สรสนฺธิ สนฺธิ,

นิเสธนํ พฺยญฺชนสนฺธิ สนฺธิ;

โย นิคฺคหีตสฺส จ สนฺธิกปฺเป,

สุนิจฺฉโย โสปิ มเยตฺถ วุตฺโต.

อิติ รูปสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ ปฐโม.

Google Sites

Report abuse