นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ

นิรุตฺติทีปนีปาฐ

คนฺถารมฺภ

๑.

จตุราสีติสหสฺส, ธมฺมกฺขนฺธาปภงฺกรา;

โลกมฺหิ ยสฺส โชตนฺติ, นนฺตวณฺณปภสฺสราฯ

๒.

อนนฺตวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, วนฺเท นิรุตฺติปารคุํ;

สทฺธมฺมญฺจสฺส สงฺฆญฺจ, วิสุทฺธวณฺณภาชนํฯ

๓.

โมคฺคลฺลาโน มหาญาณี, นิรุตฺตารญฺญเกสรี;

นทิ พฺยากรณํนาทํ, โสคตารญฺญพฺยาปนํฯ

๔.

ตสฺสตฺถํ ทีปยิสฺสามิ, นานาราสิํวิภาชยํ;

โอคายฺห สทฺทสตฺถานิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนนฺติฯ

๑. สนฺธิกณฺฑ

สญฺญาราสิ

ครุสญฺญาราสิ

วณฺโณ, สโร, สวณฺโณ, ทีโฆ, รสฺโส, พฺยญฺชโน, วคฺโค, นิคฺคหีตํฯ

๑. ออาทโย ติตาลีสํ [ติตาลีส (พหูสุ)] วณฺณา [ก. ๒; รู. ๒; นี. ๑, ๒]ฯ

ออาทโย พินฺทนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติฯ

อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอต, เอ, โอต, โอฯ ก, ข, ค, ฆ, ง, จ, ฉ, ช, ฌ, ญ, ฏ, ฐ, ฑ, ฒ, ณ, ต, ถ, ท, ธ, น, ป, ผ, พ, ภ, ม, ย, ร, ล,ว ส, ห, ฬ, อํฯ อตฺถํ วณฺเณนฺติ ปกาเสนฺตีติ วณฺณา, อกฺขราติ จ วุจฺจนฺติ, นามปญฺญตฺติรูปตฺตา นกฺขรนฺติ ขยวยํ น คจฺฉนฺตีติ อกฺขราฯ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๖] หิ วุตฺตํฯ

๒. ทสาโท สรา [ก. ๓; รู. ๓; นี. ๓]ฯ

เตสุ วณฺเณสุ อาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติฯ สยเมว ลทฺธสรูปา หุตฺวา ราชนฺติ วิโรจนฺตีติ สราฯ

๓. ทฺเว ทฺเว สวณฺณาฯ

เตสุ สเรสุ ทฺเว ทฺเวสรา สวณฺณา นาม โหนฺติฯ

อ, อา อวณฺโณ, อิ, อี อิวณฺโณ, อุ, อู อุวณฺโณ, เอต, เอ เอตวณฺโณ, โอต, โอ โอตวณฺโณฯ สมาโน วณฺโณ สุติ เอเตสนฺติ สวณฺณา, สรูปาติ จ วุจฺจนฺติ, สมานํ รูปํ สุติ เอเตสนฺติ สรูปาฯ

๔. ปุพฺโพ รสฺโส [ก. ๔; รู. ๔; นี. ๔.๒๒]ฯ

ทฺวีสุ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปุพฺโพ โหติ, โส โส รสฺโส นาม โหติฯ รสฺเสน กาเลน วตฺตพฺพาติ รสฺสา, รสฺสกาโล นาม อกฺขิทลานํ อุมฺมิสนนิมฺมิสนสมกาโลฯ

ตตฺถ เอต, โอต อิติ ทฺเว เอกปทสํโยเค ปเร กฺวจิ ลพฺภนฺติฯ เอฏฺฐิ, เสฏฺโฐ, โอฏฺโฐ, โสตฺถิฯ

เอกปทสํโยเคติ กึ? ปทนฺตรสํโยเค ปเร รสฺสา มา โหนฺตูติฯ มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน, [ชา. ๒.๒๒.๕] ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗]ฯ

กฺวจีติ กึ?- เอกปทสํโยเคปิ วคฺคนฺเตสุ วา ย, ร, ล, เวสุ วา ปเรสุ รสฺสา มา โหนฺตูติฯ เอนฺติ, เสนฺติ, เอยฺย, ภาเสยฺย, เมณฺโฑ, โสณฺโฑฯ

๕. ปโร ทีโฆ [ก. ๕; รู. ๕; นี. ๕]ฯ

ทฺวีสุ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปโร โหติ, โส โส ทีโฆ นาม โหติฯ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพาติ ทีฆา, ทีฆกาโล นาม รสฺเสหิ ทิคุณกาโลฯ

๖. กาทโย พฺยญฺชนา [ก. ๖; รู. ๘; นี. ๖]ฯ

เตสุ วณฺเณสุ กาทโย พินฺทนฺตา วณฺณา พฺยญฺชนา นาม โหนฺติฯ อตฺถํ พฺยญฺชยนฺตีติ พฺยญฺชนาฯ เต ปน สุทฺธา อทฺธมตฺติกา, รสฺสยุตฺตา ทิยทฺธมตฺติกา, ทีฆยุตฺตา ติยทฺธมตฺติกาฯ

๗. ปญฺจปญฺจกา วคฺคา [ก. ๗; รู ๙; นี. ๗]ฯ

เตสุ พฺยญฺชเนสุ กาทิ-มนฺตา ปญฺจพฺยญฺชนปญฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติฯ

กาทิ ปญฺจโก กวคฺโค, จาทิ จ วคฺโค, ฏาทิ ฏวคฺโค, ตาทิ ตวคฺโค, ปาทิ ปวคฺโคฯ เสสา อวคฺคาติ สิทฺธํฯ วณฺณุทฺเทเส เอกฏฺฐานิกานํ พฺยญฺชนานํ วคฺเค สมูเห นิยุตฺตาติ วคฺคาฯ

๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํ [ก. ๘; รู. ๑๐; นี. ๘]ฯ

อนฺเต พินฺทุมตฺโต วณฺโณ นิคฺคหีตํ นามฯ นิคฺคยฺห คยฺหติ อุจฺจาริยตีติ นิคฺคหีตํฯ

ครุสญฺญาราสิ นิฏฺฐิโตฯ

พฺยญฺชนวุตฺติราสิ

ฐานํ, กรณํ, ปยตนํ [รู. ๒ (ปิฏฺเฐ); นี ๖ (ปิฏฺเฐ); ๒๓ (สุตฺตงฺเก)]ฯ

ฉ ฐานานิ – กณฺฐฏฺฐานํ, ตาลุฏฺฐานํ, มุทฺธฏฺฐานํ, ทนฺตฏฺฐานํ, โอฏฺฐฏฺฐานํ, นาสิกฏฺฐานํฯ เตสุ พฺยตฺตํ วทนฺเตน ยตฺถ ‘‘อกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ กณฺฐฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ, ตํ ตาลุฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘รฏฺฐ’’นฺติ, ตํ มุทฺธฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ, ตํ ทนฺตฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ โอฏฺฐฏฺฐานํฯ นาสปเทโส นาสิกฏฺฐานํฯ

กตฺถจิ ปน อุรฏฺฐานํ, สิรฏฺฐานํ, ชิวฺหามูลฏฺฐานนฺติปิ อาคตํฯ ตตฺถ สิรฏฺฐานํ นาม มุทฺธฏฺฐานเมวฯ ชิวฺหามูลฏฺฐานํ ปน สพฺพวณฺณานํ สาธารณนฺติ วทนฺติฯ

กรณํ จตุพฺพิธํ – ชิวฺหามูลํ, ชิวฺโหปคฺคํ, ชิวฺหคฺคํ, สกฏฺฐานนฺติฯ

ปยตนํ จตุพฺพิธํ – สํวุฏํ, วิวฏํ, ผุฏฺฐํ, อีสํผุฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ กรณานํ สกสกฏฺฐาเนหิ สทฺธิํ สํวรณาทิโก วิเสสากาโร สํวุฏาทิ นามฯ

ตตฺถ กณฺฐปเทสานํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อวณฺณ, กวคฺค, หการา กณฺฐชา นามฯ ตาลุมฺหิ ชิวฺหามชฺฌสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อิวณฺณ, จวคฺค, ยการา ตาลุชา นามฯ มุขพฺภนฺตรมุทฺธมฺหิ ชิวฺโหปคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ฏวคฺค, ร, ฬการา มุทฺธชา นามฯ อุปริ ทนฺตปนฺติยํ ชิวฺหคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ตวคฺค, ล, สการา ทนฺตชา นามฯ โอฏฺฐทฺวยสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อุวณฺณ, ปวคฺคา โอฏฺฐชา นามฯ นิคฺคหีตํ นาสิกชํ นามฯ ปญฺจวคฺคนฺตา ปน นาสิกฏฺฐาเนปิ สกฏฺฐาเนปิ ชายนฺติฯ เอกาโร กณฺฐตาลุโชฯ โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโชฯ วกาโร ทนฺโตฏฺฐโชฯ อปิจ อิวณฺณุวณฺณา กณฺเฐปิ ชายนฺติเยวฯ ยทา หกาโร วคฺคนฺเตหิ วา ย, ร, ล, เวหิ วา ยุตฺโต โหติ, ตทา อุรโชติ วทนฺติฯ ปญฺโห, ตุณฺหิ, นฺหาโต, วิมฺหิโต, คยฺหเต, วุลฺหเต, อวฺหานํฯ

กณฺฐํ สํวริตฺวา อุจฺจาริโต อกาโร สํวุโฏ นามฯ สกสกฏฺฐาน, กรณานิ วิวริตฺวา อุจฺจาริตา เสสสรา จ ส, หการา จ วิวฏา นามฯ ตานิเยว คาฬฺหํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ปญฺจวคฺคา ผุฏฺฐา นามฯ โถกํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ย, ร, ล, วา อีสํผุฏฺฐา นามฯ ตตฺถ โอฏฺฐเชสุ ตาว ปวคฺคํ วทนฺตานํ โอฏฺฐทฺวยสฺส คาฬฺหํ ผุสนํ อิจฺฉิตพฺพํฯ กสฺมา? ผุฏฺฐปยตนิกตฺตา ปวคฺคสฺสฯ อุวณฺณํ วทนฺตานํ ปน โอฏฺฐทฺวยสฺส วิวรณํ อิจฺฉิตพฺพํฯ กสฺมา? วิวฏปยตนิกตฺตา อุวณฺณสฺสฯ เอส นโย เสเสสุ สพฺเพสูติฯ

จูฬนิรุตฺติยํ ปน สพฺเพ รสฺสสรา สํวุฏา นาม, สพฺเพทีฆสรา วิวฏา นามาติ วุตฺตํฯ ตถา สทฺทสารตฺถชาลินิยํ, กตฺถจิ สกฺกฏคนฺเถ จฯ อิทํ ยุตฺตตรํฯ อญฺญฏฺฐานิกพฺยญฺชเนหิ ยุตฺตา สรา อตฺตโน ฐาน, กรณานิ ชหนฺตาปิ ปยตนํ น ชหนฺติฯ ตสฺมา นานาวณฺณานํ สํสคฺเค ปยตนานํ สํสคฺคเภโทปิ เวทิตพฺโพติฯ ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วทนฺโต ยทิ ณา-การํ ชิวฺหคฺเคน ทนฺตฏฺฐาเน กตฺวา วเทยฺย, ทนฺตโช นา-กาโร เอว ภเวยฺยฯ ตุ-การญฺจ ชิวฺโหปคฺเคน มุทฺธฏฺฐาเน กตฺวา วเทยฺย, มุทฺธโช ฏุ-กาโร เอว ภเวยฺยฯ เอวญฺจ สติ อกฺขรวิปตฺติ นาม สิยาฯ เอส นโย เสเสสุ มุทฺธชทนฺตเชสุฯ ตสฺมา กมฺมวาจํ สาเวนฺเตหิ นาม ฐาน, กรณ, ปยตเนสุ สุฏฺฐุ กุสเลหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

สิถิลญฺจ, ธนิตญฺจ, ทีฆํ, รสฺสํ, ครุํ, ลหุํ;

นิคฺคหีตํ, วิมุตฺตญฺจ, สมฺพนฺธญฺจ, ววตฺถิตํ [นี. ๙, ๑๐, ๑๑, ๑๒, ๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖-๑๙, ๒๐, ๒๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

มุทุนา วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคปฐม, ตติย, ปญฺจมา สิถิลา นามฯ ถทฺเธน วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคทุติย, จตุตฺถา ธนิตา นามฯ ทีฆ, รสฺสา ปุพฺเพ วุตฺตาฯ ทีฆา เจว สํโยคปุพฺพา จ นิคฺคหีตนฺตา จ ครุกา นามฯ เสสา ลหุกา นามฯ ยถา สทฺทสหิโต วาโต มุขฉิทฺเทน พหิ อนิกฺขมฺม นาสโสตาภิมุโข โหติ, ตถา มุขํ อวิวฏํ กตฺวา วตฺตพฺพํ พฺยญฺชนํ นิคฺคหีตํ นามฯ เตน ยุตฺตานิ สพฺพพฺยญฺชนานิ นิคฺคหีตนฺตานิ นามฯ เสสา วิมุตฺตา นามฯ ปทสนฺธิวเสน วตฺตพฺพํ สมฺพนฺธํ นามฯ ปทจฺเฉทํ กตฺวา วตฺตพฺพํ ววตฺถิตํ นามฯ

พฺยญฺชนวุตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ลหุสญฺญาราสิ

โฌ, โล, โป, โฆ, โคฯ

๙. ยุวณฺณา [อิยุวณฺณา (พหูสุ)] ฌลา นามสฺสนฺเต [ก. ๕๘; รู. ๒๙; นี. ๒๐๕]ฯ

อนิตฺถิลิงฺคสฺส นามสฺส อนฺเต อิวณฺณุวณฺณา กเมน ฌลสญฺญา โหนฺติฯ

๑๐. ปิตฺถิยํ [ก. ๕๙; รู. ๑๘๒; นี. ๒๐๖]ฯ

อิตฺถิลิงฺเค นามสฺสนฺเต อิวณฺณุวณฺณา ปสญฺญา โหนฺติฯ

๑๑. ฆา [ก. ๖๐; รู. ๑๗๗; นี. ๒๐๗]ฯ

โฆ, อา อิติ ทฺวิปทํฯ อิตฺถิลิงฺเค อากาโร ฆสญฺโญ โหติฯ

๑๒. โค สฺยาลปเน [ก. ๕๗; รู. ๗๑; นี. ๒๑๔]ฯ

อาลปเน สิ คสญฺโญ โหติฯ

ลหุสญฺญาราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สงฺเกตราสิ

๑๓. วิธิ วิเสสนํ ยํ ตสฺส [จํ. ๑.๑.๖; ปา. ๑.๑.๗๒; วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺส (พหูสุ)]ฯ

สุตฺเต ยํ วิเสสนํ ทิสฺสติ, ตสฺส วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘อโต โยนํ ฏาเฏ’ฯ นรา, นเรฯ โยนนฺติ วิเสสนํฯ ฏาเฏติ วิธิฯ

๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส [รู. ๘ (ปิฏฺเฐ); จํ. ๑.๑.๗; ปา. ๑.๑.๖๖]ฯ

สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพวณฺณสฺเสว วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘สโร โลโป สเร’ฯ โลกคฺโค [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗]ฯ

๑๕. ปญฺจมิยํ ปรสฺส [จํ. ๑.๑.๘; ปา. ๑.๑.๖๗]ฯ

ปญฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺเสว วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘อโต โยนํ ฏาเฏ’ฯ นรา, นเรฯ

๑๖. อาทิสฺส [จํ. ๑.๑.๙; ปา. ๑.๑.๕๔]ฯ

ปรสฺส สิสฺสมาโน [ทิสฺสมาโน (มู)] วิธิ อาทิวณฺณสฺส ญาตพฺโพฯ

‘ร สงฺขฺยาโต วา’ฯ เตรสฯ

๑๗. ฉฏฺฐิยนฺตสฺส [จํ. ๑.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๕๒]ฯ

ฉฏฺฐีนิทฺเทเส ตทนฺตสฺส วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘ราชสฺสิ นามฺหิ’ฯ ราชินาฯ

๑๘. งานุพนฺโธ [จํ. ๑.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๕๓]ฯ

งานุพนฺโธ อาเทโส ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺส อนฺตสฺส ญาตพฺโพฯ

‘โคสฺสาวง’ฯ ควสฺสํฯ

๑๙. ฏานุพนฺโธเนกวณฺโณ สพฺพสฺส [จํ. ๑.๑.๑๒; ปา. ๑.๑.๕๕; ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส (พหูสุ)]ฯ

โย จ ฏานุพนฺโธ อาเทโส, โย จ อเนกวณฺโณ อาเทโส, ตทุภยํ ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺส สพฺพสฺเสว วณฺณสมุทายสฺส ญาตพฺพํฯ

ฏานุพนฺเธ ตาว –

‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ’ฯ เอสุฯ

อเนกวณฺเณ –

‘อนิมิ นามฺหิ’ฯ อเนน, อิมินาฯ

๒๐. ญกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา [จํ. ๑.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๔๖]ฯ

ญานุพนฺโธ อาคโม จ กานุพนฺโธ อาคโม จ กเมน ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺส อาทิมฺหิ จ อนฺเต จ ญาตพฺโพฯ

ญานุพนฺเธ –

‘พฺรูโต ติสฺสิญ’ฯ พฺรวิติฯ

กานุพนฺเธ –

‘ภูสฺส วุก’ฯ พภุวฯ

๒๑. มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร [จํ. ๑.๑.๑๔; ปา. ๑.๑.๔๗]ฯ

มานุพนฺโธ อาคโม สรานํ อนฺตสรมฺหา ปโร โหติฯ

‘นชฺชาโย สฺวาม’ฯ นชฺชาโย สนฺทนฺติฯ ‘มํ วา รุธาทีนํ’ฯ รุนฺธติฯ ‘ชร สทานมีม วา’ฯ ชีรติ, สีทติฯ

อิมสฺมึ พฺยากรเณ อเนกสรตา นาม นที, ปุริส อิจฺจาทีสุ ลิงฺคปเทสุ เอว อตฺถิ, คมุ, ปจอิจฺจาทีสุ ธาตุปเทสุ นตฺถิฯ สพฺพธาตุโย พฺยญฺชนนฺตา เอว โหนฺติ, ธาตฺวนฺตโลปกิจฺจํ นตฺถิฯ ตสฺมา นชฺชาโยติ เอตฺถ อี-กาโร อนฺตสโร นามฯ ตโต ‘นชฺชาโย สฺวาม’ อิติ สุตฺเตน อา-การาคโมฯ รุนฺธตีติ เอตฺถ ปน อุ-กาโร อนฺตสโร นาม, ตโต ‘‘มํ วา รุธาทีน’’นฺติ สุตฺเตน พินฺทาคโมฯ เอวํ ชีรติ, สีทติ อิจฺจาทีสุฯ มฺรมฺมโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มานุพนฺโธ ปทานมนฺตา ปโร’’ติ ปาโฐ, โส สีหฬโปตฺถเกหิ น สเมติฯ

๒๒. วิปฺปฏิเสเธ [จํ. ๑.๑.๑๖; ปา. ๑.๔.๒]ฯ

สมานวิสยานํ ทฺวินฺนํ วิธีนํ อญฺญมญฺญปฏิเสธรหิเต ฐาเน เยภุยฺเยน ปโร วิธิ โอกาสํ ลภติฯ

จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา [องฺคุตฺตรนิกาเย] -เอตฺถ จตฺตาริเมติ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ปรโลโป โอกาสํ ลภติฯ

๒๓. สงฺเกโต นาวยโวนุพนฺโธ [จํ. ๑.๑.๕]ฯ

โย วณฺโณ ปโยคสฺส อวยโว น โหติ, สุตฺเตสุ สงฺเกตมตฺโต โหติ, โส อนุพนฺโธ นามฯ

‘โคสฺสาว’ฯ ควสฺสํ-เอเตน ปทรูปวิธาเน อนุพนฺโธ อุปโยคํ น คจฺฉตีติ ญาเปติฯ

๒๔. วณฺณปเรน สวณฺโณปิฯ

วณฺณสทฺโท ปโร เอตสฺมาติ วณฺณปโร, วณฺณปเรน รสฺสสเรน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยญฺจ, อวณฺโณติ วุตฺเต อา-กาโรปิ คยฺหติ อ-กาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อิวณฺณุวณฺเณสุฯ

๒๕. นฺตุวนฺตุมนฺตาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี [นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุ สมฺพนฺธี (พหูสุ)]ฯ

นฺตุอิติ วุตฺเต วนฺตุ, มนฺตุ, อาวนฺตุ, ตวนฺตูนํ สมฺพนฺธีภูโต นฺตุกาโร คยฺหติฯ

‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม’ฯ คุณวนฺโต, สติมนฺโต, ยาวนฺโต, ภุตฺตวนฺโตฯ

สงฺเกตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สนฺธิวิธาน

อถ สนฺธิวิธานํ ทีปิยเตฯ

โลโป, ทีโฆ, รสฺโส, วุทฺธิ, อาเทโส, อาคโม, ทฺวิภาโว, วิปลฺลาโสฯ

โลปราสิ

๒๖. สโร โลโป สเร [ก. ๑๒; รู. ๑๓; นี. ๓๐]ฯ

ลุปฺปตีติ โลโปฯ สเร ปเร สรูโป วา อสรูโป วา ปุพฺโพ สโร โลโป โหติฯ

สรูเป ตาว –

อวณฺเณ-โลกคฺโค [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗], ภวาสโว, [ธ. ส. ๑๑๐๒] อวิชฺชาสโว [ธ. ส. ๑๑๐๒], อวิชฺชานุสโย [วิภ. ๙๔๙]ฯ

อิวณฺเณ-มุนินฺโท, มุนีริโต, วรวาทีริโต, อิตฺถินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙]ฯ

อุวณฺเณ-พหูปกาโร [ชา. ๑.๒๒.๕๘๘], พหุกา อูมิ พหูมิ, สรภุยา อูมิ สรภูมิ, สรภุยา อุทกํ สรภูทกํฯ

อสรูเป –

โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], กามุปาทานํ, ภเวสนา [ที. นิ. ๓.๓๐๕], ภโวโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], โส ตุณฺหสฺส [ปารา. ๓๘๑], ทิฏฺฐานุสโย [วิภ. ๙๔๙], ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺเฐกฏฺฐํ, ทิฏฺโฐโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], มุทินฺทฺริยํ [มหาว. ๙], ปุตฺตา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อุรสฺส ทุกฺโข [ปาจิ. ๔๐๒], อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔] อิจฺจาทิฯ

อิติ ปุพฺพโลปราสิฯ

๒๗. ปโร กฺวจิ [ก. ๑๓; รู. ๑๕; นี. ๓๑]ฯ

ปุพฺพสรมฺหา สรูโป วา อสรูโป วา ปโร สโร กฺวจิ โลโป โหติฯ

สรูเป ตาว –

ตํ กทาสฺสุ ภวิสฺสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๔ อาทโย; ตํ กุทสฺสุ], กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ [ธ. ป. ๓๗๖], ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔], ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ [ชา. ๑.๑.๒๙] -กณฺหนฺติ มหากณฺหโคณํ, ตณฺหาสฺส วิปฺปหีนา, มาสฺสุ กุชฺฌ รเถสภ, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย [ปารา. ๑๖๗, ๑๗๑], อาคตาตฺถ ตุมฺเห, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห, มายฺโย เอวรูปมกาสิ, ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒] -ปวฑฺฒํ อาปํ ลภิํสูตฺยตฺโถ, นาลํ กพฬํ ปทาตเว [ชา. ๑.๑.๒๗] -ป+อาทาตเวติ เฉโท, คณฺหิตุนฺตตฺโถ, รุปฺปตีติ รูปํ, พุชฺฌตีติ พุทฺโธ-ทีโฆ, อคฺคีว ตปฺปติ, อิตฺถีว คจฺฉติ, นทีว สนฺทติ, มาตุปฏฺฐานํ, ปิตุปฏฺฐานํ, เยเต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา [จูฬว. ๓๙๙] อิจฺจาทิฯ

อสรูเป –

อิติสฺส [ปาจิ. ๔๖๕], อิติปิ [ปารา. ๑], อสฺสมณีสิ [ปารา. ๑๓๕], อกตญฺญูสิ [ธ. ป. ๓๘๓], วนฺเทหํ, โสหํ, ยสฺสทานิ [มหาว. ๒๔๒], ฉายาว อนปายินี [ธ. ป. ๒], มาทิเสสุ กถาว กา, กินฺนุมาว สมณิโย มธุวา มญฺญติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], ทฺเวเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๒.๓], ตโยเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๓.๑๗] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กึ? กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญา [อ. นิ. ๑๐.๖๐]ฯ

อิติ ปรโลปราสิฯ

๒๘. น ทฺเว วาฯ

ทฺเว ปุพฺพปรสรา กฺวจิ โลปา น โหนฺติ วาฯ

อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], โก อิมํ ปถวิํวิเจสฺสติ [ธ. ป. ๔๔]ฯ

กฺวจิตฺเวว? โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙],

วาติ กึ? โกมํ วสลิํ ปรามสิสฺสติฯ

อิโต ปฏฺฐาย ยาวสนฺธิกณฺฑาวสานา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สพฺพตฺถ กฺวจิสทฺโท, วาสทฺโท จ วตฺตนฺเตฯ ตตฺถ กฺวจิสทฺโท นานาปโยคํ ทสฺเสติฯ วาสทฺโท เอกปโยคสฺส นานารูปํ ทสฺเสติฯ โลปนิเสโธฯ

๒๙. ปรสรสฺสฯ

นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

ตฺวํสิ [เป. ว. ๔๗; ชา. ๒.๒๒.๗๖๔], จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ [ธ. ป. ๔๑๓; สุ. นิ. ๖๔๒], จกฺกํว วหโต ปทํ [ธ. ป. ๑], หลํทานิ ปกาสิตุํ [มหาว. ๘], กินฺติ วเทยฺยํ, จีวรนฺติ, ปตฺตนฺติ, ภิกฺขุนฺติฯ

อิติ สรโลปราสิฯ

๓๐. สํโยคาทิ โลโปฯ

สํโยคสฺส อาทิภูโต พฺยญฺชโน กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ [ปารา. ๓๖] – อิธ ปุพฺพสุตฺเตน สรโลโป, เอวํส เต อาสวา ปหีนา โหนฺติ [ม. นิ. ๑.๒๔], สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มม [มิ. ป. ๖.๑.๕] - อสฺส+อาชีโวติ เฉโท, ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

ตีสุ พฺยญฺชเนสุ สรูปานํ ทฺวินฺนํ อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโป – อคฺยาคารํ [ปาจิ. ๓๒๖], อคฺยาหิโต, วุตฺยสฺส, วิตฺยานุภูยเต, เอกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔], รตฺโย, รตฺยา, รตฺยํ, สกฺวาหํ มาริส เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๖๘], อิจฺจาทิฯ

สรูปานนฺติ กึ? ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗], จตุตฺถฺยนฺตํ, ฉฏฺฐุนฺตํ, จกฺขฺวาพาธํ, วตฺถฺเวตฺถฯ

อิติ พฺยญฺชนโลปราสิฯ

๓๑. โลโปฯ

นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

สเร ปเร ตาว –

เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน [พุ. วํ. ๒.๒๗], ปุปฺผทานํ อทาสหํ-อทาสิํ+อหนฺติ เฉโท, พินฺทุโลโป, ปุน ปุพฺพสรโลโป, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ [ที. นิ. ๒.๑๗๘], ตาสาหํ สนฺติเก [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ เอวํ วทามิ, ปญฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, สมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๓ สมณ เตว], พฺราหฺมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๘ พฺราหฺมณ เตว] -ตฺวํ+เอวาติ เฉโท, วิทูนคฺคมิติฯ

พฺยญฺชเน ปเร –

ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิฯ

คาถายํ –

อริยสจฺจานทสฺสนํ [ขุ. ปา. ๕.๑๑], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ [ธ. ป. ๑๘๓], ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา]ฯ

มาคเม ปเร –

ครุโฬ อุรคามิว [ชา. ๑.๔.๑๒๔ สุปณฺโณ], ธมฺโม อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], อาโลโก ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙], พโก กกฺกฏกามิว [ชา. ๑.๑.๓๘], นภํ ตารกิตามิว [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙ ตาราจิตามิว], ปทุมํ หตฺถคตามิว [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๖] -เอเตสุ มาคเม พินฺทุโลโป, พฺยญฺชเน ปุพฺพสรทีโฆ จฯ

ตถา สํอุปสคฺคสฺส พินฺทุโลเป อนฺตสรทีโฆ –

สาราโค, สารตฺโต, อวิสาหาโร, สารมฺโภ, สารทฺโธ, สาเกตํ นครํ, สาธารณํ, สํ อสฺส อตฺถีติ สามีฯ

สมาเส ตุมนฺตมฺหิ นิจฺจํ –

กตฺตุกาโม, คนฺตุกาโม อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทุโลปราสิฯ

๓๒. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเสกสฺสฯ

วิจฺฉายํ เอกสฺส วิภตฺยนฺตสฺส ปทสฺส ทฺวิตฺเต กเต ปุพฺพปทสฺส สฺยาทิโลโป โหติฯ

เอเกกํ, เอเกกานิ, เอเกเกน, เอเกกสฺส อิจฺจาทิฯ

มาคเม –

เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทิฯ

อิติ สฺยาทิโลปราสิฯ

อปฺปวิธานมุจฺจเตฯ

๓๓. ตทมินาทีนิ [จํ. ๕.๒.๑.๒๗; ปา. ๖.๓.๑๐๙; มุ. ๒.๓๔; กา. ๒.๒๗]ฯ

มหาวุตฺติสุตฺตมิทํ, ตทมินาทีนิ ปทรูปานิ อิมินา นิปาตเนน สิชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ

สรโลโป พฺยญฺชเน –

ลาพุ=อลาพุ, ปิธานํ=อปิธานํ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา=อปิทหิตฺวา, คินิ=อคฺคินิ, รตฺนํ=รตนํ, นฺหานํ=นหานํ, อสฺนาติ=อสนาติ, หนฺติ=หนติ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔], ผลํ เว กทลิํ หนฺติ [อ. นิ. ๔.๖๘], สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติฯ กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติฯ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐]ฯ

อิวณฺณโลเป –

อารามรุกฺขเจตฺยานิ=เจติยานิ [ธ. ป. ๑๘๘], อถตฺเถกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] =ขตฺติยา, ติถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗]ฯ ติถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺฐา [สุ. นิ. ๘๙๘] =ติตฺถิยาฯ วิทฺธสฺโต=วิทฺธํสิโต, อุตฺรสฺโต=อุตฺราสิโต, สฺเนโห=สิเนโห, กฺเลสวตฺถูนิ=กิเลสวตฺถูนิ, กฺริยา=กิริยา, ปฺลวนฺติ=ปิลวนฺติฯ

อุวณฺณโลเป –

ปทฺธานิ=ปทุมานิ, อุสฺมา=อุสุมา อิจฺจาทิฯ

สํโยคาทิพฺยญฺชนโลโป จ –

ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโข, มาติโฆ ลภเต ทุขํ, อปฺปสฺสาทา กามา ทุขา, นตฺถิ กามปรํ ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], เสโข=เสกฺโข, อเปขา=อเปกฺขา, อุปสมฺปทาเปโข=อุปสมฺปทาเปกฺโข [มหาว. ๗๐] อิจฺจาทิฯ

สเรน สห พฺยญฺชนโลโป –

ปฏิสงฺขา โยนิโส [อ. นิ. ๖.๕๘], อกฺขาติ=อกฺขายติ, คนฺธํ ฆาติ=ฆายติ, อภิญฺญา=อภิญฺญาย, ปริญฺญา=ปริญฺญาย, อธิฏฺฐา=อธิฏฺฐาย, ปติฏฺฐา=ปติฏฺฐาย, อาวีกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔], อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ [มหาว. ๘], วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ [ปฏฺฐา. ๓.๑.๙๘], ทสาหปรมตา ธาเรตพฺพํ [ปารา. ๔๖๒], นายํ พฺราหฺมณโภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ [ชา. ๑.๘.๑], วิสเสโนว คารยฺโห, ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกา [ชา. ๑.๓.๕๔] =วิสเสโนวาติ เอวํนามโก ราชา เอว, ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺติ [ชา. ๑.๓.๒๘] – ยสฺสาติ อุทรสฺส, ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี [ชา. ๑.๙.๖๖], อุปาทารูปํ, อนุปาทา วิมุตฺโต, สทฺธาปพฺพชิโต, อุปนิธาปญฺญตฺติฯ สํวิธาวหาโร, ยาติ=ยายติ, วาติ=วายติ, นิพฺพาติ=นิพฺพายติ, นิพฺพนฺติ=นิพฺพายนฺติ, ปหาติ=ปหายติ, สปฺปติสฺโส=สปฺปติสฺสโย, สุหโท=สุหทโย=สพฺพตฺถ ยโลโป, มุขโร=มุขขโร, วาจากรโณ=วากฺกรโณ, วาจาปโถ=พฺยปฺปโถ=วาสฺส พฺยตฺตํ, รสฺสตฺตญฺจ, เอวํ พฺยาโข=เอวํ วิย โข=วิสฺส พฺยตฺตํ, ทีโฆ จ ยโลโป จฯ

โลลุโป, โมมุโห, กุกฺกุโจ, สุสุโข, โรรุโวอิจฺจาทีสุ ปน อติสยตฺถทีปนตฺถํ ปททฺวิตฺตํ กตฺวา ปุพฺพปเทสุ อกฺขรโลโปฯ

ปทโลโป อาทิมชฺฌนฺเตสุ –

ทตฺโต=เทวทตฺโต, อสฺเสหิ ยุตฺโต รโถ=อสฺสรโถ, รูปภโว=รูปํ, อรูปภโว=อรูปํ อิจฺจาทิฯ

โลปราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ทีฆ, รสฺสราสิ

อถ ทีฆ, รสฺสา ทีปิยนฺเตฯ

๓๔. เสสา ทีฆาฯ

ปกฺขิตฺตมิทํ สุตฺตํฯ ลุตฺเตหิ วา อาเทสกเตหิ วา วณฺเณหิ เสสา รสฺสสรา กฺวจิ ทีฆา โหนฺติ วาฯ

ปุพฺพลุตฺเต ตาว –

ตตฺรายมาทิ ภวติํ [ธ. ป. ๓๗๕], ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย [ธ. ป. ๘๘; สํ. นิ. ๕.๑๙๘], พุทฺธานุสฺสติ, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ [สุ. นิ. ๑๘๓], อนาคาเรหิ จูภยํ [ธ. ป. ๔๐๔; สุ. นิ. ๖๓๓], ธมฺมูปสํหิตา [ที. นิ. ๒.๓๔๙], ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [ขุ. ปา. ๖.๑๓], เตสํ วูปสโม สุโข [ที. นิ. ๒.๒๒๑] อิจฺจาทิฯ

ปรลุตฺเต –

อชิตาติ ภควา อโวจ [สุ. นิ. ๑๐๓๙, ๑๐๔๑], สุเมโธ สาชาโต จาติ, รุปฺปตีติ รูปํ [สํ. นิ. ๓.๗๙], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, สาธูติปติสฺสุณิตฺวา [ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๔ กาฬยกฺขินีวตฺถุ], กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ [สุ. นิ. ๑๘๔] อิจฺจาทิฯ

พินฺทุลุตฺเต –

ตาสาหํ [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๓]ฯ

อาเทเสสุ –

มฺยายํธมฺโม [มหาว. ๗], สฺวาหํ [เป. ว. ๔๘๕], วิตฺยานุภูยเต อิจฺจาทิฯ

ยทิปิ อิมานิ รูปานิ พฺยญฺชเน อุปริสุตฺเตน สิชฺฌนฺติ, ลุตฺตาเทเสสุ ปน นิจฺจมิว ทีฆสิทฺธิญาปนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ปกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

๓๕. พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา [ก. ๒๕, ๒๖; นี. ๓๕, ๓๖, ๖๔, ๗๑, ๑๖๕, ๑๗๙]ฯ

พฺยญฺชเน ปเร รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆ, รสฺสา โหนฺติ วาฯ ตตฺถ ทีฆวิธิ นาม คาถาวเสน วา อาคมวเสน วา วจนสุขวเสน วา พุทฺธิสุขวเสน วา โหติฯ

ตตฺถ คาถาวเสน ตาว –

มธุวามญฺญติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], ขนฺตี จ โสวจสฺสตา [ขุ. ปา. ๕.๑๐], เอวํ คาเม มุนี จเร [ธ. ป. ๔๙], สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ [ขุ. ปา. ๙.๑] อิจฺจาทิฯ

อาคเม –

อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙] อิจฺจาทิฯ คาถาวเสนาติปิ ยุชฺชติฯ

วจนสุขญฺจ พุทฺธิสุขญฺจ ปุริเม เสสทีเฆปิ ลพฺภติฯ

ตตฺถ วจนสุเข –

ฉารตฺตํ มานตฺตํ [จูฬว. ๙๗], ปกฏฺฐํ วจนํ ปาวจนํ, ปาสาโท, ปากาโร, ปาวสฺสิ เมโฆ, นครํ ปาวิสิ, ปาเวกฺขิ, ปาริสุทฺธิ, ปาฏิปโท, จตุราสีติสหสฺสานิ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๘๔] อิจฺจาทิฯ

พุทฺธิสุขํ นาม ปทจฺเฉทญาณสุขํฯ ตตฺถ –

สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ [ปารา. ๑], สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา, จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ อิจฺจาทิฯ

พินฺทุลุตฺเต ปน สาราโค, สารตฺโต อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ อุทฺธฏานิเยวฯ

อิติ ทีฆราสิฯ

รสฺสสนฺธิมฺหิ คาถาวเสน ตาว –

ยิฏฺฐํวหุตํว โลเก [ธ. ป. ๑๐๘], โภวาทิ นาม โส โหติ [ธ. ป. ๓๙๖; สุ. นิ. ๖๒๕], ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺจาทิฯ

อาคเม ย, ร, ทาคเมสุ ปุพฺพรสฺโส –

ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๑-๔], ตถยิทํ, ยถริว อมฺหากํ ภควา, ตถริว ภิกฺขุสงฺโฆ, สมฺมเทว สมาจเร [สํ. นิ. ๑.๑๑๒], สมฺมทกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค [สํ. นิ. ๕.๑๙๔] อิจฺจาทิฯ

สํโยครสฺโส นาม พหุลํ ลพฺภติ –

อกฺกโม, ปรกฺกโม, อกฺขาโต, อญฺญา, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตํ ภควา, อญฺญาตํ สุคต, อตฺถรณํ, อปฺโผเฏติ, อลฺลิยติ, อจฺฉินฺทติ, อสฺสาโท, อาภสฺสโร, ปภสฺสโร, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ วสิมฺหิ [ปารา. ๒๐๓-๒๐๔]ฯ

ตา, โตปจฺจเยสุปิ รสฺโส –

กตญฺญุตา, อตฺถญฺญุตา, ธมฺมญฺญุตา, กญฺญโต, นทิโต, วธุโตฯ

สมาเส –

อิตฺถิปุมํ, อิตฺถิลิงฺคํ, อิตฺถิภาโว, สพฺพญฺญุพุทฺโธ อิจฺจาทิฯ

อิติ รสฺสราสิฯ

ทีฆ, รสฺสราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วุทฺธิราสิ

อถ วุทฺธิสนฺธิ ทีปิยเตฯ

๓๖. ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา [ก. ๑๔; รู. ๑๖; นี. ๓๔]ฯ

ลุตฺตา ปุพฺพสรมฺหา วา ปรสรมฺหา วา เสสานํ อิวณฺณุวณฺณานํ กเมน เอ, โออาเทสา โหนฺติ วาฯ

ปรอิวณฺเณ –

พนฺธุสฺเสว สมาคโม, อเตว เม อจฺฉริยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๘], วาเตริตํ, ชิเนริตํฯ

ปรอุวณฺเณ –

คงฺโคทกํ, ปตฺตํ โวทกํ กตฺวา [จูฬว. ๓๗๖], สงฺขฺยํ [สุ. นิ. ๗๕๔] โนเปติ เวทคู [มหานิ. ๖], อุทโกมิว ชาตํฯ

กฺริยาปเทสุ –

เวติ, อเปติ, อุเปติ, อเปกฺขา, อุเปกฺขา อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพอิวณฺเณ –

รเถสโภ, ชเนสโภ, มุเนลโย อิจฺจาทิ- ตตฺถ รถีนํ อาสโภ เชฏฺฐโกติ รเถสโภ, รถีนนฺติ รถวนฺตานํ รถรุฬฺหานํ โยธานนฺติ อตฺโถฯ ชนีนํ อาสโภ ชเนสโภ, ชนีนนฺติ ชนวนฺตานํ อิสฺสรานํฯ มุนีนํ อาลโย วิหาโร มุเนลโยฯ

ปุพฺพอุวณฺเณ –

สุนฺทรา อิตฺถี โสตฺถิ, สุนฺทโร อตฺโถ ยสฺสาติ โสตฺถิ, รสฺสตฺตํ, มงฺคลํฯ

วุทฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาเทสสนฺธิ

อถาเทสสนฺธิ ทีปิยเตฯ

๓๗. ยวา สเร [ก. ๑๘, ๑๙, ๒๑, ๔๕; นี. ๔๔, ๔๖, ๔๗, ๕๑, ๕๘]ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ย, วาเทสา โหนฺติ วาฯ

อิวณฺเณ –

ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ธ. ป. ๓๗๖], สพฺพา วิตฺยานุภูยเต, กฺยาหํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] – อิธ ปฐมํ พินฺธุโลโป, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา [ชา. ๒.๒๑.๑๔๙], ญาโต เสนาปตีตฺยาหํ [ชา. ๒.๒๑.๙๔], อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑], อิจฺจสฺส วจนียํ [ทีฆนิกาเย], ปจฺจุตฺตริตฺวา, ปจฺจาหรติ [ปารา. ๓๐๕-๓๐๗], ปจฺเจติ, ปจฺจโย, อจฺเจติ, อจฺจโย [ที. นิ. ๑.๒๕๑], อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ [ชา. ๑.๗.๓๓] – อติเรโก อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑตฺยตฺโถ, อปุจฺจณฺฑตา – อปุติอณฺฑตาตฺยตฺโถ, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจฆานโก, ชจฺเจฬโก, อพฺภุคฺคจฺฉติ, อพฺเภติ, อพฺโภกาโส [ที. นิ. ๑.๑๙๑], อชฺโฌกาโส อชฺฌาคมา อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ [ปาจิ. ๔๖๕], อติสิคโณ, อธีริตํฯ

เอตฺถ จ อิจฺเจตนฺติอาทีสุ อิมินา สุตฺเตน อิติ, ปติ, อติปุติ, ชาติ, อภิ, อธิสทฺทานํ อิวณฺณสฺส ยตฺตํ, ‘ตวคฺค, วรณาน’…นฺติ สุตฺเตน ยมฺหิ ตวคฺคสฺส จตฺตํ, ‘วคฺค, ล, เสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, อภิ, อธิสทฺเทสุ ปน ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’…นฺติ สุตฺเตน วคฺคจตุตฺถานํ ตติยตฺตํฯ

อุวณฺเณ –

จกฺขฺวาพาธมาคจฺฉติ, ปาตฺวากาสิ [ม. นิ. ๒.๓๐๘], วตฺถฺเวตฺถ วิหิตํ นิจฺจํ, ทฺวากาโร [มหาว. ๙], มธฺวาสโว [ปาจิ. ๓๒๘], อนฺวโย, อนฺเวติ, สฺวากฺขาโต [มหาว. ๒๖, ๖๒], สฺวากาโร [มหาว. ๙], พหฺวาพาโธ อิจฺจาทิฯ

๓๘. เอโอนํ [ก. ๑๗, ๑๘; รู. ๑๙, ๒๐; นี. ๔๓, ๔๔]ฯ

สเร ปเร เอ, โอนํ ย, วาเทโส โหติ วาฯ

กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ [สุ. นิ. ๙๖๗], กฺยสฺสุ อิธ โคจรา [สุ. นิ. ๙๖๗] -เก+อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ, พฺยปถโยติ วจนปถา, ยถา นามํ ตถา ฌสฺส-เจ+อสฺสาติ เฉโท, ตฺยาหํ เอวํ วเทยฺยํ [ม. นิ. ๑.๓๐], ตฺยสฺส ปหีนา โหนฺติ, ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗], ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน [ชา. ๒.๒๒.๓๙๗], อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม [มหาว. ๗], ยฺยสฺส วิปฺปฏิสารชา, ยฺยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา, ยฺยสฺสุ มญฺญามิ สมเณ-เอตฺถ จ อวิสิฏฺเฐปิ วจนสทฺเท เย+อสฺสาติ ปทจฺเฉทพุทฺธิสุขตฺถํ ‘ยฺยสฺสา’ติ โปตฺถกาโรปนํ ยุชฺชติเยว, ยถา ตํ? ‘ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ’ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔] อิจฺจาทีสุ วิย, กฺวตฺโถสิ ชีวิเตน เม, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม [ที. นิ. ๒.๓๕], อถ ขฺวสฺส, อตฺถิ ขฺเวตํ พฺราหฺมณ, ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยฺวาหํ, สฺวาหํ อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? โส อหํ วิจริสฺสามิ [สุ. นิ. ๑๙๔], โส อหํ ภนฺเตฯ

๓๙. ยุวณฺณานมิยงุวง [โมค. ๕-๑๓๖ (ยุวณฺณาน มิย งุ ว ง สเร)]ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปทานํ อิยง, อุวงาเทสา โหนฺติ วาฯ งานุพนฺโธ อนฺตาเทสตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

อิธ เอเกกสฺส ปทสฺส รูปทฺวยํ วุจฺจเตฯ

อิวณฺเณ – 

ติยนฺตํ ตฺยนฺตํ – ตตฺถ ติยนฺตนฺติ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ, ตฺยนฺตนฺติ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเตนฯ เอวํ เสเสสุฯ อคฺคิยาคาเร อคฺยาคาเร, จตุตฺถิยตฺเถ [มหาว. ๓๗] จตุตฺถฺยตฺเถ, ปญฺจมิยตฺเถ ปญฺจมฺยตฺเถ, ปถวิยากาโส ปถพฺยากาโส, วิยญฺชนํ พฺยญฺชนํ, วิยากโต พฺยากโต, วิยากํสุ พฺยากํสุ, วิยตฺโต พฺยตฺโต, วิยูฬฺโห พฺยูฬฺโห, ธมฺมํ อธิเยติ อชฺเฌติ, ปติเยติ ปจฺเจติ ปตฺติยายติ วา, ปริยงฺโก ปลฺลงฺโก, วิปริยาโส วิปลฺลาโส, อิธ เอกรูปํ โหติ – ปริยตฺติ, ปริยตฺโต, ปริยาโย, ปลฺลงฺโกอิจฺจาทีสุ ปริสทฺเท รสฺส ลตฺตํ กตฺวา อิสฺส ‘ยวา สเร’ติ ยตฺเต กเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

อุวณฺเณ –

ภิกฺขุวาสเน, สยมฺภุวาสเน, อิธปิ รูปทฺวยํ ลพฺภติ – ทุวงฺคิกํ=ทฺวงฺคิกํ, ภุวาทิคโณ=ภฺวาทิคโณ อิจฺจาทิฯ

๔๐. วิติสฺเสเว วา [รู. ๓๓ (ปิฏฺเฐ)]ฯ

เอวสทฺเท ปเร อิติสทฺทสฺส อิ-การสฺส โว โหติ วาฯ

อิตฺเวว โจโร องฺคุลิมาโล, สมุทฺโทตฺเวว สงฺขฺยํ [อุทา. ๔๕] คจฺฉติ, มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, มหาสมฺมโตตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺตํ [ที. นิ. ๓.๑๓๑], อิสิคิลิตฺเวว สมญฺญา อโหสิ [ม. นิ. ๓.๑๓๓]ฯ

วาติ กึ? อิจฺเจวตฺโถ, สมุทฺโทเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

สุตฺตวิภตฺเตน เอวสทฺเท ปเร อญฺญติ-การสฺส วตฺตํฯ วิลปตฺเวว โส ทิโช [ชา. ๑.๖.๑๐๓], อนุเสตฺเววสฺส กามราโค, อนุเสตฺเววสฺส รูปราโค – อนุเสติ+เอว+อสฺสาติ เฉโท, โหตฺเวว การิยสนฺนิฏฺฐานํ, โหเตว วาฯ

๔๑. เอโอนม วณฺเณ [ก. ๒๗; รู ๓๙; นี. ๖๖, ๑๖๓-๔]ฯ

สรพฺยญฺชนภูเต วณฺเณ ปเร เอ, โอนํ อตฺตํ โหติ วาฯ ตตฺถ เอสฺส อตฺตํ เยภุยฺเยน ม, ทาคเมสฺเวว โหติฯ

อกรมฺหส เต กิจฺจํ [ชา. ๑.๔.๒๙] – อกรมฺหเสตฺยตฺโถ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต [ชา. ๑.๗.๕๘; ๒.๒๒.๒๒๖๑], ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต [ชา. ๒.๒๒.๗๘๓], ยมาหุ นตฺถิ วีริยนฺติ [ชา. ๒.๑๘.๑๖๒] – เย+อาหุตฺยตฺโถฯ กทสฺสุ – เก+อสฺสุ, ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา, ตเทว เต ชรานิสฺสิตาเย+เอว, เต+เอวาติ เฉโท, สฺเว ภโว สฺวาตนํ [ปารา. ๒๒] – พฺยญฺชเน ทีโฆฯ

โอมฺหิ –

ส สีลวา [ธ. ป. ๘๔], ส ปญฺญวา, ส เว กาสาวมรหติ [ธ. ป. ๑๐], เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม [ธ. ป. ๕], ทินฺนมาสิ ชนินฺเทน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๖๑ (ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน)] – ทินฺโน+อาสีติ เฉโท, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺฐ. ๑๘๙] – มคฺโค+อตฺถิ, อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๑.๔๗], ปจฺจยาการเมว จ [วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๕], สงฺโฆ ปพฺพตมิว, สทฺโท จิจฺจิฏมิว, หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตนํ, ปาโต อสนํ ปาตราโส, ปาตมนุสิฏฺโฐ, กกุสนฺธ โกณาคมโน, เถร วาทานมุตฺตโม – กกุสนฺโธติ จ เถโรติ จ เฉโท, เถรวาโทติ อตฺโถฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อนิมิตฺเตปิ โหติฯ ตุวญฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], ปจฺจยมหาปเทโส เหส, เอกโกฏฺฐาโส เอส, อภิลาปมตฺตเภโท เอส อิจฺจาทิฯ

๔๒. โคสฺสาวง [ก. ๒๒, ๗๘; รู. ๒๘; นี. ๕๒, ๒๒๙]ฯ

สเร ปเร โคสฺส อนฺตสฺส อวง โหติฯ

โค จ อสฺโส จ ควาสฺสํฯ

สุตฺตวิภตฺเตน พฺยญฺชเนปิฯ สควจณฺโฑ [อ. นิ. ๔.๑๐๘], ปรควจณฺโฑฯ

อปฺปวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา อวณฺณสฺส อุตฺตํ, โอตฺตญฺจ –

ปุถุชฺชโน, ปุถุภูโต-ปุถูติ วา เอโก ปาฏิปทิโก, ปุถุนา ปุถุนีติปิ ทิสฺสติ, อเปกฺขิยาโน อเปกฺขิยานอเปกฺขิตฺวาตฺยตฺโถฯ เอวํ อนุโมทิยาโน, มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน, มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], รตฺติทิโวว โส ทิพฺโพ, มานุสํ สรโทสตํ-วสฺสสตนฺตฺยตฺโถ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], สมฺปตนฺติ ทิโสทิสํ-ตํ ตํ ทิสนฺตฺยตฺโถ, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, อญฺโญญฺญํ อญฺญมญฺญํ, โปโนปุญฺญํ ปุนปฺปุนํ, โปโนพฺภวิกา ตณฺหา-ปุโนติ วา เอโก นิปาโต, ปุโน ตสฺส มเห สิโน, ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ, มม ตุยฺหญฺจ สงฺคโม, น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๕]ฯ

อิวณฺณสฺส อตฺตํ, อุตฺตํ, เอตฺตญฺจ –

ตทมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ-ตํ เอตํ อตฺถชาตํ อิมินา ปริยาเยน เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สกึ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามี, อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ, เอวุมํ – เอวํ+อิมนฺติ เฉโท, ตฺวํ โน สตฺถา มหามุเน, อตฺถธมฺมวิทู อิเสฯ

อุวณฺณสฺส อิตฺตํ, โอตฺตญฺจ –

มาติโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓], ปิติโต, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข, มาติโฆ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ, มตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔], เปตฺติกํ ธนํ, อปิ โน ลจฺฉสิ, กจฺจิ โน ตุมฺเห ยาเปถ, กถํ โน ตุมฺเห ยาเปถ, โสตุกามตฺถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, น โน สมํ อตฺถิ [ขุ. ปา. ๖.๓], น หิ โน สงฺกรนฺเตน [ม. นิ. ๓.๒๗๒], นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย [ชา. ๑.๕.๑๑๐ (น หิ โน โกจิ ปริยาโย)] – อิเมสุ ตีสุ นุสทฺโท เอกํสตฺเถ, โสสิโต โสตตฺโต เจว [ชา. ๑.๑.๙๔ โสตตฺโต โสสินฺโท เจว; ม. นิ. ๑.๑๕๗] – สุฏฺฐุ สีตโล สุฏฺฐุ สนฺตตฺโตตฺยตฺโถ, ชมฺพุนทิยา ชาตํ ชมฺโพนทํฯ

เอสฺส อิตฺตํ –

โอกนฺทามสิ ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๓] – อวกนฺทามเสตฺยตฺโถ, ยํ กโรมสิ พฺรหฺมุโน, ตทชฺช ตุยฺหํ ทสฺสาม [ที. นิ. ๒.๓๗๐], อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ [ธ. ป. ๒๘๖], พุทฺธปจฺเจกพุทฺธิสุ, เจเตหิ เจตปุตฺติหิ [จริยา. ๑.๑๐๖] – เจตปุตฺเตหิ สทฺธินฺตฺยตฺโถฯ

โอสฺส อุตฺตํ –

มนุญฺญํ, น เตนตฺถํ อพนฺธิสุ [ชา. ๑.๖.๗] – โส เตน วจเนน อตฺถํ น อพนฺธิ น ลภีตฺยตฺโถฯ อวฺหายนฺตุ สุ ยุทฺเธน [ชา. ๒.๒๒.๘๗๑] – โส ปหารวจเนน มํ อวฺหยนฺโตตฺยตฺโถฯ อปิ นุ หนุกา สนฺตา [ชา. ๑.๑.๑๔๖] – โน หนุกา เอกนฺตํ ขินฺนา ทุกฺขปตฺตาตฺยตฺโถฯ

วิการสนฺธิปิ อาเทสสนฺธิรูปตฺตา อิธ สงฺคยฺหติฯ

อิติ สราเทสราสิฯ

กวคฺคโต ปฏฺฐาย วคฺคาวคฺคพฺยญฺชนานํ อาเทโส ทีปิยเตฯ

๔๓. วคฺคลเสหิ เตฯ

ปญฺจวคฺเคหิ จ ล, เสหิ จ ปรสฺส ย-การสฺส กฺวจิ เต เอว วคฺค ล, สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ย-กาโร ปุพฺพรูปตฺตํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

นิปจฺจตีติ นิปโก, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, วิปาโก เอว เวปกฺกํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺกํ, วากฺยํ วาฯ ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ – ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต อาทิทุติยสฺส ปฐมตฺตํ, สุภคสฺส ภาโว โสภคฺคํ, โทภคฺคํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภคฺคํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยคฺคํ, กุกฺกุจภาโว กุกฺกุจฺจํ, วตฺตพฺพนฺติ วาจฺจํ, วุจฺจเต, ปจฺจเต, วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภชฺชํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยชฺชํฯ

๔๔. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา [ก. ๒๖๙, ๔๑; นี. ๑๐๔, ๑๐๖, ๑๑๙, ๑๒๑-๕]ฯ

อาเทสภูเต วา วิภตฺติภูเต วา ปจฺจยภูเต วา ย-กาเร ปเร ตวคฺคานํว, ร, ณานญฺจ จวคฺค, พ, ย, ญาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ

โปกฺขรญฺโญ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ, เอวํ พฺรหฺมญฺญํ, อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑] อิจฺจาทีนิ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเต อุทาหฏานิฯ

ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, ตถสฺส ภาโวตจฺฉํ, ยชฺเชวํ-ยทิ+เอวํ, นชฺโช, นชฺชา, นชฺชํ, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ [ธ. ส. ๑๖๐], อุปสมฺปชฺชติ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, โพชฺฌา, โพธิยา วา, พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพชฺฌํ, พุชฺฌติ, โปโนปุญฺญํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํฯ

ปวคฺเค ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

วปฺปเต, ลุปฺปเต, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลภิยเตติ ลพฺภํ, ลพฺภเต, คาเม หิตํ คมฺมํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, อาคมฺม, อุปคมฺม, คมิยเตติ คมฺโม, เอวํ ทมฺโม, รมฺโม, คมฺมเต, รมฺมเตฯ

‘ตวคฺค วรณาน…’นฺติ อิมินา สุตฺเตน ยมฺหิ รสฺส ยตฺตํ –

กยฺยเต กริยเต, อยฺโย อริโยฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ลโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

ปลฺลงฺโก, วิปลฺลาโส, โกสลฺลํ, ปตฺตกลฺลํฯ

‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ –

ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, ภาตุ อปจฺจํ ภาตพฺโย, โกรพฺโย, ทิเว ภวํ ทิพฺพํ ทิพฺยํฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ-มโนคณตฺตา มชฺเฌ สาคโม, ภาสิตพฺพนฺติ ภสฺสํ, อาทิสฺส=อาทิสิตฺวา, อุทฺทิสฺส=อุทฺทิสิตฺวา, อุปวสฺส=อุปวสิตฺวา, สมฺผุสฺส=สมฺผุสิตฺวา, ตุสฺสติ, ทุสฺสติ, นสฺสติอิจฺจาทิฯ

๔๕. ตถนรานํ ฏฐณลา [รู. ๓ (ปิฏฺเฐ)]ฯ

ตาทีนํ ฏาทิอาเทสา โหนฺติ วาฯ

ตสฺส ฏตฺตํ –

ปฏิหญฺญติ, ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, ปฏิจฺฉนฺโน, ปฏิปฺปนฺโน, พฺยาวโฏ, อุทาหโฏ, ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิฯ

ถสฺส ฐตฺตํ –

ปีฬนฏฺโฐ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], สงฺขตฏฺโฐ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], อฏฺฐิํกตฺวา สุเณยฺย [ชา. ๒.๑๗.๙๒], อฏฺฐกถา อิจฺจาทิฯ

นสฺส ณตฺตํ –

คามํ เนตีติ คามณิ, เสนํ เนตีติ เสนาณิ, ปณิธิ, ปณิธานํ, ปณิหิตํ, ปณาโม, ปริณาโม, โอณาโม, อุณฺณาโม, กรณียํ, กรณํ, ญาณํ, ตาณํ, ปมาณํ, สรณํ, คหณํ อิจฺจาทิฯ

รสฺส ลตฺตํ –

ปลิโฆ, ปลิโพโธ, ปลิปนฺโน, ปลฺลงฺโก, ตลุโณ ตรุโณ, กลุนํ ปริเทวยิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๑], มหาสาโล, อฏฺฐสาลินี, นยสาลินี อิจฺจาทีนิฯ

อิทานิ มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

กสฺส ขตฺตํ –

นิกฺขมติ, นิกฺขนฺโต, เนกฺขโม, ราชกิจฺจํ กโรตีติ ขตฺตา, กตฺตา วาฯ

ทตฺตญฺจ –

สทตฺถปสุโต สิยา [ธ. ป. ๑๖๖]ฯ

ยตฺตญฺจ –

สยํ รฏฺฐํ หิตฺวาน, ปุปฺผทานํ ททาตีติ ปุปฺผทานิโย ปุปฺผทานิโก, สิปฺปลิวเน วสตีติ สิปฺปลิวนิโย สิปฺปลิวนิโก, กุมาริยา กุมาริกาฯ

ขสฺส คตฺตํ –

เอฬมูโค เอฬมูโขฯ

คสฺส กตฺตํ –

ลุชฺชตีติ โลโก, อาโรคฺยํ อภิสชฺเชตีติ ภิสกฺโก, กุลูปโก กุลูปโค, ขีรูปโก ขีรูปโค, คีวูปกํ คีวูปคํฯ

ฆสฺส หตฺตํ –

สีฆชวตาย สีโหฯ

จสฺส ฉตฺตํ –

วินิจฺฉโย, อจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ, รํสิโย นิจฺฉรนฺติ-นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

ฉสฺส สตฺตํ –

อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔] -ฉาหํ+อสฺสาติ เฉโท, สฬายตนํฯ

ชสฺส ทตฺตํ –

ปรเสนํ ชินาตีติปสฺเสนที-มหาวุตฺตินา สรโลโป, รสฺส ปรรูปํฯ

ยตฺตญฺจ –

นิสฺสาย ชายตีติ นิโย, นิยโก วา, นิยํ ปุตฺตํฯ

ญสฺสณตฺตํ –

ปณฺณตฺติ ปญฺญตฺติ, ปณฺณาสํ ปญฺญาสํฯ ปณฺณวีสติ ปญฺจวีสติฯ

นตฺตญฺจ –

นามมตฺตํ น นายติ, อนิมิตฺตา น นายเร [วิสุทฺธิ. อฏฺฐ. ๑.๒๒๘] – น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ

ตสฺส กตฺตํ –

นิยโก นิยโตฯ

ถตฺตญฺจ –

นิตฺถิณฺโณ, นิตฺถรณํ, เนตฺถารํฯ

นตฺตญฺจ –

ชิโน, ปิโน, ลิโน, ปฏิสลฺลิโน, ปฬิโน, มลิโน, สุปิโน, ปหีโน, ธุโน, ปุโน, ลุโน, อาหุนํ, ปาหุนํฯ

ทสฺส ฑตฺตํ –

ฉวฑาโห, ทิสาฑาโห, กายฑาโหฯ

ฬตฺตญฺจ –

ปริฬาโห, อาคนฺตฺวา ฉวํ ทหนฺติ เอตฺถาติ อาฬหนํ, สุสานํฯ

ตตฺตญฺจ –

สุคโต, ตถาคโต, กุสิโต, อุทติ ปสวตีติ อุตุฯ

ธสฺส ทตฺตํ –

เอกมิทาหํ ภิกฺขเว สมยํ [ม. นิ. ๑.๕๐๑] -อิธาติ วา นิปาโตฯ

หตฺตญฺจ –

สาหุ ทสฺสนมริยานํ [ธ. ป. ๒๐๖], สํหิตํ, วิหิตํ, ปิหิตํ, อภิหิตํ, สนฺนิหิตํ, ปณิหิตํ, สทฺทหติ, วิทหติ, ปิทหติฯ

นสฺส อุตฺตํ –

อุปญฺญาโส=อุปนฺยาโส, ญาโย=นฺยาโย-นิจฺจํ เอติ ผลํ เอเตนาติ ญาโย, เญยฺยํ=เนยฺยํฯ

ยตฺตญฺจ –

เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถราธินนฺติ เถราเธยฺยํ, ปาติโมกฺขํ, ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํฯ

ปสฺส ผตฺตํ –

นิปฺผชฺชติ, นิปฺผตฺติ, นิปฺผนฺนํฯ

พตฺตญฺจ –

สมฺพหุลํ=สมฺปหุลํ, พหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๘] =ปหุ สนฺโต น ภรติฯ

ภสฺส ผตฺตํ –

อนนฺตํ สพฺพโตปผํ [ที. นิ. ๑.๔๙๙]ฯ

มสฺส ปตฺตํ –

จิรปฺปวาสิํ [ธ. ป. ๒๑๙], หตฺถิปฺปภินฺนํ [ธ. ป. ๓๒๖]ฯ

ยสฺส วตฺตํ –

ทีฆาวุ กุมาโร [มหาว. ๔๕๙] =ทีฆายุ กุมาโร, อายุํ ธาเรตีติ อาวุธํ=อายุธํ, อายุ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ ‘อาวุโส’ติ นิปาโต, กสาโว=กสาโย, กาสาวํ=กาสายํ, สาลิํ ลุนาตีติ สาลิลายโก, ติณลายโกฯ

ลสฺส รตฺตํ –

นีลํ ชลํ เอตฺถาติ เนรญฺชรา, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรญฺชโร, สสฺสตํ ปเรติ, อุจฺเฉทํ ปเรติ-ปเลตีติ อตฺโถฯ

วสฺส ปตฺตํ –

ปิปาสติ ปิวาสติฯ

พตฺตญฺจ –

พฺยากโต, พฺยตฺโต, พฺยญฺชนํ, สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ, ทิพฺพํ, ทิพฺพติ, สิพฺพติ, กุพฺพติ, กุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺโต, อเสวิตพฺพตฺตา วาเรตพฺโพติ พาโล, ปพฺพชิโต, ปพฺพชฺชา อิจฺจาทิฯ

สสฺส ฉตฺตํ –

อุจฺฉิฏฺฐํ-อวสิฏฺฐนฺตฺยตฺโถ, ‘‘ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, รํสิโย [วิ. ว. ๗๓๐] นิจฺฉรนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ สสฺส ฉตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ

ตตฺตญฺจ –

อุตฺติฏฺฐปตฺตํ อุปนาเมนฺติ [มหาว. ๖๔], ‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ ติ เอตฺถ ปน อุทฺทิสฺส ติฏฺฐนํ อุตฺติฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา [ชา. ๑.๗.๕๙]’’ติ วุตฺตํฯ

หสฺส ฆตฺตํ –

นิจฺจํ ทหติ เอตฺถาติ นิทาโฆ, ลฆุ ลหุฯ

ฬสฺส ฑตฺตํ –

ครุโฑ ครุโฬฯ

อิติ พฺยญฺชนาเทสราสิฯ

มิสฺสกาเทโส วุจฺจเตฯ

อวสฺส อุตฺตํ –

อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโย, อุปฺปโถ, อุมฺมคฺโค, อุญฺญา อวญฺญา, อุญฺญาตํ อวญฺญาตํ, อุชฺฌานสญฺญีฯ

โอตฺตญฺจ –

โอนทฺโธ, โอกาโส, โอวาโท, โอโลกนํ อิจฺจาทิฯ

วสฺส โอตฺตํ –

อุโปสโถ – อุปวสโถติ ฐิติ, โนนีตํ นวนีตํ, นิวตฺถโกโจ นิวตฺถกวโจ, โก เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๐] – กฺวติ อตฺโถฯ โก เต ทิฏฺโฐ วา สุโต วา, วานโร ธมฺมิโก อิติ, โก นุเม โคตมสาวกา คตา-กฺว นุ+อิเมติ เฉโท, โสณฺณํ สุวณฺณํ อิจฺจาทิฯ

กุสฺส กฺรุตฺตํ –

กฺรุพฺพติ กุพฺพติฯ

ตฺตสฺส ตฺรตฺตํ –

อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺรโช ปุตฺโต อตฺตโช, เขตฺตโช, โคตฺรภู, วตฺรภู, จิตฺรํ, วิจิตฺรํ, จิตฺตํ, วิจิตฺตํ, อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๙๘], อุตฺราสี ปลายี [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ [ม. นิ. ๑.๒๓] อิจฺจาทิฯ

ทสฺส ทฺรตฺตํ –

อินฺทฺริยํ, สุโข อุทโย ยสฺสาติ สุขุทฺรยํ, ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ [ม. นิ. ๒.๑๐๙], ปถวี อุนฺทฺริยฺยติ [สํ. นิ. ๑.๑๕๘] – ภิชฺชตีตฺยตฺโถ, มิตฺตทฺรุพฺโภ มิตฺตทฺทุพฺโภฯ

ทฺทสฺส ทฺรตฺตํ –

ภทฺรํ ภทฺทํ, อสฺโส ภทฺโร [ธ. ป. ๑๔๓], สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๕๓], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], ภทฺรานิ ภทฺรานิ ยานานิ โยเชตฺวา, ลุทฺรํ [ที. นิ. ๒.๔๓] ลุทฺทํฯ

พสฺส พฺรตฺตํ –

พฺรหาวนํ, พฺรหนฺตํ วา วนปฺปติํ [ชา. ๑.๑.๑๔], พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ – พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติฯ

ว, วีนํ พฺยตฺตํ –

พฺยโย=วโย-วินาโสตฺยตฺโถ, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺยาวโฏ=วาวโฏ, ปงฺเก พฺยสนฺโน=วิสนฺโน, พฺยมฺหิโต=วิมฺหิโต, พฺยมฺหํ=วิมานํ-มานสฺส มฺหตฺตํฯ

กฺขสฺส จฺฉตฺตํ –

อจฺฉิ=อกฺขิ, สจฺฉิ=สกฺขิ-สห อกฺขินา วตฺตตีติ อตฺเถ นิปาโต, ปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ [มิ. ป. ๕.๓.๑๒], มจฺฉิกา=มกฺขิกา, ลจฺฉี=ลกฺขี-สิรีติ อตฺโถฯ

มหาวุตฺตินา อกฺขรสํขิตฺตํ โหติ –

อาเจโร อาจริโย, น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ [ชา. ๑.๑.๙], อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา [ชา. ๑.๗.๘๒], พฺรหฺมเจโร พฺรหฺมจริโย, ติณฺหํ ติขิณํ, ตณฺหา ตสิณา, สุณฺหา สุณิสา, อภิณฺหํ อภิกฺขณํ, ปณฺโห ปุพฺพณฺโห, ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ [ชา. ๑.๑๕.๓๒๔], สุราเมรโย-สุราเมเรยฺโย, สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยุญฺชติ [ธ. ป. ๒๔๗]ฯ กมฺมธารโย= กมฺมธาเรยฺโย, ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ ปาฏิหาริยํ, อจฺเฉรํ อจฺฉริยํ, มจฺเฉรํ มจฺฉรํ มจฺฉริยํ อิจฺจาทิฯ

อกฺขรวฑฺฒิปิ โหติ –

เอกจฺจิโย เอกจฺเจยฺโย เอกจฺโจ, มาติโย มจฺโจ, กิจฺจยํ กิจฺจํ, ปณฺฑิติยํ ปณฺฑิจฺจํ, สุวามิ สามิ, สุวามินิ สามินิ, สุวเกหิ ปุตฺเตหิ สเกหิ ปุตฺเตหิ, สตฺตโว สตฺโต, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๖], เอวํ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๙] อิจฺจาทิฯ

อิติ มิสฺสกาเทสราสิฯ

พินฺทาเทโส ทีปิยเตฯ

๔๖. วคฺเค วคฺคนฺโต [ก. ๓๑; รู. ๔๙; นี. ๑๓๘-๙]ฯ

วคฺคพฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตสฺส สกวคฺคนฺตพฺยญฺชนาเทโส โหติ วาฯ

ทีปงฺกโร, สงฺขาโร, สงฺคโห, สญฺจาโร, สญฺชาโต, สณฺฐิตํ, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, สนฺธิ, สนฺนิธิ, สมฺปตฺติ, สมฺพุทฺโธ, สมฺภโว, สมฺภาโร, สมฺภินฺโน, สมฺมโต อิจฺจาทีสุ นิจฺจํ, ตงฺกโร, ตํกโร อิจฺจาทีสุ อนิจฺจํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ [ขุ. ปา. ๑.สรณตฺตย], น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ อิจฺจาทีสุ [ธ. ป. ๖๗] นตฺถิฯ

มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

วคฺคาวคฺเคสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ นิคฺคหีตํ ปรรูปํ คจฺฉติ –

สกฺกโรติ, สกฺกโต, สกฺกาโร, สกฺกจฺจํ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร, ตกฺขณํ ตงฺขณํ ตํ ขณํ, ตคฺคติกํ ตํ คติกํ, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตปฺปธาโน, เอตปฺปรโม, ยคฺคุโณ ยํคุโณ, ตลฺเลณา, มลฺเลณา, สลฺเลโข, ปฏิสลฺลีโน, ตพฺพณฺณนา ตํวณฺณนา, ตสฺสโม ตํสโม, อิทปฺปจฺจยตา, จิรปฺปวาสิํ, หตฺถิปฺปภินฺนํ อิจฺจาทิฯ อิมสฺมึ คนฺเถ เอกตฺถ สิทฺธมฺปิ ตํ ตํ รูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนมฺปิ วิธิยฺยติ ญาณวิจิตฺตตฺถํฯ

๔๗. มยทา สเร [ก. ๓๔, ๓๕; รู. ๓๔, ๕๒; นี. ๑๔๒-๕]ฯ

สเร ปเร นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ ม, ย, ทา โหนฺติ วาฯ

ตตฺถ ทาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ นปุํสเก ทิสฺสติ –

ยทพฺรวิ [ชา. ๑.๒.๑๔๓], ตทนิจฺจํ [ม. นิ. ๒.๑๙], เอตทโวจ สตฺถา [สุ. นิ. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต]ฯ

สมาเส ปน ทาเทโส ติลิงฺเค ทิสฺสติ –

ยทนนฺตรํ, ตทนนฺตรํ, เอตทตฺถา กถา [อ. นิ. ๒.๖๘]ฯ เอตทตฺถา มนฺตนา [อ. นิ. ๒.๖๘] -ตตฺถ ยสฺส อตฺถสฺส วา ยสฺส ปทสฺส วา ยสฺสา กถาย วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํฯ

กฺวจิตฺเวว? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ [ชา. ๑.๖.๑๑๕]ฯ

มาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ ทิสฺสติ –

ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ [ชา. ๑.๑๕.๕๔], ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา [ชา. อฏฺฐ. ๑.๒๐.๓๕], เอตมตฺถํ วิทิตฺวา [มหาว. ๒-๓]ฯ

อญฺญสทฺเทหิ ปน ทฺเว อาเทสา ติลิงฺเค ทิสฺสนฺติ –

สกทาคามี, เอวเมตมภิญฺญาย [สุ. นิ. ๑๒๒๑] อิจฺจาทิฯ

ยาเทโส อิทํสทฺเท ปเร ตสทฺทมฺหา เอว กฺวจิ ทิสฺสติ –

ตยิทํ น สาธุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙], ตยิทํ น สุฏฺฐุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙]ฯ

๔๘. เยวหิสุ โญฯ

ย, เอว, หิสทฺเทสุ ปเรสุ นิคฺคหีตสฺส โญ โหติฯ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

อานนฺตริกญฺญมาหุ [ขุ. ปา. ๖.๕] – อานนฺตริกํ + ยํ + อาหูติ เฉโท, ยญฺญเทว-ยํ + ยํ + เอว, ตญฺเญว ตํ+เอว, ปุริสญฺเญว, ปจฺจตฺตญฺเญว, ตญฺหิ, ปุริสญฺหิ, อตฺถสญฺหิโต อตฺถสํหิโต, ธมฺมสญฺหิโต ธมฺมสํหิโตฯ

๔๙. เย สํสฺส [ก. ๓๓; รู. ๕๑; นี. ๑๔๑]ฯ

ยมฺหิ ปเร สํ อุปสคฺคสฺส นิคฺคหีตสฺส โญ โหติฯ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

สญฺโญโค สํโยโค, สญฺญุตฺโต สํยุตฺโตฯ สํโยชนํ สํโยชนํ, สญฺญโม สํยโม, สญฺญโต สํยโต, สญฺญมติ สํยมติ, สญฺญาจิกา สํยาจิกา กุฏิํ [ปารา. ๓๔๘] อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทาเทสราสิฯ

อาเทสสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาคมสนฺธิ

อถาคมสนฺธิ ทีปิยเตฯ

มหาวุตฺตินา สราคโม –

อ –

ปณฺณสาลํ อมาเปตฺวา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๓], ปณฺณสาลํ อมาปิย [ชา. ๑.๑.๑๔๘] – มาเปตฺวา อิจฺเจวตฺโถ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ, หตฺถิโพนฺทิํ ปเวกฺขามิ [ชา. ๑.๑.๑๔๘] -ปุนปฺปุนํ อิจฺเจวตฺโถ, นตฺถิ โลเก อนามตํ [ชา. ๑.๒.๓๑] – อมต ปุพฺพํ ฐานนฺติ อตฺโถ, อนวชฺชํ, อนมตคฺโค, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจพธิโร, ชจฺจมูโค, ชจฺจปณฺฑโกฯ

อา –

อฑฺเฒ อาชายเร กุเล [สํ. นิ. ๑.๔๙], มนุสฺเสสุ ปจฺจาชาโต, อาปูรติ ตสฺส ยโส [ปริ. ๓๘๖]ฯ

อิ –

ธมฺมิกถํ กตฺวา [ปารา. ๓๙], สรนฺตา สปนฺติ คจฺฉนฺตีติ สริสปาฯ

อี –

กพฬีกาโร, มนสีกาโร, มนสีกโรติ, ตปฺปากฏีกโรติ, ทูรีภูโต, อพฺยยีภาโวฯ

อุ –

ญาติปริชินสฺส ภาโว ญาติปาริชุญฺญํ, เอวํ โภคปาริชุญฺญํ- ปริชินสฺสาติ ปริหานสฺส, ปริกฺขยสฺสฯ

โอ –

ปโรสตํ, สรโทสตํ, ทิโสทิสํ [ธ. ป. ๔๒] อิจฺจาทิฯ

‘อติปฺปโค โข ตาว ปิณฺฑาย จริตุ’ [ที. นิ. ๓.๑] นฺติ เอตฺถ ปาโตตฺโถ ปโคสทฺโท เอวฯ

อิติ สราคมราสิฯ

๕๐. วนตรคาจาคมาฯ

สเร ปเรว น, ต, ร, คา จ ม, ย, ทา จ อาคมา โหนฺติฯ

โค, โต, โท, โน, โม, โย, โร, โว,

ตตฺถ โค –

อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน [มหานิทฺเทเส], อิธ ปน ปโคสทฺโท เอว, ปเคว วุตฺยสฺส, ปเคว มนุสฺสิตฺถิยาติ [ปารา. ๕๕]ฯ

โต –

อชฺชตคฺเค [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตสฺมาติห [ม. นิ. ๑.๒๙], กตโม นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํ คตํ ผลํ [ชา. ๒.๑๘.๑๐] -เตวนฺติ เอวํฯ

โท –

อุทคฺโค, อุทพฺพหิ, อุทปาทิ, อุทโย, อุทาหโฏ, อุทิโต, อุทีริโต, ทุภโต วุฏฺฐานํ [ปฏิสมฺภิทามคฺเค; วิสุทฺธิมคฺเค], ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ [สุ. นิ. ๕๓๑], โตเทยฺย, กปฺปา ทุภโย [สุ. นิ. ๑๑๓๑] – ทฺเว อิสโยติ อตฺโถฯ กิญฺจิเทว, โกจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, ยาวเทว, ตาวเทว, วลุตฺเต-ยาวเท, ตาวเทติ สิทฺธํ, ปุนเทว, สกิเทว, สมฺมเทว-ทาคเม รสฺโส, สมฺมทกฺขาโต [สํ. นิ. ๕.๑๙๕], สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต [ม. นิ. ๒.๒๓๔], พหุเทว รตฺติํ [อ. นิ. ๓.๑๐๑], อหุเทว ภยํ [ที. นิ. ๑.๑๕๙] อิจฺจาทิฯ

โน –

อิโต นายติ, จิรํ นายติ, กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมญฺญํ, อตฺตโน อิทํ อตฺตนิยํ, อทฺธานํ ขมตีติ อทฺธนิยํ, โลภสฺส หิตํ โลภนิยํ โลภเนยฺยํ, โทสนิยํ โทสเนยฺยํ, โมหนิยํ โมหเนยฺยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนโก, สญฺชานนํ, สญฺชานนโก, สญฺญาปนโก อิจฺจาทิฯ

โม –

ลหุเมสฺสติ [ธ. ป. ๓๖๙], ครุเมสฺสติ, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺฐ. ๑๘๙], อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๔.๓๔], อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘] อิจฺจาทีนิฯ ตถา เกน เต อิธ มิชฺฌติ [เป. ว. ๑๘๑], รูปานิ มนุปสฺสติ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๙๖], อากาเส มภิปูชเย, อญฺญมญฺญสฺส [ม. นิ. ๓.๔๐], เอกเมกสฺส [ปารา. อฏฺฐ. ๑.๒๓], สมณมจโล [อ. นิ. ๔.๘๗], อทุกฺขมสุขา เวทนา [สํ. นิ. ๔.๒๕๐] อิจฺจาทิฯ

โย –

นยิมสฺส วิชฺชา มยมตฺถิ [ชา. ๑.๓.๒๕], ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๒๑-๒๒], ตถยิทํ, ฉยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๖.๑๑], นวยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๙.๙], ทสยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๑๐.๑๖], มมยิทํ, โสเยว, เตเยว, ตํเยว ตญฺเญว, เตหิเยว, เตสํเยว เตสญฺเญว, ตสฺมิเยว, พุทฺโธเยว, พุทฺเธสุเยว, โพธิยาเยว การณา [จริยา. ๑.๖๕], โหติเยว, อตฺถิเยว อิจฺจาทิฯ ติยนฺตํ, อคฺคิยาคาเร, จตุตฺถียตฺเถ อิจฺจาทีนิ อิวณฺณนฺตรูปานิ ยาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยวฯ

โร –

นิรนฺตรํ, นิรตฺถกํ, นิราหาโร, นิราพาโธ, นิราลโย, นิรินฺธโน อคฺคิ, นิรีหกํ, นิรุทกํ, นิรุตฺติ, นิรุตฺตโร, นิรูมิกา นที, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุรภิสมฺภโว, ทุราสทา พุทฺธา [อป. เถร ๑.๔๐.๒๗๐], ทุราขฺยาโต ธมฺโม [ที. นิ. ๓.๑๖๖], ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ วจนํ [อ. นิ. ๕.๑๔๐], ปาตุรโหสิ [มหาว. ๘], ปาตุรหุ [ชา. ๑.๑๔.๒๐๒], ปาตุรเหสุํ [อ. นิ. ๓.๗๑], ปาตราโส, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ [ชา. ๑.๑.๑๓], จตุรงฺคิกํ ฌานํ [ธ. ส. ๑๖๘], จตุรารกฺขา, จตุราสีติสหสฺสานิ, จตุริทฺธิลาโภ, จตุโรฆา, วุทฺธิเรสา [ที. นิ. ๑.๒๕๑], ปถวีธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๔๘-๓๔๙], อาโปธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๕๐], สพฺภิเรว สมาเสถ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริว อพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว, อุสโภริว [สุ. นิ. ๒๙], ยถริว, ตถริว [ที. นิ. ๑.๒๖๓] -ราคเม รสฺโสฯ เอตฺถ จ ยถา ‘‘อติริว กลฺลรูปา [สุ. นิ. ๖๘๘], อติวิย ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, ปรํวิย มตฺตาย’’ อิจฺจาทีสุ อิว, วิยสทฺทา เอวตฺเถ วตฺตนฺติ, ตถา ‘‘ยถริว, ตถริว, วรมฺหากํ ภุสามิว [ชา. ๑.๓.๑๐๘], เนตํ อชฺชตนามิว’’ อิจฺจาทีสุ อิวสทฺโท เอวตฺเถ วตฺตติฯ

โว –

ทุวงฺคุลํ, ทุวงฺคิกํ, ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ปาคุญฺญวุชุตา, วุสิตํ, วุตฺตํ, วุจฺจเต, อาสนา วุฏฺฐาติ [ปาจิ. ๕๔๗], วุฏฺฐานํ, วุฏฺฐหิตฺวา, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน อิจฺจาทีนิ อุวณฺณนฺตรูปานิ วาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยวฯ

๕๑. ฉา โฬฯ

สเร ปเร ฉมฺหา ฬาคโม โหติฯ

ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํ, ฉฬาสีติสหสฺสานิ [เป. ว. ๓๗๔], อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต [ชา. ๑.๑.๘๔], ฉเฬวานุสยา โหนฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห], ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา [พุ. วํ. ๓.๕]ฯ

มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

สเร ปเร มนาทีหิ สาคโม –

มนสิกาโร, มานสิโก, เจตสิโก, อพฺยคฺคมนโส นโร [อ. นิ. ๑.๓๐], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, อุเร ภโว โอรโส อิจฺจาทิฯ

สเร ปเร พหุลํ หาคโม –

มาเหวํ อานนฺท [ที. นิ. ๒.๙๕], โนเหตํ ภนฺเต [ที. นิ. ๑.๑๘๕-๑๘๖], โนหิทํ โภ โคตม [ที. นิ. ๑.๒๖๓], นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เหวํ วตฺตพฺเพ, เหวํ วทติ, อุชู จ สุหุชูจ [ขุ. ปา. ๙.๑], สุหุฏฺฐิตํ สุขโณ อิจฺจาทิฯ

อิติ พฺยญฺชนาคมราสิฯ

๕๒. นิคฺคหีตํ [ก. ๓๕; รู. ๒๑ (ปิฏฺเฐ); นี. ๕๖]ฯ

นิคฺคหีตํ กฺวจิ อาคตํ โหติ วาฯ

อุปวสฺสํ โข ปน [ปารา. ๖๕๓], นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน [ปาจิ. ๓๖๘], อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], จกฺขุํ อุทปาทิ [มหาว. ๑๕], อณุํถูลานิ [ธ. ป. ๒๖๕], กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ [ธ. ป. ๕๓], อวํสิรา ปตนฺติ [ชา. ๑.๑๑.๓๕], ยทตฺโถ, ตทตฺโถ, เอตทตฺโถ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนว, ตถา ตํสมฺปยุตฺโต, ตพฺโพหาโร, ตพฺพหุโล อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทาคมราสิฯ

มหาวุตฺตินา ปทานํ อนฺเต คต, ชาต, อนฺต สทฺทา อาคมา โหนฺติฯ

รูปคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓] เวทนาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], สญฺญาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], คูถคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], มุตฺตคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], ทิฏฺฐิคตํ [มหาว. ๖๖], อตฺถชาตํ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา], ธมฺมชาตํ, สุตฺตนฺโต [กถา. ๒๒๖], วนนฺโต, สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต อิจฺจาทิฯ

อาคมสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ทฺวิภาวสนฺธิ

อถ ทฺวิภาวสนฺธิ ทีปิยเตฯ 

ทฺวิภาโว ติวิโธฯ ตตฺถ ปกฺกโม, ปรกฺกโม อิจฺจาทิ พฺยญฺชนทฺวิตฺตํ นามฯ รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจติ อิจฺจาทิ วิภตฺยนฺตปททฺวิตฺตํ นามฯ ติติกฺขา, ติกิจฺฉา, ชคมา, ชคมุ อิจฺจาทิ ธาตุปททฺวิตฺตํ นามฯ

๕๓. สรมฺหา ทฺเว [ก. ๒๘; รู. ๔๐; นี. ๖๗]ฯ

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ สรมฺหา ป, ปติ, ปฏีนํ ปสฺส ทฺวิตฺตํ –

อปฺปมาโท, อิธปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สมฺมปฺปธานํ, อปฺปติวตฺติยํ ธมฺมจกฺกํ [มหาว. ๑๗], สุปฺปติฏฺฐิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน อิจฺจาทิฯ

สรมฺหาติ กึ? สมฺปยุตฺโตฯ

กี, กุธ, กมุ, กุส, คห, ชุต, ญา, สิ, สุ, สมฺภุ, สร, สส อิจฺจาทีนํ ธาตูนญฺจ, อุ, ทุ, นิปุพฺพานํ ปทานญฺจ อาทิพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํฯ

กี –

วิกฺกินาติ, วิกฺกโย, ธนกฺกีโตฯ

กุธ –

อกฺกุทฺโธ, อกฺโกโธฯ

กมุ –

อภิกฺกมติ, อภิกฺกโม, อภิกฺกนฺโต, อกฺกมติ, อกฺกโม, อกฺกนฺโต, ปรกฺกมติ, ปรกฺกโม, วิกฺกมติ, วิกฺกโม, โอกฺกมติ, โอกฺกนฺโตฯ

กุส –

อกฺโกสติ, อกฺโกโสฯ

คห –

ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคโห, วิคฺคโห, ปริคฺคโห, อนุคฺคโหฯ

ชุต –

อุชฺโชตติ, วิชฺโชตติฯ

ญา –

อญฺญา, ปญฺญา, อภิญฺญา, ปริญฺญา, วิญฺญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, รตฺตญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญูฯ

สิ –

อติสฺสโย, ภูมสฺสิโต, เคหสฺสิโตฯ

สุ –

อปฺปสฺสุโต, พหุสฺสุโต, วิสฺสุโต, อสฺสโว, อนสฺสโวฯ

สมฺภุ –

ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺโธฯ

สร –

อนุสฺสรติ, อนุสฺสติ, อนุสฺสโรฯ

สส –

อสฺสสติ, อสฺสสนฺโต, อสฺสาโส, ปสฺสาโสฯ

สช –

วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชนฺโต, วิสฺสคฺโคฯ

จช –

ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺโต, ปริจฺจาโค อิจฺจาทิฯ

อุปุพฺเพ –

อุกฺกํสติ, อุกฺกํโส, อุคฺคโห, อุจฺจาเรติ, อุจฺจาโร, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุชฺชโล, สมุชฺชโล, อุณฺณมติ, อุตฺตรติ อิจฺจาทิฯ

ทุปุพฺเพ –

ทุกฺกฏํ, ทุกฺกรํ, ทุคฺคติ, ทุจฺจริตํ, ทุตฺตโร, ทุทฺทโม, ทุนฺนโย, ทุปฺโปโส, ทุพฺพโล, ทุมฺมคฺโค, ทุลฺลโภ อิจฺจาทิฯ

นิปุพฺเพ –

นิกฺกโม, นิกฺขนฺโต, นิคฺคโต, นิจฺโจโร, นิชฺชโร, นิทฺโทโส, นิปฺปาโป, นิมฺมิโต, นิมฺมาโน, นิยฺยานํ, นิลฺโลโล, นิพฺพานํ, นิสฺสโย อิจฺจาทิฯ

ติก, ตย, ติํสานํ ตสฺส ทฺวิตฺตํ –

กุสลตฺติกํ, เวทนตฺติกํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺวตฺติํสํ, เตตฺติํสํฯ

จตุ, เฉหิ ปรพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –

จตุพฺพิธํ, จตุทฺทส, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปทํ, ฉพฺพิธํ, ฉนฺนวุติฯ

วา ตฺเวว? จตุสจฺจํ, ฉสตํฯ

สนฺตสฺส สตฺเต ปรพฺยญฺชนสฺส นิจฺจํ ทฺวิตฺตํ –

สชฺชโน, สปฺปุริโส, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, สพฺภาโวฯ

วสฺส พตฺเต พสฺส ทฺวิตฺตํ –

สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ อิจฺจาทิ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

วตุ, วฏุ อิจฺจาทีนํ อนฺตพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –

วตฺตติ, ปวตฺตติ, นิวตฺตติ, สํวตฺตติ, วฏฺฏติ, วิวฏฺฏติฯ

สํมฺหา อนุโน นสฺส ทฺวิตฺตํ –

สมนฺนาคโต, สมนฺนาหาโร, สมนฺเนสติฯ

อญฺญตฺรปิ –

สีมํ สมฺมนฺเนยฺย [มหาว. ๑๓๙], สีมํ สมฺมนฺนิตุํ [มหาว. ๑๓๘], สีมํ สมฺมนฺนติ [มหาว. ๑๓๙], สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, จีวรเจตาปนฺนํ, จตุนฺนํ, ปญฺจนฺนํฯ

อิติ สทิสทฺวิตฺตราสิฯ

๕๔. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา [ก. ๔๔, ๒๙; รู. ๒๔; นี. ๕๗, ๖๘, ๗๔, ๗๗-๘, ๘๐, ๘๒-๓, ๙๑, ๑๒๒]ฯ

วคฺเค จตุตฺถ, ทุติเยสุ ปเรสุ กเมน ตติย, ปฐมา เอสํ จตุตฺถ, ทุติยานํ ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ, ทุติยภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ สุตฺเตน วา ‘วคฺคลเสหิ เต’อิจฺจาทีหิ วา ทุติย, จตุตฺถานมฺปิ สทิสตฺเต ชาเต ปุน อิมินา สุตฺเตน อาทิทุติยสฺส ปฐมตฺตํ, อาทิจตุตฺถสฺส ตติยตฺตญฺจ ชาตํฯ

ตตฺถ กวคฺเค –

อากฺขาตํ, ปกฺขิตฺตํ, ปกฺเขโป, รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย, นกฺขมติฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺตวิธาเน –

ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปคฺฆรติ, อุคฺโฆสติ, นิคฺโฆโสฯ

จวคฺเค –

อจฺฉาเทติ, อจฺฉินฺทติ-สํโยเค รสฺสตฺตํ, ปจฺฉาเทติ, ปจฺฉินฺทติ, เสตจฺฉตฺตํ, รุกฺขจฺฉายา, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ, ปฐมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิตพฺพํ, โพชฺฌํ, ปฏิวิชฺฌ, ปฏิวิชฺฌิย, ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิจฺจาทิฯ

ฏวคฺเค –

ยตฺรฏฺฐิตํ, ตตฺรฏฺฐิโต, อุฏฺฐิโต, นิฏฺฐิโต, ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, วุฑฺโฒ อิจฺจาทิฯ

ตวคฺเค –

สุมนตฺเถโร, ยสตฺเถโร, อวตฺถา, อวตฺถานํ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อุทฺธรติ, อุทฺธรณํ, อุทฺธฏํ, นิทฺธาเรติ, นิทฺธารณํ, นิทฺธาริตํ, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, นิทฺโธโต อิจฺจาทิฯ

ปวคฺเค –

วิปฺผรติ, วิปฺผรณํ, วิปฺผาโร, อปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, มธุปฺผาณิตํ, วิพฺภมติ, วิพฺภโม, อุพฺภตํ, นิพฺภยํ, ทุพฺภโร, สพฺภาโว, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลพฺภติ, อารพฺโภ, อารพฺภ, อารพฺภิตฺวา อิจฺจาทิฯ

อิธปิ อุ, ทุ, นิโต ปรปทานํ อาทิพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ วิเสสโต อิจฺฉนฺติฯ

อิติ วิสทิสทฺวิตฺตราสิฯ

๕๕. วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ทฺเว [จํ. ๖.๓-๑; ปา. ๘.๑.๑, ๔]ฯ

วิจฺฉายํ อภิกฺขญฺเญ จ อเนกตฺถสฺส เอกปทสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติฯ ภินฺเน อตฺเถ กฺริยาย วา ทพฺเพน วา คุเณน วา พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ ปุนปฺปุนกฺริยา อภิกฺขญฺญํฯ

วิจฺฉายํ ตาว –

รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจติฯ คาเม คาเม สตํกุมฺภา, คาโม คาโม รมณิโย, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กฺริยํ กฺริยํ อารภเตฯ

อานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉาว คมฺยเต –

มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, เชฏฺฐํ เชฏฺฐํ อนุปเวเสถ, อิเมสํ เทวสิกํ มาสกํ มาสกํ เทหิ, มญฺชูสกรุกฺโข ปุปฺผํ ปุปฺผํ ปุปฺผติ, อิเม ชนา ปถํ ปถํ อจฺเจนฺติ, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา, กตรา กตรา อิเมสํ อฑฺฒตา, กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒตาฯ

อภิกฺขญฺเญ –

ภตฺตํ ปจติ ปจติ, อปุญฺญํ ปสวติ ปสวติ, ภุตฺวา ภุตฺวา นิปฺปชฺชนฺติ, ปฏํ ปฏํ กโรติ, ปฏปฏายติ, เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทีสุ วิจฺฉาสุ ปุพฺพปเท สฺยาทิโลโปฯ

๕๖. สพฺพาทีนํ วีติหาเรฯ

อติกฺกมฺม หรณํ อติหาโร, น อติหาโร วีติหาโร, อญฺญมญฺญสฺส อนฺโตเยว หรณนฺติอตฺโถ, วีติหารตฺเถ คมฺยมาเน สพฺพาทีนํ สพฺพนามานํ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ, ปุพฺพสฺเสกสฺส จ สฺยาทิโลโปฯ

อิเม ทฺเว ชนา อญฺญมญฺญสฺส อุปการกา, อิตรีตรสฺส อุปการกา, อญฺญมญฺญํ ปสฺสนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส เทนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส อเปนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส ธนํ, อญฺญมญฺเญ นิสฺสิตาฯ

๕๗. ยาวตาตาวํ สมฺภเม [จํ. ๖.๓.๑๔; ปา. ๘.๑.๑๒; ยาวโพธํ สมฺภเม (พหูสุ)]ฯ

ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวํฯ ตํ ปริมาณมสฺสาติ ตาวํฯ ปุนปฺปุนํ ภมนํ ปวตฺตนํ สมฺภโมฯ ตุริเตน วจีปโยเคน ตํ ตํ อุปายทีปนํ สมฺภโม, อาเมฑิตเมว วุจฺจติ, สมฺภเม คมฺยมาเน ยาวตา ยตฺตเกน ปเทน โส อตฺโถ ปญฺญายติ, ตตฺตกํ ปทํ ปยุชฺชเต, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา ตทุตฺตริ วา อุทีริยเตตฺยตฺโถฯ ยถาโพธํ สมฺภเมติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ

ภเย, โกเธ, ปสํสายํ, ตุริเต, โกตูหเล’จฺฉเรฯ

หาเส, โสเก, ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ

ตตฺถ ภเย –

สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร –

โกเธ –

วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรฯ

ปสํสายํ –

สาธุ สาธุฯ

ตุริเต –

คจฺฉ คจฺฉฯ

โกตูหเล –

อาคจฺฉ อาคจฺฉฯ

อจฺฉเร –

อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธฯ

หาเส –

อภิกฺกมถ วาเสฏฺฐา อภิกฺกมถ วาเสฏฺฐา [ที. นิ. ๒.๒๑๐]ฯ

โสเก –

กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๔.๑๒๐]ฯ

ปสาเท –

อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม [ม. นิ. ๒.๑๐๖] อิจฺจาทิฯ ติกฺขตฺตุํอุทานํ อุทาเนสิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ [ม. นิ. ๒.๓๕๗] อิจฺจาทิฯ

อิติ ปทวากฺยทฺวิตฺตราสิฯ

ทฺวิภาวสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วิปลฺลาสสนฺธิ

อถ วิปลฺลาสสนฺธิ ทีปิยเตฯ

ปทกฺขรานํ ปุพฺพาปรวิปริยาโย วิปลฺลาโสฯ

๕๘. หสฺส วิปลฺลาโสฯ

ยมฺหิ ปเร หสฺส ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส โหติ วาฯ

ทยฺหติ, สงฺคยฺหติ, สนฺนยฺหติ, วุยฺหติ, ทุยฺหติ, มุยฺหติฯ

วาตฺเวว? สงฺคณฺหิยติ, เอวํ สงฺคยฺห สงฺคณฺหิตฺวา, อารุยฺห อารุหิตฺวา, โอคายฺห โอคาหิตฺวาฯ ปสยฺห ปสหิตฺวาฯ

๕๙. เว วา [รู. ๔๐ (ปิฏฺเฐ)]ฯ

วมฺหิ ปเร หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วาฯ

พวฺหาพาโธ พหฺวาพาโธ, พวฺเหตฺถ นฺหายตี ชโน [อุทา. ๙] =พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโนฯ

มหาวุตฺติวิธานํ วุจฺจเตฯ

ย, รานํ วิปลฺลาโส –

กุฏิ เม กยิรติ [ปารา. ๓๕๘], วจนํ ปยิรุทาหาสิ, ครุํ ปยิรูปาสติ, วนฺทามิ เต อยฺยิเร ปสนฺนจิตฺโต [ชา. ๒.๑๗.๕๔] -ยสฺส ทฺวิตฺตํฯ

นิคฺคหีตสฺส วิปลฺลาโส –

นิรยมฺหิ อปจฺจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๖๐], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓]ฯ อิมา คาถา อภาสิสุํฯ

สรานมฺปิ วิปลฺลาโส –

หญฺญยฺเยวาปิ โกจิ นํ [ชา. ๒.๒๒.๑๑๙๓] – หญฺเญยฺยาติ ฐิติ, อมูลมูลํ คนฺตฺวา-มูลมูลํ อคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ ปรตฺรฯ อโนกาสํ การาเปตฺวา [ปารา ๓๘๙], อนิมิตฺตํ กตฺวา, สทฺธํ น ภุญฺชตีติ อสทฺธโภชิ, ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ [ชา. ๑.๑.๒๐] – อุตฺติณฺณํ อทิสฺวาติ อตฺโถฯ

ปทานมฺปิ วิปลฺลาโส –

นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน, นาคกญฺญา จริตํ คเณน [ชา. ๑.๑๕.๒๖๘] -นาคกญฺญาคเณน จริตนฺติ ฐิติฯ

อิติ วิปลฺลาสราสิฯ

๖๐. พหุลํ [จํ. ๑.๑.๑๓๐; ปา. ๓.๓.๑๑๓]ฯ

สนฺธิวิธานํ นาม พหุลํ โหติ, เยภุยฺเยน โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตํฯ ยาวคนฺถปริโยสานา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ เอเตน สพฺพสทฺทสุตฺเตสุ อนิฏฺฐนิวตฺติ จ อิฏฺฐปริคฺคโห จ กโต โหติฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยํ

สนฺธิกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

๒. นามกณฺฑ

วิภตฺติราสิ

อถ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเตฯ

ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํฯ ตญฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิญฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิญฺจิ อวิสทรูปํ, กิญฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ

ตเทว กิญฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิญฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปญฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิฯ

ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิฯ

วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิฯ

สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิฯ เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิฯ ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํฯ

ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘ธาตุ- ปจฺจย, วิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’นฺติ อโวจุํฯ ตตฺถ อตฺถวนฺติ อตฺถปทตฺถกํ วุจฺจติ, ราชสฺสอิจฺจาทิกํ สทฺทปทตฺถกํ วิวชฺเชติ, เอเตน อตฺถปทตฺถเก สติ ตทฺธิต, สมาส, กิตกปทานมฺปิ เอกนฺตลิงฺคภาวํ สาเธนฺติฯ น หิ เตสํ ลิงฺคนามพฺยปเทสกิจฺจํ อตฺถิ, ยานิ จ นามสฺส วิเสสนานิ ภวิตุํ อรหนฺติ, ตานิ อุปสคฺค, นิปาตปทานิ ตฺวานฺตาทิปทานิ จ อิธ วิเสสนนามภาเวน สงฺคยฺหนฺตีติฯ

๖๑. ทฺเว ทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย อํโย นา หิ ส นํ สฺมาหิ สนํสฺมึสุ [ก. ๕๕; รู. ๖๓; นี. ๒๐๐]ฯ

เอกสฺมึ อตฺเถ จ อเนเกสุ อตฺเถสุ จ ปวตฺตา นามสฺมา ทฺเว ทฺเว สิ, โย…เป.… สฺมึ, สุวิภตฺติโย โหนฺติฯ

วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ, กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน จ วิภชนฺตีติ อตฺโถฯ สิ, โล อิติ ปฐมา นาม…เป.… สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี นามฯ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตํ วจน’นฺติ เอกวจนํ นามฯ ปรํ ปรํ ‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ปวตฺตํ วจน’นฺติ อเนกวจนํ นามฯ พหุวจนนฺติ จ ปุถุวจนนฺติ จ เอตสฺส นามํฯ สพฺพมิทํ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํฯ

๖๒. ปฐมาตฺถมตฺเต [ก. ๒๘๔; รู. ๖๕; นี. ๕๗๗; จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖]ฯ

กตฺตุ, กมฺมาทิกํ พาหิรตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

อยํ มม ปุริโส, อิเม มม ปุริสาฯ

๖๓. อามนฺตเน [ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗]ฯ

อามนฺตนํ วุจฺจติ อาลปนํฯ อามนฺตนวิสเย ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

โภ ปุริส, โภนฺโต ปุริสาฯ

๖๔. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๗๖, ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑]ฯ

นามสฺมา กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสนฺติฯ

๖๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๘๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒, ๖๓; ปา. ๒.๓.๑๘]ฯ

นามสฺมา กตฺตริ จ กรเณ จ ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสน กุลํ โสภติ, ปุริเสหิ กุลํ โสภติฯ

๖๖. จตุตฺถี สมฺปทาเน [ก. ๒๙๓; รู ๘๕, ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓]ฯ

นามสฺมา สมฺปทานตฺเถ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส เทติ, ปุริสานํ เทติฯ

๖๗. ปญฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๘๙, ๓๐๗; นี. ๖๐๗ จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔ ปญฺจมฺยวธิสฺมา (พหูสุ)]ฯ

อวธิ วุจฺจติ อปาทานํฯ นามสฺมา อวธิอตฺเถ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมา อเปติ, ปุริเสหิ อเปติฯ

๖๘. ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. ๓๐; รู. ๙๒, ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐]ฯ

นามสฺมา สมฺพนฺธตฺเถ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส ธนํ, ปุริสานํ ธนํฯ

๖๙. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๑๒; รู. ๙๔, ๓๑๙; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๒.๓.๓๖; ๑.๓.๔๕]ฯ

นามสฺมา อาธารตฺเถ สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมึ ติฏฺฐติ, ปุริเสสุ ติฏฺฐติฯ

วิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิตฺถิปจฺจยราสิ

๗๐. อิตฺถิยมตฺวา [ก. ๒๓๗; รู. ๑๗๖; นี. ๔๖๖; จํ. ๒.๓.๑๕; ปา. ๔.๑.๔]ฯ

อิตฺถิยํ+อโต+อาติ เฉโทฯ อการนฺตนามมฺหา อิตฺถิยํ อาปจฺจโย โหติฯ

อภาสิตปุเมหิ เกหิจิ สญฺญาสทฺเทหิ นิจฺจํ –

กญฺญา, ปญฺญา, สญฺญา, นาวา, สาลา, ตณฺหา, อิจฺฉา, ภิกฺขา, สิกฺขา, คีวา, ชิวฺหา, วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺจาทิฯ

ภาสิตปุเมหิปิ สพฺพนาเมหิ ตพฺพา, นีย, ตปจฺจยนฺเตหิ จ นิจฺจํ –

สพฺพา, กตรา, กตมา, อนุภวิตพฺพา, อนุภวนียา, คตา, ชาตา, ภูตา, หูตา อิจฺจาทิฯ

อญฺเญหิ ปน อนิจฺจํ –

กลฺยาณา, กลฺยาณี, สุนฺทรา, สุนฺทรี, โสภณา, โสภณี, กุมฺภการา, กุมฺภการี, กุมฺภการินี, อตฺถกามา, อตฺถกามี, อตฺถกามินี, ปริพฺพาชิกา, ปริพฺพาชิกินี, เอกากา, เอกากินี, ทีปนา, ทีปนี อิจฺจาทิฯ

สุตฺตวิภตฺเตน สมาเส มาตุ, ธีตุ อิจฺจาทีหิ อาปจฺจโย โหติฯ นนฺทมาตา, อุตฺตรมาตา, เทวธีตา, ราชธีตา, อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ ‘อิตฺถิย’นฺติ กตฺถจิ สทฺทมตฺตสฺส วา, กตฺถจิ อตฺถมตฺตสฺส วา อิตฺถิภาเว โชเตตพฺเพติ อตฺโถฯ เอวญฺจ สติ อิตฺถิปจฺจยาปิ สฺยาทโย วิย โชตกมตฺตา เอว โหนฺติ, น วาจกาติ สิทฺธํ โหติฯ

๗๑. นทาทีหิ งี [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗; นทาทิโต วี (พหูสุ)]ฯ

นทาทีหิ อิตฺถิยํ ฏีโหติฯ งานุพนฺโธ ‘นฺตนฺตูนํวีมฺหิ โต วา’ติ เอตฺถ วิเสสนตฺโถฯ

นที, มหี, อิตฺถี, กุมารี, ตรุณี, วาเสฏฺฐี, โคตมี, กจฺจานี, กจฺจายนี, มาณวี, สามเณรี, นาวิกี, ปญฺจมี, ฉฏฺฐี, จตุทฺทสี, ปญฺจทสี, สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสี, กุมฺภการี, มาลการี, จกฺขุกรณี, ญาณกรณี, ธมฺมทีปนี อิจฺจาทิฯ

๗๒. นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา [ก. ๒๓๙, ๒๔๑; รู. ๑๙๐, ๑๙๑; นี. ๔๖๘, ๔๗๑]ฯ

นฺต, นฺตูนํ โต โหติ วา งีมฺหิ ปเรฯ

คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี, สตี, สนฺตี, ภวิสฺสตี, ภวิสฺสนฺตี, คุณวตี, คุณวนฺตี, สติมตี, สติมนฺตี, สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ยาวตี, ยาวนฺตี, ตาวตี, ตาวนฺตี, ภุตฺตวตี, ภุตฺตวนฺตีฯ

๗๓. โคโต วา [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗]ฯ

โคสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ วี โหติ วาฯ

คาวีฯ

วาติ กึ? โคกาณา ปริยนฺตจารินีติ ปาฬิฯ ตตฺถ กาณาติ อนฺธาฯ

๗๔. ยกฺขาทีหินี จ [ก. ๒๓๘, ๒๔๐; รู. ๒๘๗, ๑๙๓; นี. ๔๖๗, ๔๖๙; ยกฺขาทิตฺวินี จ (พหูสุ)]ฯ

ยกฺขาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ วี จ โหติ อินี จฯ

ยกฺขี, ยกฺขินี, นาคี, นาคินี, มหิํสี, มหิํสินี, มิคี, มิคินี, สีหี, สีหินี, ทีปี, ทีปินี, พฺยคฺฆี, พฺยคฺฆินี, กากี, กากินี, กโปตี, กโปตินี, มานุสี, มานุสินี อิจฺจาทิฯ

๗๕. อารามิกาทีหิ [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙]ฯ

อารามิกาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ อินี โหติฯ

อารามิกินี, อนฺตรายิกินี, นาวิกินี, โอลุมฺพิกินี, ปํสุกูลิกินี, ปริพฺพาชิกินี, ราชินี, เอกากินี อิจฺจาทิฯ

สญฺญายํ –

มานุสินี มานุสา วา, อญฺญตฺร มานุสี สมฺปตฺติฯ

๗๖. ฆรณฺยาทโย [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙]ฯ

ฆรณีอิจฺจาทโย อิตฺถิยํ นีปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

ฆรณี, เวตฺรณี, โปกฺขรณี-เอสุ นสฺส ณตฺตํฯ อาจรินียโลโป, อาจริยา วาฯ

๗๗. มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ [ก. ๙๘; รู. ๑๘๙; นี. ๒๖๑]ฯ

มาตุลาทีหิ อการนฺเตหิ ภริยายํ อานี โหติฯ

มาตุภาตา มาตุโล, ตสฺส ภริยา มาตุลานี, เอวํ วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, ขตฺติยานีฯ

‘พหุลา’ธิการา ขตฺติยี ขตฺติยา จฯ

๗๘. ยุวณฺเณหิ นีฯ

อิวณฺณนฺเตหิ อุวณฺณนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ นี โหติฯ

ฉตฺตปาณินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ฉตฺตินี, หตฺถินี, มาลินี, มายาวินี, เมธาวินี, ปิยปสํสินี, พฺรหฺมจารินี, ภยทสฺสาวินี, อตฺถกามินี, หิตจารินี, ภิกฺขุนี, ขตฺติยพนฺธุนี, ปฏุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มตฺตญฺญุนี, อตฺถญฺญุนี, ธมฺมญฺญุนี อิจฺจาทิฯ

๗๙. ติมฺหาญฺญตฺเถ [กฺติมฺหาญฺญตฺเต (พหูสุ), โมคฺคลฺลาเน ๓๑ สุตฺตงฺเก]ฯ

อญฺญปทตฺถสมาเส ติปจฺจยนฺตมฺหา อิตฺถิยํ นี โหติฯ

อหิํสารตินี, ธมฺมรตินี, วจฺฉคิทฺธินี, ปุตฺตคิทฺธินี, มุฏฺฐสฺสตินี, มิจฺฉาทิฏฺฐินี, สมฺมาทิฏฺฐินี, อตฺตคุตฺตินี อิจฺจาทิฯ

อญฺญตฺเถติ กึ? ธมฺเม รติ ธมฺมรติฯ

๘๐. ยุวาติฯ

ยุวโต อิตฺถิยนฺติ โหติฯ

ยุวติฯ

เอตฺถ จ ‘ติ’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน วีส, ติํสโตปิติ โหติ วาฯ วีสติ, วีสํ, ติํสติ, ติํสํฯ

๘๑. อุปมา สํหิต สหิต สญฺญต สห สผ วามลกฺขณาทิตูรุตฺวู [จํ. ๒.๓.๗๙; ปา. ๔.๑.๖๙, ๗๐ ตูรุตู (พหูสุ)]ฯ

ลกฺขณาทิโต+อูรุโต+อูติ เฉโทฯ

อญฺญปทตฺถสมาเส อุปมาทิปุพฺพา อูรุสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ อู โหติฯ

นาคสฺส นาสา วิย อูรู ยสฺสาติ นาคนาสูรู, สํหิตา สมฺพนฺธา อูรู ยสฺสาติ สํหิโตรู, สหิตา เอกพทฺธา อูรู ยสฺสาติ สหิโตรู, สญฺญตา อโลลา อูรู ยสฺสาติ สญฺญโตรู, อูรุยา [อูรุนา?] สห วตฺตตีติ สโหรู, สโผ วุจฺจติ ขุโร, สํสิลิฏฺฐตาย สผภูตา อูรู ยสฺสาติ สโผรู, วามา สุนฺทรา อูรู ยสฺสาติ วาโมรู, ลกฺขณสมฺปนฺนา อูรู ยสฺสาติ ลกฺขโณรูฯ

สุตฺตวิภตฺเตน พฺรหฺมพนฺธูติ สิชฺฌติฯ

‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๑๔] จ ‘‘เอกา ตุวํ ติฏฺฐสิ สหิตูรู’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๗] จ ‘‘สญฺญตูรู มหามายา, กุมาริ จารุทสฺสนา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๙] จ ‘‘วาโมรู สช มํ ภทฺเท’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘คารยฺหสฺสํ พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๙] จ ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ ‘สชา’ติ อาลิงฺคาหิ, ‘คารยฺหสฺส’นฺติ อหํ คารยฺโห ภเวยฺยํฯ

เอตฺถ จ ตาปจฺจยนฺตา สภาวอิตฺถิลิงฺคา เอว – ลหุตา, มุทุตา, คามตา, ชนตา, เทวตา อิจฺจาทิฯ

ตถา ติปจฺจยนฺตา – คติ, มติ, รตฺติ, สติ, ตุฏฺฐิ, ทิฏฺฐิ, อิทฺธิ, สิทฺธิ อิจฺจาทิ, ตถา ยาคุ, ธาตุ, เธนุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุ อิจฺจาทิ, ชมฺพู, วธู, จมู, สุตนู, สรพู อิจฺจาทิ จฯ สกฺกตคนฺเถสุ ปน สุตนู, สรพู อิจฺจาทีสุปิ อูปจฺจยํ วิทหนฺติฯ

ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคภูตา สพฺเพ ‘อิวณฺณุวณฺณา ปิตฺถิย’นฺติ สุตฺเตน นิจฺจํ ปสญฺญา โหนฺติฯ ‘อากาโร จ ฆา’ติ สุตฺเตน นิจฺจํ ฆสญฺโญฯ

อิตฺถิปจฺจยราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

อิตฺถิลิงฺคํ ฉพฺพิธํ อาการนฺตํ, อิการนฺตํ, อีการนฺตํ, อุการนฺตํ, อูการนฺตํ, โอการนฺตํฯ ตตฺถ กญฺญาสทฺทมฺหา อตฺถมตฺเต ปฐมาฯ

๘๒. คสีนํ [ก. ๒๒๐; รู. ๗๔; นี. ๔๔๗]ฯ

เกนจิ สุตฺเตน อลทฺธวิธีนํ คสีนํ โลโป โหตีติ สิโลโปฯ

กญฺญา ติฏฺฐติฯ

๘๓. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ

ชนฺตุ, เหตูหิ จ ปุนฺนปุํสเกสุ อีการนฺเตหิ จ ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ โยนํ โลโป โหติ วาฯ

กญฺญา ติฏฺฐนฺติ, กญฺญาโย ติฏฺฐนฺติฯ

อามนฺตนตฺเถ ปฐมา, ‘โคสฺยาลปเน’ติ คสญฺญาฯ

๘๔. ฆพฺรหฺมาทิตฺเว [ก. ๑๑๔, ๑๙๓; รู. ๑๒๒, ๑๗๘; นี. ๒๘๘; ฆพฺรหฺมาทิเต (พหสุ)]ฯ

ฆโต จ พฺรหฺมาทิโต จ คสฺส เอ โหติ วาฯ อาทิสทฺเทน อิสิ, มุนิ, เรวตี, กตฺตุ, ขตฺตุอิจฺจาทิโตปิฯ

โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา, โภติโย กญฺญาโย, โภตี กญฺญาโย, ‘‘อุฏฺเฐหิ ปุตฺติก ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติก’’ อิติ เถรีปาฬิ [เถรีคา. ๔๖๕], ตสฺมา เค ปเร มหาวุตฺตินา รสฺโสปิ ยุชฺชติฯ กุสชาตเก ‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก’’ติปิ [ชา. ๒.๒๐.๔๗] อตฺถิฯ

กมฺมตฺเถ ทุติยา, ‘สโร โลโป สเร’ติ ปุพฺพสรโลโปฯ

กญฺญํ ปสฺสติ, กญฺญา ปสฺสติ, กญฺญาโย ปสฺสติฯ

กตฺตริ ตติยาฯ

๘๕. ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา [ก. ๑๑๑, ๑๑๒; รู. ๑๗๙, ๑๘๓ นี. ๒๘๓, ๒๘๔]ฯ

ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ เอกตฺเต ปวตฺตานํ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ กเมน ย, ยา โหนฺติฯ

กญฺญาย กตํ, กญฺญาหิ กตํฯ เอตฺถ จ ฆโตปิ ยาอาเทโส ทิสฺสติฯ ‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๒] ติ จ ‘‘สมนฺตา ปริวาริํสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๙] ติ จ ปาฬิ, ตถา ‘‘สกฺขโรปมยา วเท’’ [สจฺจสงฺเขป ๑๗๖ คาถา], ‘‘พาลทารกลีลยา’’ติ [วิภาวินี ๑๕๔] จ ทิสฺสนฺติฯ มหาวุตฺตินา ฆสฺส รสฺโสฯ

๘๖. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา [ก. ๙๙; รู. ๘๑]ฯ

เตสํ กเมน มฺหา, ภิ, มฺหิ โหนฺติ วาฯ เอเต อาเทสา คาถาสุ พหุลํ ทิสฺสนฺติฯ

กญฺญาหิ กตํ, กญฺญาภิ กตํฯ

สมฺปทาเน จตุตฺถี, กญฺญาย เทติ, กญฺญานํ เทติ, กญฺญาย อาภตํ วตฺถํ, กญฺญานํ อาภตํ วตฺถํฯ

อปาทาเน ปญฺจมี, กญฺญาย อเปติ, กญฺญมฺหา อเปติรสฺสตฺตํ, กญฺญาหิ กญฺญาภิ อเปติฯ

สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, กญฺญาย สนฺตกํ, กญฺญานํ สนฺตกํฯ

โอกาเส สตฺตมี, กญฺญาย ติฏฺฐติฯ

๘๗. ยํ [ก. ๑๑๖; รู. ๑๘๐; นี. ๔๔๓]ฯ

ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ สฺมึโน ยํ โหติ วาฯ

กญฺญายํ ติฏฺฐติ, กญฺญาย ติฏฺฐติ, กญฺญาสุ ติฏฺฐติฯ

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหาฯ

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขาฯ

ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคานาวาฯ

คาถา เสนา เลขา สาขา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑาฯ

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณาปชาฯ

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภาฯ

อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขาฯ

วิสาขา วิสิขา สาขา, คจฺฉา วญฺฌา ชฏา ฆฏาฯ

เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, วรุณา วนิตา ลตาฯ

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สีสปา ปปาฯ

ปภา สีมา ขมา ชายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุราฯ

โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ลา เมขลา กลาฯ

วฬวา’ ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสาฯ

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโยฯ

๘๘. นมฺพาทีหิ [นมฺพาทีหิ (พหูสุ)]ฯ

คสญฺเญหิ อมฺพ, อนฺน, อมฺมอิจฺเจเตหิ คสฺส เอ น โหติฯ

๘๙. รสฺโส วาฯ

อมฺพาทีนํ รสฺโส โหติ วา เค ปเรฯ

โภติ อมฺพ, โภติ อมฺพา, โภติ อนฺน, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, เสสํ กญฺญาสมํฯ

เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๙๐. ติ สภาปริสายฯ

สภาปริสาหิ สฺมึโนติ โหติฯ ‘โฆ สฺสํสฺสาสฺสาย ตีสู’ติ สุตฺเตน ติมฺหิ รสฺโสฯ

สภติ, สภาย, สภายํ, สภาสุ, ปริสติ, ปริสาย, ปริสายํ, ปริสาสุ, ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ ปริสติ, อิติ ภควา ตสฺมึ ปริสติ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวริ [ม. นิ. ๑.๓๕๙]ฯ

นนฺทมาตา, ราชธีตาอิจฺจาทีสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ ฆสฺส เอตฺตํฯ

อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต [อ. นิ. ๗.๕๓], โภติ เทวธีเต, โภติ สกฺยธีตเร-มหาวุตฺตินา สมาเส สฺยาทีสุ อารตฺตํ รสฺสตฺตญฺจฯ ลฺตุปจฺจยนฺตา ปน เยภุยฺเยน ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, ‘‘อตฺถธมฺมํ ปริปุจฺฉิตา จ อุคฺคเหตา จ ธมฺมานํ โสตา จ ปยิรูปาสิตา จา’’ติ เถรีปาฬิฯ ตถา กฺวจิ คจฺฉนฺตาทิสทฺทาปิฯ ตโมขนฺธํ ปทาลยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ อิจฺจาทิ-ตตฺถ ปทาลยนฺติ ปทาลยนฺตี, ภณนฺติ ภณนฺตีติ อตฺโถฯ

วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโปฯ รตฺติ ติฏฺฐติ, รตฺติโย ติฏฺฐนฺติฯ

‘ชนฺตุเหตฺวา’ทิสุตฺเตน โยโลเป –

๙๑. โยโลปนีสุ ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕]ฯ

ติลิงฺเค โยนํ โลเป จ นิอาเทเส จ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ

รตฺตี ติฏฺฐนฺติฯ

๙๒. เย ปสฺสิวณฺณสฺสฯ

วิภตฺติภูเต วิภตฺตาเทสภูเต จ ยกาเร ปเร ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติฯ คาถาสุเยว อิทํ วิธานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

รตฺโย ติฏฺฐนฺติ [รู. ๘๔ ปิฏฺเฐ] -สนฺธิวเสน อาทิตการโลโปฯ

๙๓. อยุนํ วา ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕]ฯ

เค ปเร ติลิงฺเค ออิอุนํ ทีโฆ โหติ วาฯ

เห รตฺตี, เห รตฺติฯ พหุวจเน เห รตฺตี, เห รตฺติโย, เห รตฺโยฯ

อํวจเน ‘ปโร กฺวจี’ติ สุตฺเตน ปรสเร ลุตฺเต นิคฺคหีตํ ปุพฺเพ อิวณฺณุวณฺเณสุ ติฏฺฐติฯ

รตฺติํ, ตถา อิตฺถิํ, เธนุํ, วธุํ, อคฺคิํ, ทณฺฑิํ, ภิกฺขุํ, สยมฺภุํ อิติฯ รตฺติยํ, ‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’นฺติ ปาฬิ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒], รตฺตินํ วา, ‘ยาวนฺโต ปุริสสฺสตฺถํ, คุยฺหํ ชานนฺติ มนฺติน’นฺติปาฬิ [ชา. ๑.๑๕.๓๓๕]ฯ

รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย-‘ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา’ติ นาทีนํ ยา โหติ, รตฺติยา, ยกาเร ปเร อิวณฺณโลโป, รตฺยาฯ

๙๔. สุนํหิสุ [ก. ๘๙; รู. ๘๗; นี. ๒๔๖]ฯ

สุ, นํ, หิสุ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ

รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ, รตฺยํ, รตฺตีสุฯ

เอตฺถ ครู สุ, นํ, หิสุ ทีฆตฺตํ อนิจฺจํ อิจฺฉนฺติ, ตํ คาถาสุ ยุชฺชติฯ

ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติฯ

สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิฯ

ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิฯ

ทิฏฺฐิ วุฑฺฒิ ตุฏฺฐิ ยฏฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิฯ

สติ มติ คติ มุติ, ธีติ ยุวติ วิกติฯ

รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุทฺรภิ

โทณิ อฏวิ ฉวิอาทโย รตฺตาทิฯ

เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๙๕. รตฺตาทีหิ โฏ สฺมึโน [ก. ๖๙; รู. ๑๘๖; นี. ๒๑๘, ๒๑๙; รตฺตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน (พหูสุ) รตฺยาทีหิ (กตฺถจิ)]ฯ

รตฺติสทฺท, อาทิสทฺเทหิ สฺมึโน โฏ โหติ วาฯ

ทิวา จ รตฺโต จ [ขุ. ปา. ๖.๒; ชา. ๑.๙.๙๒], อาโท, อาทิมฺหิ, ปาทาโท, ปาทาทิมฺหิ, คาถาโท, คาถาทิมฺหิ-อาทิสทฺโท ปน ปุลฺลิงฺโคเยว, รตฺติํ โภชนํ ภุญฺชติ, อาทิํ ติฏฺฐตีติ อาธารตฺเถ ทุติยาว, รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๐๕], ติณลตานิ โอสธฺโย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔], ตโต รตฺยา วิวสาเน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๘๙], น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๔๒] -ชจฺจาติ ชาติยา, น นิกตฺยา สุขเมธติ [ชา. ๑.๑.๓๘], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐]ฯ

นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา [สํ. นิ. ๑.๙๘], ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺฐติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๒๒], มหาวุตฺตินา มาติ, ปิติสทฺทา นาทีหิ สทฺธิํ มตฺยา, เปตฺยาติ สิชฺฌนฺติ, มตฺยา จ เปตฺยา จ เอตํ ชานามิมาติโต ปิติโตติ อตฺโถ, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑] -กตนฺติ กตํ นามํ, สุสาธูติ อติสุนฺทรํฯ ‘อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา, สญฺจตฺโต ปิตรา อห’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๙] ปาฬิปทานิฯ ‘มาตีนํ โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจตี’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๔๗] ติ จ ปาฬิ, วีสติ, ติํสติ, สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ, โกฏิ, ปโกฏิ อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ

อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

๙๖. สิมฺหิ นานปุํสกสฺส [ก. ๘๕; รู. ๑๕๐; นี. ๒๓๙ โมค-ทุ. ๖๖; สิสฺมึ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ ปเร อนปุํสกสฺส ปุมิตฺถีนํ ทีฆสฺส รสฺโส น โหติฯ

อิตฺถี ติฏฺฐติ, อิตฺถี ติฏฺฐนฺติฯ

๙๗. เอกวจนโยสฺวโฆนํ [ก. ๘๔; รู. ๑๔๔; นี. ๒๓๗, ๒๓๘]ฯ

โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆฯ เอกวจเนสุ จ โยสุ จ ปเรสุ ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติฯ

อิตฺถิโย ติฏฺฐนฺติ, อิถฺโย ติฏฺฐนฺติฯ

๙๘. เค วา [ก. ๒๔๕, ๒๔๖; รู. ๑๕๒, ๗๓; นี. ๔๗๖-๙]ฯ

เค ปเร ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ วาฯ

โภติ อิตฺถิ, โภติ อิตฺถี, โภติโย อิตฺถี, โภติโย อิตฺถิโย, โภติโย อิถฺโย, อิตฺถิํ ปสฺสติฯ

๙๙. ยํ ปีโต [ก. ๒๒๓; รู. ๑๘๘; นี. ๔๕๐]ฯ

โย ปสญฺโญ อีกาโร, ตโต อํวจนสฺส ยํ โหติ วาฯ

อิตฺถิยํ ปสฺสติ, เอตฺถ จ ยนฺติ สุตฺตวิภตฺเตน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’’นฺติ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒] สิชฺฌติฯ อิตฺถี ปสฺสติ, อิตฺถิโย ปสฺสติ, อิถฺโย ปสฺสติ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถิมฺหา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถิยํ, อิถฺยํ, อิตฺถิมฺหิ, อิตฺถีสุฯ

นที สนฺทติ, นที สนฺทนฺติ, นทิโย สนฺทนฺติฯ

อิวณฺณโลเป สนฺธิสุตฺเตน ยกาเร ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔]ฯ นชฺโช สนฺทนฺติ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔], นาทฺเยกวจเนสุ นชฺชา กตํ, นชฺชา เทติ, นชฺชา อเปติ, นชฺชา สนฺตกํ, นชฺชา ติฏฺฐติ, นชฺชํ ติฏฺฐติ, เสสรูปานิ อิตฺถิสทิสานิฯ

เอวํ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สตี สนฺตี, อสตี อสนฺตี, มหตี มหนฺตี, พฺรหฺมตี พฺรนฺตี, โภตี โภนฺตี, ภวิสฺสตี ภวิสฺสนฺตี, คมิสฺสตี คมิสฺสนฺตี, คุณวตี คุณวนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี, สติมตี สติมนฺตี, สิริมตี สิริมนฺตี, กตวตี กตวนฺตี, ภุตฺตาวตี ภุตฺตาวนฺตี, สพฺพาวตี สพฺพาวนฺตี, ยาวตี ยาวนฺตี, ตาวตี ตาวนฺตีฯ กมฺหิ อาคเม รสฺโส, ยาวติกา, ตาวติกาฯ

คาวี, ยกฺขี, ยกฺขินี, อารามิกินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มุฏฺฐสฺสตินี, ฆรณี, โปกฺขรณี, อาจรินี, มาตุลานี, คหปตานี อิจฺจาทโยฯ นทาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๑๐๐. นชฺชา โยสฺวาม [นี. ๒๖๒]ฯ

โยสุ ปเรสุ นทิยา อนฺเต อามอาคโม โหติ วาฯ

นชฺชาโย สนฺทนฺติ [สํ. นิ. ๓.๒๒๔], นชฺชาโย สุปติตฺถาโย [ชา. ๒.๒๒.๑๔๑๔] ติ ปาฬิ, นิมิชาตเก ปน นชฺโชนุปริยายติ, นานาปุปฺผทุมายุตาติ จ นชฺโช จานุปริยาตีติ [ชา. ๒.๒๒.๕๓๗] จ ปาฬิ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา สิสฺส โอตฺตํฯ

อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปกมฺเม [วิ. ว. ๘๖๓], ทาสา จ ทาสฺโย จ, อนุชีวิโน [ชา. ๑.๑๐.๑๐๑], พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก [ชา. ๑.๓.๑๒๔], พาราณสฺยํ อหุ ราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๗๘], รญฺโญ มโน อุมฺมาทนฺตฺยา นิวิฏฺโฐ, อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ทารเกว อหํ เนสฺสํฯ พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๑]ฯ ตถา โยสุ โปกฺขรญฺโญฯ นาทีสุ ปถพฺยา, ปุถพฺยา, โปกฺขรญฺญาฯ สฺมึมฺหิ ปถพฺยา, ปถพฺยํ, ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, เวตฺรญฺญา, เวตฺรญฺญํ [เว ตฺรรญฺญา, (นิสฺสย)] อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ

อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

สิโลโป, เธนุ คจฺฉติ, เธนุโย คจฺฉนฺติ, โยโลเป ทีโฆ, เธนู คจฺฉนฺติ, โภติ เธนุ, โภติ เธนู, โภติโย เธนุโย, โภติโย เธนู, เธนุํ ปสฺสติ, เธนุโย ปสฺสติ, เธนู ปสฺสติ, เธนุยา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุมฺหา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุยํ, เธนุมฺหิ, เธนูสุฯ

เอวํ ยาคุ, กาสุ, ททฺทุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, รชฺชุ, กเรณุ, ปิยงฺคุ, สสฺสุ อิจฺจาทโยฯ เธนฺวาทิฯ

ธาตุสทฺโท ปน ปาฬินเย อิตฺถิลิงฺโค, สทฺทสตฺถนเย ปุมิตฺถิลิงฺโคฯ

มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา อิตฺถิ ลิงฺคา, เตสํ รูปํ ปิตาทิคเณ อาคมิสฺสติฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

วธู คจฺฉติ, วธู คจฺฉนฺติ, โยสุ รสฺโส, วธุโย คจฺฉนฺติ, โภติ วธุ, โภติ วธู, โภติโย วธู, วธุโย, วธุํ, วธู, วธุโย, วธุยา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุมฺหา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุยํ, วธูสุฯ เอวํ ชมฺพู, สรภู, สุตนู, นาคนาสูรู, สํหิโตรู, วาโมรู, ลกฺขณูรู, พฺรหฺมพนฺธู, ภู, จมู อิจฺจาทโยฯ วธาทิฯ

สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉราติ [วิ. ว. ๖๓๔] จ โกธนา อกตญฺญู จาติ [ชา. ๑.๑.๖๓] จ ปาฬิโย, ตสฺมา นีปจฺจยํ วินาปิ กฺวจิ อูการนฺตกิตกสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา ภวนฺติฯ

อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

โอการนฺตราสิ

โคสทฺโท ทฺวิลิงฺโคฯ ตสฺส รูปานิ กานิจิ ทฺวิยตฺถวเสน อิตฺถิยมฺปิ วตฺตนฺติ ปุเมปิ วตฺตนฺติ มิสฺสเกปิ วตฺตนฺติ, กานิจิ อิตฺถิยํ กานิจิ ปุเมฯ อิธ ปน สพฺพานิ ยานิ สโมธาเนตฺวา ทีปิยนฺเตฯ

สิโลโป, โคคจฺฉติ-เอตฺถ จ โคติ อภินฺนสทฺทลิงฺคตฺตา โคโณติปิ ยุชฺชติ, คาวีติปิ ยุชฺชติฯ

๑๐๑. โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควา [ก. ๗๓-๕; รู. ๑๖๙, ๑๗๐, ๑๗๔; นี. ๒๒๔]ฯ

ค, สิ, หิ, นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว, ควาเทสา โหนฺติฯ

๑๐๒. อุภโคหิ โฏ [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ

อุภ, โคหิ โยนํ โฏ โหติฯ

คาโว, คโว, เห โค, เห คาโว, เห คโว, คาวํ, ควํฯ

๑๐๓. คาวุมฺหิ [ก. ๗๖; รู ๑๗๑, ๒๒๖]ฯ

อํมฺหิ โคสฺส คาวุ โหติ วาฯ

คาวุํ, คาโว, คโว, คาเวน, คเวนฯ

๑๐๔. นาสฺสาฯ

โคสฺส คาว, ควาเทสโต นาวจนสฺส อา โหติ วาฯ

คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺสฯ

๑๐๕. ควํ เสนฯ

เสน สห โคสฺส ควํ โหติ วาฯ

ควํ, โคนํฯ

๑๐๖. คุนฺนญฺจ นํนา [ก. ๘๑; รู. ๑๗๒; นี. ๒๓๐]ฯ

นํนา สห โคสฺส คุนฺนญฺจ โหติ ควญฺจฯ

คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, โคนํ, คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คาเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คเว, โคสุ, คาเวสุ, คเวสุฯ

โยสุ คาว, ควาเทเส กเต อโต โยนํ ฏา, เฏ จ โหนฺติ, อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ [ชา. ๑.๑.๗๗]ฯ พลควา ทมฺมควา วา คงฺคาย ปารํ อคมึสุฯ อถาปเร ปตาเรสิ พลคาเว ทมฺมคาเว [ม. นิ. ๑.๓๕๒ (โถกํ วิสทิสํ)] ติ ปาฬิปทานิฯ

เอตฺถ จ คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา [สุ. นิ. ๒๙๘] ติ จ, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑติ จ อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ คาวิโย ควาติ จ พลควา ทมฺมควา พลคเว ทมฺมคเวติ [ม. นิ. ๑.๓๕๑] จ คาวุํ วา เต ทมฺมิ คาวิํ วา เต ทมฺมีติ จ ควํว สิงฺคิโน สิงฺคนฺติ [ชา. ๑.๑๒.๓๙] จ ปุเม ภวนฺติฯ อติตฺเถเนว คาโว ปตาเรสิ, อถ โข ตา คาโว มชฺเฌ คงฺคาย อนยพฺยสนํ อาปชฺชิํสู [ม. นิ. ๑.๓๕๐] ติ จ อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา, เอตมตฺถวสํ ญตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนิํสุ เตติ [สุ. นิ. ๒๙๘] จ ภทฺทวเสน อิตฺถิยํ อตฺถวเสน มิสฺสเก วตฺตนฺติฯ คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว, สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺตีติ [ชา. ๑.๔.๑๓๕; ๒.๑๘.๑๐๔] จ มิสฺสเก เอวฯ พลคว, ทมฺมควสทฺทา ชรคฺคว, ปุงฺคว, สคว, ปรคว, ทารควสทฺทา วิย อการนฺตา สมาสสทฺทาติปิ ยุชฺชติฯ

มิสฺสกฏฺฐาเนสุ ปน อิตฺถิพหุลตฺตา ตา คาโว เอตา คาโวติอาทินา อิตฺถิลิงฺคเมว ทิสฺสติฯ

อิติ โอการนฺตราสิฯ

อิตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปุลฺลิงฺคราสิ

อการนฺต ปุลฺลิงฺคปุริสาทิราสิ

อถ ปุลฺลิงฺคานิ ทีปิยนฺเตฯ

สตฺตวิธํ ปุลฺลิงฺคํ – อทนฺตํ, อาทนฺตํ, อิทนฺตํ, อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตํ, โอทนฺตํฯ

๑๐๗. สิสฺโส [ก. ๑๐๔; รู. ๖๖; นี. ๒๗๒]ฯ

อโต สิสฺส โอ โหติ ปุเมฯ

ปุริโส ติฏฺฐติฯ

๑๐๘. อโต โยนํ ฏาเฏ [ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕, ๒๗๗]ฯ

อโต ปฐมาโยนํ ทุติยาโยนญฺจ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ ฏานุพนฺโธ สพฺพาเทสตฺโถฯ

ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, โภ ปุริส, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ ปุริสา, โภนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเสฯ

๑๐๙. อเตน [ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑]ฯ

อโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริเสนฯ

๑๑๐. สุหิสฺวสฺเส [ก. ๑๐๑; รู. ๘๐; นี. ๖๘]ฯ

สุ, หิสุ ปเรสุ อสฺส เอ โหติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ

๑๑๑. สุอุ สสฺส [ก. ๖๑; รู. ๘๖; นี. ๒๐๘]ฯ

สสฺส อาทิมฺหิ สาคโม โหติฯ อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ญานุพนฺโธ อาทิมฺหีติ ทีปนตฺโถฯ

ปุริสสฺส, ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆฯ ปุริสานํ, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหาฯ

๑๑๒. สฺมาสฺมึนํ [ก. ๑๐๘; รู. ๙๐; นี. ๒๗๖]ฯ

อโต สฺมา, สฺมึนํ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริสา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเส, ปุริเสสุฯ

เอวํ พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สกฺโก, เทโว, สตฺโต, นโร, โคโณ, ปุงฺคโว, ชรคฺคโว, สคโว, ปรคโว, ราชคโว, มาตุคาโม, โอโรโธ, ทาโรอิจฺจาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๑๑๓. กฺวเจ วา [นี. ๒๗๗]ฯ

อโต สิสฺส กฺวจิ เอ โหติ วา ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุเม ตาว –

วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค [ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖], ‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเสฯ เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเทฯ ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๒]ฯ นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร [ที. นิ. ๑.๑๖๘], เอเก เอกตฺเถ, สเม สมภาเค, นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เก ฉเว สิงฺคาเล, เก ฉเว ปาถิกปุตฺเต [ที. นิ. ๓.๒๙-๓๑] อิจฺจาทิฯ

นปุํสเก ปน –

โภควตี นาม มนฺทิเร, นคเร นิมฺมิเต กญฺจนมเย [ชา. ๒.๒๒.๑๓๗๐] อิจฺจาทิฯ

วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพฯ

กฺวจีติ กึ? ปุริโสฯ

มหาวุตฺตินา ปฐมาโยนญฺจ กฺวจิ เฏ โหติฯ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ [ที. นิ. ๑.๑๖๘], กฺวจิ โยนํ ปกติ โหติ, วเน วาฬมิคา เจว, อจฺฉโกกตรจฺฉโย, พหูหิ ปริปนฺถโย [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ อิจฺจาทิฯ

๑๑๔. ทิวาทิโต [ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕]ฯ

ทิวาทีหิ สฺมึโน ฏิ โหติฯ

ทิวิ-เทวโลเกตฺยตฺโถฯ

อาทิสทฺเทน อส ภุวิ, นิจฺจํ วาคโมฯ อยฺยสทฺทมฺหา มหาวุตฺตินา อาลปเน ค, โยนํ โฏ โหติ วาฯ โภ อยฺโย อยฺย วา, โภนฺโต อยฺโย อยฺยา วาฯ เสสํ ปุริสสมํฯ

ปุริสาทิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

มโนคณราสิ

มโน, มนา, โภ มน, โภ มนา, โภนฺโต มนาฯ

๑๑๕. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา [ก. ๑๘๑-๒, ๑๘๔; รู. ๙๕-๙๗; นี. ๓๗๓-๔, ๓๗๖-๗]ฯ

เตหิ สฺมึ, ส, อํ, นา, สฺมานํ กเมน สิ, โส, โอ, สา, สา โหนฺติ วาฯ

มนํ, มโน, มเน, มเนน, มนสา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมา, มนมฺหา, มนสา, มนา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มนสิ, มเน, มเนสุฯ

ตโม, ตโป, เตโช, สิโร, อุโร, วโจ, รโช, โอโช, อโย, ปโย, วโย, สโร, ยโส, เจโต, ฉนฺโท, รธตา, อโห อิจฺจาทิ มโนคโณฯ

อิทํ มโนคณลกฺขณํฯ กฺริยากมฺเม โอทนฺโต, นาทีนํ สาทิตา, สมาสตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺโต จาติฯ

โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน [ชา. ๑.๑๕.๖๑], กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, ตโป อิธ ปกฺรุพฺพติ [สํ. นิ. ๑.๒๐๔], เจโต ปริจฺจ ชานาติ [ที. นิ. ๑.๒๔๒], สิโร เต พาธยิสฺสามิ อิจฺจาทิฯ

มนสา เจ ปสนฺเนน [ธ. ป. ๒], วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑], วจสา มนสา เจว, วนฺทา เม เต ตถาคเต [ปริตฺตปาฬิ อาฏานาฏิยสุตฺต]ฯ เอกูนติํโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], เตชสา ยสสา ชลํ [วิ. ว. ๘๕๗], ตปสา อุตฺตโม สตฺโต, ฆเตน วา ภุญฺชสฺสุ ปยสา วา, วนฺทามิ สิรสา ปาเท [ชา. ๒.๒๐.๖๘], เย เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา [ชา. ๒.๒๑.๓๕๐], อุรสา ปนุทิสฺสามิ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๓], อยสา ปฏิกุชฺฌิโต [อ. นิ. ๓.๓๖] อิจฺจาทิฯ

น มยฺหํ มนโส ปิโย [ชา. ๑.๑๐.๑๑], เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ [ปารา. ๑๘], เจตโส สมนฺนาหาโร, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ [ม. นิ. ๒.๔๐๐] อิจฺจาทิฯ

สาธุกํ มนสิ กโรถ [ที. นิ. ๒.๓], เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา [อป. เถร ๑.๔๑.๘๒], อุรสิโลโม, ปาปํ อกาสิ รหสิ อิจฺจาทิฯ

มโนธาตุ, มโนมยํ, ตโมขนฺธํ ปทาลยิ, ตโปธโน, เตโชธาตุ, สิโรรุหา เกสา, สโรรุหํ ปทุมํ, รโชหรณํ วตฺถํ, โอโชหรณา สาขา, อโยปตฺโต, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ, ยโสธรา เทวี, เจโตยุตฺตา ธมฺมา, ฉนฺโทวิจิติปกรณํ, รโหคโต จินฺเตสิ, อโหรตฺตานมจฺจเย [สํ. นิ. ๑.๑๑๒] อิจฺจาทิฯ

มหาวุตฺตินา อหมฺหา สฺมึโน นิ จ อุ จ โหติ, ตทหนิ, ตทหุฯ รหมฺหา สฺมึโน โอ โหติ, มาตุคาเมน สทฺธิํ เอโก เอกาย รโห นิสีทติ [ปารา. ๔๕๒], รโห ติฏฺฐติ, รโห มนฺเตติฯ

มโนคณราสิ นิฏฺฐิโตฯ

มนาทิคณราสิ

๑๑๖. โกธาทีหิฯ

เอเตหิ นาวจนสฺส สา โหติ วาฯ

โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถนฯ

๑๑๗. นาสฺส สา [ก. ๑๘๑; รู. ๙๕; นี. ๓๗๓]ฯ

ปทาทีหิ นาวจนสฺส สา โหติ วาฯ

ปทสา, ปเทน, พิลสา, พิเลนฯ

๑๑๘. ปทาทีหิ สิฯ

ปทาทีหิ สฺมึโน สิ โหติ วาฯ

ปทสิ, ปเท, พิลสิ, พิเลฯ

ตตฺถ โกธาทิโก ปุลฺลิงฺโค, ปทาทิโก นปุํสโกฯ ตตฺถ เกจิ สทฺทา สมาส, ตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺตา โหนฺติ [ก. ๑๘๓; รู. ๔๘; นี. ๓๗๕], อาโปธาตุ, อาโปมยํ, วาโยธาตุ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑] อิจฺจาทิฯ

เกจิ นาสฺส สาเทสํ ลภนฺติ, โกธสา อุสุนา วิชฺฌิ [ชา. ๒.๒๒.๓๕๒], ทฬฺหํ คณฺหาหิ ถามสา [ชา. ๑.๗.๓๐], ปทสาว อคมาสิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต-ทมสาติ อินฺทฺริยทมเนน, สุจิํ ปณีตํ รสสา อุเปตํ [ชา. ๑.๗.๑๘], เวคสา คนฺตฺวาน, อายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข [ขุ. ปา. ๙.๗] อิจฺจาทิฯ

เกจิ สฺมึโน สฺยาเทสํ ลภนฺติ, ปทสิ, พิลสิ อิจฺจาทิฯ

เกหิจิ มหาวุตฺตินา นา, สฺมานํ โส โหติ, อตฺถโส, อกฺขรโส, สุตฺตโส, พฺยญฺชนโส, เหตุโส, โยนิโส, อุปายโส, ฐานโส, ทีฆโส, โอรโส, พหุโส, ปุถุโส, มตฺตโส, ภาคโส อิจฺจาทิฯ

‘‘ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺย [ปาจิ. ๔๕], พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺส’’ [ที. นิ. ๒.๓๗๘] อิจฺจาทีสุ ปน วิจฺฉายํ โสปจฺจโยฯ

ยทา ปน สมาสนฺเต มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุ วิภตฺตีสุ สาคโม โหติ, ตทา ปุริสาทิคโณปิ โหติ, พฺยาสตฺตมนโส, อพฺยคฺคมนโส [อ. นิ. ๓.๒๙], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส [ชา. ๒.๒๒.๔], สุเมธโส [อ. นิ. ๔.๖๒], ภูริเมธโส [สุ. นิ. ๑๑๓๗] อิจฺจาทิฯ

อิติ มนาทิคณราสิฯ

คุณวาทิคณราสิ

๑๑๙. นฺตุสฺส [ก. ๑๒๔; รู. ๙๘; นี. ๒๙๙]ฯ

สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติฯ

คุณวา ติฏฺฐติฯ

๑๒๐. ยฺวาโท นฺตุสฺส [ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙]ฯ

โยอาทีสุ นฺตุสฺส อตฺตํ โหติฯ

คุณวนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ

๑๒๑. นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม [ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙]ฯ

ปฐเม โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ นฺโต โหติฯ

คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติฯ

๑๒๒. ฏฏาอํ เค [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑-๒]ฯ

เค ปเร สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ฏ, ฏา, อํ โหนฺติฯ

โภ คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ, โภนฺโต คุณวนฺตา, โภนฺโต คุณวนฺโต, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตนฯ

๑๒๓. โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ [ก. ๑๒๗, ๑๘๗; รู. ๑๐๒, ๑๐๘; นี. ๓๐๓, ๓๘๖]ฯ

ส, สฺมา, สฺมึ, นาสุ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ กเมน โต, ตา,ติ, ตา โหนฺติ วาฯ

คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโตฯ

๑๒๔. นํมฺหิ ตํ วา [ก. ๑๒๘; รู. ๑๐๔; นี. ๓๐๔]ฯ

นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ตํ โหติ วาฯ

คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺตา, คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโต, คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตสุฯ

เอวํ ภควา, สีลวา, ปญฺญวา, พลวา, ธนวา, วณฺณวา, โภควา, สุตวา อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ อาลปเน ภควาติ นิจฺจํ ทีโฆฯ

สพฺพาวา, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวนฺเต, สพฺพาวนฺเตน, สพฺพาวตา, สพฺพาวนฺเตหิ…เป.… สพฺพาวนฺเตสุฯ

เอวํ ยาวา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺโต, กึวา, กึวนฺโต, กิตฺตาวา, กิตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิฯ ตถา โภชนํ ภุตฺตวา, ภุตฺตวนฺโต, ธมฺมํ พุทฺธวา, พุทฺธวนฺโต, กมฺมํ กตวา, กตวนฺโต อิจฺจาทิ จฯ

สติมา, สติมนฺตา, สติมนฺโต, โภ สติม, โภ สติมา, โภ สติมํ, โภนฺโต สติมนฺตา, โภนฺโต สติมนฺโต, สติมนฺตํ, สติมนฺเต, สติมนฺเตน, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมา, สติมนฺตมฺหา, สติมนฺตา, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมึ, สติมนฺตมฺหิ, สติมติ, สติมนฺเต, สติมนฺเตสุฯ

เอวํ มติมา, คติมา, ปาปิมา, ชาติมา, ภาณุมา, อายุมา, อายสฺมา, สิริมา, หิริมา, ธิติมา, กิตฺติมา, อิทฺธิมา, ชุติมา, มุติมา, ถุติมา, พุทฺธิมา, จกฺขุมา, พนฺธุมา, โคมา อิจฺจาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๑๒๕. หิมวโต วา โอ [ก. ๙๔; รู. ๑๐๕; นี. ๒๕๒]ฯ

สิมฺหิ หิมวนฺตสทฺทสฺส โอ โหติ วาฯ ‘คสีน’นฺติ โลโปฯ

หิมวนฺโต ปพฺพโต [ธ. ป. ๓๐๔], หิมวา ปพฺพโตฯ

๑๒๖. นฺตสฺส จ ฏ วํเส [ก. ๙๓; รู. ๑๐๖; นี. ๒๕๑]ฯ

อํ, เสสุ นฺตสฺส จ นฺตุสฺส จ สพฺพสฺส ฏ โหติ วาฯ

‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมว’’นฺติ [อป. เถร ๒.๔๗.๕๙] ปาฬิฯ สติมํ, พนฺธุมํ, คุณวสฺส, สติมสฺส, พนฺธุมสฺสฯ

มหาวุตฺตินา กฺวจิ สิมฺหิ เค จ ปเร นฺตุสฺส อตฺตํ โหติ, ‘‘อตุโล นาม นาเมน, ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธโร’’ติ [พุ. วํ. ๒๑.๑๐] จ ‘‘คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสี’’ติ [เถรคา. ๑๐๕๒] จ ‘‘จกฺขุมนฺโต มหายโส’’ติ จ ‘‘ตุยฺหํ ปิตา มหาวีร, ปญฺญวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๓๘๙] จ ปาฬีฯ

ปฐมาโยมฺหิ กฺวจิ นฺตุสฺส ฏ โหติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ [ปารา. ๑๙๔], เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], จกฺขุมา อนฺธกา โหนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา [ชา. อฏฺฐ. ๒.๓.๓๖], สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุติมา ภวนฺติ [สุ. นิ. ๘๘๗ (สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมา)]ฯ

อิติ คุณวาทิคณราสิฯ

คจฺฉนฺตาทิคณราสิ

๑๒๗. นฺตสฺสํ สิมฺหิ [ก. ๑๘๖; รู. ๑๐๗; นี. ๓๘๒-๔; ‘ตสฺสํ’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ นฺตสฺส อํ โหติ วาฯ สิโลโปฯ

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺโต, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โภนฺโต คจฺฉนฺตา, โภนฺโต คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตสุฯ

เอวํ กรํ, กุพฺพํ, จรํ, จวํ, ชยํ, ชหํ, ชานํ, ชิรํ, ททํ, ทหํ, ชุหํ, สุณํ, ปจํ, สรํ, ภุญฺชํ, มุญฺจํ, สยํ, สรํ, หรํ, ติฏฺฐํ, ภวิสฺสํ, กริสฺสํ, คมิสฺสํ อิจฺจาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํ, เสสุ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํฯ สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๑]ฯ กิจฺจานุกฺรุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ [ชา. ๑.๒.๑๔๕] – อนุกฺรุพฺพสฺสาติ ปุน กโรนฺตสฺสฯ

มหาวุตฺตินา ปฐมาโยมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส นฺตสฺส อํ โหติ, อปิ นุ ตุมฺเห เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถ [ที. นิ. ๑.๔๒๕], กสํ เขตฺตํ พีชํ วปํ, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา [เถรีคา. ๑๑๒], ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ [อ. นิ. ๕.๓๙]ฯ

๑๒๘. มหนฺตารหนฺตานํ ฏา วา [นี. ๓๘๗, ๗๑๒]ฯ

สิมฺหิ เอเตสํ นฺตสฺส ฏา โหติ วาฯ

มหา, มหํ, มหนฺโต, มหนฺตา, มหนฺโต, โภ มห, โภ มหา, โภ มหํ, โภนฺโต มหนฺตา, โภนฺโต มหนฺโต, มหนฺตํฯ

‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํมฺหิ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ‘‘สุมหํ ปุรํ, ปริกฺขิปิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗๙๒] ปาฬิ-สุฏฺฐุ มหนฺตํ พาราณสิปุรนฺติ อตฺโถฯ เสสํ คจฺฉนฺตสมํฯ

อรหา ติฏฺฐติฯ ‘นฺตสฺสํ สิมฺหี’ติ สิมฺหิ นฺตสฺส อํ, อรหํ สุคโต โลเก [สํ. นิ. ๑.๑๖๑], อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ [ปารา. ๑], อรหนฺตา, อรหนฺโต, อรหนฺตํ, อรหนฺเต, อรหนฺเตน, อรหตา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ, อรหนฺตสฺส, อรหโต, อรหนฺตานํ, อรหตํ อิจฺจาทิฯ

มหาวุตฺตินา พฺรหฺมนฺตสฺส จ นฺตสฺส ฏา โหติ สิมฺหิ, พฺรหา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตํ, พฺรหนฺเต อิจฺจาทิฯ

‘‘สา ปริสา มหา โหติ, สา เสนา ทิสฺสเต มหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑] จ ‘‘มหา ภนฺเต ภูมิจาโล’’ติ [อ. นิ. ๘.๗๐] จ ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค’’ติ [ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๓.อกิตฺติชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหา เม ภยมาคต’’นฺติ จ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺฐ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา พฺราหฺมณคหปติกา, มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๐๔] จ ‘‘มหา วหนฺติ ทุทิฏฺฐิํ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา’’ติ จ ปาฬีฯ อตฺร มหาสทฺโท นิปาตปฏิรูปโกปิ สิยาฯ

๑๒๙. ภูโตฯ

ภูธาตุสิทฺธโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิฯ สุทฺเธ นิจฺจํ, อุปปเท อนิจฺจํฯ

ภวํ ติฏฺฐติ, สมฺปตฺติํ อนุภวํ, อนุภวนฺโต, ตณฺหํ อภิภวํ, อภิภวนฺโต, ทุกฺขํ ปริภวํ, ปริภวนฺโต ติฏฺฐติ, ภวนฺตา, ภวนฺโต, เห ภวนฺต, เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, เห ภว, เห ภวา, เห ภวํฯ ‘‘กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ อรญฺเญ’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๑๘] ปาฬิฯ

เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, ภวนฺตํ, ภวนฺเต, ภวนฺเตน, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺตา, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺเตสุฯ

๑๓๐. ภวโต วา โภนฺโต คโยนาเส [ก. ๒๔๓; รู. ๘, ๑๑๐; นี. ๔๘๔]ฯ

ค, โย, นา, เสสุ ภวนฺตสฺส โภนฺโต โหติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อํ, หิ, นํ, สฺมาทีสุ จฯ

โภนฺตา, โภนฺโต, เห โภนฺต, เห โภนฺตา, เห โภนฺโต, โภนฺตํ, โภนฺเต, โภนฺเตน, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมา, โภนฺตมฺหา, โภนฺตา, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมึ, โภนฺตมฺหิ, โภติ, โภนฺเต, โภนฺเตสุฯ

โภ, ภนฺเตติ ทฺเว วุทฺธิอตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนตฺเถ นิปาตา เอว, เตหิ ปรํ ค, โยนํ โลโป, อิโต โภ สุคติํ คจฺฉ [อิติวุ. ๘๓], อุมฺมุชฺชโภ ปุถุสิเล, กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา [ชา. ๑.๙.๘๗], ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, เอหิ ภนฺเต ขมาเปหิ, โส เต ภิกฺขู ขมาเปสิ ‘‘ขมถ ภนฺเต’’ติฯ ตถา ภทฺทนฺเต, ภทฺทนฺตาติ ทฺเว ‘‘ตุยฺหํ ภทฺทํ โหตุ, ตุมฺหากํ ภทฺทํ โหตู’’ติ อตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนนิปาตาว, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [ชา. ๑.๗.๑๐๘]ฯ ภทฺทนฺต, ภทนฺตสทฺทา ปน ปุริสาทิคณิกา เอวฯ

สนฺตสทฺโท ปน สปฺปุริเส วิชฺชมาเน สมาเน จ ปวตฺโต อิธ ลพฺภติฯ สเมติ อสตา อสํ [ชา. ๑.๒.๑๖]ฯ สํ, สนฺโต, สนฺตา, สนฺโต, โภสนฺต, โภสนฺตา, โภส, โภ สา, โภ สํ วา, โภนฺโต สนฺตา, โภนฺโต สนฺโตฯ ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๐]ฯ สนฺเต, สนฺเตน, สตาฯ

๑๓๑. สโต สพฺพ เภ [ก. ๑๘๕; รู. ๑๑๒; นี. ๓๗๘]ฯ

เภ ปเร สนฺตสฺส สพอาเทโส โหติ วาฯ

สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺตา, สตา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สติ, สนฺเต, สนฺเตสุฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, ทูเรสนฺโต ปกาเสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔], จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ [อ. นิ. ๔.๘๕], ปหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๑]ฯ

เขเท นิโรเธ จ ปวตฺโต สนฺโต ปุริสาทิคณาทิโก, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ [ธ. ป. ๖๑], สนฺตา โหนฺติ สมิตา นิรุทฺธา อิจฺจาทิฯ

อิติ คจฺฉนฺตาทิคณราสิฯ

ราชาทิยุวาทิคณราสิ

๑๓๒. ราชาทิยุวาทีหา [ก. ๑๘๙; รู. ๑๑๓; นี. ๓๙๐-๑]ฯ

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติฯ

ราชา คจฺฉติฯ

๑๓๓. โยนมาโน [ก. ๑๙๐; รู. ๑๑๔; นี. ๓๙๒]ฯ

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน โหติ วาฯ

ราชาโนฯ

วาติ กึ? จตุโร จ มหาราชาฯ

โภ ราช, โภ ราชา, โภนฺโต ราชาโนฯ

๑๓๔. วํมฺหานง [ก. ๑๘๘; รู. ๑๑๕; นี. ๓๙๓]ฯ

ราชาทีนํ ยุวาทีนญฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิฯ

ราชานํ, ราชํ, ราชาโน, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑]ฯ

๑๓๕. นาสฺมาสุ รญฺญา [ก. ๑๓๗, ๒๗๐; รู. ๑๑๖, ๑๒๐; นี. ๓๑๖, ๕๔๒]ฯ

นา, สฺมาสุ ราชสฺส รญฺญา โหติ วาฯ

รญฺญา, ราเชนฯ

๑๓๖. ราชสฺสิ นามฺหิ [นี. ๓๑๖]ฯ

นามฺหิ ราชสฺส อิ โหติฯ

ราชินาฯ

๑๓๗. สุนํหิสฺวุ [ก. ๑๖๙; รู. ๑๑๗; นี. ๓๕๗]ฯ

สุ, นํ, หิสุ ราชสฺส อุโหติ วาฯ

ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิฯ

๑๓๘. รญฺโญรญฺญสฺสราชิโน เส [ก. ๑๓๙; รู. ๑๑๘; นี. ๓๑๔]ฯ

เสปเร สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโน โหนฺติ วาฯ

รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโนฯ

วาติ กึ? ราชสฺสฯ

ราชูนํ, ราชานํฯ

๑๓๙. ราชสฺส รญฺญํ [ก. ๑๓๖; รู. ๑๑๙; นี. ๓๑๕]ฯ

นํมฺหิ ราชสฺส รญฺญํ โหติ วาฯ

รญฺญํ, ราชสฺมา, ราชมฺหา, รญฺญา, ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิ, รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโน, ราชสฺส วา, ราชูนํ, ราชานํ, รญฺญํฯ

๑๔๐. สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ [ก. ๑๓๘; รู. ๑๒๑; นี. ๓๑๗]ฯ

สฺมึมฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รญฺเญ, ราชินิ โหนฺติ วาฯ

รญฺเญ, ราชินิ, ราชสฺมึ, ราชมฺหิ, ราชูสุ, ราเชสุฯ

๑๔๑. สมาเส วาฯ

สมาสฏฺฐาเน สพฺเพ เต อาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติฯ

จตฺตาโร มหาราชา [ที. นิ. ๒.๓๓๖], จตฺตาโร มหาราชาโน [อ. นิ. ๓.๓๗], เทวราชานํ, เทวราชํ, เทวราชาโน, เทวราเช, จตฺตาโร จ มหาราเช, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๔], กาสิรญฺญา, กาสิราเชน, เทวราชูหิ, เทวราเชหิ, กาสิรญฺโญ, กาสิราชสฺส, เทวราชูนํ, เทวราชานํ…เป.… กาสิรญฺเญ, กาสิราเช, เทวราชูสุ, เทวราเชสุฯ

มหาวุตฺตินา ราชโต โยนํ อิโน โหติ, ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นาม, โสฬสาสิํสุ ราชิโน, เอกูนติํเส กปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชิโน [อป. เถร ๑.๑๒.๕๔-๕๕ (เอกูนติํสกปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชาโน)], กุสราชํ มหพฺพลํ [ชา. ๒.๒๐.๖๗], สาลราชํว ปุปฺผิตํ [อป. เถร ๑.๔๒.๘๖], อุฬุราชํว โสภิตํ, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑], ยุธญฺจโย อนุญฺญาโต, สพฺพทตฺเตน ราชินา [ชา. ๑.๑๑.๘๑], ตทา อทาสิ มํ ตาโต, พิมฺพิสารสฺส ราชิโน [อป. เถรี. ๒.๒.๓๒๖], นิกฺขมนฺเต มหาราเช, ปถวี สมฺปกมฺปถ’’ อิจฺจาทีนิ ปาฬิปทานิฯ

พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรหฺมาฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํ, โภ พฺรหฺเม, โภนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโนฯ

๑๔๒. นามฺหิ [ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐]ฯ

นามฺหิ พฺรหฺมสฺส อุโหติ วาฯ

พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมน, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิฯ

๑๔๓. พฺรหฺมสฺสุ วา [ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐]ฯ

ส, นํสุ พฺรหฺมสฺส อุ โหติ วาฯ

๑๔๔. ฌลา สสฺส โน [ก. ๑๑๗; รู. ๑๒๔; นี. ๒๙๒]ฯ

ฌ, ลโต สสฺส โน โหติฯ

พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํฯ

๑๔๕. สฺมา นาว พฺรหฺมา จ [ก. ๒๗๐; รู. ๑๒๐; นี. ๕๔๒]ฯ

อตฺตา’ตุเมหิ จ พฺรหฺมโต จ สฺมาสฺส นา วิย รูปํ โหติฯ

พฺรหฺมุนา, พฺรหฺมสฺมา, พฺรหฺมมฺหา, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํฯ ‘กมฺมาทิโต’ติ สุตฺเตน สฺมึโน นิ โหติ, พฺรหฺมสฺมึ, พฺรหฺมมฺหิ, พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเม, พฺรหฺเมสุฯ

อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต, โภ อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโนฯ ‘นาสฺเสโน’ติ วิกปฺเปน นาสฺส เอนตฺตํ, อตฺตนา, อตฺเตนฯ

๑๔๖. สุหิสฺวนก [ก. ๒๑๑; รู. ๑๒๖; นี. ๔๓๙;ฯ สุหิสุนก (พหูสุ)]ฯ

สุ, หิสุ อตฺตา’ตุมานํ อนฺโต อนก โหติฯ

อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิฯ

๑๔๗. โนตฺตาตุมา [ก. ๒๑๓; รู. ๑๒๗; นี. ๔๔๐]ฯ

อตฺตา’ตุมโต สสฺส โน โหติฯ

อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมา, อตฺตมฺหา, อตฺตา, อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิ, อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมึ, อตฺตมฺหิ, อตฺตนิ, อตฺเต, อตฺเตสุ, อตฺตเนสุฯ

สมาเส ปน ปุริสาทิรูปํ โหติ, ปหิโต อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโต, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺตํ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตน, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมา, ปหิตตฺตมฺหา, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมึ, ปหิตตฺตมฺหิ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตสุฯ

อาตุมา, อาตุมาโน, อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุมนา, อาตุเมน, อาตุมเนหิ, อาตุมเนภิ, อาตุมโน, อาตุมสฺส, อาตุมานํ อิจฺจาทิฯ

สขา ติฏฺฐติฯ

๑๔๘. อาโย โน จ สขา [ก. ๑๙๑; รู. ๑๓๐; นี. ๓๙๔]ฯ

สขโต โยนํ อาโย จ โน จ โหนฺติ วา อาโน จฯ

สขาโน, สขาโยฯ

๑๔๙. โนนาเสสฺวิ [ก. ๑๙๔; รู. ๑๓๑; นี. ๔๐๗]ฯ

โน, นา, เสสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วาฯ

สขิโนฯ

สุตฺตวิภตฺเตน ตฺตปจฺจยมฺหิ อิตฺตํ, ‘‘สขิตฺตํ กเรยฺย, สขิตฺตํ น กเรยฺยา’’ติ [เถรคา. ๑๐๑๗ (สขิตํ)] ปาฬีฯ

๑๕๐. โยสฺวํหิสฺมานํสฺวารง [ก. ๑๙๕-๖; รู. ๑๓๓-๔; นี. ๔๐๘-๙; โยสฺวํหิสุจารง (พหูสุ)]ฯ

โยสุ อํ, หิ, สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อารง โหติฯ ‘โฏเฏ วา’ติ สุตฺเตน อาราเทสโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติฯ

สขาโร ติฏฺฐนฺติฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส วิกปฺเปน เอตฺตํ, โภ สข, โภ สขา, โภ สเข, หเร สขา กิสฺส มํ ชหาสิ [ชา. ๑.๖.๙๔]ฯ

‘‘สขิ, สขีติ ทฺวยํ อิตฺถิยํ สิทฺธ’’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ

โภนฺโต สขาโน, โภนฺโต สขาโย, โภนฺโต สขิโน, โภนฺโต สขาโร, สขานํ, สขารํ, สขํ, สขาโน, สขาโย, สขิโน, สขาเร, สขาโร, สขินา, สขาเรน, สเขน, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํฯ

๑๕๑. สฺมานํสุ วา [ก. ๑๙๔, ๑๗๐; รู. ๑๒๐, ๑๓๑; นี. ๔๐๗, ๕๔๒]ฯ

สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วาฯ

สขีนํ, สขิสฺมา, สขิมฺหา, สขา, สขินา, สขารสฺมา, สขารมฺหา, สขารา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํ, สขีนํฯ

๑๕๒. เฏ สฺมึโน [ก. ๑๙๒; รู. ๑๓๕]ฯ

สขโต สฺมึโน เฏ โหติฯ นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํฯ

สเข, สขาเรสุ, สเขสุฯ ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ [ชา. ๑.๗.๙] ปาฬิฯ ปุริสาทินเยน โยนํ วิธิฯ

สมาเส ปน สพฺพํ ปุริสาทิรูปํ ลพฺภติ, ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] จ ปาฬิฯ ปาปสโข, ปาปสขา, ปาปสขํ, ปาปสเข, ปาปสเขน, ปาปสเขหิ, ปาปสเขภิ…เป.… ปาปสขสฺมึ, ปาปสขมฺหิ, ปาปสเข, ปาปสเขสุฯ

ยุวา คจฺฉติฯ

๑๕๓. โยนํ โนเน วา [ก. ๑๕๕, ๑๕๗; รู. ๑๓๗, ๑๔๐; นี. ๓๓๕, ๓๔๓]ฯ

ยุว, ปุมาทีหิ ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ

๑๕๔. โนนาเนสฺวา [ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓]ฯ

โน, นา, เนสุ ยุวาทีนํ อนฺโต อา โหติ วาฯ

ยุวาโน, ยุวานา, ยุวา, เห ยุว, เห ยุวา, เห ยุวาโน, เห ยุวา วา, ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว, ยุเวน, ยุวานาฯ

๑๕๕. ยุวาทีนํ สุหิสฺวานง [ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๓๗-๙, ๓๔๓]ฯ

ยุว, ปุมาทีนํ อนฺโต อานง โหติ วา สุ, หิสุฯ

ยุวาเนหิ, ยุเวหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวภิ, ยุวสฺสฯ

๑๕๖. ยุวา สสฺสิโนฯ

ยุวโต สสฺส อิโน โหติ วาฯ

ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมา, ยุวมฺหาฯ

๑๕๗. สฺมาสฺมึนํ นาเน [ก. ๑๕๖-๗-๘; รู. ๑๔๐-๒-๓]ฯ

ยุว, ปุมาทีหิ สฺมา, สฺมึนํ นา, เน โหนฺติ วาฯ ‘โนนาเนสฺวา’ติ นามฺหิ อาตฺตํฯ

ยุวานา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ, ยุวสฺส, ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุเว, ยุวาเน, ยุวาเนสุ, ยุเวสุฯ

รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘มฆว, ยุวาทีนมนฺตสฺส อานาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสู’’ติ [รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓] วุตฺตํฯ

ปุมา, ปุมาโน, เห ปุม, เห ปุมาฯ

๑๕๘. คสฺสํ [ก. ๑๕๓; รู. ๑๓๘; นี. ๓๓๓]ฯ

ปุมโต คสฺส อํ โหติ วาฯ

เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเมฯ

๑๕๙. นามฺหิ [ก. ๑๕๙; รู. ๑๓๙; นี. ๓๔๐]ฯ

นามฺหิ ปุมนฺตสฺส อา โหติ วาฯ

ปุมานา, ปุเมนฯ

๑๖๐. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ [ก. ๑๕๗, ๑๕๙; รู. ๑๓๙, ๑๔๐; นี. ๓๓๘, ๑๔๐]ฯ

นามฺหิ จ ส, สฺมาสุ จ ปุม, กมฺม, ถามทฺธานํ อนฺโต อุ โหติ วาฯ

ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมุโน, ปุมสฺส, ปุมานํ, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเมฯ

๑๖๑. ปุมา [ก. ๑๕๖; รู. ๑๔๒; นี. ๓๓๖]ฯ

ปุมโต สฺมึโน เน โหติ วาฯ ‘โนนาเนสฺวา’ติ ปุมนฺตสฺส อาตฺตํฯ

ปุมาเนฯ

๑๖๒. สุมฺหา จ [ก. ๑๕๘; รู. ๑๔๓; นี. ๓๓๙]ฯ

สุมฺหิ ปุมนฺตสฺส อา จ โหติ อาเน จฯ

ปุมาเนสุ, ปุมาสุ, ปุเมสุฯ

สิ, โยนํ ปุริสาทิวิธิ จ โหติ, ‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา [อป. เถร ๑.๑.๕๑๑], โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา [จริยา ๓.๔๙], อิตฺถี หุตฺวา สฺวชฺช ปุโมมฺหิ เทโว [ที. นิ. ๒.๓๕๔], ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล’’ติ [ชา. ๑.๘.๕๔] ปาฬีฯ

มฆวสทฺโท ยุวสทฺทสทิโสติ รูปสิทฺธิยํ [รู. ๖๖] วุตฺตํ, คุณวาทิคณิโกติ สทฺทนีติยํ [นี. ปท. ๒๒๐] อิจฺฉิโตฯ อฆนฺติ ทุกฺขํ ปาปญฺจ วุจฺจติ, น อฆํ มฆํ, สุขํ ปุญฺญญฺจ, มโฆ อิติ ปุราณํ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวาติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๙] อตฺโถ ปาฬิยํ ทิสฺสติฯ

ถามสทฺโท ปุริสาทิคโณ, ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามา, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโนฯ เสสํ ปุริสสมํฯ

อทฺธา วุจฺจติ กาโลฯ นาทฺเยกวจเนสุ-ทีเฆน อทฺธุนา, อทฺธนา, อทฺเธน, ทีฆสฺส อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธุนา, อทฺธุมฺหา, อทฺธุสฺมา, อทฺธา, อทฺธมฺหา, อทฺธสฺมา, อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธนิ, อทฺเธ, อทฺธมฺหิ, อทฺธสฺมินฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน อาคตํฯ เสสํ ยุวสทิสํฯ

อุปทฺธวาจโก อทฺธสทฺโท อิธ น ลพฺภติ, เอกํสตฺถวาจโก จ นิปาโต เอวฯ ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ อทฺธานสทฺโท ปน วิสุํ สิทฺโธ นปุํสกลิงฺโควฯ

มุทฺธสทฺเท ‘‘มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา, มุทฺธา เม ผลตุ สตฺตธา’’ อิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕; ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.ติสฺสตฺเถรวตฺถุ] สิโร วุจฺจติ, ‘‘ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๒.๗๐] มตฺถกํ วุจฺจติ, ตทุภยํ อิธ ลพฺภติ, สฺมึวจเน มุทฺธนีติ สิทฺธํ, เสสํ ยุวสมํฯ พาลวาจโก ปน ปุริสนโยฯ หตฺถมุฏฺฐิวาจโก อิตฺถิลิงฺโคฯ

อสฺมา วุจฺจติ ปาสาโณ, อุสฺมา วุจฺจติ กายคฺคิ, ภิสฺมา วุจฺจติ ภยานโก มหากาโยฯ

ตตฺถ อสฺมสทฺเท ‘‘ตํ เต ปญฺญาย ภินฺทามิ, อามํ ปกฺกํว อสฺมนา [สุ. นิ. ๔๔๕], มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ ปาฬีฯ เสสํ ยุวสมํฯ อุสฺมา, ภิสฺมาสทฺทาปิ ยุวสทิสาติ วทนฺติฯ

จูฬโมคฺคลฺลาเน มุทฺธ, คาณฺฑีวธนฺว, อณิม, ลฆิมาทโย จ อสฺมสทิสาติ วุตฺตํฯ

ยตฺถ สุตฺตวิธานํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา วา สุตฺตวิภตฺเตน วา รูปํ วิธิยติฯ

อิติ ราชาทิยุวาทิคณราสิฯ

อการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ

อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, สา ติฏฺฐติฯ

‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ โยสุ จ เอกวจเนสุ จ รสฺโส, ‘อโต โยน’มิจฺจาทินา วิธานํ, สา ติฏฺฐนฺติฯ

๑๖๓. สาสฺสํเส จานงฯ

อํ, เสสุ เค จ สาสทฺทสฺส อานง โหติฯ

โภ สาน, โภนฺโต สา, สํ, สานํ, เส, เสน, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมา, สมฺหา, สา, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมึ, สมฺหิ, เส, สาสุฯ

อถ วา ‘สาสฺสํเส จานง’อิติ สุตฺเต จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถปิ โหตีติกตฺวา สิโต เสสาสุ วิภตฺตีสุปิ อานง โหติ วา, มหาวุตฺตินา จ อานาเทสโต โยนํ โอฯ

สา คจฺฉติ, สาโน คจฺฉนฺติ, สา วา, เห ส, เห สา, เห สาน, เห สา, เห สาโน, สํ, สานํ, เส, สาเน อิจฺจาทิฯ

สทฺทนีติรูปํ วุจฺจเต –

สา ติฏฺฐติ, สา ติฏฺฐนฺติ, สาโน ติฏฺฐนฺติ, โภ สา, โภนฺโต สา, สาโน, สานํ, สาเน, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สาเน, สาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๑]ฯ

วตฺตหา วุจฺจติ สตฺโต [สกฺโก (อมรโกส, ๑-๑๔๕ คาถายํ)]ฯ

๑๖๔. วตฺตหา สนํนํ โนนานํฯ

วตฺตหโต สสฺส โน โหติ, นํวจนสฺส นานํ โหติฯ

วตฺตหาโน เทติ, วตฺตหานานํ เทติฯ เสสํ ยุวสทฺทสมํฯ

สทฺทนีติยํ ปน นา, เสสุ วตฺตหินา, วตฺตหิโนติ [นีติ. ปท. ๒๑๙; (ตตฺถ นามฺหิ วตฺตหานาติ ทิสฺสติ)] วุตฺตํฯ

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโนฯ ‘‘สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน’’ติปิ [สํ. นิ. ๑.๒๐๙] ปาฬิฯ โภ ทฬฺหธมฺมา, โภนฺโต ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมิโน, ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิฯ เสสํ ปุริสสมํฯ เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมาติฯ วิวฏจฺฉทสทฺเท ปน นามฺหิ อิตฺตํ นตฺถิ, เสสํ ทฬฺหธมฺมสมํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๐] จ ‘‘โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘] จ ทิฏฺฐตฺตา เอเต สทฺทา ปุริสรูปา อการนฺตาปิ ยุชฺชนฺติฯ

วุตฺตสิรา วุจฺจติ นวโวโรปิตเกโส, วุตฺตสิรา พฺราหฺมโณ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน, วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิฯ เสสํ ปุริสสมํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘กาปฏิโก มาณโว วุตฺตสิโร’’ติปิ [ม. นิ. ๒.๔๒๖] ทิสฺสติฯ

รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโมฯ รหา, รหา, รหิโน, รหานํ, รหิเน, รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ, รหสฺส, รหิโน, รหานํ…เป.… รหาเน, รหาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๗] สพฺพํ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ, อิธ ปน มหาวุตฺตินา สิทฺธํฯ

อิติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิฯ

อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ โลโป, มุนิ คจฺฉติฯ

๑๖๕. โลโป [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ

ฌ, ลโต โยนํ โลโป โหติฯ ‘โยโลปนีสุ ทีโฆ’ติ ทีโฆฯ

มุนี คจฺฉนฺติฯ

๑๖๖. โยสุ ฌิสฺส ปุเม [ก. ๙๖; รู. ๑๔๘; นี. ๒๕๙]ฯ

ปุลฺลิงฺเค โยสุ ฌสญฺญสฺส อิ-การสฺส ฏ โหติ วาฯ

มุนโย คจฺฉนฺติฯ

ฌิสฺสาติ กึ? รตฺติโย, ทณฺฑิโนฯ

ปุเมติ กึ? อฏฺฐีนิฯ

โภ มุนิ, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ มุนี, โภนฺโต มุนี, โภนฺโต มุนโย, มุนิํ, มุนี, มุนโย, มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมา, มุนิมฺหาฯ

๑๖๗. นา สฺมาสฺส [ก. ๒๑๕; รู. ๔๑; นี. ๔๔๒]ฯ

ฌ, ลโต สฺมาสฺส นา โหติ วาฯ

มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมึ, มุนิมฺหิ, มุนีสุฯ

อิสิ คจฺฉติ, อิสี, อิสโย, โภ อิสิ, โภ อิสี, โภนฺโต อิสี, โภนฺโต อิสโย อิจฺจาทิฯ

อคฺคิ ชลติ, อคฺคี, อคฺคโย, โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, โภนฺโต อคฺคี, โภนฺโต อคฺคโย อิจฺจาทิฯ

เอวํ กุจฺฉิ, มุฏฺฐิ, คณฺฐิ, มณิ, ปติ, อธิปติ, คหปติ, เสนาปติ, นรปติ, ยติ, ญาติ, สาติ, วตฺถิ, อติถิ, สารถิ, โพนฺทิ, อาทิ, อุปาทิ, นิธิ, วิธิ, โอธิ, พฺยาธิ, สมาธิ, อุทธิ, อุปธิ, นิรุปธิ, ธนิ, เสนานิ, กปิ, ทีปิ, กิมิ, ติมิ, อริ, หริ, คิริ, กลิ, พลิ, สาลิ, อญฺชลิ, กวิ, รวิ, อสิ, มสิ, เกสิ, เปสิ, ราสิ, อหิ, วีหิอิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา อกตรสฺเสหิปิ เกหิจิ ฌสญฺเญหิ โยนํ โน โหติ, ‘‘ฉ มุนิโน อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโน’’ติ [มหานิ. ๑๔] จ ‘‘ญาณุปปนฺนา มุนิโน วทนฺตี’’ติ จ ‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฐฏฺฐ ปติโน สิยุ’’นฺติ จ [ชา. ๒.๒๑.๓๔๔] ‘‘ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺฐนารีน’’ [วิ. ว. ๓๒๓] นฺติ จ ‘‘หํสาธิปติโน อิเม’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๓๘] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

คาถาสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ มุนิโต คสฺส เอตฺตญฺจ โหติ, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], ธมฺมทสฺโส ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], จิรํ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺฐ มหามุเน [อป. เถร ๑.๒.๑๖๘], ปฏิคฺคณฺห มหามุเน [อป. เถร ๑.๔๑.๘๓]ฯ ตุยฺหตฺถาย มหามุเนติ [อป. เถร ๑.๓.๓๔๕]ฯ

เตหิเยว อํวจนสฺส นญฺจ โหติ, ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ [สุ. นิ. ๒๑๐], มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ [ชา. ๑.๘.๔๔], ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๗], สพฺพกามสมิทฺธินํ [ชา. ๑.๑๓.๑๐๓]ฯ

อิสิสทฺเท ปน –

๑๖๘. เฏ สิสฺสิสิสฺมา [เฏ สิสฺสสฺมา (มูลปาเฐ)]ฯ

อิสิมฺหา สิสฺส เฏ โหติ วาฯ

โย โน’ชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๑๖๔]ฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตญฺจ โหติ, นิสีทาหิ มหาอิเส [ชา. ๒.๒๐.๑๑๔], ตฺวํ โน’สิ สรณํ อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๓๒๖], ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔]ฯ

๑๖๙. ทุติยสฺส โยสฺสฯ

อิสิมฺหา ทุติยสฺส โยสฺส เฏ โหติ วาฯ

สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส [ชา. ๑.๑๖.๓๑๔]ฯ

สมาเส ปน มเหสิ คจฺฉติ, มเหสี คจฺฉนฺติ, มเหสโย, มเหสิโนฯ อํวจเน มเหสินนฺติ สิชฺฌติฯ ‘‘สงฺคายิํสุ มเหสโย [วิ. ว. คนฺถารมฺภกถา เป. ว. คนฺถารมฺภกถา], วานมุตฺตา มเหสโย’’ติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ๑๑๓ ปิฏฺเฐ] จ ‘‘น ตํ สมฺมคฺคตา ยญฺญํ, อุปยนฺติ มเหสิโน, เอตํ สมฺมคฺคตา ยญฺญํ, อุปยนฺติ มเหสิโน [สํ. นิ. ๑.๑๒๐], ปหนฺตา มเหสิโน กาเม, เยน ติณฺณา มเหสิโน’’ติ จ ‘‘มเหสิํ วิชิตาวิน’’นฺติ [ม. นิ. ๒.๔๕๙] จ ‘‘สงฺฆญฺจาปิ มเหสินํ, กุญฺชรํว มเหสินํ, อุปคนฺตฺวา มเหสินํ [พุ. วํ. ๙.๑], ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ [ชา. ๒.๑๙.๗๐], กตกิจฺจํ มเหสิน’’นฺติ [ชา. ๒.๑๙.๑๐๒] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

อคฺคิสทฺเท –

๑๗๐. สิสฺสคฺคิโต นิ [ก. ๙๕; รู. ๑๔๕; นี. ๒๕๔; ‘สิสฺสาคฺคิโต นิ’ (พหูสุ)]ฯ

อคฺคิโต สิสฺส นิ โหติ วาฯ

อคฺคิ ชลติ, อคฺคินิ ชลติ, อคฺคี ชลนฺติ, อคฺคโย อิจฺจาทิฯ

ปาฬิยํ ปน ‘‘อคฺคิ, คินิ, อคฺคินี’’ติ ตโย อคฺคิปริยายา ทิสฺสนฺติ – ‘‘ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคี’’ติ [อ. นิ. ๗.๔๖] จ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ [สุ. นิ. ๑๙], มหาคินิ สมฺปชฺชลิโต [เถรคา. ๗๐๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๕๘] จ ‘‘อคฺคินิํ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ [สุ. นิ. ๖๗๕] จฯ เตสํ วิสุํ วิสุํ รูปมาลา ลพฺภติฯ

เสฏฺฐิ, ปติ, อธิปติ, เสนาปติ, อติถิ, สารถิสทฺเทหิ จ โยนํ โน โหติ, อํวจนสฺส นํ โหติ วา, เสฏฺฐิโน, เสฏฺฐินํ, ปติโน, ปตินํ, อธิปติโน, อธิปตินํ, เสนาปติโน, เสนาปตินํ, อติถิโน, อติถินํ, สารถิโน, สารถินนฺติฯ คหปตโย, ชานิปตโย อิจฺจาทีนิ นิจฺจรูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

อาทิสทฺเท –

‘รตฺถฺยาทีหิ โฏ สฺมึโน’ติ สฺมึโน โฏ โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิมฺหิ, อาโท, คาถาโท, ปาทาโทฯ ‘‘อาทิํ, คาถาทิํ, ปาทาทิํ’’ อิจฺจาทีสุ ปน อาธารตฺเถ ทุติยา เอว ‘‘อิมํ รตฺติํ, อิมํ ทิวสํ, ปุริมํ ทิสํ, ปจฺฉิมํ ทิสํ, ตํ ขณํ, ตํ ลยํ, ตํ มุหุตฺตํ’’ อิจฺจาทีสุ วิยฯ

อิทานิ สมาเส ฌิสฺส ฏาเทสาภาโว วุจฺจติฯ

๑๗๑. อิโตญฺญตฺเถ ปุเมฯ

ปุเม อญฺญปทตฺถสมาเส อิ-การมฺหา ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อุตฺตรปทตฺถสมาเสปิ กฺวจิ โยนํ โน, เน โหนฺติฯ

ปฐมาโยมฺหิ –

มิจฺฉาทิฏฺฐิโน, สมฺมาทิฏฺฐิโน, มุฏฺฐสฺสติโน, อุปฏฺฐิตสฺสติโน, อสาเร สารมติโน [ธ. ป. ๑๑], นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน [สํ. นิ. ๑.๑๖๘], อฏฺเฐเต จกฺกวตฺติโน, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน [สํ. นิ. ๕.๓๔], สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ [ธ. ป. ๑๒๖], โตมร’งฺกุสปาณิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓], ทณฺฑมุคฺครปาณิโน, อริยวุตฺติโน, นิปกา สนฺตวุตฺติโน อิจฺจาทิฯ

ทุติยาโยมฺหิ –

มุฏฺฐสฺสติเน, อุปฏฺฐิตสฺสติเน, อริยวุตฺติเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? มิจฺฉาทิฏฺฐี ชนา คจฺฉนฺติ, มิจฺฉาทิฏฺฐี ชเน ปสฺสติฯ

ครู ปน ‘‘โตมร’งฺกุสปาณโย, อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ [ก. ๒๕๓] รูปานิ อิธ อิจฺฉนฺติฯ

อญฺญตฺเถติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ธมฺเมฯ

ปุเมติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺฐินิโย อิตฺถิโย, มิจฺฉาทิฏฺฐีนิ กุลานิฯ

๑๗๒. เน สฺมึโน กฺวจิ [นี. ๔๕๓]ฯ

ปุเม อญฺญตฺเถ อิโต สฺมึโน กฺวจิ เน โหติฯ

กตญฺญุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน [ชา. ๑.๑๐.๗๘]ฯ สพฺพกามสมิทฺธิเน กุเล, ฉตฺตปาณิเน, ทณฺฑปาณิเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อีโตปิ สฺมึโน กฺวจิ เน โหติ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน [ชา. ๒.๑๙.๙๖], เทววณฺณิเน, พฺรหฺมวณฺณิเน, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน [เถรคา. ๑๑๘๒] อิจฺจาทิฯ

อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

อีการนฺเต ‘สิมฺหิ นา’นปุํสกสฺสา’ติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺสตฺตํ นตฺถิ, ‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โยสุ จ อํ, นา, ส, สฺมา, สฺมึ สุ จ ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ นิจฺจํ รสฺโส, ทณฺฑี คจฺฉติฯ ‘ชนฺตุ เหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, ทณฺฑี คจฺฉนฺติฯ

ปกฺเข –

๑๗๓. โยนํ โนเน ปุเม [ก. ๒๒๕; รู. ๑๕๑; นี. ๔๕๒, ๔๕๓]ฯ

ปุเม ฌสญฺญมฺหา อี-การโต ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ

ทณฺฑิโน คจฺฉนฺติ, โภทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, โภนฺโต ทณฺฑิโน, ทณฺฑิํฯ

๑๗๔. นํ ฌีโต [ก. ๒๒๔; รู. ๑๕๓; นี. ๔๕๑]ฯ

ปุเม ฌสญฺญมฺหา อี-การโต อํวจนสฺส นํ โหติ วาฯ

ทณฺฑินํฯ

๑๗๕. โน วา [’โน’ (พหูสุ)]ฯ

ปุเม ฌีโต ทุติยาโยสฺส โน โหติ วาฯ

ทณฺฑี, ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิฯ

๑๗๖. สฺมึโน นิํ [ก. ๒๒๖; รู. ๑๕๔; นี. ๔๑๖]ฯ

ฌีโต สฺมึโน นิ โหติ วาฯ

ทณฺฑินิฯ

‘เน สฺมึโน กฺวจี’ติ วิภตฺตสุตฺเตน สฺมึโน เน จ โหติ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุฯ

เอวํ จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี, จาคี, ภาคี, โภคี, โยคี, สงฺฆี, วาจี, ธชี, ภชี, กุฏฺฐี, รฏฺฐี, ทาฐี, ญาณี, ปาณี, คณี, คุณี, จมฺมี, ธมฺมี, สีฆยายี, ปาปการี, พฺรหฺมจารี, มายาวี, เมธาวี, ภุตฺตาวี, ภยทสฺสาวี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, ฉตฺตี, ปตฺตี, ทนฺตี, มนฺตี, สตฺตุฆาตี, สีหนาที, สามี, ปิยปฺปสํสีฯ อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี อิจฺจาทโยฯ คามณี, เสนานี, สุธี อิจฺจาทีสุ ปน สฺมึโน นิตฺตํ นตฺถิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา โยสุ ฌี-การสฺสปิ กฺวจิ ฏตฺตํ โหติ,

‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;

สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมึ ตุลฺยตา [ชา. ๑.๒.๑๐๓]ฯ

ปุริสาลู จ หตฺถโย, สญฺญตา พฺรหฺมจารโย [อ. นิ. ๖.๓๗], อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘หตฺถโย’ติ หตฺถิโน, ‘ปุริสาลู’ติ ปุริสโลลา พลวามุขยกฺขินิโย, ‘พฺรหฺมจารโย’ติ พฺรหฺมจาริโน, ‘อปเจ’ติ ปูเชยฺยฯ

สุสฺสปิ กฺวจิ เนสุ โหติ, สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน [ธ. ป. ๑๙๗], เวริเนสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อเวริโนฯ ตตฺถ ‘เวริเนสู’ติ เวรีจิตฺตวนฺเตสุฯ

สมาเสปิ ปฐมาโยสฺส โนตฺตํ, ทุติยาโยสฺส โนตฺตํ เนตฺตญฺจ โหติฯ ตตฺถ ทฺเว โนตฺตานิ ปากฏานิฯ เนตฺตํ ปน วุจฺจเต, ‘‘อสฺสมเณ สมณมานิเน [อ. นิ. ๘.๑๐], นเร ปาณาติปาติเน [อิติวุ. ๙๓], มญฺชุเก ปิยภาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], มาลธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๗], กาสิกุตฺตมธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๕], วณฺณวนฺเต ยสสฺสิเน [ที. นิ. ๒.๒๘๒], จาปหตฺเถ กลาปิเน, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน [ชา. ๒.๒๑.๑๑๑], พฺราหฺมเณ เทววณฺฑิเน, สมุทฺธรติ ปาณิเน [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๗], เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๖] ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘ภสฺสรวณฺณิเน’ติ ปภสฺสรวณฺณวนฺเตฯ สฺมึโน เนตฺเต ปน ‘‘มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน’’ อิจฺจาทีนิ [ชา. ๒.๑๙.๙๖] ปุพฺเพ วุตฺตาเนวฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

ภิกฺขาทิคณราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, ภิกฺขุฯ โยนํ โลเป ทีโฆ, ภิกฺขูฯ

ปกฺเข –

๑๗๗. ลา โยนํ โว ปุเม [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔]ฯ

ปุเม ลสญฺเญหิ อุวณฺเณหิ โยนํ โว โหติ วาติ โยนํ โวฯ

๑๗๘. เวโวสุ ลุสฺส [ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐]ฯ

ปุเม เว, โวสุ ปเรสุ ลสญฺญสฺส อุ-การสฺส ฏ โหติฯ

ภิกฺขโวฯ

ลุสฺสาติ กึ? สยมฺภุโวฯ

โภ ภิกฺขุ, โภ ภิกฺขู, โภนฺโต ภิกฺขูฯ

๑๗๙. ปุมาลปเน เวโว [ก. ๑๑๖; รู. ๑๕๗; นี. ๒๙๑]ฯ

ปุเม อาลปเน ลสญฺญมฺหา อุ-การโต โยสฺส เว, โว โหนฺติ วาฯ

โภนฺโต ภิกฺขเว, อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ [ม. นิ. ๑.๑], เทวกายา อภิกฺกนฺตา, เต วิชานาถ ภิกฺขโว [ที. นิ. ๒.๓๓๔], ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว, ภิกฺขุนาฯ ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆ, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุฯ

เอวํ มงฺกุ, มจฺจุ, อุจฺฉุ, ปฏุ, ภาณุ, เสตุ, เกตุ, สตฺตุ, สินฺธุ, พนฺธุ, การุ, เนรุ, เมรุ, รุรุ, เวฬุ อิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

เหตุ, ชนฺตุ, กุรุสทฺเทสุ ‘ชนฺตุเหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, เหตุ ธมฺโม, เหตู ธมฺมา, อตีเต เหตโว ปญฺจฯ

๑๘๐. โยมฺหิ วา กฺวจิ [ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐]ฯ

โยสุ ลสญฺญิโน อุ-การสฺส กฺวจิ ฏ โหติ วาฯ

อตีเต เหตโย ปญฺจฯ

วาติ กึ? เหตุโยฯ

กฺวจีติ กึ? ภิกฺขโวฯ

โภ เหตุ, โภ เหตู, โภนฺโต เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วา, เหตุํ, เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วาฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

ชนฺตุ คจฺฉติ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย วาฯ

๑๘๑. ชนฺตาทิโต โน จ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔; ‘ชนฺตฺวาทิโต’ (พหูสุ)]ฯ

ปุเม ชนฺตาทิโต โยนํ โน จ โหติ โว จฯ

ชนฺตุโน, ชนฺตโว, โภชนฺตุ, โภชนฺตู, โภนฺโต ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโวฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

กุรุ, กุรู, กุรโย, กุรุโย, กุรุโน, กุรโวติ สพฺพํ ชนฺตุสมํฯ

‘‘อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยาตุ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๒], นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๑], อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยามี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๔] ทิสฺสนฺติฯ

มหาวุตฺตินา ลโตปิ อํวจนสฺส กฺวจิ นํ โหติ, ‘‘กิมตฺถินํ ภิกฺขุนํ อาหุ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคเทสิํ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคชีวิํ, พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’’นฺติ ทิสฺสนฺติ, ตถา ‘‘โรคนิฑฺฑํ ปภงฺคุนํ, โภคานญฺจ ปภงฺคุนํ [ธ. ป. ๑๓๙], วิญฺญาณญฺจ วิราคุน’’นฺติ จฯ ตตฺถ ‘กิมตฺถิน’นฺติ กึสภาวํ, ‘มคฺคเทสิ’นฺติ มคฺคํ เทเสนฺตํ, ‘มคฺคชีวิ’นฺติ มคฺเค ชีวนฺตํ, ‘โรคนิฑฺฑ’นฺติ โรคานํ กุลาวกภูตํ, ‘ปภงฺคุน’นฺติ ปภิชฺชนสีลํ, ‘วิราคุน’นฺติ วิรชฺชนสีลํฯ กตฺถจิ ปฐมนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตตฺถ นาคโมฯ

อิติ ภิกฺขาทิคณราสิฯ

สตฺถาทิคณราสิ

สตฺถาทิราสิ

๑๘๒. ลฺตุปิตาทีนมา สิมฺหิ [ก. ๒๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๔๑๑]ฯ

สิมฺหิ ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ สตฺถุ, กตฺตุอิจฺจาทีนํ ปิตาทีนญฺจ อุ-กาโร อา โหติฯ ‘คสีน’นฺติ โลโปฯ

สตฺถาฯ

๑๘๓. ลฺตุปิตาทีนมเส [ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๒]ฯ

สมฺหา อญฺญสฺมึ วิภตฺติคเณ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติฯ

๑๘๔. อารงฺสฺมา [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ

อารงฺโต โยนํ โฏ โหติฯ

สตฺถาโรฯ

๑๘๕. เค อ จ [ก. ๒๔๖; รู. ๗๓; นี. ๔๗๖, ๔๗๘-๙]ฯ

เค ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร โหติ อ จ อา จฯ โภสตฺถ, โภ สตฺถา, โภนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํฯ

๑๘๖. โฏเฏ วา [ก. ๒๐๕; รู. ๒๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ

อารงฺโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติ วาฯ เอตฺถ จ วาสทฺโท สขสทฺเท วิกปฺปนตฺโถ ตตฺถ วิธฺยนฺตรสพฺภาวาฯ ปุน โฏคฺคหณํ ลหุภาวตฺถํฯ

สตฺถาโร, สตฺถาเรฯ

๑๘๗. ฏา นาสฺมานํ [ก. ๒๐๗, ๒๗๐; รู. ๑๖๑, ๑๒๐; นี. ๔๒, ๕๔๒]ฯ

อารงฺโต นา, สฺมานํ ฏา โหติฯ

สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ

๑๘๘. โลโป [ก. ๒๐๓; รู. ๑๖๒; นี. ๔๑๘]ฯ

ลฺตุ, ปิตาทีหิ สโลโป โหติ วาฯ

สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโนฯ

๑๘๙. นํมฺหิ วา [ก. ๒๐๑; รู. ๑๖๓; นี. ๔๑๖]ฯ

นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติ วาฯ อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถารานํ เอกา นิฏฺฐา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺฐาติ [อ. นิ. ๓.๑๒๗]ฯ สตฺถูนํฯ

๑๙๐. อา [ก. ๒๐๒; รู. ๑๖๔; นี. ๔๑๗]ฯ

นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อา โหติ วาฯ

สตฺถานํ, สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ, สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถูนํ, สตฺถารานํ, สตฺถานํฯ

๑๙๑. ฏิ สฺมึโน [ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕; นี. ๔๒๒]ฯ

อารงฺโต สฺมึโน ฏิ โหติฯ

๑๙๒. รสฺสารง [ก. ๒๐๘; รู. ๑๖๖; นี. ๔๒๔]ฯ

สฺมึมฺหิ ปเร อารงฺกโต รสฺโส โหติฯ

สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ

พหุลาธิการา นา, สฺมาสุ สตฺถุนาติ จ สุมฺหิ สตฺถูสูติ จ สิทฺธํฯ ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา, ปูชํ ลพฺภติ ภตฺตุสู’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๑๗] ปาฬิฯ ‘ภตฺตุสู’ติ สามีสุ, ‘ภตฺตาสู’ติปิ ปาโฐฯ

‘ลฺตุปิตาทีนมเส’ติ อเสคฺคหเณน โตมฺหิ อารง โหติ [นี. ๔๑๔], ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆเฏนฺตี’’ติ [มหานิ. ๒๗] ปาฬิฯ

เอวํ กตฺตา, ภตฺตา, คนฺตา, เชตา, ชเนตา, เฉตฺตา, เฉทิตา, วิญฺญาตา, วิญฺญาเปตา, อุฏฺฐาตา, อุฏฺฐาเปตา, ตริตา, ตาเรตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, เนตา, เนตฺตา, โปเสตา, เภตฺตา, ยาตา, วตฺตา, เสตา, หนฺตา, สกมนฺธาตา, มหามนฺธาตา อิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา โยนํ อา โหติ, อวิตกฺกิตา คพฺภมุปวชนฺติ [ชา. ๑.๑๓.๑๓๘ (วิสทิสํ)], เต ภิกฺขู พฺรูเหตา สุญฺญาคารานํฯ

อมจฺจวาจีหิ กตฺตุ, ขตฺตุสทฺเทหิ คสฺส เอตฺตํ, อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๐], นตฺถิ โภ ขตฺเต ปโรโลโก [ที. นิ. ๒.๔๐๘]ฯ

เค ปเร อารง จ โหติ, ปุจฺฉาม กตฺตาร อโนมปญฺญ, ‘‘กตฺตารํ อโนมปญฺญ’’นฺติปิ [ชา. ๑.๑๐.๒๘] ยุชฺชติฯ

อํมฺหิ ปเร ปุพฺพสฺสรโลโป จ โหติ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ ชหนฺติ อิตฺถิโยฯ ‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๔๘] ทิฏฺฐตฺตา กตฺตุนา, คนฺตุนา อิจฺจาทีนิปิ ยุชฺชนฺติฯ

เนตฺตุมฺหา สฺมึโน เอตฺตํ [นี. ๔๓๐], เนตฺเต อุชุํ คเต สติ [ชา. ๑.๔.๑๓๓], เอเต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, กตฺตา อิตฺถี, กตฺตา ปุริโส, กตฺตา กุลํ อิจฺจาทิฯ

อิติ สตฺถาทิราสิฯ

ปิตาทิราสิ

ปิตา คจฺฉติฯ

๑๙๓. ปิตาทีนมนตฺตาทีนํ [ก. ๒๐๙; รู. ๑๖๘; นี. ๔๒๕; ‘ปิตาทีนมนตฺวาทีนํ’ (พหูสุ)]ฯ

นตฺตาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนํ อารงกโต รสฺโส โหติฯ

ปิตโร, โภ ปิต, โภ ปิตา, โภนฺโต ปิตโรฯ ปิตรํ, ปิตุํ วาฯ ‘‘มาตุํ ปิตุญฺจ วนฺทิตฺวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๙] ทิสฺสติฯ

ปิตโร, ปิตเร, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตานํ, ปิตุสฺมึ, ปิตุมฺหิ, ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุฯ

อนโณ ญาตินํ โหติ, เทวานํ ปิตุนญฺจ โส [ชา. ๒.๒๒.๑๒๖], มาตาปิตูนํ อจฺจเยน, ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย [ชา. ๒.๑๗.๓๙]ฯ

เอวํ ภาตา, ภาตโร, ชามาตา, ชามาตโรอิจฺจาทิฯ

อนตฺตาทีนนฺติ กึ? นตฺตา, นตฺตาโร, นตฺตารํ, นตฺตาโร, นตฺตาเร อิจฺจาทิฯ ตถา ปนตฺตุสทฺโทปิฯ

มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา ปน อิตฺถิลิงฺคา เอว, มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา, โภติ มาเต วา, ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ [อ. นิ. ๗.๕๓] ทิสฺสติฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํฯ โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตุํ, มาตโร, มาตเร, มาตุยา, มาตรา, มาตเรหิ, มาตเรภิ, มาตูหิ, มาตูภิ, มาตุ, มาตุสฺส, มาตุยาฯ ‘‘มาตุสฺส สรติ, ปิตุสฺส สรตี’’ติ [รู. ๑๖๙; นี. ๑๖๐ ปิฏฺเฐ] สตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘พุทฺธมาตุสฺส สกฺการํ, กโรตุ สุคโตรโส’’ติ [อป. เถรี. ๒.๒.๒๕๙] จ ทิสฺสติฯ มาตูนํ, มาตานํ, มาตรานํฯ ปญฺจมีรูปํ ตติยาสมํฯ ฉฏฺฐีรูปํ จตุตฺถีสมํฯ มาตุสฺมึ, มาตุมฺหิ, มาตริ, มาตุยา, มาตุยํ, มาตเรสุ, มาตูสุฯ เอวํ ธีตุ, ทุหิตุสทฺทาฯ

วิเสสวิธิมฺหิ คาถาสุ มหาวุตฺตินา มาตุ, ปิตุสทฺเทหิ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ ยา โหติ, สฺมึโน ปน ยญฺจ โหติ, อนฺตโลโป จฯ มตฺยา กตํ, มตฺยา เทติ, มตฺยา อเปติ, มตฺยา ธนํ, มตฺยา ฐิตํฯ มตฺยํ ฐิตํฯ เอวํ เปตฺยา กตํอิจฺจาทิ, อิธ วุทฺธิฯ

อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา, สญฺจตฺโต ปิตรา อหํ [ชา. ๒.๒๒.๒๙]ฯ มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑], อหญฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ [ชา. ๒.๑๘.๕๙], สพฺพํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมวฯ

สตฺถุ, ปิตาทีนํ สมาเส วิธานํ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติฯ

อิติ ปิตาทิราสิฯ

อิติ สตฺถาทิคณราสิฯ

อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ โลโป, สยมฺภู คจฺฉติฯ ‘โลโป’ติ โยนํ โลโป, สยมฺภู คจฺฉนฺติฯ

ปกฺเข –

‘ชนฺตาทิโต โน จา’ติ โยนํ โว, โน, สยมฺภุโว, สยมฺภุโนฯ

‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, โภนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโนฯ

‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ อมาทีสุ เอกวจเนสุ นิจฺจํ รสฺโส, สยมฺภุํ, คาถายํ ‘สยมฺภุน’นฺติปิ ยุชฺชติฯ

สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโนฯ สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุฯ

เอวํ อภิภู, ปราภิภู, เวสฺสภู, โคตฺรภู, วตฺรภู อิจฺจาทิฯ เสเสสุ ปน โยนํ โน เอว ลพฺภติ, จิตฺตสหภุโน ธมฺมา [ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๑]ฯ

๑๙๔. กูโต [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔]ฯ

ปุเม กูปจฺจยนฺเตหิ โยนํ โน โหติ วาฯ

สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

วิญฺญู, วทญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญู, มตฺตญฺญู, วิทูฯ อิธ กูสทฺเทน รูปจฺจยนฺตาปิ คยฺหนฺติ, เวทคู, ปารคูฯ ตถา ภีรู, ปภงฺคู, วิราคูอิจฺจาทิ จฯ

อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

โอการนฺโต ปน โคสทฺโท เอว, โส ปุพฺเพ วุตฺโตเยวฯ

ปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

นปุํสกลิงฺคราสิ

อการนฺตนปุํสก จิตฺตาทิราสิ

อถ นปุํสกลิงฺคํ ทีปิยเตฯ ตํ ปน ปญฺจวิธํ อทนฺตํ, อิทนฺตํ อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตนฺติฯ

๑๙๕. อํ นปุํสเก [ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐]ฯ

นปุํสเก อโต สิสฺส อํ โหติฯ

จิตฺตํฯ

๑๙๖. โยนํ นิ [ก. ๒๑๘; รู. ๑๙๖; นี. ๔๔๕]ฯ

นปุํสเก อโต โยนํ นิ โหติฯ ‘โยโลปนีสู’ติ นิมฺหิ ทีโฆฯ

จิตฺตานิฯ

๑๙๗. นีนํ วา [ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕; ‘นีน วา’ (พหูสุ)]ฯ

อโต นีนํ ฏา, เฏ โหนฺติ วาฯ

จิตฺตา, เห จิตฺต, เห จิตฺตา, เห จิตฺตานิ, เห จิตฺตา วา, จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต, จิตฺเตนฯ เสสํ ปุริสสมํฯ

เอวํ ทกํ, อุทกํ, สุขํ, ทุกฺขํ, มุขํ, องฺคํ, ลิงฺคํ, สิงฺคํ, อฆํ, สจฺจํ, นจฺจํ, รชฺชํ, ปชฺชํ, อมฺพุชํ, ธญฺญํ, ถญฺญํ, อรญฺญํ, ปุญฺญํ, กิลิฏฺฐํ, ปิฏฺฐํ, ภณฺฑํ, ตุณฺฑํ, ญาณํ, ตาณํ, เลณํ, กรณํ, จรณํ, ฉตฺตํ, เขตฺตํ, เนตฺตํ, อมตํ, โสตํ, ปีฐํ, วตฺถํ, ปทํ, คทํ, อาวุธํ, กานนํ, ฆานํ, ฌานํ, ทานํ, ธนํ, วนํ, ปาปํ, ทุมํ, หทยํ, จีรํ, จีวรํ, กุลํ, มูลํ, พลํ, มงฺคลํ, ภิสํ, สีสํ, โลหํอิจฺจาทโยฯ

อิติ จิตฺตาทิราสิฯ

กมฺมาทิราสิ

กมฺมสทฺเท –

๑๙๘. นาสฺเสโน [ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑]ฯ

กมฺมาทีหิ นาสฺส เอโน โหติ วาฯ

กมฺเมน, กมฺมนาฯ

‘ปุมกมฺมถามทฺธาน’นฺติ สุตฺเตน นา, สฺมาสุ อุตฺตํ, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมนา, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโนฯ

๑๙๙. กมฺมาทิโต [ก. ๑๙๗; รู. ๑๒๕; นี. ๔๐๔]ฯ

กมฺมาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วาฯ

กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเมฯ เสสํ จิตฺตสมํฯ

กมฺม จมฺม ฆมฺม อสฺม เวสฺม อทฺธ มุทฺธ อห พฺรหฺม อตฺตอาตุมา กมฺมาทิฯ กมฺมนิ, จมฺมนิฯ ‘‘กึ ฉนฺโท กิมธิปฺปาโย, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๑] จ ‘‘กึ ปตฺถยํ มหาพฺรหฺเม, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๓.๘๓] จ ‘‘มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ จ ‘‘ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนี’’ติ จ ทิสฺสนฺติฯ อทฺธนิ, มุทฺธนิ, อหนิ, พฺรหฺมนิ, อตฺตนิ, อาตุมนิ, สพฺพเมตํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมว จฯ ตตฺถ ‘สมฺมสี’ติ อจฺฉสิ, ‘ฆมฺมนี’ติ คิมฺหกาเล อาตเป วา, ‘อสฺมนี’ติ ปาสาเณ, ‘เวสฺมนี’ติ ฆเรฯ

อิติ กมฺมาทิราสิฯ

๒๐๐. อํ นปุํสเก [ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐; ‘อํงํ นปุํสเก’ (พหูสุ)?]ฯ

นปุํสเก สิมฺหิ นฺตุสฺส อํ โหติ วาฯ สิโลโปฯ

คุณวํ กุลํฯ

ปกฺเข –

สิมฺหิ มหาวุตฺตินา นฺตุสฺส อนฺโต อ โหติ, ตโต สิสฺส อํ โหติ, คุณวนฺตํ กุลํฯ

‘ยฺวาโท นฺตุสฺสา’ติ ยฺวาทีสุ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, เห คุณว, เห คุณวา, เห คุณวนฺตานิ, เห คุณวนฺตา, คุณวํ, คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน, คุณวตา กุเลนฯ สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

สติมํ กุลํ, สติมนฺตํ กุลํ อิจฺจาทิฯ

คจฺฉํ กุลํ, คจฺฉนฺตํ กุลํ, คจฺฉนฺตานิ กุลานิ อิจฺจาทิฯ

อิติ อการนฺตนปุํสกราสิฯ

อิการนฺตนปุํสกราสิ

อฏฺฐิ ติฏฺฐติ, อฏฺฐี ติฏฺฐนฺติฯ

๒๐๑. ฌลา วา [ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔]ฯ

นปุํสเก ฌ, ลโต โยนํ นิ โหติ วาฯ ‘โยโลปนีสู’ติ ทีโฆฯ

อฏฺฐีนิ, เห อฏฺฐิ, เห อฏฺฐี, เห อฏฺฐีนิ, เห อฏฺฐี วา, อฏฺฐิํ, อฏฺฐินํ, อฏฺฐีนิ, อฏฺฐี, อฏฺฐินา, อฏฺฐีหิ, อฏฺฐีภิฯ เสสํ มุนิสมํฯ

สมาเสปิ สมฺมาทิฏฺฐิ กุลํ, สมฺมาทิฏฺฐีนิ กุลานิ อิจฺจาทิ, โยนํ โน, เน นตฺถิฯ

สฺมึมฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิสฺมึ, สมฺมาทิฏฺฐิมฺหิ, สมฺมาทิฏฺฐินิ, สมฺมาทิฏฺฐิเน กุเล, อริยวุตฺติเน กุเล อิติ วตฺตพฺพํฯ

เอวํ อกฺขิ, อจฺฉิ, สตฺถิ, ทธิ, วาริ อิจฺจาทโยฯ

อิติ อิการนฺตนปุํสกราสิฯ

อีการนฺตนปุํสกราสิ

อีการนฺเต ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺโส, ทณฺฑิ กุลํ, ทณฺฑีนิ กุลานิ, โยนํ โลเป ทณฺฑีฯ

‘เค วา’ติ รสฺโส, เห ทณฺฑิ, เห ทณฺฑี วา, เห ทณฺฑีนิ, เห ทณฺฑี, ทณฺฑิํ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑีนิ, ทณฺฑี, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิฯ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

สมาเสปิ สีฆยายิ จิตฺตํ, สีฆยายีนิ, สีฆยายี, เห สีฆยายิ, เห สีฆยายี วา, เห สีฆยายีนิ, เห สีฆยายี, สีฆยายิํ, สีฆยายินํ, สีฆยายีนิ อิจฺจาทิฯ

เอวํ สุขการิ ทานํ, จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี อิจฺจาทโย กุลสมฺพนฺธิโน จ เวทิตพฺพาฯ

อิติ อีการนฺตนปุํสกราสิฯ

อุการนฺตนปุํสกราสิ

อายุ ติฏฺฐติ, ‘ฌลา วา’ติ โยนํ นิตฺเต โลเป จ ทีโฆ, อายูนิ, อายู, เห อายุ, เห อายู, เห อายูนิ, เห อายู, อายุํ, อายุนํ, อายูนิ, อายูฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺเคปิ วตฺตติ, ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ [ที. นิ. ๒.๓๖๙], อายุญฺจ โว กีวตโก นุ สมฺม [ชา. ๑.๑๕.๒๐๕], อายุ นุ ขีโณ มรณญฺจ สนฺติเก, น จายุ ขีโณ มรณญฺจ ทูเร’’ติ ปาฬิปทานิฯ

เอวํ จกฺขุ, หิงฺคุ, สิคฺคุ, ชตุ, วตฺถุ, มตฺถุ, มธุ, ธนุ, ติปุ, ทารุ, วสุ, อสฺสุ อิจฺจาทโยฯ

๒๐๒. อมฺพาทีหิ [ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔; ‘อมฺพาทีหิ’ (พหูสุ)]ฯ

อมฺพุ, ปํสุอิจฺจาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วาฯ

ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป คตํฯ เสสํ อายุสมํฯ จิตฺรคุ, วหคุ, ทิคุ อิจฺจาทโยปิ อุการนฺตปกติกา เอวาติฯ

อิติ อุการนฺตนปุํสกราสิฯ

อูการนฺตนปุํสกราสิ

สิมฺหิ รสฺโส, โคตฺรภุ ญาณํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภู, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู, เห โคตฺรภูนิ, เหโคตฺรภู, โคตฺรภุํ, โคตฺรภุนํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภูฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ เอวํ สยมฺภุ ญาณํ, อภิภุ ฌานํ อิจฺจาทิฯ

อิติ อูการนฺตนปุํสกราสิฯ

นปุํสกลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สพฺพาทิราสิ

อถ สพฺพนามานิ ทีปิยนฺเตฯ

สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อญฺญ, อญฺญตร, อญฺญตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, ตฺย, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ,ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิมานิ อฏฺฐวีสติ สพฺพนามานิ นามฯ สพฺเพสํ ลิงฺคตฺถานํ สาธารณานิ นามานิ สพฺพนามานิฯ

ตตฺถ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถฯ

กตร, กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ

อุภยสทฺโท ทฺวินฺนํ อวยวานํ สมุทายตฺโถฯ

อิตรสทฺโท เอกโต วุตฺตสฺส ปฏิโยคีวจโนฯ

อญฺญสทฺโท ยถาธิคตมฺหา อปรวจโนฯ

อญฺญตร, อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ

ปุพฺพาทโย สทฺทา ทิสา, กาลาทิววตฺถานวจนาฯ

ยสทฺโท อนิยมตฺถวจโนฯ

ต, ตฺยสทฺทา ปรมฺมุเข ทูรวจนาฯ

เอตสทฺโท ปรมฺมุเข สมีปวจโน, สมฺมุเข ทูรวจโนฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอเตติ จกฺขุปถํ อติกฺกมิตฺวา ทูรคเต สนฺธายาหา’’ติ [ชา. อฏฺฐ ๔.๑๕.๑๐๔] วุตฺตํ, ตสฺมา ตสทฺทตฺเถปิ วตฺตติฯ

อิมสทฺโท สมฺมุเข สมีปวจโนฯ

อมุสทฺโท ทูรวจโนฯ สมีป, ทูรตา จ ปริกปฺปพุทฺธิวเสนาปิ โหติฯ

กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถฯ

เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺโถ อญฺญตฺโถ จฯ

อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโยฯ

ตตฺถ ตฺยสทฺโทปิ พหุลํ ทิสฺสติฯ ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺฐิตา, พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ [ชา. ๒.๒๑.๑๒๐], กถํ นุ วิสฺสเส ตฺยมฺหิ [ชา. ๑.๑๖.๒๘๘], อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิอิจฺจาทิ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔]ฯ

‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโย, ฆสญฺโญ, สิโลโป, สพฺพา อิตฺถี, สพฺพา, สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา, เห สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพายฯ

๒๐๓. ฆปาสสฺส สฺสา วา [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙]ฯ

ฆ, ปสญฺเญหิ สพฺพนาเมหิ สสฺส สฺสา โหติ วาฯ

๒๐๔. โฆสฺสํสฺสาสฺสายํติํสุ [ก. ๖๖; รู. ๒๐๕; นี. ๒๑๓]ฯ

สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติฯ

สพฺพสฺสาฯ

๒๐๕. สํสานํ [ก. ๑๖๘; รู. ๒๐๓; นี. ๓๕๓, ๓๖๘]ฯ

สพฺพาทีหิ นํวจนสฺส สํ, สานํ โหนฺติฯ

สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพายํฯ

๒๐๖. สฺมึโน สฺสํ [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙]ฯ

สพฺพาทีหิ สฺมึโน สฺสํ โหติ วาฯ

สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุฯ

สทฺทนีติยํ นา, สฺมา, สฺมึนมฺปิ สฺสาเทโส วุตฺโต [นี. ๓๖๖]ฯ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิํ [ปารา. ๔๔๓], กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ [ปารา. ๒๙๐] ปาฬิฯ อิธ ปน สุตฺตวิภตฺเตน สาธิยติฯ สพฺพสฺสา กตํ, สพฺพสฺสา อเปติ, สพฺพสฺสา ฐิตํฯ

สพฺโพ ปุริโสฯ

๒๐๗. โยนเมฏ [ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗]ฯ

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฏ โหติฯ

สพฺเพ ปุริสาฯ

อโตตฺเวว? สพฺพา อิตฺถิโย, อมู ปุริสาฯ

เห สพฺพ, เห สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพนฯ

๒๐๘. สพฺพาทีนํ นํมฺหิ จ [ก. ๑๐๒; รู. ๒๐๒; นี. ๒๗๐]ฯ

นํมฺหิ จ สุ, หิสุ จ สพฺพาทีนํ อสฺส เอ โหติฯ

สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ

จูฬนิรุตฺติยํ ปน สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ วุตฺตํ, สพฺพา อเปติ, สพฺเพ ปติฏฺฐิตนฺติฯ ‘‘สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา สวตี’’ติ จ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕] จ ปาฬีฯ ตตฺถ ‘ตฺยาห’นฺติ เต+อหํ, ตสฺมึ มนฺเตติ อตฺโถฯ

สพฺพนาเมหิ จตุตฺถิยา อายาเทโสปิ ทิสฺสติ, ‘‘ยาย โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิฯ โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโต’’ติ [เถรคา. ๑๗๖] จ ‘‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาถ, ตเมว อตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาถา’’ติ จ [ที. นิ. ๑.๒๖๓] ‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๗๐] จ ปาฬีฯ

สพฺพํ จิตฺตํฯ

๒๐๙. สพฺพาทีหิฯ

สพฺพาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติฯ

สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

พหุลาธิการา กฺวจิ นิสฺส ฏา, เฏปิ โหนฺติฯ ปาฬิยํ ปน นิสฺส ฏา, เฏปิ ทิสฺสนฺติ- ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเชฯ นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร [พุ. วํ. ๒.๘๒]ฯ กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๐]ฯ เอวํ กตร, กตมสทฺทาปิ เญยฺยาฯ

อุภยสทฺเท อิตฺถิ, ปุเมสุ อุภยา, อุภโยติ ปฐเมกวจนรูปํ อปฺปสิทฺธํฯ มหาวุตฺตินา โยนํ โฏ วา โหติ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยํ อิตฺถิํ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยาย, อุภยาหิ, อุภยาภิฯ เสสํ สพฺพสมํฯ

อุภโย ปุริสา, อุภเย ปุริสา, อุภยํ, อุภโย, อุภเย, อุภเยน, อุภเยหิ, อุภเยภิ, อุภยสฺส, อุภเยสํ, อุภเยสานํฯ สพฺพสมํฯ

อุภยํ กุลํ ติฏฺฐติ, อุภยานิ, อุภยํ, อุภยานิฯ สพฺพสมํฯ ‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวญฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], โตเทยฺย, กปฺปา อุภโย, อิเธกรตฺติํ อุภโย วเสม, อุภเย เทวมนุสฺสา, อุภเย วสามเส’’ติ ปาฬิฯ

๒๑๐. สฺสํสฺสาสฺสาเยสิตเรกญฺเญติมานมิ [ก. ๖๓; รู. ๒๑๗; นี. ๒๑๐; ‘สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกญฺเญภิมานมิ’ (พหูสุ)]ฯ

สฺสมาทีสุ อิตรา, เอกา, อญฺญา, เอตา, อิมาสทฺทานํ อิ โหติฯ

อิตริสฺสา กตํ, อิตริสฺสา เทติ, อิตริสฺสา อเปติ, อิตริสฺสา ธนํ, อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ ฐิตํฯ เสสํ สพฺพสมํฯ

อญฺญา, อญฺญา, อญฺญาโย, อญฺญํ, อญฺญา, อญฺญาโย, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญาหิ, อญฺญาภิ, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญาสํ, อญฺญาสานํ, อญฺญิสฺสา, อญฺญาหิ, อญฺญาภิ, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญาสํ, อญฺญาสานํ, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญายํ, อญฺญิสฺสํ, อญฺญาสุฯ เสสลิงฺเคสุ สพฺพสมํฯ

‘‘อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ [ปารา. ๗๓] ปาฬิ, อิธ สุตฺตวิภตฺเตน สิชฺฌติฯ เสสํ อญฺญตร, อญฺญตเมสุ สพฺพสมํฯ

อิติ สพฺพาทิอฏฺฐกราสิฯ

ปุพฺพา อิตฺถี, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพํ, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาหิ, ปุพฺพาภิ, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาสํ, ปุพฺพาสานํ, สตฺตมิยํ ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพายํ, ปุพฺพสฺสํ, ปุพฺพาสุฯ

๒๑๑. ปุพฺพาทีหิ ฉหิ [ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗; จํ. ๒.๑.๑๕; ปา. ๑.๑.๓๔]ฯ

เตหิ ฉหิ โยนํ เอฏ โหติ วาฯ

ปุพฺเพ, ปุพฺพา, ปเร, ปรา, อปเร, อปรา, ทกฺขิเณ, ทกฺขิณา, อุตฺตเร, อุตฺตรา, อธเร, อธราฯ ตตฺถ ‘ปุพฺเพ ปุพฺพา’ติ ปุรตฺถิมทิสาภาคา, ตตฺรฏฺฐกา วา อตฺถา, ปุราตนา วา สตฺตา สงฺขารา จฯ ‘‘ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพเทวา, ปุพฺพาจริยา’’ติอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ พุทฺธา ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพา พุทฺธา วา ปุพฺพพุทฺธา’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เสเสสุฯ

ปุพฺเพสํ, ปุพฺเพสานํ, ปเรสํ, ปเรสานํ, อปเรสํ, อปเรสานํ, ทกฺขิเณสํ, ทกฺขิเณสานํ, อุตฺตเรสํ, อุตฺตเรสานํ, อธเรสํ, อธเรสานํฯ เสสํ เญยฺยํฯ

ปุพฺพาทีหีติ กึ? สพฺเพฯ

ฉหีติ กึ? เย, เตฯ

๒๑๒. นาญฺญญฺจ นามปฺปธานา [จํ. ๒.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๒๗-๒๙]ฯ

สุทฺธนามภูตา จ สมาเส อปฺปธานภูตา จ สพฺพาทิโต ปุพฺเพ วุตฺตํ สพฺพาทิการิยํ อญฺญญฺจ อุปริ วุจฺจมานํ สพฺพาทิการิยํ น โหติฯ 

ตตฺถ สุทฺธนามภูตํ สพฺพาทินาม น ชานาตีติ อตฺเถน พาลวาจโก อญฺญสทฺโท, อาชานาตีติ อตฺเถน มชฺเฌมคฺคผลญาณวาจโก อญฺญสทฺโท, อรหตฺตผลญาณวาจโก อญฺญสทฺโท, ‘ปุพฺโพ โลหิต’นฺติอาทีสุ ปุพฺพสทฺโท, อติเรกปรมาทิวาจโก ปรสทฺโท, ทิสากาลาทิโต อญฺเญสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ทกฺขิณุ’ตฺตรสทฺทา จ สงฺขฺยตฺถวาจิโต อญฺโญ เอกสทฺโท จาติ สพฺพเมตํ สุทฺธนามํ นาม, ตโต สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

อปฺปธาเน ทิฏฺฐปุพฺพ, คตปุพฺพ, ปิยปุพฺพ อิจฺจาทิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ทิฏฺโฐ ทิฏฺฐปุพฺโพ พุทฺโธ ปุริเสนฯ ปุพฺเพ ทิฏฺโฐ เยนาติ วา ทิฏฺฐปุพฺโพ ปุริโส พุทฺธํฯ เอวํ คตปุพฺโพ มคฺโค ปุริเสน, คตปุพฺโพ วา ปุริโส มคฺคํฯ ปิยา วุจฺจติ ภริยา, ปิยา ปุพฺพา ปุราณา เอตสฺสาติ ปิยปุพฺโพ, ปิโย วุจฺจติ ปติ, ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสาติ ปิยปุพฺพาฯ เอเตหิ จ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

๒๑๓. ตติยตฺถโยเค [นี. ๓๕๐; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๐]ฯ

ตติยตฺเถน ปเทน โยเค สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํฯ

๒๑๔. จตฺถสมาเส [ก. ๑๖๖; รู. ๒๐๙; นี. ๓๔๙; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๑]ฯ

จตฺถสมาโส วุจฺจติ ทฺวนฺทสมาโส, ตสฺมึ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

ทกฺขิณา จ อุตฺตรา จ ปุพฺพา จ ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพา, ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํฯ

จตฺเถติ กึ? ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยา อนฺตรทิสาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํฯ

๒๑๕. เวฏ [ก. ๑๖๕; รู. ๒๐๘; นี. ๓๔๘; จํ. ๒.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๓๒]ฯ

จตฺถสมาเส โยนํ เอฏ โหติ วาฯ

กตรกตเม, กตรกตมา, อิตริตเร, อิตริตรา, อญฺญมญฺเญ, อญฺญมญฺญา, ปุพฺพปเร, ปุพฺพปรา, ปุพฺพาปเร, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิฯ

อิเมสุ ปุพฺพาทีสุ สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ โหติ, ปุพฺพา, ปุพฺเพ, ปรา, ปเร, อปรา, อปเร, ทกฺขิณา, ทกฺขิเณ, อุตฺตรา, อุตฺตเร, อธรา, อธเรฯ

อิติ ปุพฺพาทิฉกฺกราสิฯ

ยา อิตฺถี, ยา, ยาโย, ยํ, ยา, ยาโย, ยาย, ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย, ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย, ยสฺสา, ยายํ, ยสฺสํ, ยาสุฯ

โย ปุริโส, เย, ยํ, เย, เยน, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุฯ

ยํ จิตฺตํ, ยานิ จิตฺตานิ, ยํ, ยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

๒๑๖. ตฺยเตตานํ ตสฺส โส [ก. ๑๗๔; รู. ๒๑๑; นี. ๓๖๐]ฯ

อนปุํสกานํตฺย, ต, เอตสทฺทานํ ตพฺยญฺชนสฺส โส โหติ สิมฺหิฯ สิโลโปฯ

สา อิตฺถี, ตา, ตาโย, อิตฺถิโย, ตํ, ตา, ตาโย, ตายฯ

๒๑๗. สฺสา วา เตติมามูหิ [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕-๖, ๒๐๙]ฯ

ฆ, ปสญฺเญหิ ตา, เอตา, อิมา, อมุสทฺเทหิ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ สฺสา โหติ วาฯ รสฺโสฯ

ตสฺสา กตํ, ตาหิ, ตาภิ, ตาย, ตสฺสาฯ

๒๑๘. ตาสฺสิ วา [ก. ๖๔; รู. ๒๑๖; นี. ๒๑๑]ฯ

สฺสํ, สฺสา, สฺสาเยสุ ฆสญฺญสฺส ตาสทฺทสฺส อิ โหติ วาฯ

ติสฺสาฯ

๒๑๙. เตติมาโต สสฺส สฺสาย [ก. ๖๕; รู. ๒๑๕; นี. ๒๑๒]ฯ

ตา, เอตา, อิมาหิ สสฺส สฺสายาเทโส โหติ วาฯ

ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตสฺสา, ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตายํ, ตสฺสา, ตสฺสํ, ติสฺสา, ติสฺสํ, ตาสุฯ

โส ปุริโส, เต ปุริสา, ตํ, เต, เตน, เตหิ, เตภิ, ตสฺส, เตสํ, เตสานํ, ตสฺมึ, ตมฺหิ, เตสุฯ

ตํ จิตฺตํ, ตานิ จิตฺตานิ, ตํ, ตานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

๒๒๐. ตสฺส โน สพฺพาสุ [ก. ๑๗๕; รู. ๒๑๒; นี. ๓๖๑]ฯ

ยฺวาทีสุ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตสฺส โน โหติฯ

เน ปุริสา, นํ, เน, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, นมฺหิ, เนสุฯ

เอตฺถ จ ‘สพฺพาสู’ติ วุตฺเตปิ ยา ยา วิภตฺติ ลพฺภติ, ตํ ตํ ญตฺวา โยเชตพฺพาฯ

นํ จิตฺตํ, เนหิ, เนภิฯ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

๒๒๑. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิมสฺส จ [ก. ๑๗๖; รู. ๒๑๓; นี. ๓๖๒]ฯ

สาทีสุ ตสฺส จ อิมสฺส จ ฏ โหติ วาฯ

อสฺสา อิตฺถิยา กตํ, อสฺสา, อสฺสาย เทติฯ สํมฺหิ ทีโฆ [นี. ๓๖๘] – อาสํ อิตฺถีนํ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา [ชา. ๑.๑.๖๕], อสฺสา อเปติ, อสฺสา, อสฺสาย ธนํ, อาสํ ธนํ, ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๙๖] เอตฺถ ‘สาน’นฺติ เวทนานํ, มหาวุตฺตินา ตสฺส สตฺตํฯ อสฺสา, อสฺสํ ฐิตํฯ

อสฺส ปุริสสฺส, อาสํ ปุริสานํฯ เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๒๑]ฯ อสฺมา, อมฺหา, อสฺส, อาสํ, อสฺมึ, อมฺหิฯ

อสฺส จิตฺตสฺสฯ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

เอสา อิตฺถี, เอตา, เอตาโย, เอตํ, เอตา, เอตาโย, เอตาย, เอตสฺสา, เอติสฺสา กตํฯ

เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต, เอเตนฯ

เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เอเตนฯ สพฺพํ ตสทฺทสมํ ฐเปตฺวา นตฺตํ, ฏตฺตญฺจฯ

๒๒๒. สิมฺหานปุํสกสฺสายํ [ก. ๑๗๒; รู. ๒๑๘; นี. ๓๐๖-๗; ‘สิมฺห…’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ นปุํสกโต อญฺญสฺส อิมสฺส อยํ โหติฯ สิโลโปฯ

อยํ อิตฺถี, อิมา, อิมาโย, อิมํ, อิมา, อิมาโย, อิมาย, อิมสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาหิ, อิมาภิ, อิมาย, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสาย, อิมาสํ, อิมาสานํ, อาสํฯ ปญฺจมีรูปํ ตติยาสมํ, ฉฏฺฐีรูปํ จตุตฺถีสมํฯ อิมาย, อิมายํ, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสํ, อิมาสุฯ

อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเมฯ

๒๒๓. นามฺหินิมิ [ก. ๑๗๑; รู. ๒๑๙; นี. ๓๕๗; ‘นามฺหนิมฺหิ’ (พหูสุ)]ฯ

นามฺหิ อนิตฺถิลิงฺเค อิมสฺส อน, อิมิอาเทสา โหนฺติฯ

อิมินา, อเนน, อิเมหิ, อิเมภิฯ

๒๒๔. อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ [ก. ๑๗๐; รู. ๒๒๐; นี. ๓๕๖]ฯ

อนิตฺถิลิงฺเค อิมสฺส เฏ โหติ วา สุ, นํ, หิสุฯ

เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมา, อิมมฺหา, อสฺมา, อมฺหา, อิเมหิ, อิเมภิ, เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมึ, อิมมฺหิ, อสฺมึ, อมฺหิ, อิเมสุ, เอสุฯ

‘‘อนมฺหิ ภทฺเท สุโสเณ, กินฺนุ ชคฺฆสิ โสภเน’’ติ [ชา. ๑.๕.๑๓๐ (อนมฺหิ กาเล สุโสณิ)] ปาฬิ- ‘อนมฺหี’ติ อิมสฺมึ ฐาเน, มหาวุตฺตินา สฺมึมฺหิ อนาเทโสฯ

อิมํ จิตฺตํฯ

๒๒๕. อิมสฺสิทํ วา [ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕]ฯ

นปุํสเก อํ, สิสุ อิมสฺส เตหิ อํ, สีหิ สห อิทํ โหติ วาฯ

อิทํ จิตฺตํ, อิมานิ จิตฺตานิ, อิมํ, อิทํ, อิมานิ, อิมินา, อเนนฯ สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

อิธ มิสฺสกรูปํ วุจฺจติ –

ยา, สา อิตฺถี, ยา, ตา อิตฺถิโย, ยํ, ตํ อิตฺถิํ, ยา, เอสา อิตฺถี, ยา, เอตา อิตฺถิโย, ยํ, เอตํ อิตฺถิํ, ยา, อยํ อิตฺถี, ยา, อิมา อิตฺถิโย, ยํ, อิมํ อิตฺถิํ, โย, โส ปุริโส, เย, เต ปุริสาอิจฺจาทโยฯ

‘‘ส โข โส กุมาโร วุทฺธิมนฺวายา’’ติ เอตฺถ โส โส กุมาโรติ, ‘เอเส เส เอเก เอกตฺเถ’ติ เอตฺถ เอโส โส เอโก เอกตฺโถติ วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อตฺถปทํ, ปรํ ปรํ พฺยญฺชนมตฺตํฯ ‘‘อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑] เอตฺถ ปน ทฺเวปิ วิสุํ วิสุํ อตฺถปทานิ เอวาติฯ ยํ, ตํ, อิทนฺติ อิเม สทฺทา นิปาตรูปาปิ หุตฺวา ปาฬิวากฺเยสุ สญฺจรนฺติ สพฺพลิงฺควิภตฺตีสุ อภินฺนรูปาติฯ

๒๒๖. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํ [นี. ๓๗๕-๖ ปิฏฺเฐ; ปา. ๒.๔.๓๔]ฯ

อนฺวาเทโส วุจฺจติ อนุกถนํ, ปุนกถนํ, อนฺวาเทสฐาเน อิม, เอตานํ เอนาเทโส โหติ ทุติยาวิภตฺตีสุฯ

อิมํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอนํ ภิกฺขุํ ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, อิเม ภิกฺขู วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอเน ภิกฺขู ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, เอตํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิอิจฺจาทินา วตฺตพฺพํฯ ตเมนํ ภิกฺขเว นิรยปาลา [อ. นิ. ๓.๓๖], ยตฺวาธิกรณเมนํ ภิกฺขุํ อิจฺจาทีสุปิ [ที. นิ. ๑.๒๑๓] อนุกถนเมวฯ

๒๒๗. มสฺสามุสฺส [ก. ๑๗๓; รู. ๒๒๓; นี. ๓๕๙]ฯ

สิมฺหิ อนปุํสกสฺส อมุสฺส มสฺส โส โหติฯ

อสุ อิตฺถี, อมุ วา, อมู, อมุโย, อมุํ, อมู, อมุโย, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสา, อมุสฺสํ, อมูสุฯ

อสุ ปุริโส, อมุ วาฯ

๒๒๘. โลโปมุสฺมา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ

อมุโต โยนํ โลโป โหติฯ โว, โนปวาโทยํ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔]ฯ

อมู, อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ, อมูภิฯ

๒๒๙. น โน สสฺสฯ

อมุโต สสฺส โน น โหติฯ

อมุสฺสฯ

มหาวุตฺตินา สมฺหิ มุสฺส ทุตฺตํ, อทุสฺสฯ ปาฬิยํ ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติํ ภตฺตํ อปาภต’’นฺติ [ชา. ๑.๔.๖๒] เอตฺถ คาถาวเสน อ-การโลโปฯ อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิ, อมุสฺส, อทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุฯ

๒๓๐. อมุสฺสาทุํ [ก. ๑๓๐; รู. ๒๒๕; นี. ๓๐๘]ฯ

นปุํสเก อํ, สิสุ อมุสฺส เตหิ สห อทุํ โหติ วาฯ

อมุํ จิตฺตํ, อทุํ จิตฺตํ, อมูนิ, อมุํ, อทุํ, อมูนิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ ‘สกตฺเถ’ติ สุตฺเตน กปจฺจเย กเต สพฺพาทิรูปํ นตฺถิฯ อมุกา กญฺญา, อมุกา, อมุกาโยฯ อมุโก ปุริโส, อมุกา ปุริสาฯ อมุกํ จิตฺตํ, อมุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทิฯ

๒๓๑. เก วาฯ

เก ปเร อมุสฺส มสฺส โส โหติ วาฯ

อสุกา อิตฺถี, อสุกา, อสุกาโยฯ อสุโก ปุริโส, อสุกา ปุริสาฯ อสุกํ กุลํ, อสุกานิ กุลานิฯ สพฺพํ กญฺญา, ปุริส, จิตฺตสมํฯ

‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ เอตฺถ ‘อิตฺถิยํ อา’ติ วิภตฺตสุตฺเตน กึสทฺทโต อิตฺถิยํ อาปจฺจโยฯ

๒๓๒. กึสฺส โก [ก. ๒๒๗-๙; รู. ๒๗๐, ๒๒๖; นี. ๔๕๖-๗-๘? ‘กิสฺส โก สพฺพาสุ’ (พหูสุ)]ฯ

สพฺเพสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ กึสฺส โก โหติฯ

กา อิตฺถี, กา, กาโย, กํ, กา, กาโย, กาย, กสฺสา อิจฺจาทิ สพฺพสมํฯ โก ปุริโส, เก ปุริสา, กํ, เก, เกน, เกหิ, เกภิ, กสฺสฯ

๒๓๓. กิ สสฺมึสุ วานิตฺถิยํฯ

อนิตฺถิลิงฺเค ส, สฺมึสุ กึสทฺทสฺส กิ โหติ วาฯ

กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ, กสฺส, กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมึ, กมฺหิ, กิสฺมึ, กิมฺหิ, เกสุฯ

๒๓๔. กิมํสิสุ นปุํสเก [‘กิมํสิสุ สห นปุํสเก’ (พหูสุ)]ฯ

นปุํสเก อํ, สิสุ กึสทฺทสฺส เตหิ อํสีหิ สห กึ โหติฯ

กึ จิตฺตํ, กานิ, กึ, กํ วา, กานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ อิทํ ปุจฺฉนตฺถสฺส สุทฺธกึสทฺทสฺส รูปํฯ

‘จิ’อิตินิปาเตน ยุตฺเต ปน เอกจฺจตฺถํ วา อปฺปตฺถํ วา วทติฯ กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโย, กิญฺจิ อิตฺถิํ, กาจิ, กายจิ, กาหิจิ, กายจิ, กสฺสาจิ, กาสญฺจิ, กุโตจิ, กาหิจิฯ สตฺตมิยํ - กายจิ, กตฺถจิ, กาสุจิฯ

โกจิ ปุริโส, เกจิ, กิญฺจิ, เกจิ, เกนจิ, เกหิจิ, กสฺสจิ, เกสญฺจิ, กิสฺมิญฺจิ, กิมฺหิจิ, กตฺถจิ, เกสุจิฯ

กิญฺจิ กุลํ, กานิจิ กุลานิ, กิญฺจิ, กานิจิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

ปุน ยสทฺเทน ยุตฺเต สกลตฺถํ วทติฯ ยา กาจิ อิตฺถี, ยากาจิ อิตฺถิโยฯ

โย โกจิ ปุริโส, เย เกจิ, ยํ กิญฺจิ, เย เกจิ เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสญฺจิ ยโต กุโตจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํเกสญฺจิ, ยสฺมึ กิสฺมิญฺจิ, ยมฺหิ กิมฺหิจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, เยสุ เกสุจิฯ

ยํ กิญฺจิจิตฺตํ, ยานิ กานิจิ, ยํ กิญฺจิ, ยานิ กานิจิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

สงฺขฺยาราสิ

เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺเถ ปวตฺโต เอกวจนนฺโตว, อญฺญตฺเถ ปวตฺโต เอกพหุวจนนฺโตฯ

ตตฺถ สงฺขฺยตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกํ, เอกาย, เอกิสฺสา อิจฺจาทิฯ ปุนฺนปุํสเกสุ เอกวจเนสุ ปุริส, จิตฺตรูปเมวฯ

อญฺญตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกา อิตฺถิโย, เอกํ, เอกา, เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาหิ, เอกาภิ อิจฺจาทิฯ

เอโก ปุริโส, เอเก, เอกํ, เอเก, เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํฯ ปุลฺลิงฺค สพฺพสมํฯ

เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิ, เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

กปจฺจเย ปเร สพฺพาทิรูปํ นตฺถิฯ

‘‘เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหริ [ชา. ๑.๔.๑๗๕]ฯ เอกากินี คหฏฺฐาหํ, มาตุยา ปริโจทิตา’’ติ [อป. เถรี ๒.๓.๑๘๘] ปาฬิ, เอกโก ปุริโส, เอกกํ, เอกเกนฯ เอกกํ กุลํ อิจฺจาทิ เอกวจนนฺตเมว, เอกกานํ พหุตฺเต วตฺตพฺเพ ทฺเว เอกกา, ทฺเว เอกเก, ทฺวีหิ เอกเกหีติ ลพฺภติฯ ‘‘ปญฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิฯ อิมินา นเยน พหุวจนมฺปิ ลพฺภติฯ ‘เอกา’ติ มิสฺสกาฯ

ปฏิเสธยุตฺเต ปน อเนกา อิตฺถิโย, อเนกาสํ อิตฺถีนํฯ อเนเก ปุริสา, อเนเกสํ ปุริสานํฯ อเนกานิ กุลานิ, อเนเกสํ กุลานํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เนกานิ ธญฺญคณานิ, เนกานิ เขตฺตคณานิ, เนกานํ ธญฺญคณานํ, เนกานํ เขตฺตคณาน’’นฺติปิ อตฺถิฯ

เอกจฺจ, เอกจฺจิย, กติ, พหุสทฺทาปิ อิธ วตฺตพฺพาฯ เอกจฺจา อิตฺถี, เอกจฺจา, เอกจฺจาโยติ สพฺพํ กญฺญาสมํฯ

เอกจฺโจ ปุริโสฯ

๑๓๕. เอกจฺจาทีหฺยโต [‘เอกจฺจาทีหโต’ (พหูสุ)]ฯ

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติฯ

เอกจฺเจ ปุริสา, เอกจฺเจ ปุริเสฯ เสสํ ปุริสสมํฯ อาทิสทฺเทน อปฺเปกจฺจ, เอกติย, อุภาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ อปฺเปกจฺเจ ปุริสา, เอกติเย ปุริสา, อุเภ ปุริสาฯ

เอกจฺจํ จิตฺตํฯ

๒๓๖. น นิสฺส ฏาฯ

เอกจฺจาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติฯ

เอกจฺจานิ จิตฺตานิฯ เสสํ จิตฺตสมํฯ

เอกจฺจิย, เอกจฺเจยฺย, เอกติยสทฺทา กญฺญา, ปุริส, จิตฺตนยาฯ ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิป [สํ. นิ. ๑.๑๒๗]ฯ สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธฯ กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติ [ชา. ๑.๑.๗๓] จ ‘‘ปริวาริตา มุญฺจเร เอกจฺเจยฺยา’’ติ จ ‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสู’’ติ จ ปาฬี – ตตฺถ ‘นิปฺลวิต’นฺติ อุทกโต อุพฺภตํฯ

กติสทฺโท พหุวจนนฺโตวฯ

๒๓๗. ฏิกติมฺหา [รู. ๑๒๐ ปิฏฺเฐ]ฯ

กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติฯ

กติ อิตฺถิโย, กติ ปุริสา, กติ ปุริเส, กติ จิตฺตานิฯ กติหิ อิตฺถีหิ, กติหิ ปุริเสหิ, กติหิ จิตฺเตหิฯ

๒๓๘. พหุกตีนํ [‘พหุ กตินฺนํ’ (พหูสุ)]ฯ

นํมฺหิ พหุ, กตีนํ อนฺเต นุก โหติฯ

กตินฺนํ อิตฺถีนํ, กตินฺนํ ปุริสานํ, กตินฺนํ จิตฺตานํ, อยํ นาคโม พหุลํ น โหติ, ‘กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี’ติ จ ทิสฺสติฯ ‘‘พหูนํ วสฺสสตานํ, พหูนํ วสฺสสหสฺสาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ กุสลธมฺมานํ, พหูนํ อกุสลธมฺมาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชิํสุ ตถาคตา’’ติ [วิ. ว. ๘๐๗] จ ปาฬีฯ

กติสุ อิตฺถีสุ, กติสุ ปุริเสสุ, กติสุ จิตฺเตสุฯ

พหุสทฺเท ทฺวีสุ นํวจเนสุ พหุนฺนํ, พหุนฺนนฺติ วตฺตพฺพํฯ เสสํ เธนุ, ภิกฺขุ, อายุสทิสํฯ

กปจฺจเย กญฺญา, ปุริส, จิตฺตสทิสํ, พหู อิตฺถิโย, พหุกา อิตฺถิโยฯ พหู ปุริสา, พหโว ปุริสา, พหุกา ปุริสาฯ พหูนิ จิตฺตานิ, พหุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทินา วตฺตพฺพํฯ พหูนํ สมุทายาเปกฺขเน สติ เอกวจนมฺปิ ลพฺภติ, ‘‘พหุชนสฺส อตฺถาย พหุชนสฺส หิตาย, พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตายา’’ติ [อ. นิ. ๑.๑๔๑] ปาฬิฯ

อุภสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘อุภโคหิ โฏ’ติ โยนํ โฏ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ คจฺฉนฺติ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ ปสฺสติฯ

๒๓๙. สุหิสุภสฺโส [นี. ๓๑๓ (รู. ๑๐๙ ปิฏฺเฐ)]ฯ

สุ, หิสุ อุภสฺส อนฺโต โอ โหติฯ

อุโภหิ, อุโภสุฯ

๒๔๐. อุภินฺนํ [ก. ๘๖; นีรู. ๒๒๗; นี. ๓๔๑]ฯ

อุภมฺหา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติฯ

อุภินฺนํฯ 

สพฺพตฺถ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลหิ โยเชตพฺพํฯ

๒๔๑. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวทฺเว [ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นิ. ๓๑๐]ฯ

โยสุ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุเว, ทฺเว โหนฺติฯ ‘ทฺวินฺน’นฺติ วจนํ ทฺวิสฺส พหุวจนนฺตนิยมตฺถํฯ

ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว ปุริสา, ทฺเว ปุริเส, ทฺเว จิตฺตานิ, ทุเว อิตฺถิโย, ทุเว ปุริสา, ทุเว ปุริเส, ทุเว จิตฺตานิ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิฯ

๒๔๒. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ [ก. ๖๗; นี. ๒๒๙; นี. ๒๑๔]ฯ

นํมฺหิ ปเร ทฺวาทีนํ อฏฺฐารสนฺตานํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นุก โหติฯ อุ-กาโร อุจฺจารณตฺโถฯ กานุพนฺธํ ทิสฺวา อนฺเตติ ญายติฯ

ทฺวินฺนํฯ

๒๔๓. ทุวินฺนํ นํมฺหิ [ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นี. ๒๔๔]ฯ

นํมฺหิ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุวินฺนํ โหติ วาฯ

ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุฯ มหาวุตฺตินา สุมฺหิ ทุเว โหติ, นาคสฺส ทุเวสุ ทนฺเตสุ นิมฺมิตา [วิ. ว. ๗๐๖], จกฺกานิ ปาเทสุ ทุเวสุ วินฺทติ [ที. นิ. ๓.๒๐๕]ฯ เอวญฺจ สติ ทุเวหิ, ทุเวภีติปิ สิทฺธเมว โหติ, อยํ ทฺวิสทฺโท อุภสทฺโท วิย อลิงฺโคฯ

๒๔๔. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑]ฯ

อิตฺถิยํ โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ติสฺโส, จตสฺโส โหนฺติฯ

ติสฺโส อิตฺถิโย, จตสฺโส อิตฺถิโยฯ

มหาวุตฺตินา หิสุ จ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติ, ‘‘ติสฺเสหิ จตสฺเสหิ ปริสาหิ, จตสฺเสหิ สหิโต โลกนายโก’’ติ ปาฬีฯ ตีหิ, ตีภิ อิตฺถีหิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ อิตฺถีหิฯ

๒๔๕. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา [ที. นิ. ๓.๒๐๕]ฯ

อิตฺถิยํ นํมฺหิติ, จตุนฺนํ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติฯ

ติสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ, จตสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ, ติณฺณํ อิตฺถีนํ, จตุนฺนํ อิตฺถีนํ, สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ สกฺกโต โหติ, จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย โหติ มนาโปติ [ที. นิ. ๑.๓๐๔], ติสฺเสหิ, จตสฺเสหิ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติสฺสนฺนํ, จตสฺสนฺนํ, ติณฺณํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุฯ

ปาฬิยํ ‘‘จตสฺเสหี’’ติ ทิฏฺฐตฺตา ติสฺเสสุ, จตสฺเสสูติปิ ทิฏฺฐเมว โหติฯ

๒๔๖. ปุเม ตโย จตฺตาโร [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑]ฯ

ปุลฺลิงฺเค โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตโย, จตฺตาโร โหนฺติฯ

ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส, จตฺตาโร ปุริสา, จตฺตาโร ปุริเสฯ

๒๔๗. จตุโร จตุสฺส [ก. ๗๘, ๒๐๕, ๓๑; รู. ๑๖๐; นี. ๒๓๔; ‘จตุโร วา จตุสฺส’ (พหูสุ)]ฯ

ปุเม สวิภตฺติสฺส จตุสทฺทสฺส จตุโร โหติฯ

จตุโร ปุริสา, จตุโร ปุริเสฯ กถํ จตุโร นิมิตฺเต นาทสฺสิํ, จตุโร ผลมุตฺตเมติ? ‘‘ลิงฺควิปลฺลาสา’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิฯ

๒๔๘. อิณฺณํอิณฺณนฺนํ ติโต ฌา [ก. ๘๗; รู. ๒๓๑; นี. ๒๔๓; ‘ณฺณํณฺณนฺนํติโก ฌา’ (พหูสุ)]ฯ

ฌสญฺญมฺหา ติมฺหา นํวจนสฺส อิณฺณํ, อิณฺณนฺนํ โหนฺติฯ

ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุฯ

๒๔๙. ตีณิจตฺตาริ นปุํสเก [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑]ฯ

นปุํสเก โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตีณิ, จตฺตาริ โหนฺติฯ

ตีณิ จิตฺตานิ, จตฺตาริ จิตฺตานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

วจนสิลิฏฺฐตฺเต ปน สติ วิสทิสลิงฺควจนานมฺปิ ปทานํ อญฺญมญฺญสํโยโค โหติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], ตโยมหาภูตา, ตโย มหาภูเต [ปฏฺฐา. ๑.๑.๕๘], สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ กญฺญา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ รตนา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ ยานา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ, สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณํ โหติ [สํ. นิ. ๒.๕๐] อิจฺจาทิฯ

คาถาสุ วิปลฺลาสาปิ พหุลํ ทิสฺสนฺติ, อญฺเญ ธมฺมานิ เทเสนฺติ, เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, สตญฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ สุตฺวา, อตฺถานิ จินฺตยิตฺวาน, อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา, กึ ตฺวํ อตฺถานิ ชานาสิ, อิจฺเฉยฺยามิ ภนฺเต สตฺตปุตฺตานิ, สิวิปุตฺตานิ อวฺหย [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓๕], ปุตฺตทารานิ โปเสนฺติ, พลีพทฺทานิ โสฬส อิจฺจาทิฯ

อิธ เสสสงฺขฺยานามานิ ทีปิยนฺเตฯ

๒๕๐. ฏ ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิ [ก. ๑๓๔; รู. ๒๕๑; นี. ๒๔๗]ฯ

ปญฺจาทีหิ อฏฺฐารสนฺเตหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ โยนํ ฏ โหติฯ

ปญฺจ อิตฺถิโย, ปญฺจ ปุริสา, ปุริเส, ปญฺจ จิตฺตานิ, ฉ อิตฺถิโยฯ

ฬาคเม ปน ‘‘อิตฺถิภาวา น มุจฺจิสฺสํ, ฉฬานิ คติโย อิมา’’ติ ปาฬิฯ

ฉ ปุริสา, ฉ ปุริเส, ฉ จิตฺตานิฯ เอวํ สตฺต, อฏฺฐ, นว, ทส, เอกาทส…เป.… อฏฺฐารสฯ

๒๕๑. ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม [ก. ๙๐; รู. ๒๕๒; นี. ๒๔๗]ฯ

สุ, นํ, หิสุ ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ อสฺส อตฺตเมว โหติ, น เอตฺตํ วา ทีฆตฺตํ วา โหติฯ

ปญฺจหิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุ, ฉหิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, สตฺตหิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุ, อฏฺฐหิ, อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐสุ, นวหิ, นวนฺนํ, นวสุ, ทสหิ, ทสนฺนํ, ทสสุ, เอกาทสหิ, เอกาทสนฺนํ, เอกาทสสุ…เป.… อฏฺฐารสหิ, อฏฺฐารสนฺนํ, อฏฺฐารสสุฯ

เอเต สพฺเพ อลิงฺคา พหุวจนนฺตา เอวฯ

‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ วีส, ติํส, จตฺตาลีส, ปญฺญาเสหิ อาปจฺจโย, มหาวุตฺตินา สิมฺหิ รสฺโส สิโลโป จ, ‘นิคฺคหีต’นฺติ วิกปฺเปน นิคฺคหีตาคโม, วิกปฺเปน อํโลโป, นาทีนํ เอกวจนานํ ยาเทโส, วีส อิตฺถิโย, วีสํ อิตฺถิโย, วีส ปุริสา, วีสํ ปุริสา, วีส ปุริเส, วีสํ ปุริเส, วีส จิตฺตานิ, วีสํ จิตฺตานิ, วีสาย อิตฺถีหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย ปุริเสหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย กุเลหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย อิตฺถีนํ, ปุริสานํ, กุลานํ, สตฺตมิยํ วีสาย อิตฺถีสุ, ปุริเสสุ, กุเลสุฯ

ติปจฺจเย วีสติ, ติํสติสทฺทาปิ สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา วิย นิจฺจํ อิตฺถิ ลิงฺเคกวจนนฺตา เอว, สิ, อํโลโป, วีสติ อิตฺถิโย, วีสติ ปุริสา, ปุริเส, วีสติ กุลานิ, วีสติยา อิตฺถีหิ, อิตฺถีนํ, ปุริเสหิ, ปุริสานํ, กุเลหิ, กุลานํ, วีสติยา, วีสติยํ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลสุ, เอวํ ยาวนวุติยา เวทิตพฺพาฯ วคฺคเภเท ปน สติ พหุวจนมฺปิ วิกปฺเปน ทิสฺสติ, ทฺเว วีสติโย อิจฺจาทิฯ

สตํ, สหสฺสํ, ทสสหสฺสํ, สตสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสนฺติ อิเม นปุํสกลิงฺคาเยวฯ สงฺขฺเยยฺยปธาเน ปน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสีติ อิตฺถิลิงฺคํ ภวติฯ วคฺคเภเท ปน ทฺเว สตานิ, ตีณิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ โกฏิ, ปโกฏิ, โกฏิปโกฏิ, อกฺโขภิณีสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา เอวฯ เสสํ สพฺพํ ยาวอสงฺขฺเยยฺยา นปุํสกเมวฯ

สหสฺสํ กาสิ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ นาม, สตสหสฺสํ ลกฺขํ นามฯ

ทุวิธํ ปธานํ สงฺขฺยาปธานํ, สงฺขฺเยยฺยปธานญฺจฯ ปุริสานํ วีสติ โหติ, ปุริสานํ นวุติ โหติ, ปุริสานํ สตํ โหติ, สหสฺสํ โหติ อิจฺจาทิ สงฺขฺยาปธานํ นาม, วีสติ ปุริสา, นวุติ ปุริสา, สตํ ปุริสา, สหสฺสํ ปุริสา อิจฺจาทิ สงฺขฺเยยฺยปธานํ นามฯ

เอตฺถปิ วีสติสทฺโท อิตฺถิลิงฺเคกวจโน เอวฯ สต, สหสฺสสทฺทา นปุํสเกกวจนา เอวฯ สงฺขฺยาสทฺทานํ ปน ปทวิธานญฺจ คุณวิธานญฺจ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติฯ

สงฺขฺยาราสิ นิฏฺฐิโตฯ

๒๕๒. สิมฺหาหํ [ก. ๑๔๙; รู. ๒๓๒; นี. ๓๑๙; ‘สิมฺหหํ’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส อหํ โหติฯ

อหํ คจฺฉามิฯ

๒๕๓. มยมสฺมามฺหสฺส [ก. ๑๒๑; รู. ๒๓๓; นี. ๒๙๖]ฯ

โยสุ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน มยํ, อสฺมา โหนฺติ วาฯ

มยํ คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสามิฯ

ปกฺเข –

‘โยนเมฏ’ อิติ วิธิ, อมฺเห คจฺฉามฯ

๒๕๔. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวํมฺหิ จ [ก. ๑๔๖; รู. ๒๓๖; นี. ๓๒๔; ‘ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิจ’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ จ อํมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวํ โหนฺติฯ

ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ [เถรคา. ๘๓๙], ตฺวํ โน สตฺถา อนุตฺตโร, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตุวํ ปสฺสติ, ตฺวํ ปสฺสติฯ

๒๕๕. อํมฺหิ ตํ มํ ตวํ มมํ [ก. ๑๔๓-๔; รู. ๒๓๔-๕; นี. ๓๒๒]ฯ

อํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตํ, มํ, ตวํ, มมํ โหนฺติฯ

มํ ปสฺสติ, มมํ ปสฺสติ, ตํ ปสฺสติ, ตวํ ปสฺสติ, อมฺเห ปสฺสติ, ตุมฺเห ปสฺสติฯ

๒๕๖. ทุติยาโยมฺหิ วา [ก. ๑๖๒; รู. ๒๓๗; นี. ๓๔๕; ‘ทุติเย โยมฺหิ วา’ (พหูสุ)]ฯ

ทุติยาโยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วาฯ

อมฺหํ, อมฺหากํ ปสฺสติ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ ปสฺสติฯ

๒๕๗. นาสฺมาสุ ตยามยา [ก. ๑๔๕, ๒๗๐; รู. ๒๓๘, ๑๒๐; นี. ๓๒๓, ๕๔๒]ฯ

นา, สฺมาสุ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยา, มยา โหนฺติฯ

มยา กตํ, ตยา กตํ, มยา อเปติ, ตยา อเปติฯ

๒๕๘. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺส [ก. ๒๑๐; รู. ๒๓๙; นี. ๔๓๕]ฯ

ตยา, ตยีนํ ตสฺส ตฺว โหติ วาฯ

ตฺวยา กตํ, ตฺวยา อเปติ, อมฺเหหิ กตํ, ตุมฺเหหิ กตํฯ

๒๕๙. ตวมมตุยฺหํมยฺหํ เส [ก. ๑๔๑-๒; รู. ๒๔๑-๒; นี. ๓๒๑]ฯ

สมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตวาทโย โหนฺติฯ

มม ทียเต, มยฺหํ ทียเต, ตว ทียเต, ตุยฺหํ ทียเตฯ

๒๖๐. นํเสสฺวสฺมากํมมํ [นี. ๔๓๘]ฯ

นํ, เสสุ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน อสฺมากํ, มมํ โหนฺติฯ

มมํ ทียเต, อสฺมากํ ทียเตฯ

๒๖๑. งํงากํ นํมฺหิ [ก. ๑๖๑; รู. ๒๔๔; นี. ๓๔๔]ฯ

นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วาฯ

อมฺหํ ทียเต, อมฺหากํ ทียเต, ตุมฺหํ ทียเต, ตุมฺหากํ ทียเตฯ ปญฺจมิยํ มยา, ตยา, ตฺวยา, ปุพฺเพ วุตฺตาวฯ

๒๖๒. สฺมามฺหิ ตฺวมฺหาฯ

สฺมามฺหิ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตฺวมฺหา โหติฯ

ตฺวมฺหา อเปติ, อมฺเหหิ, ตุมฺเหหิ, มม, มมํ, มยฺหํ, ตว, ตุยฺหํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํฯ

๒๖๓. สฺมึมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิมยิ [ก. ๑๓๙; รู. ๒๔๕; นี. ๓๑๘]ฯ

สฺมึมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยิ, มยิ โหนฺติฯ

ตยิ, มยิ, ตฺวตฺเต ตฺวยิ, อมฺเหสุ, ตุมฺเหสุฯ

๒๖๔. สุมฺหามฺหสฺสาสฺมา [นี. ๔๓๘]ฯ

สุมฺหิ อมฺหสฺส อสฺมา โหติฯ

อสฺมาสุฯ

มหาวุตฺตินา โย, หิสุ อมฺหสฺส อสฺมาเทโส, โยนํ เอตฺตญฺจ, อสฺมา คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสติ, อสฺมาหิ กตํ, อสฺมากํ ทียเต, อสฺมาหิ อเปติ, อสฺมากํ ธนํ, อสฺมาสุ ฐิตํฯ ‘‘อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกา’’ติ [ชา. ๑.๗.๖๘] ปาฬิ-อสฺเม อภิชปฺปนฺติ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อสฺมาภิ ปริจิณฺโณสิ, เมตฺตจิตฺตา หิ นายกา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๐] เถรีปาฬิ – ‘ปริจิณฺโณ’ติ ปริจาริโตฯ

จตุตฺถิยํ อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑] – ‘อธิปนฺนาน’นฺติ ทุกฺขาภิภูตานํฯ

ฉฏฺฐิยํ เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม [ชา. ๑.๔.๑๔๗], เอสา อสฺมากํ ธมฺมตาฯ

สตฺตมิยํ ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยาฯ ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺวมฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว [ชา. ๒.๒๑.๘๑] – ตตฺถ ‘ยํ กิจฺจ’นฺติ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ, ตว อสฺมาสุ ยา ภตฺติ, ตาย มยํ ตฺวมฺหา นิสฺสํสยตํ ปตฺตาติ อตฺโถฯ

๒๖๕. อปาทาโท ปทเตกวากฺเย [จํ. ๖.๓.๑๕; ปา. ๘.๑.๑๗, ๑๘]ฯ

อปาทาทิมฺหิ ปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหา’มฺหานํ วิธิ โหติฯ อธิการสุตฺตมิทํฯ

๒๖๖. โยนํหิสฺวปญฺจมฺยา โวโน [ก. ๑๔๗, ๑๕๑; รู. ๒๔๖, ๒๕๐; นี. ๓๒๕, ๓๒๙, ๓๓๐]ฯ

ปญฺจมีวชฺชิเตสุ โย, นํ, หิสุ ปเรสุ อปาทาโทปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน โหนฺติ วาฯ

คจฺฉถ โว, คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม โน, คจฺฉาม อมฺเห, ปสฺเสยฺย โว, ปสฺเสยฺย ตุมฺเห, ปสฺเสยฺย โน, ปสฺเสยฺย อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหากํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหากํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหากํ, ธนํ โน, ธนํ อมฺหากํ, กตํ โว ปุญฺญํ, กตํ ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ, กตํ โน ปุญฺญํ, กตํ อมฺเหหิ ปุญฺญํฯ

อปญฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิฯ

อปาทาโทตฺเวว? พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ [ขุ. ปา. ๗.๑๒]ฯ

ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺเห คจฺฉามฯ

เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฏฺฐติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺฐถ นคเรฯ

สวิภตฺตีนนฺตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํฯ

๒๖๗. เตเม นาเส [ก. ๑๔๘, ๑๕๐; รู. ๒๔๗, ๒๔๙; นี. ๓๒๖, ๓๒๘; จํ. ๖.๓.๑๗; ปา. ๘.๑.๒๑]ฯ

นา, เสสุ ตาทิสานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺห, อมฺหสทฺทานํ เต, เม โหนฺติ วาฯ

กตํ เต ปุญฺญํ, กตํ ตยา ปุญฺญํ, กตํ เม ปุญฺญํ, กตํ มยา ปุญฺญํ, ทินฺนํ เต วตฺถํ, ทินฺนํ ตุยฺหํ วตฺถํ, ทินฺนํ เม วตฺถํ, ทินฺนํ มยฺหํ วตฺถํ, อิทํ เต รฏฺฐํ, อิทํ ตว รฏฺฐํ, อิทํ เม รฏฺฐํ, อิทํ มม รฏฺฐํฯ

๒๖๘. อนฺวาเทเส [จํ. ๖.๓.๒๐; ปา. ๘.๑.๒๓]ฯ

อนฺวาเทสฏฺฐาเน ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานาฯ

คาโม ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, อโถ นครมฺปิ โว ปริคฺคโหฯ เอวํ เสเสสุฯ

๒๖๙. สปุพฺพา ปฐมนฺตา วา [‘สํปุพฺพา ปฐมนฺถา วา’ (มูลปาเฐ) จํ. ๖.๑.๒๑; ปา. ๘.๑.๒๖]ฯ

สํวิชฺชติ ปุพฺพปทํ อสฺสาติ สปุพฺพํ, สปุพฺพา ปฐมนฺตปทมฺหา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติ อนฺวาเทสฏฺฐาเนปิฯ

คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพลํ โว, อโถ นคเร กมฺพลํ ตุมฺหากํ วาฯ เอวํ เสเสสุฯ

๒๗๐. น จวาหาเหวโยเค [จํ. ๖.๓.๒๒; ปา. ๘.๑.๒๔]ฯ

จ, วา, ห, อห, เอวสทฺเทหิ โยเค ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติฯ

คาโม ตว จ มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา มม วา ปริคฺคโห อิจฺจาทิฯ

จาทิโยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครญฺจ เม ปริคฺคโหฯ

๒๗๑. ทสฺสนตฺเถนาโลจเน [จํ. ๖.๓.๒๓; ปา. ๘.๑.๒๕]ฯ

อาโลจนํ โอโลกนํ, อาโลจนโต อญฺญสฺมึ ทสฺสนตฺเถ ปยุชฺชมาเน ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติฯ

คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต – ‘คาโม’ติ คามวาสี มหาชโนฯ

อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว ปสฺสติ, คาโม โน ปสฺสติฯ

๒๗๒. อามนฺตนปุพฺพํ อสนฺตํว [‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว’ (พหูสุ) จํ. ๖.๓.๒๔; ปา. ๘.๑.๗๒]ฯ

อามนฺตนภูตํ ปุพฺพปทํ อสนฺตํ วิย โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ

เทวทตฺต! ตว ปริคฺคโหฯ

๒๗๓. น สามญฺญวจนเมกตฺเถ [จํ. ๖.๓.๒๕; ปา. ๘.๑.๗๓]ฯ

ตุลฺยาธิกรณภูเต ปเท สติ ปุพฺพํ สามญฺญวจนภูตํ อามนฺตนปทํ อสนฺตํ วิย น โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

มาณวก ชฏิล! เต ปริคฺคโหฯ

สามญฺญวจนนฺติ กึ? มาณวก เทวทตฺต! ตุยฺหํ ปริคฺคโหฯ

เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต! ยญฺญทตฺต! ตุมฺหากํ ปริคฺคโหฯ

๒๗๔. พหูสุ วา [จํ. ๖.๓.๒๖; ปา. ๘.๑.๗๔]ฯ

พหูสุ ชเนสุ ปวตฺตมานํ สามญฺญวจนภูตมฺปิ อามนฺตนปทํ เอกตฺเถ ปเท สติ อสนฺตํ วิย น โหติ วาฯ

พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโหฯ

สพฺพาทิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ

อถ วิภตฺติปจฺจยา ทีปิยนฺเตฯ

วิภตฺยตฺถานํ โชตกตฺตา วิภตฺติฏฺฐาเน ฐิตา ปจฺจยา วิภตฺติปจฺจยาฯ

๒๗๕. โต ปญฺจมฺยา [ก. ๒๔๘; รู. ๒๖๐; นี. ๔๙๓; จํ. ๔.๓.๖; ปา. ๕.๔.๔๕]ฯ

ปญฺจมิยา วิภตฺติยา อตฺเถ โตปจฺจโย โหติฯ

โตมฺหิ ทีฆานํ รสฺโส, กญฺญโต, รตฺติโต, อิตฺถิโต, เธนุโตฯ มหาวุตฺตินา โตมฺหิ มาตาปิตูนํ อิตฺตํ, มาติโต, ปิติโต, วธุโต, ปุริสโต, มุนิโต, ทณฺฑิโต, ภิกฺขุโต, สตฺถารโต, กตฺตุโต, โคตฺรภุโต, สพฺพโต, ยโต, ตโตฯ

อิม, เอต, กึสทฺเทหิ โตฯ

๒๗๖. อิโตเตตฺโตกุโต [‘อิโต เตตฺโต กโต’ (พหูสุ) จํ. ๔.๓.๘; ปา. ๗.๒.๑๐๔]ฯ

อิโต, อโต, เอตฺโต, กุโตติ เอเต สทฺทา โตปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

อิมมฺหา อิเมหีติ วา อิโต, เอตสฺมา เอเตหีติ วา อโต, เอตฺโต, กสฺมา เกหีติ วา กุโตฯ เอตฺถ จ อิมมฺหา, อิเมหีติอาทิกํ อตฺถวากฺยํ ทิสฺวา ปกติลิงฺคํ เวทิตพฺพํฯ อิมินา สุตฺเตน อิมสฺส อิตฺตํ, เอตสฺส อตฺตํ เอตฺตญฺจ, ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ เอสรมฺหา ทฺวิตฺตํ, กึสทฺทสฺส กุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุ นิปาตเนสุฯ

๒๗๗. อภฺยาทีหิ [ปา. ๕.๓.๙]ฯ

อภิอาทีหิ โต โหติ, ปุนพฺพิธานา’ปญฺจมฺยตฺเถปีติปิ สิทฺธํฯ

อภิโต คามํ คามสฺส อภิมุเขติ อตฺโถฯ

ปริโต คามํ คามสฺส สมนฺตโตติ อตฺโถฯ

อุภโต คามํ คามสฺส อุโภสุ ปสฺเสสูติ อตฺโถฯ

ปจฺฉโต, เหฏฺฐโต, อุปริโตฯ

๒๗๘. อาทฺยาทีหิ [จํ. ๔.๓.๙; ปา. ๕.๔.๔๔]ฯ

อาทิปภุตีหิ อปญฺจมฺยตฺเถปิ โต โหติฯ

อาทิโต, มชฺฌโต, ปุรโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, โอรโต, ปรโต, ปจฺฉโต, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโตอิจฺจาทีสุ พหุลํ สตฺตมฺยตฺเถ ทิสฺสติฯ

ตถา ตติยตฺเถปิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ [สํ. นิ. ๓.๔๔], ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต วิปสฺสติ อิจฺจาทิฯ

ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ยตฺวาธิกรณํ, ยโตทกํ ตทาทิตฺตมิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๙.๕๘] ปฐมตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ

อิโต เอหิ, อิโต พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา อิจฺจาทีสุ ทุติยตฺเถฯ

ปรโตโฆโส, นาทิฏฺฐา ปรโต โทสํ อิจฺจาทีสุ ฉฏฺฐฺยตฺเถฯ

๒๗๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา [ก. ๒๔๙; รู. ๒๖๖; นี. ๔๙๔; จํ. ๔.๑.๑๐; ปา. ๕.๓.๑๐]ฯ

สพฺพาทินามเกหิ สพฺพนาเมหิ สตฺตมิยา อตฺเถ ตฺร, ตฺถา โหนฺติฯ

สพฺพสฺมึ สพฺเพสูติ วา สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺสํ สพฺพาสุ วาติปิฯ เอวํ กตรตฺร, กตรตฺถ, อญฺญตฺร, อญฺญตฺถ อิจฺจาทิฯ

ยตฺร, ยตฺถ, ตตฺร, ตตฺถฯ

๒๘๐. กตฺเถตฺถกุตฺราตฺรกฺเวหิธ [ก. ๒๕๑; รู. ๒๖๙; นี. ๔๙๙; จํ. ๔.๑.๑๑; ปา. ๕.๓.๑๑, ๑๒]ฯ

กตฺถ, เอตฺถ, กุตฺร, อตฺร, ตฺว, อิห, อิธาติ เอเต สทฺทาตฺถ, ตฺร,ว ห, ธาปจฺจยนฺตา สตฺตมฺยตฺเถ สิชฺฌนฺติฯ

กสฺมึ เกสูติ วา กตฺถ, กุตฺร, กฺวฯ ‘กุว’นฺติปิ สิชฺฌติ, ‘‘กุวํ สตฺตสฺส การโก, กุวํ สตฺโต สมุปฺปนฺโน [สํ. นิ. ๑.๑๗๑], กุวํ อสิสฺสํ, กุวํ ขาทิสฺส’’นฺติ ปาฬิฯ

เอตสฺมึ เอเตสูติ วา เอตฺถ, อตฺร, อิมสฺมึ อิเมสูติ วา อิห, อิธฯ

๒๘๑. ธิ สพฺพา วา [ก. ๒๕๐; รู. ๒๖๘; นี. ๕๐๒]ฯ

สพฺพสทฺทมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ ธิ โหติ วาฯ

นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ [สํ. นิ. ๑.๙๐]ฯ

๒๘๒. ยา หิํ [ก. ๒๕๕; รู. ๒๗๕; นี. ๕๐๔]ฯ

ยมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติฯ

ยหิํฯ

๒๘๓. ตา หญฺจ [ก. ๒๕๓; รู. ๒๗๓; นี. ๕๐๑]ฯ

ตมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติ หญฺจฯ

ตหิํ, ตหํฯ ทุติยตฺเถปิ ทิสฺสติ ‘‘ตหํ ตหํ โอโลเกนฺโต คจฺฉตี’’ติฯ

๒๘๔. กึสฺส กุกญฺจ [ก. ๒๕๑, ๒๒๗-๘-๙; รู. ๒๒๖, ๒๗๐-๑-๒; นี. ๕๐๐, ๔๕๖-๗, ๔๖๐]ฯ

กึมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ, ตํ โหติฯ กึสฺส กุตฺตํ กตฺตญฺจ โหติฯ

กุหิํ คจฺฉติ, กุหํ คจฺฉติฯ กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๒.๖๓]ฯ กุหิญฺจิ, กุหิญฺจนนฺติ ทฺเว จิ, จน-นิปาตนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

อิติ สามญฺญสตฺตมฺยนฺตราสิฯ

กาลสตฺตมฺยนฺตํ วุจฺจเตฯ

๒๘๕. สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเลทา [ก. ๒๕๗; รู. ๒๗๖; นี. ๕๐๕]ฯ

สพฺพ, เอก, อญฺญ, ย, ตสทฺเทหิ กาเล ทา โหติฯ

สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกสฺมึ กาเล เอกทา, อญฺญสฺมึ กาเล อญฺญทา, ยสฺมึ กาเล ยทา, ตสฺมึ กาเล ตทาฯ

๒๘๖. กทากุทาสทาอธุเนทานิ [ก. ๒๕๗-๘-๙; รู. ๒๗๖-๘-๙; นี. ๕๐๕-๖-๗]ฯ

เอเตปิ สตฺตมฺยตฺเถ กาเล ทา, ธุนา, ทานิปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

กึสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิฯ

๒๘๗. อชฺชสชฺชุปรชฺเชตรหิกรหา [ก. ๒๕๙; รู. ๒๗๙, ๔๒๓; นี. ๕๐๗]ฯ

เอเตปิ กาเล ชฺช, ชฺชุ, รหิ, รห ปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

อิมสฺมึ กาเล อชฺช, อิมสฺมึ ทิวเสตฺยตฺโถฯ

สมาเน กาเล สชฺชุ-‘สมาเน’ติ วิชฺชมาเนฯ น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ [ธ. ป. ๗๑], สชฺชุกํ ปาเหสิ – ตตฺถ ‘สชฺชู’ติ ตสฺมึ ทิวเสฯ

อปรสฺมึ กาเล อปรชฺชุ, ปุนทิวเสติ อตฺโถฯ

อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ, กึสฺมึ กาเล กรหฯ กุโตจิ, กฺวจิ, กตฺถจิ, กุหิญฺจิ, กทาจิ, กรหจิสทฺทา ปน จิ-นิปาตนฺตา โหนฺติ, ตถา ยโต กุโตจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, ยทา กทาจีติฯ กิญฺจนํ, กุหิญฺจนํ, กุทาจนนฺติ จน-นิปาตนฺตาติฯ

วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อพฺยยปทานิ

อุปสคฺคปทราสิ

อถ อพฺยยปทานิ ทีปิยนฺเตฯ

ฉพฺพิธานิ อพฺยยปทานิ อุปสคฺคปทํ, นิปาตปทํ, วิภตฺติปจฺจยนฺตปทํ, อพฺยยีภาวสมาสปทํ, อพฺยยตทฺธิตปทํ, ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทนฺติฯ พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นานาลิงฺควิภตฺติวจเนหิ นตฺถิ รูปพฺยโย เอเตสนฺติ อพฺยยา, อสงฺขฺยาติ จ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ วิภตฺติปจฺจยนฺตปทโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ อพฺยยีภาวสมาสมฺหิ วิภตฺตีนํ วิธิ สมาสกณฺเฑ วกฺขติ, ตสฺมา ตานิ ทฺเว ฐเปตฺวา เสสานิ จตฺตาริ อิธ วุจฺจนฺเตฯ

๒๘๘. อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ [จํ. ๒.๑.๓๘; ปา. ๒.๔.๘๒]ฯ

อสงฺขฺเยหิ ปเทหิ ยถารหํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, เกหิจิ ปเทหิ ปฐมาย โลโป, เกหิจิ ปเทหิ ทุติยาย โลโป…เป.… เกหิจิ สตฺตมิยา, เกหิจิ ทฺวินฺนํ, เกหิจิ ติสฺสนฺนํ…เป.… เกหิจิ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ อาวุโส, โภ, ภนฺเตอิจฺจาทีหิ อามนฺตนนิปาเตหิ อตฺถิ, นตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา, สิยา, สิยุํ, สาธุ, ตุณฺหีอิจฺจาทีหิ จ ปฐมาย โลโปฯ

จิรํ, จิรสฺสํ, นิจฺจํ, สตตํ, อภิณฺหํ, อภิกฺขณํ, มุหุตฺตํ อิจฺจาทีหิ อจฺจนฺตสํโยคลกฺขเณ ทุติยายฯ

ยถา, ตถา, สพฺพถา, สพฺพโส, มุสา, มิจฺฉาอิจฺจาทีหิ ตติยายฯ

กาตุํ, กาตเว อิจฺจาทีหิ จตุตฺถิยาฯ

สมนฺตา, สมนฺตโต, ทีฆโส, โอรโสอิจฺจาทีหิ ปญฺจมิยาฯ

ปุเร, ปุรา, ปจฺฉา, อุทฺธํ, อุปริ, อโธ, เหฏฺฐา, อนฺตรา, อนฺโต, รโห, อาวิ, หิยฺโย, สุเวอิจฺจาทีหิ สตฺตมิยา โลโปฯ

นโมสทฺทมฺหา ‘‘นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถู’’ติ เอตฺถ ปฐมายฯ ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอตฺถ ทุติยายฯ

สยํสทฺทมฺหา ‘‘กุสูโล สยเมว ภิชฺชเต’’ติ เอตฺถ ปฐมายฯ ‘‘สยํ กตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๙๑, ๑๙๓] เอตฺถ ตติยาย, อิจฺจาทินา ยถารหวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อิติ, เอวํสทฺเทหิ ปโยคานุรูปํ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ โลปํ อิจฺฉนฺติฯ

อุปสคฺเคหิปิ อตฺถานุรูปํ ตํตํวิภตฺติโลโปฯ

รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘เตหิ ปฐเมกวจนเมว ภวตี’’ติ [รู. ๑๓๑ (ปิฏฺเฐ)] วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อภิกฺกมติ, อภิธมฺโม’’ อิจฺจาทีสุ ธาตุลิงฺคานิ อุเปจฺจ เตสํ อตฺถํ นานาปฺปการํ กโรนฺตา สชฺชนฺติ สงฺขโรนฺตีติ อุปสคฺคาฯ เต หิ กฺวจิ ตทตฺถํ วิสิฏฺฐํ กโรนฺติ ‘‘ชานาติ, ปชานาติ, สญฺชานาติ, อวชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, สุสีโล, ทุสฺสีโล, สุวณฺโณ, ทุพฺพณฺโณ, สุราชา, ทุราชา’’ อิจฺจาทีสุฯ

กฺวจิ ตทตฺถํ นานาปฺปการํ กตฺวา วิภชฺชนฺติ ‘‘คจฺฉติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, โอคจฺฉติ’’อิจฺจาทีสุฯ

กฺวจิ ตทตฺถํ พาเธตฺวา ตปฺปฏิวิรุทฺเธ วา ตทญฺญสฺมึ วา อตฺเถ ตานิ โยเชนฺติฯ

ตตฺถ ตปฺปฏิวิรุทฺเธ –

เชติ, ปราเชติ, โอมุญฺจติ, ปฏิมุญฺจติ, คิลติ, อุคฺคิลติ, นิมฺมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชติ, ธมฺโม, อุทฺธมฺโมอิจฺจาทิฯ

ตทญฺญสฺมึ –

ททาติ, อาททาติ, ทธาติ, วิเธติ, ปิเธติ, นิเธติ, สนฺธิยติ, สทฺทหติ, อภิธาติอิจฺจาทิฯ

กฺวจิ ปน ปทโสภณํ กตฺวา ตทตฺถํ อนุวตฺตนฺติ, ‘‘วิชฺชติ, สํวิชฺชติ, ลภติ, ปฏิลภติ’’ อิจฺจาทิฯ

เต วีสติ โหนฺติ-ป, อา, อุ, โอ, ทุ, นิ, วิ, สุ, สํ, อติ, อธิ, อนุ, อป, อปิ, อภิ, อว, อุป, ปติ, ปรา, ปริฯ

กจฺจายเน ปน โอสทฺโท อวการิยมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา นีสทฺทํ คณฺหาติ, อิธ ปน นีสทฺโท นิสฺส ทีฆมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา โอสทฺทํ คณฺหาติฯ

ตตฺถ ป –

ปการตฺเถ-ปญฺญาฯ อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํฯ ปธาเน-ปณีตํฯ อิสฺสริเย-ปภูฯ อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ปสฺสาโสฯ วิโยเค-ปวาโสฯ ตปฺปเร-ปาจริโยฯ ตทนุพนฺเธ-ปุตฺโต, ปปุตฺโต, นตฺตา, ปนตฺตาฯ ภุสตฺเถ-ปวฑฺโฒฯ สมฺภเว-ปภวติฯ ติตฺติยํ-ปหุตํ อนฺนํฯ อนาวิเล-ปสนฺโนฯ ปตฺถนายํ-ปณิธานํฯ

อา –

อภิมุเข-อาคจฺฉติฯ อุทฺธํกมฺเม-อาโรหติฯ มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํฯ อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา กิตฺติสทฺโทฯ ปตฺติยํ-อาปนฺโนฯ อิจฺฉายํ-อากงฺขาฯ ปริสฺสชเน-อาลิงฺคติฯ อาทิกมฺเม-อารมฺโภฯ คหเณ-อาทียติฯ นิวาเส-อาวสโถฯ สมีเป-อาสนฺนํฯ อวฺหาเน-อามนฺตนํฯ

อุ –

อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติฯ อุทฺธํกมฺเม-อุฏฺฐาติฯ ปธาเน-อุตฺตโรฯ วิโยเค-อุปวาโสฯ สมฺภเว-อุพฺภูโตฯ อตฺถลาเภ-รูปสฺส อุปฺปาโทฯ สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํฯ สรูปขฺยาเน-อุทฺเทโสฯ

โอ –

อนฺโตภาเว-โอจรโก, โอโรโธฯ อโธกมฺเม-โอกฺขิตฺโตฯ นิคฺคเห-โอวาโทฯ อนฺตเร, เทเส จ-โอกาโสฯ ปาตุภาเว-โอปปาติโกฯ เยสุ อตฺเถสุ อวสทฺโท วตฺตติ, เตสุปิ โอสทฺโท วตฺตติฯ

ทุ –

อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธฯ อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, ทุสฺสีโล, ทุปฺปญฺโญฯ กุจฺฉิเต-ทุกฺกฏํฯ อสมิทฺธิยํ-ทุสสฺสํฯ กิจฺเฉ-ทุกฺกรํฯ วิรูเป-ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโขฯ

นิ –

นิสฺเสเส-นิรุตฺติฯ นิคฺคเต-นิยฺยานํฯ นีหรเณ-นิทฺธารณํฯ อนฺโตปเวสเน-นิขาโตฯ อภาเว-นิมฺมกฺขิกํฯ นิเสเธ-นิวาเรติฯ นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํฯ ปาตุภาเว-นิมฺมิตํฯ อวธารเณ-วินิจฺฉโยฯ วิภชฺชเน-นิทฺเทโสฯ อุปมายํ-นิทสฺสนํฯ อุปธารเณ-นิสาเมติฯ อวสาเน-นิฏฺฐิตํฯ เฉเก-นิปุโณฯ

วิ –

วิเสเส-วิปสฺสติฯ วิวิเธ-วิจิตฺตํฯ วิรุทฺเธ-วิวาโทฯ วิคเต-วิมโลฯ วิโยเค-วิปฺปยุตฺโตฯ วิรูเป-วิปฺปฏิสาโรฯ

สุ –

โสภเณ-สุคฺคติฯ สุนฺทเร-สุมโนฯ สมฺมาสทฺทตฺเถ-สุคโตฯ สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํฯ สุขตฺเถ-สุกโรฯ

สํ –

สโมธาเน-สนฺธิฯ สมฺมา, สมตฺเถสุ-สมาธิ, สมฺปยุตฺโตฯ สมนฺตภาเว-สํกิณฺโณฯ สงฺคเต-สมาคโม, สงฺเขเป-สมาโสฯ ภุสตฺเถ-สารตฺโตฯ สหตฺเถ-สํวาโส, สมฺโภโคฯ อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆฯ ปภเว-สมฺภโวฯ อภิมุเข-สมฺมุขํฯ สงฺคเห-สงฺคยฺหติฯ ปิทหเน-สํวุโตฯ ปุนปฺปุนกมฺเม-สนฺธาวติ, สํสรติฯ สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโนฯ

อติ –

อติกฺกเม-อติโรจติ, อจฺจโย, อตีโตฯ อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํฯ อติสฺสเย-อติกุสโลฯ ภุสตฺเถ-อติโกโธฯ อนฺโตกมฺเม-มญฺจํ วา ปีฐํ วา อติหริตฺวา ฐเปติฯ

อธิ –

อธิเก-อธิสีลํฯ อิสฺสเร-อธิปติ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาฯ อุปริภาเว-อธิเสติฯ ปริภวเน-อธิภูโตฯ อชฺฌายเน-อชฺเฌติ, พฺยากรณมธีเตฯ อธิฏฺฐาเน-นวกมฺมํ อธิฏฺฐาติ, จีวรํ อธิฏฺฐาติ, อิทฺธิวิกุพฺพนํ อธิฏฺฐาติฯ นิจฺฉเย-อธิมุจฺจติฯ ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ, อมตํ อธิคจฺฉติฯ

อนุ –

อนุคเต-อนฺเวติฯ อนุปฺปจฺฉินฺเน-อนุสโยฯ ปจฺฉาสทฺทตฺเถ-อนุรถํฯ ปุนปฺปุนภาเว-อนฺวฑฺฒมาสํ, อนุสํวจฺฉรํฯ โยคฺยภาเว-อนุรูปํฯกนิฏฺฐภาเว-อนุพุทฺโธ, อนุเถโรฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

อป –

อปคเต-อเปติ, อปาโยฯ ครเห-อปคพฺโภ, อปสทฺโทฯ วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติฯ ปูชายํ-วุฑฺฒ-มปจายนฺติฯ ปทุสฺสเน-อปรชฺฌติฯ

อปิ –

สมฺภาวเน-อปิปพฺพตํ ภินฺเทยฺย, เมรุมฺปิ วินิวิชฺเฌยฺยฯ อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตฯ สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, ฉวิมฺปิ ทหติ, จมฺมมฺปิ ทหติ, มํสมฺปิ ทหติฯ ครหายํ-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตกฯ ปุจฺฉายํ-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ, อปิ นุ ตุมฺเห โสตุกามาตฺถฯ

อภิ –

อภิมุเข-อภิกฺกนฺโตฯ วิสิฏฺเฐ-อภิญฺญาฯ อธิเก-อภิธมฺโมฯ อุทฺธํกมฺเม-อภิรูหติฯ กุเล-อภิชาโตฯ สารุปฺเป-อภิรูโปฯ วนฺทเน-อภิวาเทติฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

อว –

อโธภาเค-อวกฺขิตฺโตฯ วิโยเค-อวโกกิลํ วนํฯ ปริภเว-อวชานาติฯ ชานเน-อวคจฺฉติฯ สุทฺธิยํ-โวทายติ, โวทานํฯ นิจฺฉเย-อวธารณํฯ เทเส-อวกาโสฯ เถยฺเย-อวหาโรฯ

อุป –

อุปคเม-อุปนิสีทติฯ สมีเป-อุปจาโร, อุปนครํฯ อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ สทิเส-อุปมาณํ, อุปเมยฺยํฯ อธิเก-อุปขาริยํ โทโณฯ อุปริภาเว – อุปสมฺปนฺโน, อุปจโยฯ อนสเน-อุปวาโสฯ โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติฯ สญฺญายํ-อุปธา, อุปสคฺโคฯ ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปหาโรฯ ปูชายํ-พุทฺธํ อุปฏฺฐาติฯ คยฺหากาเร-ปจฺจุปฏฺฐานํฯ ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยฯ

ปติ –

ปติคเต-ปจฺจกฺขํฯ ปฏิโลเม-ปฏิโสตํฯ ปฏิโยคิมฺหิ-ปฏิปุคฺคโลฯ นิเสเธ-ปฏิเสโธฯ นิวตฺเต-ปฏิกฺกมติฯ สทิเส-ปฏิรูปกํฯ ปฏิกมฺเม-โรคสฺส ปฏิกาโรฯ อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติฯ ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธฯ ปฏิจฺเจ-ปจฺจโยฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

ปรา –

ปริหานิยํ-ปราภโวฯ ปราชเย-ปราชิโตฯ คติยํ-ปรายนํฯ วิกฺกเม-ปรกฺกโมฯ อามสเน-ปรามสนํฯ

ปริ –

สมนฺตภาเว-ปริวุโต, ปริกฺขิตฺโต, ปริกฺขาโรฯ ปริจฺเฉเท-ปริญฺเญยฺยํ, ปริชานาติฯ วชฺชเน-ปริหรติฯ ปริหาโรฯ อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติฯ นิวาสเน-วตฺถํ ปริทหติฯ ปูชายํ-ปาริจริยาฯ โภชเน-ปริวิสติฯ อภิภเว-ปริภวติฯ โทสกฺขาเน-ปริภาสติฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

นีสทฺโท ปน นีหรณ, นีวรณาทีสุ วตฺตติ, นีหรณํ, นีวรณํอิจฺจาทิฯ

อิติ อุปสคฺคปทราสิฯ

นิปาตปทราสิ

นิจฺจํ เอกรูเปน วากฺยปเถ ปตนฺตีติ นิปาตาฯ ปทานํ อาทิ, มชฺฌา’วสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตาติปิ วทนฺติฯ

อสตฺววาจกา จาทิสทฺทา นิปาตา นามฯ เต ปน วิภตฺติยุตฺตา, อยุตฺตา จาติ ทุวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ วิภตฺติยุตฺตา ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอวฯ จาทโย อยุตฺตา นามฯ เต ปน อเนกสตปฺปเภทา โหนฺติฯ นิฆณฺฏุสตฺเถสุ คเหตพฺพาติฯ

อพฺยยตทฺธิตปจฺจยปทราสิ

อพฺยยตทฺธิตปจฺจยนฺตา นาม ยถา, ตถา, เอกธา, เอกชฺฌํ, สพฺพโส, กถํ, อิตฺถํ อิจฺจาทโยฯ เตหิ ตติยาโลโปฯ

ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทราสิ

ตฺวาทิปจฺจยนฺตา นาม กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กาตุํ, กาตเว, ทกฺขิตาเย, เหตุเย, อาทาย, อุปาทาย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, สกฺกจฺจ, อาหจฺจ, อุปสมฺปชฺช, สเมจฺจ, อเวจฺจ, ปฏิจฺจ, อติจฺจ, อาคมฺม, อารพฺภอิจฺจาทโยฯ เตสุ ตฺวา, ตฺวานนฺเตหิ ปฐมาโลโปฯ ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเยปจฺจยนฺเตหิ จตุตฺถีโลโปติฯ

ธาตโว ปจฺจยา เจว, อุปสคฺคนิปาตกาฯ

อเนกตฺถาว เต ปฏิ-สมฺภิทา ญาณโคจราฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

นามกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

๓. การกกณฺฑ

ปฐมาวิภตฺติราสิ

อถ นามวิภตฺตีนํ อตฺถเภทา วุจฺจนฺเตฯ

กสฺมึ อตฺเถ ปฐมา?

๒๘๙. ปฐมตฺถมตฺเต [จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖]ฯ

นามสฺส อภิเธยฺยมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

รุกฺโข, มาลา, ธนํฯ

เอตฺถ จ มตฺตสทฺเทน กตฺตุ, กมฺมาทิเก วิภตฺยตฺเถ นิวตฺเตติฯ ตสฺมา อตฺถมตฺตนฺติ ลิงฺคตฺโถเยว วุจฺจติฯ

ตตฺถ อนุจฺจาริเต สติ สุณนฺตสฺส อวิทิโต อตฺโถ ลีนตฺโถ นามฯ ตํ ลีนมตฺถํ คเมติ โพเธตีติ ลิงฺคํ, อุจฺจาริตปทํฯ

ตํ ปน ปกติลิงฺคํ, นิปฺผนฺนลิงฺคนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ วิภตฺติรหิตํ ปกติลิงฺคํ อิธาธิปฺเปตํ ลิงฺค, วิภตฺตีนํ วิสุํ วิสุํ วิภาคฏฺฐานตฺตาฯ

ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํฯ ตตฺถ ‘ลีน’นฺติ อปากฏํฯ ‘องฺค’นฺติ อวยโวฯ ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํฯ

ลิงฺคสฺส อตฺโถ ปรมตฺโถ, ปญฺญตฺติอตฺโถติ ทุวิโธฯ ตถา วิเสสนตฺโถ, วิเสสฺยตฺโถติฯ

ตตฺถ วิเสสนตฺโถ นาม สกตฺโถ, ตสฺส ตสฺส สทฺทสฺส ปฏินิยโต ปาฏิปุคฺคลิกตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ โสเยว ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ อาทิมฺหิ สทฺทุปฺปตฺติยา จิรกาลญฺจ สทฺทปวตฺติยา นิพทฺธการณตฺตา นิมิตฺตตฺโถติ จ วุจฺจติฯ โส สุติ, ชาติ, คุณ, ทพฺพ, กฺริยา, นาม, สมฺพนฺธวเสน สตฺตวิโธ โหติฯ

วิเสสฺยตฺโถ นาม สามญฺญตฺโถ, พหุนิมิตฺตานํ สาธารณตฺโถติ วุตฺตํ โหติ, โสเยว ตํตํนิมิตฺตโยคา เนมิตฺตกตฺโถติ จ วุจฺจติ, โส ชาติ, คุณ, ทพฺพ, กฺริยา, นามวเสน ปญฺจวิโธฯ โค, สุกฺโก, ทณฺฑี, ปาจโก, ติสฺโสติฯ

ตตฺถ โคสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ โค ชาตีติ, ตทา สุติ วิเสสนํฯ ยทา ทพฺพํ วทติ โค คจฺฉตีติ, ตทา สุติ จ ชาติ จ วิเสสนํฯ

สุกฺกสทฺโท ยทา คุณมตฺตํ วทติ สุกฺโก คุโณติ, ตทา สุติ วิเสสนํฯ ยทา คุณวิเสสํ วทติ โคสฺส สุกฺโกติ, ตทา สุติ จ คุณชาติ จ วิเสสนํฯ ยทา คุณวนฺตํ ทพฺพํ วทติ สุกฺโก โคติ, ตทา สุติ จ คุณชาติ จ คุณวิเสโส จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํฯ

ทณฺฑีสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ ทณฺฑี ชาตีติ, ตทา สุติ จ ทพฺพญฺจ วิเสสนํฯ ยทา ทพฺพวนฺตํ ทพฺพํ วทติ ทณฺฑี ปุริโสติ, ตทา สุติ จ ทพฺพญฺจ ชาติ จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํฯ

ปาจกสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ ปาจโก ชาตีติ, ตทา สุติ จ กฺริยา จ วิเสสนํฯ ยทา กฺริยานิปฺผาทกํ ทพฺพํ วทติ ปาจโก ปุริโสติ, ตทา สุติ จ กฺริยา จ ชาติ จ กฺริยาการกสมฺพนฺโธ จ วิเสสนํฯ

ติสฺสสทฺโท ยทา นามมตฺตํ วทติ ติสฺโส นามนฺติ, ตทา สุติ วิเสสนํฯ ยทา นามวนฺตํ ทพฺพํ วทติ, ติสฺโส ภิกฺขูติ, ตทา สุติ จ นามชาติ จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํฯ

สพฺพตฺถ ยํ ยํ วทตีติ วุตฺตํ, ตํ ตํ วิเสสฺยนฺติ จ ทพฺพนฺติ จ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ สุติ นาม สทฺทสภาวา เอว โหติ, สทฺทปกฺขิกา เอวฯ สพฺโพ สทฺโท ปฐมํ สตฺตาภิธายโกติ จ ญาเส วุตฺตํฯ ตสฺมา สพฺพตฺถ สุติฏฺฐาเน สตฺตา เอว ยุตฺตา วตฺตุนฺติฯ สตฺตาติ จ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โวหารมตฺเตนปิ โลเก วิชฺชมานตา วุจฺจติ, ตํ ตํ สทฺทํ สุณนฺตสฺส จ ญาณํ ตํตทตฺถสฺส อตฺถิตามตฺตํ สพฺพปฐมํ ชานาติ, ตโต ปรํ ชาติสทฺเท ชาติํ ชานาติฯ คุณสทฺเท คุณนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ ลิงฺค, สงฺขฺยา, ปริมาณานิปิ วิเสสนตฺเถ สงฺคยฺหนฺติฯ

ตตฺถ ลิงฺคํ นาม เย อิตฺถิ, ปุริสานํ ลิงฺค, นิมิตฺต, กุตฺตา’กปฺปา นาม อภิธมฺเม วุตฺตา, เย จ นปุํสกานํ ลิงฺค, นิมิตฺต, กุตฺตา’กปฺปา นาม อวุตฺตสิทฺธา, เย จ สทฺเทสุ เจว อตฺเถสุ จ วิสทา’วิสทาการ, มชฺฌิมาการา สนฺทิสฺสนฺติ, สพฺพเมตํ ลิงฺคํ นามฯ

เอวํ วิเสสน, วิเสสฺยวเสน ทุวิโธ อตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส สทฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ นาม, โส สลิงฺโค, สสงฺขฺโย, สปริมาโณ จาติ ติวิโธ โหติฯ

ตตฺถ สลิงฺโค ยถา? สญฺญา, ผสฺโส, จิตฺตํฯ กญฺญา, ปุริโส, กุลํฯ มาลา, รุกฺโข, ธนนฺติฯ

สสงฺขฺโย ยถา? เอโก, ทฺเว, ตโย, พหู อิจฺจาทิฯ

สปริมาโณ ยถา? วิทตฺถิ, หตฺโถ, โทโณ, อาฬฺหกํ อิจฺจาทิฯ

อปิ จ สุทฺโธ, สํสฏฺโฐติ ทุวิโธ ลิงฺคตฺโถฯ ตตฺถ กมฺมาทิสํสคฺครหิโต สุทฺโธ นามฯ โส สลิงฺโค, สสงฺขฺโย, สปริมาโณ, อุปสคฺคตฺโถ, นิปาตตฺโถ, ปาฏิ-ปทิกตฺโถติ ฉพฺพิโธฯ อตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภาอิจฺจาทิ อิธ ปาฏิปทิกํ นามฯ ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตเว, ตุํ, ขตฺตุํปจฺจยนฺตาปิ นิปาเตสุ คยฺหนฺติฯ

สํสฏฺโฐ วุตฺตสํสฏฺโฐ, อวุตฺตสํสฏฺโฐติ ทุวิโธฯ ตตฺถ วุตฺตสํสฏฺโฐ จตุพฺพิโธ สมาเสน วุตฺตสํสฏฺโฐ, ตทฺธิเตน, อาขฺยาเตน, กิเตนาติฯ ตตฺถ สมาเสน วุตฺโต ฉการกสมฺพนฺธวเสน สตฺตวิโธ, ภาเวน สทฺธิํ อฏฺฐวิโธ วา, ตถา ตทฺธิเตน วุตฺโตฯ อาขฺยาเตน วุตฺโต กตฺตุ, กมฺม, ภาววเสน ติวิโธฯ กิเตน วุตฺโต ฉการก, ภาววเสน สตฺตวิโธฯ สพฺโพ สุทฺโธ เจว วุตฺตสํสฏฺโฐ จ ปฐมาย วิสโยฯ

อวุตฺตสํสฏฺโฐปิ กตฺตุสํสฏฺโฐ, กมฺมสํสฏฺโฐติอาทินา อเนกวิโธฯ โส ทุติยาทีนํ เอว วิสโยติฯ เอตฺถ จ วิภตฺติยา วินา เกวโล สทฺโท ปโยคํ นารหตีติ กตฺวา ปโยคารหตฺถเมว ฉพฺพิเธ สุทฺเธ จตุพฺพิเธ จ วุตฺตสํสฏฺเฐ ปฐมา ปยุชฺชติ, น อตฺถโชตนตฺถํฯ

เกนจิ วาจเกน อวุตฺตานิ ปน กมฺมาทีนิ วิภตฺตีหิ วินา วิทิตานิ น โหนฺตีติกตฺวา อตฺถโชตนตฺถมฺปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย ปยุชฺชนฺติฯ ตสฺมา อตฺถมตฺเตติ อิธ เทสนฺตราวจฺเฉทเก วิสยมตฺเต ภุมฺมํฯ กมฺเม ทุติยาอิจฺจาทีสุ ปน นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ภุมฺมานํ นานตฺตํ เวทิตพฺพนฺติฯ

๒๙๐. อามนฺตเน [ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗; อามนฺตเณ (พหูสุ)]ฯ

ปเคว สิทฺธสฺส วตฺถุโน นาเมน วา นิปาเตน วา อตฺตโน อภิมุขีกรณํ อามนฺตนํ นามฯ อธิกามนฺตเน อตฺถมตฺเต ปฐมา โหติฯ เอตฺถ จ อามนฺตนปทํ นาม กฺริยาเปกฺขํ น โหติ, ตสฺมา การกสญฺญํ น ลภติฯ

ตํ ปน ทุวิธํ สาทรา’นาทรวเสนฯ เอหิ สมฺม, เอหิ เชติฯ

ตถา สชีว, นิชฺชีววเสน, โภ ปุริส, วเทหิ โภ สงฺข, วเทหิ โภ สงฺข [ที. นิ. ๒.๔๒๖]ฯ อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล, อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเลติ [สํ. นิ. ๔.๓๕๘]ฯ

ตถา ปจฺจกฺขา’ปจฺจกฺขวเสน, โภ ปุริส, กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกาติ [สํ. นิ. ๒.๖๓; ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๒]ฯ

ตถา นิยมา’นิยมวเสน, โภ ปุริส, อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]ฯ ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโนติอาทิ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]ฯ อิทํ อามนฺตนํ นาม ปเคว สิทฺเธ เอว โหติ, น วิธาตพฺเพ, น หิ ปเคว ราชภาวํ วา ภิกฺขุภาวํ วา อปฺปตฺตํ ชนํ ‘‘โภ ราชา’’ติ วา ‘‘โภ ภิกฺขู’’ติ วา อามนฺเตนฺตีติฯ

ปฐมาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ทุติยาวิภตฺติราสิ

กสฺมึ อตฺเถ ทุติยา?

๒๙๑. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑]ฯ

กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติฯ กริยเตติ กมฺมํ, ตํ นิพฺพตฺติกมฺมํ, วิกติกมฺมํ, ปตฺติกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติฯ

ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมํ ยถา? อิทฺธิมา หตฺถิวณฺณํ มาเปติ, ราชา นครํ มาเปติ, มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, พีชํ รุกฺขํ ชเนติ, กมฺมํ วิปากํ ชเนติ, อาหาโร พลํ ชเนติ, ชโน ปุญฺญํ กโรติ, ปาปํ กโรติ, พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ, วินยํ ปญฺญเปสิ, ภิกฺขุ ฌานํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ อิจฺจาทิฯ

วิกติกมฺมํ ยถา? เคหํ กโรติ, รถํ กโรติ, ฆฏํ กโรติ, ปฏํ วายติ, โอทนํ ปจติ, ภตฺตํ ปจติ, กฏฺฐํ องฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, เคหํ ฌาเปติ, รุกฺขํ ฉินฺทติ, ปาการํ ภินฺทติ, วิหโย ลุนาติ, ปาณํ หนติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ อิจฺจาทิฯ

ปตฺติกมฺมํ ยถา? คามํ คจฺฉติ, เคหํ ปวิสติ, รุกฺขํ อาโรหติ, นทิํ ตรติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, พุทฺธํ วนฺทติ ปยิรุปาสติ อิจฺจาทิฯ

ปกติกมฺมํ, วิกติกมฺมนฺติ ทุวิธํฯ สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, กฏฺฐํ องฺคารํ กโรติ, ปุริสํ ฐิตํ ปสฺสติ, ปุริสํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, ภิกฺขุํ ปสฺสติ สตํ, สมฺปชานํ, อภิกฺกมนฺตํ, ปฏิกฺกมนฺตํ, อาโลเกนฺตํ, วิโลเกนฺตํ, สมิญฺเชนฺตํ, ปสาเรนฺตํฯ

เอตฺถ ‘ปุริสํ, ภิกฺขุ’นฺติ ปกติกมฺมํ, ‘ฐิตํ, สตํ’อิจฺจาทีนิ วิกติกมฺมานิฯ

ธาตุกมฺมํ, การิตกมฺมนฺติ ทุวิธํฯ คามํ คจฺฉติ, ปุริสํ คามํ คเมติฯ

ธาตุกมฺมญฺจ ทฺวิกมฺมิกธาตูนํ ทุวิธํ ปธานกมฺมํ, อปฺปธานกมฺมนฺติฯ อชปาโล อชํ คามํ เนติ, ปุริโส ภารํ คามํ วหติ, หรติ, คามํ สาขํ กฑฺฒติ, คาวิํ ขีรํ โทหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, พฺราหฺมณํ ภตฺตํ ภิกฺขติ, คาวิโย วชํ อวรุนฺธติ, ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, รุกฺขํ ผลานิ โอจินาติ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรวีติ, ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ [อุทา. ๒๓ (โถกํ วิสทิสํ)], สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ ‘อชํ, ขีรํ’ อิจฺจาทิ ปธานกมฺมํ นาม กตฺตารา ปริคฺคเหตุํ อิฏฺฐตรตฺตาฯ ‘คามํ, คาวิํ’อิจฺจาทิ อปฺปธานกมฺมํ นาม ตถา อนิฏฺฐตรตฺตาฯ

ตตฺถ ปธานกมฺมํ กถินกมฺมํ นาม, กมฺมภาเว ถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปธานกมฺมํ อกถินกมฺมํ นาม, อถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตญฺหิ กทาจิ สมฺปทานํ โหติ, กทาจิ อปาทานํ, กทาจิ สามิ, กทาจิ โอกาโสฯ ยถา – โส มํ ทกาย เนติ, คาวิโต ขีรํ โทหติ, คาวิยา ขีรํ โทหหิ, คาวิยํ ขีรํ โทหติ อิจฺจาทิฯ

กมฺเม ทุติยาติ วตฺตเตฯ

๒๙๒. คติโพธาหารสทฺทตฺถา กมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๔; ปา. ๑.๔.๕๒]ฯ

นิจฺจวิธิสุตฺตมิทํฯ คมนตฺถานํ โพธนตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานํ อกมฺมกานํ ภชฺชาทีนญฺจ ธาตูนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา โหติฯ เอตฺถ จ ปโยชฺชกมฺมํ นาม การิตกมฺมํ วุจฺจติฯ

ปุริโส ปุริสํ คามํ คมยติ, สามิโก อชปาลํ อชํ คามํ นยาเปติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ โพเธติ, ปุริโส ปุริสํ ภตฺตํ โภเชติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ ปาเฐติ, ปุริโส ปุริสํ สยาเปติ, อจฺฉาเปติ, อุฏฺฐาเปติ, ปุริโส ปุริสํ ธญฺญํ ภชฺชาเปติ, โกฏฺฏาเปติ, อุทฺธราเปติฯ

เอเตสมีติ กึ? ปุริโส ปุริเสน โอทนํ ปาเจติฯ

เอตฺถ จ คมนตฺถาทีนํ ปโยชฺเช ตติยาปิ รูปสิทฺธิยํ [๑๔๑ ปิฏฺเฐ] สทฺทนีติยญฺจ [สุตฺต-๑๔๘ ปิฏฺเฐ] วุตฺตาฯ สทฺทนีติยํ ตติยาปโยเคปิ กมฺมตฺถเมว อิจฺฉติฯ ญาสาทีสุ กตฺวตฺถํ อิจฺฉนฺติฯ

ยทา ปน ปฐมํ ปโยชกํ อญฺโญ ทุติโย ปโยเชติ, ตทา ปฐโม ปโยชฺโช นามฯ ตสฺมึ ตติยาเอวาติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏิํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓]ฯ

๒๙๓. หราทีนํ วา [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๕; ปา. ๑.๔.๕๓]ฯ

หราทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ วิกปฺเปน ทุติยา โหติฯ

สามิโก ปุริสํ ภารํ หาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ อาหารํ อชฺโฌหาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ กมฺมํ กาเรติ ปุริเสน วา, ราชา ปุริสํ อตฺตานํ ทสฺเสติ ปุริเสน วา, ปุริสํ พุทฺธํ วนฺทาเปติ ปุริเสน วาฯ

๑๙๔. น ขาทาทีนํ [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๗; ปา. ๑.๔.๕๗]ฯ

ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ น ทุติยา โหติฯ

สามิโก ปุริเสน ขชฺชํ ขาทาเปติ, อท-ภกฺขเน, ภตฺตํ อาเทติ, สามิโก ทาเสน ปุริสํ อวฺหาเปติ, สทฺทายาเปติ, กนฺทยติ, นาทยติฯ เอตฺถ จ ‘สทฺทายาเปตี’ติ สทฺทํ การาเปติ, นามธาตุ เจสาฯ กนฺท, นทาปิ สทฺทตฺถาเยวฯ

๒๙๕. วหิสฺสานิยนฺตุเก [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๘; ปา. ๑.๔.๕๒]ฯ

วหิสฺสาติ ธาตุนิทฺเทโส อิ-กาโร, นิยาเมติ ปโยเชตีติ นิยนฺตา, นตฺถิ นิยนฺตา เอตสฺสาติ อนิยนฺตุโกฯ ยสฺส อญฺเญน ปโยชเกน กิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว ญตฺวา วหติ, โส อนิยนฺตุโก นาม, วหธาตุสฺส ตาทิเส อนิยนฺตุเก ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา น โหติฯ

สามิโก ทาเสน ภารํ วาเหติฯ

อนิยนฺตุเกติ กึ? พลีพทฺเท ภารํ วาเหติฯ

๒๙๖. ภกฺขิสฺสาหิํสายํ [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๙; ปา. ๑.๔.๕]ฯ

ภกฺขิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หิํสา นาม น โหติ, อนิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หิํสา นาม, ภกฺขธาตุสฺส ปโยชฺเช กมฺมนิ อหิํสาวิสเย ทุติยา น โหติฯ

สามิโก ปุริเสน โมทเก ภกฺขาเปติฯ

อหิํสายนฺติ กึ? พลีพทฺเท สสฺสํ ภกฺขาเปติฯ เอตฺถ ‘สสฺส’นฺติ ถูลตรํ สสฺสนฺติ วทนฺติฯ

ปาฬิยํ ‘‘สพฺเพสํ วิญฺญาเปตฺวาน [อป. เถร ๑.๑.๔๓๘], โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ [อป. เถร ๑.๑.๓๐๐]ฯ เถรสฺส ปตฺโต ทุติยสฺส คาเหตพฺโพ’’ อิจฺจาทินา [ปารา. ๖๑๕] ปโยชฺเช ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติฯ

๒๙๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๐; ปา. ๒.๓.๒]ฯ

ธีอิจฺจาทีหิ นิปาโตปสคฺเคหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ [ธ. ป. ๓๘๙], ธีรตฺถุ’มํ ปูติกายํ [ชา. ๑.๓.๑๒๙], ธีรตฺถุ ตํ ธนลาภํ [ชา. ๑.๔.๓๖], ธีรตฺถุ พหุเก กาเมฯ ตติยาปิ ทิสฺสติ, ธีรตฺถุ ชีวิเตน เม [ชา. ๒.๑๗.๑๓๕]ฯ อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ [ที. นิ. ๑.๑], อภิโต คามํ วสติ, ปริโตคามํ วสติ, นทิํ เนรญฺชรํ ปติ [สุ. นิ. ๔๒๗], เอเตสุ ฉฏฺฐฺยตฺเถ ทุติยาฯ

ตถา ปฏิภาติ มํ ภควา [อุทา. ๔๕; สํ. นิ. ๑.๒๑๗], อปิสฺสุ มํ ติสฺโส อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุํ [มหาว. ๒๕๘]ฯ ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๓.๗๙] – ‘ม’นฺติ มม, ‘ต’นฺติ ตว, สมฺปทานตฺเถ ทุติยาฯ ‘ม’นฺติ มมญาเณ, ‘ต’นฺติ ตวญาเณติปิ วณฺเณสุํฯ น อุปายมนฺตเรน อตฺถสฺส สิทฺธิ, นตฺถิ สมาทานมนฺตเรน สิกฺขาปฏิลาโภ, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส [ม. นิ. ๓.๓๙๓; อุทา. ๗๔]ฯ ตตฺถ ‘อนฺตเรนา’ติ นิปาตปทเมตํ, วชฺเชตฺวาตฺยตฺโถฯ ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, อุตฺตเรน คามํ, คามสฺส ปุพฺเพติ อตฺโถฯ

อุปสคฺคปุพฺพานํ อกมฺมกธาตูนํ ปโยเค อาธาเร ทุติยา, ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺฐติ, รุกฺขํ อชฺฌาวสติ, มญฺจํ วา ปีฐํ วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา [ปาจิ. ๑๓๐], คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, ปพฺพตํ อธิวสติ, ฆรํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘; ปารา. ๕๑๙], อุโปสถํ อุปวสติ, กามาวจรํ อุปปชฺชติ, รูปาวจรํ อุปปชฺชติ, อรูปาวจรํ อุปปชฺชติ, สกฺกสฺส สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, นิปนฺนํ วา อุปนิปชฺเชยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], ฐิตํ วา อุปติฏฺเฐยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒] อิจฺจาทิฯ

ตปฺปาน, จาเรปิ ทุติยา, นทิํ ปิวติ, สมุทฺทํ ปิวติ, คามํ จรติ, อรญฺญํ จรติ, นทิยํ, คาเมติ อตฺโถฯ

กาล, ทิสาสุปิ อาธาเร เอว ทุติยา, ตํ ขณํ, ตํ มุหุตฺตํ, ตํ กาลํ, เอกมนฺตํ [ขุ. ปา. ๕.๑], เอกํ สมยํ [ขุ. ปา. ๕.๑; ที. นิ. ๑.๑], ปุพฺพณฺหสมยํ [ปารา. ๑๖], สายนฺหสมยํ, ตํ ทิวสํ, อิมํ รตฺติํ [ที. นิ. ๓.๒๘๕], ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ, จตุตฺถํ วา ปญฺจมํ วา อปฺเปติ, ตโต ปุพฺพํ, ตโต ปรํ, ปุริมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ทกฺขิณํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ปจฺฉิมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อุตฺตรํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อิมา ทส ทิสาโย, กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๐๔], อิมาสุ ทิสาสุ กตมาย ทิสาย ติฏฺฐติ ฉทฺทนฺตนาคราชาติ อตฺโถอิจฺจาทิฯ

๒๙๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๔; ปา. ๑.๔.๙๐, ๙๑; ๒.๓.๘]ฯ

ลกฺขณาทีสุ อตฺเถสุ ปวตฺเตน อภินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

ลกฺขียติ ลกฺขิตพฺพํ อเนนาติ ลกฺขณํฯ อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อีทิโส วิเสโสติ อตฺโถฯ อิตฺถํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโตฯ ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ

ตตฺถ ลกฺขเณ –

รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อภิ พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตติ อตฺโถ, วิชฺโชภาเสน พฺยาปิโต รุกฺโข วิชฺชุปฺปาทสฺส ลกฺขณํ สญฺญาณํ โหติฯ

อิตฺถมฺภูเต –

สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, มาตรํ อภิ วิสิฏฺฐํ กตฺวา สาธูติ อตฺโถ, เทวทตฺโต สกฺกจฺจํ มาตุปฏฺฐาเน อคฺคปุริโสติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต [ปารา. ๑]ฯ เอตฺถ จ ‘อพฺภุคฺคโต’ติ อภิ วิสิฏฺฐํ กตฺวา อุคฺคโตติ อตฺโถ, อยํ กิตฺติสทฺโท โภโต โคตมสฺส สกลโลกคฺคภาวํ ปกาเสตฺวา อุคฺคโตติ วุตฺตํ โหติ, กิตฺติสทฺทสมฺพนฺเธ ปน ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถฯ

วิจฺฉายํ –

รุกฺขํ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโท, พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตตฺยตฺโถฯ

เอตฺถ จ ลกฺขณาทิอตฺถา อภิสทฺเทน โชตนียา ปิณฺฑตฺถา เอว, น วจนียตฺถา, พฺยาปนาทิอตฺถา เอว วจนียตฺถาติฯ

๒๙๙. ปติปรีหิ ภาเค จ [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๕; ปา. ๑.๔.๙๐]ฯ

ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตหิ ปติ, ปรีหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

ลกฺขเณ –

รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุฯ ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ผริตฺวาฯ

อิตฺถมฺภูเต –

สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริฯ

วิจฺฉายํ –

รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ

ภาเค –

ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยาฯ ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ปริจฺจ, อุทฺทิสฺสาติ อตฺโถ, ‘ฐปิต’นฺติ ปาฐเสโสฯ เอตฺถ มํ อุทฺทิสฺส ยํ วตฺถุ ฐปิตํ สิยา, ตํ เม ทียตูตฺยตฺโถ, เอเตสุ พหูสุ ภาเคสุ โย มม ภาโค, โส มยฺหํ ทียตูติ วุตฺตํ โหตีติฯ

๓๐๐. อนุนา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๖; ปา. ๑.๔.๘๔, ๙๐]ฯ

ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

ลกฺขเณ –

รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อนุ ผริตฺวาติ อตฺโถฯ จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธมนุปพฺพชุํ [พุ. วํ. ๒๑.๕], ‘สมฺพุทฺธ’นฺติ โพธิสตฺตํ, อนุ คนฺตฺวา ปพฺพชิํสูติ อตฺโถ, วิปสฺสิโพธิสตฺเต ปพฺพชิเต สติ ตานิปิ จตุราสีติกุลปุตฺตสหสฺสานิ ปพฺพชิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ สจฺจกฺริยมนุ วุฏฺฐิ ปาวสฺสิ, ‘อนู’ติ อนฺวาย, ปฏิจฺจาติ อตฺโถ, สจฺจกฺริยาย สติ สจฺจกฺริยเหตุ เทโว ปาวสฺสีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เหตุ จ ลกฺขณํ ภวตี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ สจฺจกฺริยาย สเหวาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺห’’นฺติ [จริยา. ๓.๘๒] หิ วุตฺตํฯ

อิตฺถมฺภูเต –

สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุฯ ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวาย ปฏิจฺจฯ

วิจฺฉายํ –

รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ ตตฺถ ‘อนู’ติ อนุ ผริตฺวาฯ

ภาเค –

ยเทตฺถ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุฯ ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวายฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

๓๐๑. สหตฺเถ [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๗; ปา. ๑.๔.๘๕]ฯ

สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

ปพฺพตํ อนุ ติฏฺฐติ [ปพฺพตมนุเสนา ติฏฺฐติ (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ)]ฯ นทิํ อนฺวาวสิตา พาราณสีฯ ‘อนู’ติ อนุคนฺตฺวา, นทิยา สห อาพทฺธา ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ โหติฯ

๓๐๒. หีเน [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๘; ปา. ๑.๔.๘๖]ฯ

หีเน ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, อนุคตา ปจฺฉโต คตาติ อตฺโถ, สพฺเพ ปญฺญวนฺโต สาริปุตฺตโต หีนาติ วุตฺตํ โหติฯ

๓๐๓. อุเปน [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๙; ปา. ๑.๔.๘๗]ฯ

หีเน อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ

อุป สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, อุเปจฺจ คตา สมีเป คตาติ อตฺโถ, หีนาตฺเวว วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺถ จ อภิอิจฺจาทโย กมฺมปฺปวจนียาติ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตาฯ ตตฺถ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปวจนียํ, ปกาโร จ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาทิโก ปิณฺฑตฺโถ วุจฺจติ, กมฺมนฺติ พฺยาปนาทิกฺริยา, กมฺมํ ปวจนียํ เยหิ เต กมฺมปฺปวจนียาฯ

ตตฺถ พฺยาปนาทิกฺริยาวิเสสวาจีหิ อุปสคฺเคหิ สมฺพนฺเธสติ กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติ, อสมฺพนฺเธ ปน อาธาร, สามฺยาทิอตฺเถสุ โหติ, ลกฺขณาทโย ปน สามตฺถิยสิทฺธา ปิณฺฑตฺถา เอวาติฯ

๓๐๔. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค [ก. ๒๙๘; รู. ๒๘๗; นี. ๕๘๑; ปา. ๒.๓.๕]

กาลสฺส วา อทฺธุโน วา ทพฺพ, คุณ, กฺริยาหิ อจฺจนฺตํ นิรนฺตรํ สํโยเค กาล’ทฺธานวาจีหิ ลิงฺเคหิ ปรํ ทุติยา โหติฯ

กาเล –

สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, มาสํ สชฺฌายติ, วสฺสสตํ ชีวติ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติฯ

อทฺธาเน –

โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติฯ

อจฺจนฺตสํโยเคติ กึ? มาเส มาเส ภุญฺชติ, โยชเน โยชเน วิหาโรฯ

เอตฺถ จ กฺริยาวิเสสนมฺปิ กตฺตารา สาเธตพฺพตฺตา กมฺมคติกํ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ‘กมฺเม ทุติยา’ติ เอตฺถ กมฺมสทฺเทน คยฺหติฯ

สุขํ เสติ, ทุกฺขํ เสติ, สีฆํ คจฺฉติ, ขิปฺปํ คจฺฉติ, ทนฺธํ คจฺฉติ, มุทุํ ปจติ, ครุํ เอสฺสติ, ลหุํ เอสฺสติ, สนฺนิธิการกํ ภุญฺชติ, สมฺปริวตฺตกํ โอตาเปติ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๐], หตฺถปฺปจาลกํ คจฺฉติ, สีสปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๔-๕๙๕], สุรุสุรุการกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๗], อวคณฺฑการกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๒], ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๐], หตฺถนิทฺธุนกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๓], หตฺถนิลฺเลหกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๘], จนฺทิมสูริยา สมํ ปริยายนฺติ, วิสมํ ปริยายนฺติ อิจฺจาทิฯ

ทุติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ตติยาวิภตฺติราสิ

กสฺมึ อตฺเถ ตติยา?

๓๐๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๒๙๑, ๒๙๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒-๓; ปา. ๒.๓.๑๘]ฯ

กตฺตริ กรเณ จ ตติยา โหติฯ กตฺตาติ จ การโกติ จ อตฺถโต เอกํ ‘‘กโรตีติ กตฺตา, กโรตีติ การโก’’ติ, ตสฺมา ‘‘กตฺตุการโก’’ติ วุตฺเต ทฺวินฺนํ ปริยายสทฺทานํ วเสน อยเมว กฺริยํ เอกนฺตํ กโรติ, สามี หุตฺวา กโรติ, อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรตีติ วิญฺญายติ, ตโต กฺริยา นาม กตฺตุโน เอว พฺยาปาโร, น อญฺเญสนฺติ จ, อญฺเญ ปน กฺริยาสาธเน กตฺตุโน อุปการกตฺตา การกา นามาติ จ, ตถา อนุปการกตฺตา อการกา นามาติ จ วิญฺญายนฺตีติฯ

ตตฺถ กตฺตา ติวิโธ สยํกตฺตา, ปโยชกกตฺตา, กมฺมกตฺตาติฯ

ตตฺถ ธาตฺวตฺถํ สยํ กโรนฺโต สยํกตฺตา นาม, ปุริโส กมฺมํ กโรติฯ

ปรํ นิโยเชนฺโต ปโยชกกตฺตา นาม, ปุริโส ทาสํ กมฺมํ กาเรติฯ

กมฺมกตฺตา นาม ปโยชฺชกกตฺตาปิ วุจฺจติ, ปุริโส ทาเสน กมฺมํ กาเรติ ทาสสฺส วา, โย จ อญฺเญน กตํ ปโยคํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา วา กมฺมภาเวน อวตฺตุกามตาย วา อชานนตาย วา วญฺเจตุกามตาย วา กตฺตุภาเวน โวหรียติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, กุสูโล สยเมว ภิชฺชติ, ฆโฏ สยเมว ภิชฺชติฯ อปิจ สุกโร วา โหตุ ทุกฺกโร วา, โย กมฺมรูปกฺริยาปเท ปฐมนฺโต กตฺตา, โส กมฺมกตฺตาติ วุจฺจติฯ สทฺทรูเปน กมฺมญฺจ ตํ อตฺถรูเปน กตฺตา จาติ กมฺมกตฺตา, กุสูโล ภิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชติ, ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเร อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ สทฺทตฺโถ ทุวิโธ ปรมตฺโถ, ปญฺญตฺตตฺโถติฯ ตตฺถ ปรมตฺโถ เอกนฺเตน วิชฺชมาโนเยวฯ ปญฺญตฺตตฺโถ ปน โกจิ วิชฺชมาโนติ สมฺมโตฯ ยถา? ราชปุตฺโต, โควิสาณํ, จมฺปกปุปฺผนฺติฯ โกจิ อวิชฺชมาโนติ สมฺมโตฯ ยถา? วญฺฌาปุตฺโต, สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผนฺติฯ สทฺโท จ นาม วตฺติจฺฉาปฏิพทฺธวุตฺตี โหติ, วตฺตมาโน จ สทฺโท อตฺถํ น ทีเปตีติ นตฺถิ, สงฺเกเต สติ สุณนฺตสฺส อตฺถวิสยํ พุทฺธิํ น ชเนตีติ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ อวิชฺชมานสมฺมโตปิ อตฺโถ สทฺทพุทฺธีนํ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน เอว โหติฯ อิตรถา ‘วญฺฌาปุตฺโต’ติ ปทํ สุณนฺตสฺส ตทตฺถวิสยํ จิตฺตํ นาม น ปวตฺเตยฺยาติ, สทฺทพุทฺธีนญฺจ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน นาม อตฺโถ สทฺทนานาตฺเต พุทฺธินานาตฺเต จ สติ นานา โหติ, วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาโน นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สทฺทพุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานญฺจ นานาภูตญฺจ อตฺถํ ปฏิจฺจ การกนานาตฺตํ กฺริยาการกนานาตฺตญฺจ โหติ, น ปน สภาวโต วิชฺชมานเมว นานาภูตเมว จ อตฺถนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘สํโยโค ชายเต’’ อิจฺจาทีสุ สทฺทพุทฺธีนํ นานาตฺตสิทฺเธน อตฺถนานาตฺเตน ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานญฺจ กฺริยาการกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ

กยิรเต อเนนาติ กรณํ, กฺริยาสาธเน กตฺตุโน สหการีการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทุวิธํ อชฺฌตฺติกกรณํ, พาหิรกรณนฺติฯ

ตตฺถ กตฺตุโน องฺคภูตํ กรณํ อชฺฌตฺติกํ นาม, ปุริโส จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, ปาเทน มคฺคํ คจฺฉติ, รุกฺโข ผลภาเรน โอณมติฯ

กตฺตุโน พหิภูตํ พาหิรํ นาม, ปุริโส ยาเนน คจฺฉติ, ผรสุนา [ปรสุนา (สกฺกตคนฺเถสุ)] ฉินฺทติ, รุกฺโข วาเตน โอณมติฯ

๓๐๖. สหตฺเถน [ก. ๒๘๗; รู. ๒๙๖; นี. ๕๙๒; จํ. ๒.๑.๖๕; ปา. ๒.๓.๑๙]ฯ

สหสทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺส โสติ สหตฺโถ, สหตฺเถน สทฺเทน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ตติยา โหติฯ สหสทฺทสฺส อตฺโถ นาม สมวายตฺโถฯ

โส ติวิโธ ทพฺพสมวาโย, คุณสมวาโย, กฺริยาสมวาโยติฯ ปุตฺเตน สห ธนวา ปิตา, ปุตฺเตน สห ถูโล ปิตา, ปุตฺเตน สห อาคโต ปิตาฯ สห, สทฺธิํ, สมํ, นานา, วินาอิจฺจาทิโก สหตฺถสทฺโท นามฯ

นิสีทิ ภควา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน [มหาว. ๕๙], สหสฺเสน สมํ มิตา [สํ. นิ. ๑.๓๒], ปิเยหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓, ๒๐๗], สงฺโฆ สห วา คคฺเคน วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย [มหาว. ๑๖๗]ฯ

๓๐๗. ลกฺขเณ [รู. ๑๔๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๕๙๘; จํ. ๒.๑.๖๖; ปา. ๒.๓.๒๑]ฯ

ลกฺขณํ วุจฺจติ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมึ ตติยา โหติฯ

อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๓]ฯ พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ [อ. นิ. ๓.๖๗], อสมฺภินฺเนน วิเลปเนน ราชานมทกฺขิ, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทกฺขิ, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อญฺญํ ปตฺตํ เจตาเปติ [ปารา. ๖๑๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ภิกฺขุ ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, สา กาฬี ทาสี ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน คลนฺเตน ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖], อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คจฺฉนฺติ [ปาจิ. ๕๘๔], ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทนฺติ [ปาจิ. ๕๙๙]ฯ

องฺควิกาโรปิ อิธ สงฺคยฺหติ [ก. ๒๙๑; รู. ๒๙๙; นี. ๖๐๓], อกฺขินา กาณํ ปสฺสติ, ‘อกฺขี’ติ อิทํ ‘กาณ’นฺติ ปเท วิเสสนํ, วิกเลน จกฺขุองฺเคน โส กาโณ นาม โหติฯ หตฺเถน กุณิํ ปสฺสติ, ปาเทน ขญฺชํ ปสฺสติฯ

๓๐๘. เหตุมฺหิ [ก. ๒๘๙; รู. ๒๙๗; นี. ๖๐๑]ฯ

หิโนติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ, ตสฺมึ ตติยา โหติฯ

อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย สาธุ, กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา [ม. นิ. ๒.๔๖๐; สุ. นิ. ๖๕๙ (วตฺตตี ปชา)]ฯ กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๓๖]ฯ เกนฏฺเฐน [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา], เกน นิมิตฺเตน, เกน วณฺเณน [สํ. นิ. ๑.๒๓๔] เกน ปจฺจเยน, เกน เหตุนา [ชา. ๒.๒๒.๒๐๙๗], เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา] อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ กรณํ ติวิธํ กฺริยาสาธกกรณํ, วิเสสนกรณํ, นานาตฺตกรณนฺติฯ

ตตฺถ กฺริยาสาธกํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

วิเสสนกรณํ ยถา? อาทิจฺโจ นาม โคตฺเตน, สากิโย นาม ชาติยา [สุ. นิ. ๔๒๕]ฯ โคตฺเตน โคตโม นาโถ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๓ (วิสทิสํ)], สาริปุตฺโตติ นาเมน [อป. เถร ๑.๑.๒๕๑], วิสฺสุโต ปญฺญวา จ โส, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ [ที. นิ. ๒.๙๒], ชาติยา สตฺตวสฺสิโก [มิ. ป. ๖.๔.๘], สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนติํโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], วิชฺชาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป, ปกติยา อภิรูโป, ปกติยา ภทฺทโก, เยภุยฺเยน มตฺติกา [ปาจิ. ๘๖], ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปมุทิโต [พุ. วํ. ๒.๗๘]ฯ ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺเส วิกฺกิณาติ, อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา (สมฺมนฺนิ)] อิจฺจาทิฯ

นานาตฺตกรณํ ยถา? กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา [พุ. วํ. ๒.๕๖]ฯ กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔]ฯ อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เม พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], กินฺนุเมพุทฺเธน [ปารา. ๕๒], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ, ปานีเยน [ปาณิเยน (มู.)] อตฺโถ, มูเลหิ เภสชฺเชหิ อตฺโถ [มหาว. ๒๖๓], เสยฺเยน อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก, มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโล อิจฺจาทิฯ

ตถา กมฺมา’วธิ, อาธาร’จฺจนฺตสํโยค, กฺริยาปวคฺคาปิ นานาตฺตกรเณ สงฺคยฺหนฺติฯ

กมฺเม ตาว –

ติเลหิ เขตฺเต วปฺปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปติ, สุนเขหิ ขาทาเปนฺติ อิจฺจาทิฯ

อวธิมฺหิ –

สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน [จูฬว. ๔๓๗], มุตฺโตมฺหิ กาสิราเชน, จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕], โอตฺตปฺปติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], หิรียติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], ชิคุจฺฉติ สเกน กาเยน, ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วาฯ สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ [ธ. ป. ๑๗๘] อิจฺจาทิฯ

อาธาเร –

เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน [มหาว. ๑๗], เตน สมเยน [ปารา. ๑], กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ขุ. ปา. ๕.๙]ฯ โส โว มมจฺจเยน สตฺถา [ที. นิ. ๒.๒๑๖], ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑], ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข [ที. นิ. ๒.๓๓๖], เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ [ขุ. ปา. ๕.๑] อิจฺจาทิฯ

อจฺจนฺตสํโยเค –

มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน ธาวติ อิจฺจาทิฯ

กฺริยาปวคฺโค นาม กฺริยาย สีฆตรํ นิฏฺฐาปนํ, ตสฺมึ โชเตตพฺเพ ตติยา, เอกาเหเนว พาราณสิํ ปาปุณิ, ตีหิ มาเสหิ อภิธมฺมํ เทเสสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, คมนมตฺเตน ลภติ, โอฏฺฐปหฏมตฺเตน ปคุณํ อกาสิฯ

ตติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ

กสฺมึ อตฺเถ จตุตฺถี?

๓๐๙. สมฺปทาเน จตุตฺถี [ก. ๒๙๓; รู. ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จตุตฺถี สมฺปทาเน (พหูสุ), จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓]ฯ

สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, สมฺปฏิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ วตฺถุสมฺปฏิจฺฉกํ, กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกนฺติ ทุวิธํฯ ภิกฺขุสฺส จีวรํ เทติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ

ปุน อนิรากรณํ, อนุมติ, อาราธนนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ น นิรากโรติ น นิวาเรตีติ อนิรากรณํ, ทิยฺยมานํ น ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถฯ อสติ หิ ปฏิกฺขิปเน สมฺปฏิจฺฉนํ นาม โหตีติฯ กายจิตฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉนาการํ ทสฺเสตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตํ สมฺปทานํ อนุมติ นามฯ วิวิเธหิ อายาจนวจเนหิ ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ อาราธนํ นามฯ โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ภิกฺขุสฺส อนฺนํ เทติ, ยาจกสฺส อนฺนํ เทติฯ

กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกํ นานากฺริยาวเสน พหุวิธํฯ

ตตฺถ โรจนกฺริยาโยเค –

ตญฺจ อมฺหากํ รุจฺจติ เจว ขมติ จ [ม. นิ. ๑.๑๗๙; ม. นิ. ๒.๔๓๕], ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ [ชา. ๒.๒๒.๔๓], กสฺส สาทุํ น รุจฺจติ, น เม รุจฺจติ ภทฺทนฺเต, อุลูกสฺสาภิเสจนํ [ชา. ๑.๓.๖๐]ฯ คมนํ มยฺหํ รุจฺจติ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ [ปารา. ๔๑๘], ยสฺสายสฺมโต น ขมติ, ขมติ สงฺฆสฺส [ปารา. ๔๓๘], ภตฺตํ มยฺหํ ฉาเทติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทติ [จูฬว. ๒๘๒], เตสํ ภิกฺขูนํ ลูขานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ [มหาว. ๒๖๑ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ ตตฺถ ‘ฉาเทตี’ติ อิจฺฉํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

ธารณปฺปโยเค –

ฉตฺตคฺคาโห รญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรติ, สมฺปติชาตสฺส โพธิสตฺตสฺส เทวา ฉตฺตํ ธารยิํสุฯ

พุทฺธสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ, ตุยฺหํ หนุเต, ตุณฺหิภาเวน วญฺเจตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภุญฺชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปฏฺฐาติ [ปาจิ. ๘๑๖ (วิสทิสํ)]ฯ ทุติยาปิ โหติ, รญฺโญ อุปฏฺฐาติ, ราชานํ อุปฏฺฐาติ, อหํ โภติํ อุปฏฺฐิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], อหํ ตํ อุปฏฺฐิสฺสามิ, มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ [ขุ. ปา. ๕.๖], ตุยฺหํ สปเต, สปสฺสุ เม เวปจิตฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๓], สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ [ชา. ๒.๒๑.๔๐๗], ตว มยิ สทฺทหนตฺถํ สจฺจํ กโรมีติ อตฺโถ, รญฺโญ สตํ ธาเรติ, อิธ กุลปุตฺโต น กสฺสจิ กิญฺจิ ธาเรติ [อ. นิ. ๔.๖๒], ตสฺส รญฺโญ มยํ นาคํ ธารยามฯ ตตฺถ ‘รญฺโญ สตํ ธาเรตี’ติ สตํ พลิธนํ วา ทณฺฑธนํ วา นิเทตีติ [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)] อตฺโถ, ‘‘อิณํ กตฺวา คณฺหาตี’’ติ จ วทนฺติฯ ‘ธารยามา’ติ ปุน นิเทม [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)], ตุยฺหํ สทฺทหติ, มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ [ชา. ๑.๑.๑๑๓]ฯ

เทวาปิ เต ปิหยนฺติ ตาทิโน [ธ. ป. ๙๔ (ตสฺส ปิหยนฺติ)], เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ [ธ. ป. ๑๘๑], ‘ปิหยนฺตี’ติ ปุนปฺปุนํ ทฏฺฐุํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยาปิ โหติ, สเจ มํ ปิหยสิ, ธนํ ปิเหติ, หิรญฺญํ ปิเหติ, สุวณฺณํ ปิเหติฯ ตติยาปิ ทิสฺสติ, รูเปน ปิเหติ, สทฺเทน ปิเหติ อิจฺจาทิฯ

ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร [ชา. ๑.๔.๔๙], มา เม กุชฺฌ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๖ (กุชฺฌิ)], ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, มาตุ กุปฺปติ, ปิตุ กุปฺปติ, โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ [ธ. ป. ๑๒๕; สุ. นิ. ๖๖๗; ชา. ๑.๕.๙๔], ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, ปูเรติ วินาเสติ วาติ อตฺโถ, อกาเล วสฺสนฺโต หิ วินาเสติ นาม, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙], อทุฏฺฐสฺส ตุวํ ทุพฺภิ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], มิตฺตานํ น ทุพฺเภยฺย, ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ, อุสฺสูยนฺติ ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ, ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖ (อุชฺฌาเปสิ)], มา ตุมฺเห ตสฺส อุชฺฌายิตฺถ [อุทา. ๒๖ (วิสทิสํ)], มหาราชานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิรวิตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] อยฺเย วา, รญฺโญ อปรชฺฌติ ราชานํ วา, อาราโธ เม ราชา โหติฯ

ปติ, อาปุพฺพสฺส สุ-ธาตุสฺส อนุ, ปติปุพฺพสฺส จ คี-ธาตุสฺส โยเค สมฺปทาเน จตุตฺถีฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [อ. นิ. ๑.๑]ฯ เอตฺถ จ ปุพฺพวากฺเย อามนฺตนกฺริยาย กตฺตา ภควา, โส ปรวากฺเย ปจฺจาสุโยเค สมฺปทานํ โหติ, ‘ปจฺจสฺโสสุ’นฺติ ภทฺทนฺเตติ ปฏิวจนํ อทํสูติ อตฺโถฯ ภิกฺขู พุทฺธสฺส อาสุณนฺติ, ราชา พิมฺพิสาโร ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อารามิกํ ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], อมจฺโจ รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ, ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ, ชโน ตสฺส ภิกฺขุโน อนุคิณาติ ปฏิคิณาติ, สาธุการํ เทตีติ อตฺโถฯ

อาโรจนตฺถโยเค –

อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘ (วิสทิสํ)], ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๑๐๕], ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺติํ เต ปวกฺขามิ, อหํ เต อาจิกฺขิสฺสามิ, อหํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขูนํ เอตทโวจฯ

๓๑๐. ตทตฺเถ [ก. ๒๗๗; รู. ๓๐๓; นี. ๕๕๔]ฯ

ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺโถติ ตทตฺโถ, ตทตฺเถ สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ

๓๑๑. สสฺสาย จตุตฺถิยา [ก. ๑๐๙; รู. ๓๐๔; นี. ๒๗๙-๘๐]ฯ

อการนฺตโต จตุตฺถีภูตสฺส สสฺส อาโย โหติ วาฯ

วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปามุชฺชตฺถาย, ปามุชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย [ปริ. ๓๖๖], อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ [ม. นิ. ๑.๕๐], อลํ กุกฺกุจฺจาย [ปารา. ๓๘], อลํ สมฺโมหาย, ปากาย วชติ, ยุทฺธาย คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํ [ปาจิ. ๙๐๒]ฯ

ตุมตฺโถปิ ตทตฺเถ สงฺคยฺหติ, อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จ [ชา. ๒.๑๗.๑๓]ฯ โลกานุกมฺปาย พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ, อลํ ผาสุวิหาราย, อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ [มหาว. ๑๓]ฯ

อลมตฺถโยเค –

อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เต หิรญฺญสุวณฺเณน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน [พุ. วํ. ๒.๕๖], กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔]ฯ

มญฺญนาปโยเค อนาทเร อปาณิสฺมิเมว จตุตฺถี, กฏฺฐสฺส ตุวํ มญฺเญ, กลิงฺครสฺส [กฬิงฺครสฺส, กฬงฺครสฺส (ก.)] ตุวํ มญฺเญ, ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญติฯ

อนาทเรติ กึ? สุวณฺณํ ตํ มญฺเญฯ

อปาณิสฺมินฺติ กึ? คทฺรภํ ตุวํ มญฺเญฯ

คตฺยตฺถานํ นยนตฺถานญฺจ ธาตูนํ กมฺมนิ จตุตฺถี, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ [ธ. ป. ๑๗๔], โย มํ ทกาย เนติ [ชา. ๑.๖.๙๗], นิรยายุปกฑฺฒติ [ธ. ป. ๓๑๑], มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย [จูฬว. ๑๑๑]ฯ

อาสีสนกฺริยาโยเค –

อายุ ภวโต โหตุ, ภทฺทํ เต โหตุ, ภทฺทมตฺถุ เต [ชา. ๑.๘.๑๕; ชา. ๒.๑๗.๑], กุสลํ เต โหตุ, อนามยํ เต โหตุ, สุขํ เต โหตุ, อตฺถํ เต โหตุ, หิตํ เต โหตุ, กลฺยาณํ เต โหตุ, สฺวาคตํ เต โหตุ, โสตฺถิ เต โหตุ โสตฺถิ คพฺภสฺส [ม. นิ. ๒.๓๕๑], มงฺคลํ เต โหตุฯ

สมฺมุติโยเค กมฺมตฺเถ [ฉฏฺฐี], อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมุติ [ปารา. ๕๙๐], ปตฺตคาหาปกสฺส สมฺมุติอิจฺจาทิ [ปารา. ๖๑๔]ฯ

อาวิกรณาทิโยเค –

ตุยฺหญฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, ปตฺโถทโน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ นปฺปโหติ, เอกสฺส ปโหติ, เอกสฺส ปริยตฺโต, อุปมํ เต กริสฺสามิ [ม. นิ. ๑.๒๕๘; ชา. ๒.๑๙.๒๔], อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๗], ตถาคตสฺส ผาสุ โหติ, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔], โลกสฺส อตฺโถ, โลกสฺส หิตํ, มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา [ชา. ๑.๒.๑๗], วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๗๗], นโม กโรหิ นาคสฺส [ม. นิ. ๑.๒๔๙], นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม [อป. เถร ๑.๒.๑๒๙]ฯ โสตฺถิ ปชานํ [ที. นิ. ๑.๒๗๔], สุวตฺถิ ปชานํ อิจฺจาทิฯ

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปญฺจมีวิภตฺติราสิ

กสฺมึ อตฺเถ ปญฺจมี?

๓๑๒. ปญฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๓๐๗; นี. ๖๐๗; จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔]ฯ

อวธิยติ ววตฺถิยติ ปทตฺโถ เอตสฺมาติ อวธิ, ตสฺมึ ปญฺจมี โหติ, อวธีติ จ อปาทานํ วุจฺจติฯ

อปเนตฺวา อิโต อญฺญํ อาททาติ คณฺหาตีติ อปาทานํฯ ตํ ติวิธํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํ, อุปฺปาฏวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยนฺติฯ

ตตฺถ ยสฺมึ อปาทานวิสยภูโต กฺริยาวิเสโส สรูปโต นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, ตํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํฯ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ

ยสฺมึ ปน โส ปาฐเสสํ กตฺวา อชฺฌาหริตพฺโพ โหติ, ตํ อุปฺปาฏวิสยํฯ ยถา? วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโตติ [มหาว. ๓๐]ฯ เอตฺถ หิ ‘นิกฺขมิตฺวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตพฺพํฯ

ยสฺมึ ปน โส นิทฺทิฏฺโฐ จ น โหติ, อชฺฌาหริตุญฺจ น สกฺกา, อถ โข อตฺถโต อนุมานวเสน โส วิญฺเญยฺโย โหติ, ตํ อนุเมยฺยวิสยํฯ ยถา? มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, สีลเมว สุตา เสยฺโย [ชา. ๑.๕.๖๕], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส อิจฺจาทิ [ม. นิ. ๓.๒๐๗]ฯ กฺริยํ วินา การกํ นาม น สิชฺฌตีติกตฺวา อุกฺกํสนกฺริยา เอตฺถ อนุเมตพฺพา โหติฯ เอวํ กฺริยาปทรหิเตสุ ทูรโยคาทีสุปิ อวินาภาวิกฺริยานุมานํ เวทิตพฺพํฯ

ปุน จลา’จลวเสน ทุวิธํฯ

จลํ ยถา? ปุริโส ธาวตา อสฺสา ปตติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌิตฺวา อญฺญมญฺญโต อปสกฺกนฺติฯ เอตฺถ จ ยทิ จลํ สิยา, กถํ อวธิ นาม ภเวยฺยฯ อจฺจุติลกฺขโณ หิ อวธีติ? วุจฺจเต-ทฺเว เมณฺฑา สกสกกฺริยาย จลนฺติ, อิตรีตรกฺริยาย อวธี โหนฺตีติ นตฺถิ เอตฺถ อวธิลกฺขณวิโรโธติฯ

อจลํ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ

ปุน กายสํสคฺคปุพฺพกํ, จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกนฺติ ทุวิธํ โหติ, คามา อเปนฺติ มุนโย, โจรา ภยํ ชายเตฯ เอตฺถ จ ‘‘กึว ทูโร อิโต คาโม, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๙]ฯ อิโต เอกนวุติกปฺเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๔] อาทีสุ วทนฺตสฺส จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ ‘‘น มาตา ปุตฺตโต ภายติ, น จ ปุตฺโต มาติโต ภายติ, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๑๓๘] ปาฬิฯ อตฺถิ เต อิโต ภยํ [ม. นิ. ๒.๓๕๐], นตฺถิ เต อิโต ภยํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], โจรา ภายติ, โจรา ภีโตฯ ฉฏฺฐี จ, โจรสฺส ภายติ, โจรสฺส ภีโตฯ ทุติยา จ, ‘‘กถํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, เอวํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, ภายสิ มํ สมณ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], นาหํ ตํ ภายามิ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], ภายิตพฺพํ น ภายติ, นาหํ ภายามิ โภคินํ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕], น มํ มิคา อุตฺตสนฺตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗] ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘‘โภคิน’นฺติ นาคํ, โจรา ตสติ อุตฺตสติ โจรสฺส วา, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส [ธ. ป. ๑๒๙], ปาปโต โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ หรายติ ปาเปน วาฯ

ยโต กิญฺจิ สิปฺปํ วา วิชฺชํ วา ธมฺมํ วา คณฺหาติ, ตสฺมึ อกฺขาตริ ปญฺจมี, อุปชฺฌายา อธีเต, อุปชฺฌายา สิปฺปํ คณฺหาติ, ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตฯ จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน [เถรคา. ๑๐๒๗]ฯ

ยโต สุณาติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, ฉฏฺฐี จ, อิโต สุตฺวา, อิมสฺส สุตฺวา วา, ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ [ธ. ป. ๓๙๒]ฯ

ยโต ลภติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, สงฺฆโต ลภติ, คณโต ลภติฯ

ยโต ปราชยติ, ยโต ปภวติ, ยโต ชายติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, พุทฺธสฺมา ปราชยนฺติ อญฺญติตฺถิยา, ปาฬิยํ ปน ปราชิโยเค อปาทานํ ปาฐเสสวเสน ลพฺภติ, ตสฺมึ โข ปน สงฺคาเม เทวา ชินิํสุ, อสุรา ปราชินิํสุฯ เอตฺถ เทเวหิ ปราชินิํสูติ ปาฐเสโสฯ ‘‘มยํ ชิตามฺหา อมฺพกายฯ หิมวนฺตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย [อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๘.๑๙], อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ ปาฬิ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๕], โจรา ภยํ ชายเต, กามโต ชายเต ภยํ [ธ. ป. ๒๑๕], ชาตํ สรณโต ภยํ [ชา. ๑.๑.๓๖; ๑.๒.๑๓; ๑.๙.๕๖, ๕๗, ๕๙], ยํกิญฺจิ ภยํ วา เวรํ วา อุปทฺทโว วา อุปสคฺโค วา ชายติ, สพฺพํ ตํ พาลโต ชายติ, โน ปณฺฑิตโต, กามโต ชายตี โสโก [ธ. ป. ๒๑๔], อุภโต สุชาโต ปุตฺโต [ที. นิ. ๑.๓๑๑], อุรสฺมา ชาโต, อุเร ชาโต วา, จีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติมิตฺตโต วา [ปารา. ๕๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ

อญฺญตฺถานํ โยเค ปญฺจมี, ตโต อญฺญํ, ตโต ปรํ [มหาว. ๓๔๖], ตโต อปเรน สมเยน [ปารา. ๑๙๕]ฯ

อุปสคฺคานํ โยเค ปน –

๓๑๓. อปปรีหิ วชฺชเน [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๒; ปา. ๑.๔.๘๘; ๒.๓.๑๐]ฯ

วชฺชเน ปวตฺเตหิ อป, ปรีหิ โยเค ปญฺจมี โหติฯ

อปปพฺพตา วสฺสติ เทโว, ปริปพฺพตา วสฺสติ เทโว, อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปพฺพตํ สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ กจฺจายเน ปน ‘‘อุปริปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ ปาโฐ [โปราณปาโฐ], ปริปพฺพตาติ ยุตฺโตฯ อุปริโยเค ปน สตฺตมีเยว ทิสฺสติ – ‘‘ตสฺมึ อุปริปพฺพเต [ม. นิ. ๓.๒๑๖; ชา. ๑.๘.๑๖], อุปริปาสาเท [ที. นิ. ๒.๔๐๘], อุปริเวหาเส, อุปริเวหาสกุฏิยา’’ติ, [ปาจิ. ๑๓๐] ตตฺถ ปพฺพตสฺส อุปริ อุปริปพฺพตนฺติ อตฺโถฯ

๓๑๔. ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ปตินา [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๓; ปา. ๒.๓.๑๑; ๑.๔.๙.๒]ฯ

ปฏินิธิ นาม ปฏิพิมฺพฏฺฐปนํ, ปฏิทานํ นาม ปฏิภณฺฑทานํ เตสุ ปวตฺเตน ปตินา โยเค ปญฺจมี โหติฯ

พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสติ, เตลสฺมา ปติ ฆตํ เทติฯ

๓๑๕. ริเต ทุติยา จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๔; ปา. ๒.๓.๒๙]ฯ

ริเตสทฺเทน โยเค ปญฺจมี โหติ ทุติยา จฯ

ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํฯ

๓๑๖. วินาญฺญตฺเรหิ ตติยา จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๕; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘วินาญฺญตฺร ตติยาจ’ (พหูสุ)]ฯ

วชฺชเน ปวตฺเตหิ วินา, อญฺญตฺรสทฺเทหิ โยเค ปญฺจมี, ทุติยา, ตติยา จ โหนฺติฯ

วินา สทฺธมฺมา, วินา สทฺธมฺมํ, วินา สทฺธมฺเมน, อญฺญตฺร สทฺธมฺมา, อญฺญตฺร สทฺธมฺมํ, อญฺญตฺร สทฺธมฺเมนฯ

๓๑๗. ปุถุนานาหิ จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๖; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘ปุถนานาหิ จ’ (พหูสุ)]ฯ

วชฺชเน ปวตฺเตหิ ปุถุ, นานาสทฺเทหิ จ โยเค ปญฺจมี, ตติยา จ โหนฺติฯ

ปุถเคว ชนสฺมา, ปุถเคว ชเนน, นานา สทฺธมฺมา, นานา สทฺธมฺเมน, ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓; จูฬว. ๔๓๗]ฯ ‘‘เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา’’ติ เอตฺถ ปน นานาปฺปการตฺโถ นานาสทฺโท, น วชฺชนตฺโถ, เอตฺถ จ วชฺชนตฺโถ นาม วิโยคตฺโถ อสมฺมิสฺสตฺโถฯ

มริยาทา’ภิวิธีสุ ปวตฺเตหิ อาสทฺท, ยาวสทฺเทหิ โยเคปิ ปญฺจมี, ทุติยา จฯ

ตตฺถ ยสฺส อวธิโน สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ, โส มริยาโทฯ ยถา? อาปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺฐติ อาปพฺพตํ วา, ยาวปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺฐติ ยาวปพฺพตํ วาฯ

ยสฺส สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ อนฺโตกตฺวา พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, โส อภิวิธิฯ ยถา? อาภวคฺคา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อาภวคฺคํ วา, ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺตีติ อาสวา, ยาวภวคฺคา ยาวภวคฺคํ วา, ตาวเทว ยาวพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคโตฯ

อารพฺเภ, สหตฺเถ จ ปญฺจมี, ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต [ม. นิ. ๒.๓๕๑], ยโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗]ฯ ยโต ปฏฺฐาย, ยโต ปภุติฯ

สหตฺเถ –

สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิลาภา, สห ปรินิพฺพานา [ที. นิ. ๒.๒๒๐], สห ทสฺสนุปฺปาทาฯ

‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตาน’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๒๐], เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ปญฺจมีฯ

‘‘สหตฺถา ทานํ เทติ, สหตฺถา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺถ กรเณฯ

‘‘อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตทคฺเค โข วาเสฏฺฐ’’อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๓.๑๓๐], อารพฺเภ สตฺตมีฯ

‘‘ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ’’ อิจฺจาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๓๘] วากฺเย อิจฺฉิเต สติ เหตฺวตฺเถ ปญฺจมี, สมาเส อิจฺฉิเต สติ อตฺถมตฺเต ปญฺจมีฯ

ทฺวินฺนํ การกานํ กฺริยานญฺจ มชฺเฌ ปวตฺตกาลทฺธานวาจีหิ ปญฺจมี, ลุทฺทโก ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌติ, โกสา กุญฺชรํ วิชฺฌติฯ เอตฺถ จ ลุทฺทโก สกึ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ปกฺขพฺภนฺตรมฺหิ น วิชฺฌิ, ปกฺเข ปริปุณฺเณ ปุน วิชฺฌติ, ปกฺขสทฺโท ทฺวินฺนํ วิชฺฌนวารานํ มชฺเฌ กาลวาจี โหติ, ทฺเวปิ วิชฺฌนกฺริยา การเกหิ สเหว สิชฺฌนฺตีติ การกานญฺจ มชฺเฌติ วุจฺจติฯ วุตฺติยํ ปน ‘‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภุญฺชิสฺสติ, ทฺวิหา ภุญฺชิสฺสติ, อตฺรฏฺโฐ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’’ติ [โมค. ๗๙] เอวํ สตฺตมีวเสน ปริปุณฺณวากฺยมฺปิ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสา กโรติ [ปารา. ๕๖๔], อติเรกฉพฺพสฺสา กโรตี’’ติ [ปารา. ๕๖๔], ‘‘ฉพฺพสฺสานี’’ติปิ ปาโฐฯ

รกฺขนตฺถานํ โยเค –

ยญฺจ วตฺถุํ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ยโต จ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ตตฺถ ปญฺจมี, ยเวหิ คาโว รกฺขติ วาเรติ, ตณฺฑุลา กาเก รกฺขติ วาเรติ, ตํ มํ ปุญฺญา นิวาเรสิ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย [ธ. ป. ๑๑๖], น นํ ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา ครหาย วา [สุ. นิ. ๑๔๑ (น เน)]ฯ ราชโต วา โจรโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุฯ

อนฺตรธานตฺถโยเค –

ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถฯ ปาฬิยํ ปน ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ฉฏฺฐี เอว- ‘‘อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺส, อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺสา’’ติฯ ‘‘น สกฺขิ เม อนฺตรธายิตุ’’นฺติ ปาฬิ, ‘อนฺตรธายิสฺสามี’ติ อนฺตริเต อจกฺขุวิสเย ฐาเน อตฺตานํ ฐเปสฺสามีตฺยตฺโถ, นิลียิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมึ ฐาเน อนฺตรธายติ, ตสฺมึ สตฺตมี เอว ทิสฺสติ, อติขิปฺปํ โลเก จกฺขุ อนฺตรธายิสฺสติ [ที. นิ. ๒.๒๒๔ (วิสทิสํ)], เชตวเน อนฺตรธายิตฺวา, พฺรหฺมโลเก อนฺตรธายิตฺวา, มทฺทกุจฺฉิสฺมึ อนฺตรธายิตฺวา, ตตฺเถวนฺตรธายี [สํ. นิ. ๑.๑] อิจฺจาทิฯ ‘‘ภควโต ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา’’ติ เอตฺถปิ โตสทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ เอวฯ ‘‘สกฺโก นิมิสฺส รญฺโญ สมฺมุเข อนฺตรหิโต’’ติ ปาฬิฯ ‘ธชตวเน อนฺตรธายิตฺวา’ติ เชตวเน อญฺเญสํ อทสฺสนํ กตฺวา, อญฺเญสํ อจกฺขุวิสยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อนฺธกาโร อนฺตรธายติ, อาโลโก อนฺตรธายติ, สทฺธมฺโม อนฺตรธายติ, สาสนํ อนฺตรธายติ’’ อิจฺจาทีสุ ปน ฉฏฺฐี, สตฺตมิโย ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพาฯ

ทูรตฺถโยเค –

กึว ทูโร อิโต คาโม, กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๖], อโถ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๗], คามโต อวิทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา, กิเลเสหิ อารกาติ อรหํ, อารา โส อาสวกฺขยา [ธ. ป. ๒๕๓]ฯ ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺฐี จ, อารกา อิมํ ธมฺมวินยํ อิมินา ธมฺมวินเยน วา, อารกา มนฺทพุทฺธีนํ [วิสุทฺธิ ฏี. ๑.๑๓๐]ฯ

ทูรตฺเถ –

ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทสา โข ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ [ที. นิ. ๑.๔๐๙], กินฺนุ ติฏฺฐถ อารกา, ตสฺมา ติฏฺฐาม อารกาฯ ทุติยา จ ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต, ทูรา คามา อาคโต อิจฺเจวตฺโถ, ทูรํ คาเมน วาฯ

อนฺติกตฺถโยเค –

อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามาฯ ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺฐี จ, อนฺติกํ คามํ, อนฺติกํ คาเมน, อนฺติกํ คามสฺสฯ

กาลทฺธานํ ปริมาณวจเน –

อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชเน สาวตฺถิ, อิโต เอกนวุติกปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต เอกติํเส กปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต สตฺตเม ทิวเส, อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสามิ [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑] อิจฺจาทิฯ

ปมาณตฺเถ –

อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส ปริกฺเขเปน วา, ทีฆโส นววิทตฺถิโย [ปาจิ. ๕๔๘], โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ [สํ. นิ. ๒.๑๒๙] อิจฺจาทิฯ

ตฺวาโลเปปิ ปญฺจมีฯ เอตฺถ จ ตฺวาโลโป นาม ปริปุณฺณวากฺเย ลทฺธพฺพสฺส ตฺวานฺตปทสฺส อปริปุณฺณวากฺเย นตฺถิ ภาโว, ยญฺจ ปทํ ตฺวานฺตปเท สติ กมฺมํ วา โหติ อธิกรณํ วาฯ ตํ ตฺวานฺตปเท อสติ ปทนฺตเร อวธิ โหติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, ปาสาทา วา ปาสาทํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒], หตฺถิกฺขนฺธา วา หตฺถิกฺขนฺธํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ ปฐมํ เอกํ ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา ปุน อญฺญํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา ปฐมํ เอกสฺมึ ปาสาเท นิสีทิตฺวา ปุน อญฺญํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา เอวํ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อนฺธการา วา อนฺธการํ คจฺเฉยฺย, ตมา วา ตมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] ปาฬิฯ ตถา รฏฺฐา รฏฺฐํ วิจรติ, คามา คามํ วิจรติ, วนา วนํ วิจรติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, ภวโต ภวํ คจฺฉติ, กุลโต กุลํ คจฺฉติ อิจฺจาทิฯ ตถา วินยา วินยํ ปุจฺฉติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ ปุจฺฉติ, วินยา วินยํ กเถติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ กเถติฯ เอตฺถปิ ปฐมํ เอกํ วินยวจนํ ปุจฺฉิตฺวา วา เอกสฺมึ วินยวจเน ฐตฺวา วา ปุน อญฺญํ วินยวจนํ ปุจฺฉตีติ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํฯ วุตฺติยํ ปน ‘‘ปาสาทํ อารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน ปวิสิตฺวา เปกฺขติ, อาสนา เปกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ

ทิสตฺถโยเค ทิสตฺเถ จ ปญฺจมี, อิโต สา ปุริมา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อวีจิโต อุปริ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา [ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐]ฯ

ทิสตฺเถ –

ปุริมโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริโต ปพฺพตสฺส, เหฏฺฐโต ปาสาทสฺส, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโต, ยโต เขมํ, ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ [ธ. ป. ๓๗๔] อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพาทิโยเคปิ ปญฺจมี, ปุพฺเพว เม สมฺโพธา [อ. นิ. ๓.๑๐๔], อิโต ปุพฺเพ, ตโต ปุพฺเพ, อิโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา [มหาว. ๒๕๙], ตโต ปุเร, ตโต ปจฺฉา, ตโต อุตฺตริ [ปารา. ๔๙๙] อิจฺจาทิฯ

วิภตฺตตฺเถ จ ปญฺจมี ฉฏฺฐี จฯ วิภตฺติ นาม ปเคว วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส เกนจิ อธิเกน วา หีเนน วา ภาเคน ตทญฺญโต ปุถกฺกรณํ, มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ [ธ. ป. ๓๒๒], ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย, สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], ปญฺญวนฺตา นาม สาริปุตฺตโต หีนา สาริปุตฺตสฺส วา, ตโต อธิกํ วา อูนํ วา น วฏฺฏติ อิจฺจาทิฯ

วิรมณตฺถโยเค –

อารตี วิรตี ปาปา [ขุ. ปา. ๕.๘], ปาณาติปาตา เวรมณิ [ขุ. ปา. ๒.๑] อิจฺจาทิฯ

สุทฺธตฺถโยเค –

โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อิจฺจาทิฯ

โมจนตฺถโยเค ปญฺจมี ตติยา จ, โส ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ [สํ. นิ. ๓.๒๙], โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗], น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ อวธิอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เหตฺวตฺเถ –

กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กสฺมา นุ ตุมฺหํ กุเล ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๒ (มียเร)], ตสฺมาติห ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๒.๑๕๗]ฯ ทุติยา ตติยา ฉฏฺฐี จ, กึการณํ [ชา. อฏฺฐ. ๖.๒๒.อุมงฺคชาตกวณฺณนา], ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ [ม. นิ. ๑.๒๓๘], เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. ๔.๒๐.มาตงฺคชาตกวณฺณนา], ตํ กิสฺสเหตุ [ม. นิ. ๑.๒], กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ อิจฺจาทิฯ

วิเวจนตฺถโยเค –

วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ [ที. นิ. ๑.๒๒๖], วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมาฯ

พนฺธนตฺถโยเค –

๓๑๘. ปญฺจมีเณ วา [ก. ๒๙๖; รู. ๓๑๔; นี. ๖๐๘; จํ. ๒.๑.๖๙; ปา. ๒.๓.๒๔]ฯ

อิณภูเต เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วาฯ

สตสฺมา พนฺโธ นโร สเตน วาฯ

๓๑๙. คุเณ [จํ. ๒.๑.๗๐; ปา. ๒.๓.๒๕]ฯ

อชฺฌตฺตภูโต เหตุ คุโณ นาม, อคุโณปิ อิธ คุโณตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมึ ปญฺจมี โหติ วาฯ

ชฬตฺตา พนฺโธ นโร ชฬตฺเตน วา, อตฺตโน พาลตฺตาเยว พนฺโธติ อตฺโถ, ปญฺญาย พนฺธนา มุตฺโต, วาจาย มรติ, วาจาย มุจฺจติ, วาจาย ปิโย โหติ, วาจาย เทสฺโส, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ [อ. นิ. ๔.๖] สีเลน วา, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนโต ทุกฺขา, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ [อุทา. ๒], สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ [อุทา. ๒], จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนญฺญา อปฺปฏิเวธา ทีฆมทฺธานํ สํสรนฺติ [ที. นิ. ๒.๑๘๖ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ

ปญฺหา, กถเนสุปิ ปญฺจมี, กุโต ภวํ, อหํ ปาฏลิปุตฺตโต อิจฺจาทิฯ

โถกตฺเถปิ อสตฺววจเน ปญฺจมี, สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ, โถกา มุจฺจติ โถเกน วา, มุจฺจนมตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ ‘‘นทิํ ตรนฺโต มนํ วุฬฺโห’’ติ [มหาว. ๑๔๘] เอตฺถ วิยฯ อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ กิจฺเฉน วา, กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต [ชา. ๒.๒๒.๓๕๓], กิจฺฉา มุตฺตา’มฺห ทุกฺขสฺมา, ยาม ทานิ มโหสธ [ชา. ๒.๒๒.๗๐๐]ฯ

อสตฺววจเนติ กึ? ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเรติ [เถรคา. ๒๔๘ (กุเล กุเล)]ฯ

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ [ธ. ป. ๒๓๙]’’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยาฯ

อกตฺตริปิ ปญฺจมี, ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา ตถาคโต สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โหติ [ที. นิ. ๓.๒๐๑]ฯ เอตฺถ จ ‘อกตฺตรี’ติ อการเก ญาปกเหตุมฺหีติ วทนฺติฯ ญาเส ปน ‘‘อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ ยตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สญฺชายเต, โสว กตฺตา น โหตีติ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน กตฺตุสทิโส ชนกเหตุ อกตฺตา นามาติ ทีเปติ, กมฺมสฺส กตตฺตาอิจฺจาทิ จ ชนกเหตุ เอวาติฯ

ภิยฺยตฺถโยเค –

โยธ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓], สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ [ที. นิ. ๒.๒๘๗], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห ภิกฺขเว ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุพฺเพนิวาสกถํ, อตฺตมโน ตฺวํ โหหิ ปรํ วิย มตฺตาย, อหมฺปิ อตฺตมโน โหมิ ปรํ วิย มตฺตายฯ

ปญฺจมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ฉฏฺฐีวิภตฺติราสิ

กสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺฐี?

๓๒๐. ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. ๓๐๑; รู. ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐]ฯ

ทฺวินฺนํ สมฺพนฺธีนํ เกนจิ ปกาเรน อายตฺตภาโว สมฺพนฺโธ นาม, สมฺพนฺเธ โชเตตพฺเพ วิเสสนสมฺพนฺธิมฺหิ ฉฏฺฐี โหติฯ

ตตฺถ กฺริยาการกสญฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺเว สมฺพนฺธิโน อญฺญมญฺญํ ตํตํกฺริยํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อญฺญมญฺญสมฺพนฺธิโน’’ติ ชานนฺตสฺส ทฺวินฺนํ การกานํ ทฺวินฺนํ กฺริยานญฺจ สํโยคํ นิสฺสาย สมฺพนฺโธปิ วิทิโต โหติ, เอวํ สมฺพนฺโธ กฺริยาการกสญฺชาโต, ‘อิมสฺส อย’นฺติ เอวํ ปวตฺตพุทฺธิยา เหตุภูตตฺตา อสฺเสทมฺภาวเหตุโก จฯ

ตตฺถ สมฺพนฺโธ ติวิโธ สามิสมฺพนฺโธ, นานาตฺตสมฺพนฺโธ, กฺริยาการกสมฺพนฺโธติฯ

ตตฺถ ‘สามี’ติ ยสฺส กสฺสจิ วิเสสนสมฺพนฺธิโน นามํ, ตสฺมา วิเสสฺยปทตฺถสฺส ตํตํวิเสสนภาเวน สมฺพนฺโธ สามิสมฺพนฺโธ นามฯ

โส วิเสสฺยปทตฺถเภเทน อเนกวิโธฯ

ตตฺถ ตสฺส มาตา, ตสฺส ปิตาอิจฺจาทิ ชนกสมฺพนฺโธ นามฯ

ตสฺสา ปุตฺโต, ตสฺสา ธีตา อิจฺจาทิ ชญฺญสมฺพนฺโธ นามฯ

ตสฺส ภาตา, ตสฺส ภคินี อิจฺจาทิ กุลสมฺพนฺโธ นามฯ

สกฺโก เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๔๘] อิจฺจาทิ สามิสมฺพนฺโธ นามฯ

ปหูตํ เม ธนํ สกฺก [ชา. ๑.๑๕.๗๒], ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ อิจฺจาทิ สํสมฺพนฺโธ นามฯ

อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก [ธ. ป. ๓๒] อิจฺจาทิ สมีปสมฺพนฺโธ นามฯ

สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห อิจฺจาทิ สมูหสมฺพนฺโธ นามฯ

มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ [ชา. ๑.๔.๘๑], รุกฺขสฺส สาขา อิจฺจาทิ อวยวสมฺพนฺโธ นามฯ

สุวณฺณสฺส ภาชนํ, อลาพุสฺส กฏาหํ, ภฏฺฐธญฺญานํ สตฺตุ อิจฺจาทิ วิการสมฺพนฺโธ นามฯ

ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, อคฺคิสฺส ธูโม อิจฺจาทิ การิยสมฺพนฺโธ นามฯ

ขนฺธานํ ชาติ, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโท [สํ. นิ. ๒.๑] อิจฺจาทิ อวตฺถาสมฺพนฺโธ นามฯ

สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขียฺเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๐๔], พุทฺธสฺส กิตฺติสทฺโท, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ [ชา. ๑.๑.๑๑๓], ติลานํ มุฏฺฐิ อิจฺจาทิ คุณสมฺพนฺโธ นามฯ

ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส สมิญฺชนํ, ธาตูนํ คมนํ ฐานํ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นามฯ

จาตุมหาราชิกานํ ฐานํ อิจฺจาทิ ฐานสมฺพนฺโธ นามฯ เอวมาทินา นเยน สามิสมฺพนฺโธ อเนกสหสฺสปฺปเภโท, โส จ กฺริยาสมฺพนฺธาภาวา การโก นาม น โหติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปาทสฺส อุกฺขิปนํ’’ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นามาติ อิทํ น ยุชฺชตีติ? วุจฺจเต – กฺริยาสมฺพนฺธาภาวาติ อิทํ สาธกภาเวน สมฺพนฺธาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, สิทฺธาย ปน กฺริยาย สมฺพนฺธํ สนฺธาย กฺริยาสมฺพนฺโธ นาม วุตฺโตติฯ

นานาตฺตสมฺพนฺเธ ปน นานาอตฺเถสุ ฉฏฺฐี โหติฯ ตตฺถ ณี, อาวีปจฺจยานํ กมฺเม นิจฺจํ ฉฏฺฐี, ฌานสฺส ลาภี, จีวรสฺส ลาภี, ธนสฺส ลาภี, อาทีนวสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ รูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ สมวิสมสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ ตารกรูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ จนฺทิมสูริยานํ ทสฺสาวีฯ

ตุ, อก, อน, ณปจฺจยานํ โยเค กฺวจิ กมฺมตฺเถ ฉฏฺฐีฯ

ตุปจฺจเย ตาว –

ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร [ม. นิ. ๒.๑๗๓], สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา [ม. นิ. ๑.๒๐๓], ภินฺนานํ สนฺธาตา [ที. นิ. ๑.๙, ๑๖๔], สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา [ที. นิ. ๑.๙, ๑๖๔] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กึ? คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา [อ. นิ. ๗.๓๗], คาธํ กตฺตา โนวสิตา [อ. นิ. ๔.๑๐๗], กาเลน ธมฺมีกถํ ภาสิตา, สรสิ ตฺวํ เอวรูปํ วาจํ ภาสิตา, ปเรสํ ปุญฺญํ อนุโมเทตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ [มหานิ. ๑๙๒] อิจฺจาทิฯ

อกปจฺจเย –

กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก [วิสุทฺธิ ๒.๖๘๙], อวิสํวาทโก โลกสฺส [ที. นิ. ๑.๙] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กึ? มหติํ มหิํ อนุสาสโก, ชนํ อเหฐโก, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโก อิจฺจาทิฯ

อนปจฺจเย –

ปาปสฺส อกรณํ สุขํ [ธ. ป. ๖๑], ภารสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส คหณํ, หตฺถสฺส ปรามสนํ, อญฺญตรสฺส องฺคสฺส ปรามสนํ [ปารา. ๒๗๐] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กึ? ภควนฺตํ ทสฺสนาย [อุทา. ๒๓] อิจฺจาทิฯ

ณปจฺจเย –

อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อโคปาลเกน คาวีนํ โทโห, อปฺปปุญฺเญน ลาภานํ ลาโภ, หตฺถสฺส คาโห, ปตฺตสฺส ปฏิคฺคาโห อิจฺจาทิฯ

ตฺวาปจฺจเยปิ กฺวจิ กมฺมนิ ฉฏฺฐี, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท [ธ. ส. ๕๙๖-๕๙๙ (อุปาทาย)] อิจฺจาทิฯ

กตฺตริ ต, ตวนฺตุ, ตาวี, มาน’นฺตานํ โยเค ปน กมฺมนิ ทุติยา เอว, สุขกาโม วิหารํ กโต, คามํ คโต, โอทนํ ภุตฺตวา ภุตฺตาวี, กมฺมํ กุรุมาโน, กมฺมํ กโรนฺโต อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี [ธ. ป. ๒๕๗] อิจฺจาทิฯ

สร, อิสุ, จินฺต, อิส, ทยธาตูนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี วา, มาตุสฺส สรติ, มาตรํ สรติ, ปิตุสฺส สรติ, ปิตรํ สรติ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา [ขุ. ปา. ๗.๒], อาปตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ, รตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ [จูฬว. ๑๕๗], ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ ปุตฺตํ วา, มาตุสฺส จินฺเตติ มาตรํ วา, เถรสฺส อชฺเฌสติ เถรํ วา, เตลสฺส ทยติ เตลํ วา, รกฺขตีติ อตฺโถฯ

กรธาตุสฺส อภิสงฺขรณตฺถวาจิโน กมฺเม ฉฏฺฐี, อุทกสฺส ปฏิกุรุเต อุทกํ วา, กณฺฑสฺส ปฏิกุรุเต กณฺฑํ วา อิจฺจาทิฯ

ตปจฺจเย ปูชนตฺถาทิธาตูนํ กตฺตริ ฉฏฺฐี วา, รญฺโญ สมฺมโต รญฺญา วา, คามสฺส ปูชิโต คาเมน วา, รญฺโญ สกฺกโต รญฺญา วา, รญฺโญ อปจิโต รญฺญา วา, รญฺโญ มานิโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓] รญฺญา วา, ตถา สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ ปริภุตฺตา [อ. นิ. ๑.๖๐๓], อมตํ เตสํ วิรทฺธํ, เยสํ กายคตาสติ วิรทฺธา [อ. นิ. ๑.๖๐๓]ฯ

ติปจฺจเยปิ กฺวจิ กตฺตริ ฉฏฺฐี วา, โสภณา กจฺจายนสฺส ปกติ กจฺจายเนน วา, โสภณา พุทฺธโฆสสฺส ปกติ พุทฺธโฆเสน วา อิจฺจาทิฯ

ปูชนตฺถานํ ปูรณตฺถานญฺจ กรเณ ฉฏฺฐี, ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ปูเชติ ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคิํ ชุโหติ ฆเตน วา, ปตฺตํ อุทกสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน [ที. นิ. ๒.๓๗๗], พาโล ปูรติ ปาปสฺส [ธ. ป. ๑๒๑], ธีโร ปูรติ ปุญฺญสฺส [ธ. ป. ๑๒๑] ปูรติ ธญฺญานํ วา มุคฺคานํ วา มาสานํ วา อิจฺจาทิฯ ตติยา วา, เขมา นาม โปกฺขรณี, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺฐติฯ

ตพฺพ, รุชาทิโยเค ปน สมฺปทาเน จตุตฺถี เอว, ยกฺขเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๒๘๓ (วิสทิสํ)], เทวทตฺตสฺส รุชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ อิจฺจาทิฯ

ภยตฺถาทีนํ อปาทาเน พหุลํ ฉฏฺฐี, กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. ๑๒๙], ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ [สํ. นิ. ๔.๒๓๘], มา ภิกฺขเว ปุญฺญานํ ภายิตฺถ [อุทา. ๒๒], สงฺขาตุํ โนปิ สกฺโกมิ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปํ [สํ. นิ. ๑.๑๘๔] อิจฺจาทิฯ ตตฺถ ‘โอตฺตป’นฺติ โอตฺตปฺปนฺโตฯ ตถา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗] อิจฺจาทิ จฯ

กุสล, โกวิท, ปสาทตฺถานํ อาธาเร ฉฏฺฐี, กุสลา นจฺจคีตสฺส [ชา. ๒.๒๒.๙๔], กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ [ม. นิ. ๒.๘๗], อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท [ชา. ๑.๑๗.๑๓], นรา ธมฺมสฺส โกวิทา [ชา. ๑.๑.๓๗], มคฺคามคฺคสฺส โกวิทา, ‘‘เกจิ อิทฺธีสุ โกวิทา’’ติปิ อตฺถิ, สนฺติ ยกฺขา พุทฺธสฺส ปสนฺนา [ที. นิ. ๓.๒๗๖ (วิสทิสํ)], ธมฺมสฺส ปสนฺนา, สงฺฆสฺส ปสนฺนา, พุทฺเธ ปสนฺนา, ธมฺเม ปสนฺนา, สงฺเฆ ปสนฺนา วาฯ ตถา เจโตปริยญาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิฯ ฌานสฺส วสิมฺหิ อิจฺจาทิฯ

๓๒๑. ฉฏฺฐี เหตฺวตฺเถหิ [รู. ๑๖๓ ปิฏฺเฐ; นี. ๖๕๐; จํ. ๒.๑.๗๑; ปา. ๒.๓.๒๖]ฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺฐี โหติฯ

ตํ กิสฺส เหตุ [ม. นิ. ๑.๒; จํ. ๒.๑.๙๖; ปา. ๒.๓.๗๒], องฺควรสฺส เหตุ, อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา [ปารา. ๒๒๘] อิจฺจาทิฯ

๓๒๒. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา [นี. ๖๓๘]ฯ

ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺฐี โหติ ตติยา วาฯ

ตุลฺโย ปิตุ ปิตรา วา, สทิโส ปิตุ ปิตรา วาฯ อิติ นานาตฺตสมฺพนฺโธฯ

กฺริยาการกสมฺพนฺโธ นาม การกานํ กฺริยาย สห สาธก, สาธฺยภาเวน อญฺญมญฺญาเปกฺขตา อวินาภาวิตา วุจฺจติ, น หิ กฺริยํ วินา การกํ นาม สิชฺฌติ, น จ การกํ วินา กฺริยา นาม สิชฺฌตีติ, สา ปน ฉฏฺฐีวิสโย น โหตีติฯ

ฉฏฺฐีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สตฺตมีวิภตฺติราสิ

กสฺมึ อตฺเถ สตฺตมี?

๓๒๓. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๐๒; รู. ๓๑๓; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๑.๓.๔๕]ฯ

อาธาโร, โอกาโส, อธิกรณนฺติ อตฺถโต เอกํ, อาธารตฺเถ สตฺตมี โหติฯ กตฺตุกมฺมฏฺฐํ กฺริยํ ภุโส ธาเรตีติ อาธาโรฯ

กเฏ นิสีทติ ปุริโส, ถาลิยํ โอทนํ ปจติฯ ตตฺถ กโฏ กตฺตุภูเต ปุริเส ฐิตํ นิสีทนกฺริยํ ธาเรติ, ถาลี กมฺมภูเต ตณฺฑุเล ฐิตํ ปจนกฺริยํ ธาเรติฯ

โส จตุพฺพิโธ พฺยาปิกาธาโร, โอปสิเลสิกาธาโร, สามีปิกาธาโร, เวสยิกาธาโรติฯ

ตตฺถ ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ สกเล วา เอกเทเส วา พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, โส พฺยาปิโกฯ ยถา? ติเลสุ เตลํ ติฏฺฐติ, อุจฺฉูสุ รโส ติฏฺฐติ, ชเลสุ ขีรํ ติฏฺฐติ, ทธิมฺหิ สปฺปิ ติฏฺฐตีติฯ

ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ อลฺลียิตฺวา วา ติฏฺฐติ, อธิฏฺฐิตมตฺตํ หุตฺวา วา ติฏฺฐติ, โส โอปสิเลสิโกฯ ยถา? อุกฺขลิยํ อาจาโม ติฏฺฐติ, ฆเฏสุ อุทกํ ติฏฺฐติ, อาสเน นิสีทติ ภิกฺขุ, ปริยงฺเก ราชา เสติฯ

โย ปน อตฺโถ อาเธยฺยสฺส อวตฺถุภูโตปิ ตทายตฺตวุตฺติทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส สามีปิโก นามฯ ยถา? คงฺคายํ โฆโส ติฏฺฐติ, สาวตฺถิยํ วิหรติ ภควาติ [อ. นิ. ๑.๑]ฯ

โย จ อตฺโถ อตฺตนา วินา อาเธยฺยสฺส อญฺญตฺถตฺตํ กฺริยํ สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อาธารภาเวน โวหริยติ, โย จ อาเธยฺยสฺส อนญฺญาภิมุขภาวทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส เวสยิโก นามฯ ยถา? อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ, อุทเก มจฺฉา จรนฺติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ, ปาเทสุ ปติตฺวา โรทติ, ปาปสฺมึ รมตี มโน [ธ. ป. ๑๑๖], ปสนฺโน พุทฺธสาสเนติ [ธ. ป. ๓๖๘]ฯ

๓๒๔. นิมิตฺเต [ก. ๓๑๐; รู. ๓๒๔; นี. ๖๔๑; จํ. ๒.๑.๘๙; ปา. ๒.๓.๓๖]ฯ

นิมินนฺติ สญฺชานนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, เนมิตฺตกสหภาวิโน สญฺญาณการณสฺเสตํ นามํ, ตสฺมึ นิมิตฺเต สตฺตมี โหติฯ

ทีปิ จมฺเมสุ หญฺญเต, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, มุสาวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๒], โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๑๔] อิจฺจาทิฯ

๓๒๕. ยมฺภาโว ภาวลกฺขณํ [ก. ๓๑๓; รู. ๓๒๗; นี. ๖๔๔; จํ. ๒.๑.๙๐; ปา. ๒.๓.๓๗; ‘ยพฺภา โว’ (พหูสุ)]ฯ

ยาทิโส ภาโว ยมฺภาโว, ลกฺขิยติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภาวลกฺขณํ, ยมฺภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ โหติ, ตสฺมึ ภาเว คมฺยมาเน สตฺตมี โหติ, ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติฯ

อจิรปกฺกนฺตสฺส สาริปุตฺตสฺส พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ [ม. นิ. ๒.๔๕๒ (วิสทิสํ)], อปฺปมตฺตสฺส เต วิหรโต อิตฺถาคาโรปิ เต อปฺปมตฺโต วิหริสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ

อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ [สํ. นิ. ๒.๒๑], อจิรปกฺกนฺเต ภควติ พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ, สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก [ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒๒]ฯ คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, คาวีสุ ทุทฺธาสุ อาคโต อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ ปฐมาปิ พหุลํ ทิสฺสติ, คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสา อจฺจุตํ อิสิํ [ชา. ๒.๒๒.๒๐๐๗ (อทฺทสฺส)]ฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖] อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต อิจฺจาทิ เวสยิกาธาโร เอวฯ

ตถา อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ [ชา. ๑.๒.๘๘; ๑.๘.๔๘]ฯ อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก [อป. เถร ๒.๕๔.๒๘] อิจฺจาทิฯ

๓๒๖. ฉฏฺฐี จานาทเร [ก. ๓๐๕; รู. ๓๒๓; นี. ๖๓๓; จํ. ๒.๑.๙๑; ปา. ๒.๓.๓๘]ฯ

‘อนาทโร’ติ ทฺวินฺนํ ลกฺขณ, ลกฺขิตพฺพกฺริยานํ เอกปฺปหาเรน ปวตฺติยา อธิวจนํ, อนาทรภูเต ภาวลกฺขเณ คมฺยมาเน สตฺตมี ฉฏฺฐี จ โหติฯ

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเนฯ อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๒ (เตเนติ)]ฯ อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, อนคาริยุเปตสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโตฯ สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทญฺญมนุโสจติ [ชา. ๑.๗.๑๐๗ (ยํ เปตมนุโสจสิ)]ฯ

๓๒๗. ยโต นิทฺธารณํ [ก. ๓๐๔; รู. ๓๒๒; นี. ๖๓๒; จํ. ๒.๑.๙๒; ปา. ๒.๓.๔๑]ฯ

ชาติ, คุณ, กฺริยา, นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ นิทฺธารณํ ชายติ, ตสฺมึ สมุทาเย ฉฏฺฐี, สตฺตมิโย โหนฺติฯ

ชาติยํ ตาว –

มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโมฯ

คุเณ –

กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหาคาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมาฯ

กฺริยายํ –

อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโมฯ

นาเม –

อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อญฺญตโร, อรหนฺเตสุ อญฺญตโร อิจฺจาทิฯ

อิธ นานาตฺตสตฺตมี วุจฺจเตฯ

กมฺมตฺเถ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ [ปารา. ๕๑๗], ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา [สํ. นิ. ๒.๖๓] อิจฺจาทิฯ

อถ วา ‘มุทฺธนิ, พาหาสู’ติ อาธาเร เอว ภุมฺมํฯ ยถา? รุกฺขํ มูเล ฉินฺทติ, รุกฺขํ ขนฺเธ ฉินฺทติ, ปุริสํ สีเส ปหรติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติฯ

กรเณ จ สตฺตมี, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ [มหาว. ๑๑๙], ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก [มิ. ป. ๖.๔.๘]ฯ

สมฺปทาเน จ สตฺตมี, สงฺเฆ ทินฺเน มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมี ทเทยฺยาสิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๓๗๖], วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ [เป. ว. ๓๒๙]ฯ เอเตสุ ปน วิสยสตฺตมีปิ ยุชฺชติฯ

อปาทาเน จ สตฺตมี, คทลีสุ คเช รกฺขนฺติอิจฺจาทิฯ

สามิสฺสราทิโยเค ปน ฉฏฺฐี สตฺตมี จ โหติ, คุนฺนํ สามิ, โคสุ สามิ, คุนฺนํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ, เอเตสุ ปน สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, วิสยาธาเร สตฺตมีฯ ญาณสฺมึ ปสนฺโน, ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ วิสยาธาเร สตฺตมีฯ ญาเณน ปสนฺโน, ญาเณน อุสฺสุกฺโกติ กรเณ ตติยาฯ

๓๒๘. สตฺตมฺยาธิกฺเย [ก. ๓๑๔; รู. ๓๒๘; นี. ๖๔๕; จํ. ๒.๑.๖๐; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๘๗]ฯ

อธิกภาวตฺเถ อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติฯ

อุป ขาริยํ โทโณ, อุป นิกฺเข กหาปณํ, อติเรกโทณา ขารี, อติเรกกหาปณํ นิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

๓๒๙. สามิตฺเตธินา [จํ. ๒.๑.๖๑; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๙๗]ฯ

สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติฯ

อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิ ปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, อธิ เทเวสุ พุทฺโธฯ ตตฺถ ‘อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา’ติ พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลรฏฺฐวาสิโนติ วทนฺติ, ‘ปญฺจาลา’ติ วา ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ, กทาจิ ปญฺจาลราชา พฺรหฺมทตฺเต กาสิรญฺเญ อิสฺสโร, กทาจิ พฺรหฺมทตฺโต ปญฺจาลรญฺเญ อิสฺสโรติ อตฺโถฯ

๓๓๐. สพฺพาทิโต สพฺพา [จํ. ๒.๑.๗๒; ปา. ๒.๓.๒๗]ฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ เหตฺวตฺเถ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติฯ

กึ การณํ, เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา], กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเฐน [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา], เกน วณฺเณน [สํ. นิ. ๑.๒๓๔], กิมตฺถํ, กุโต นิทานํ [ปารา. ๔๒], กิสฺส เหตุ [ปารา. ๓๙], กสฺมึ นิทาเน, เอตสฺมึ นิทาเน [ปารา. ๔๒], เอตสฺมึ ปกรเณ [ปารา. ๔๒] อิจฺจาทิฯ

สตฺตมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

การกกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

๔. สมาสกณฺฑ

อถ ยุตฺตตฺถานํ สฺยาทฺยนฺตปทานํ เอกตฺถีภาโว วุจฺจเตฯ เอกตฺถีภาโวติ จ อิธ สมาโส วุจฺจติฯ โส จ สมาโส ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว, ตปฺปุริโส, กมฺมธารโย, ทิคุ, พหุพฺพีหิ, ทฺวนฺโทติฯ

อพฺยยีภาวสมาส

ตตฺถ อพฺยยีภาโว ปฐมํ วุจฺจเตฯ พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นตฺถิ พฺยโย เอตสฺสาติ อพฺยโย, อพฺยโย หุตฺวา ภวตีติ อพฺยยีภาโว, นานาลิงฺค, วิภตฺติ, วจเนสุ รูปวิการรหิโต หุตฺวา ภวตีติ อตฺโถ, สพฺพลิงฺค,-วิภตฺติ, วจเนสุปิ เยภุยฺเยน เอกรูเปน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อพฺยยนฺติ วา อุปสคฺคนิปาตานํ เอว นามํ, อยํ ปน ปกติ อพฺยยํ น โหติ, อสงฺขฺเยหิ สห เอกตฺถตาวเสน อพฺยยํ โหติ, อิติ อนพฺยยมฺปิ อพฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโวฯ

๓๓๑. สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถํ [ก. ๓๑๖; รู. ๓๓๑; นี. ๖๗๕; จํ. ๒.๒.๑; ปา. ๒.๑.๔]ฯ

อธิการสุตฺตมิทํฯ สฺยาทิ วุจฺจติ สฺยาทฺยนฺตปทํ, ‘สฺยาทินา’ติ สฺยาทฺยนฺตปเทน, เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํ เอกตฺถํ, สฺยาทิปทํ สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหตีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ ‘สฺยาที’ติ วจเนน อุปสคฺค, นิปาเตหิ สทฺธิํ สพฺพานิ นามิกปทานิ นามปฏิรูปกานิ จ สงฺคณฺหาติ, ตฺยาทฺยนฺตปทานิ นิวตฺเตติฯ

ตตฺถ นามปฏิรูปกานิ นาม ‘เยวาวนกธมฺมา’ อิจฺจาทีนิฯ ตถา สญฺญาสทฺทภาวํ ปตฺตานิ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย, อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี, อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ, มกฺขลิโคสาโล’’ อิจฺจาทีสุ ‘อตฺถิ’ อิจฺจาทีนิฯ

‘เอกตฺถ’นฺติ เอเตน ทฺวนฺทสมาเสปิ ปทานํ เอกกตฺตุ, เอกกมฺมาทิภาเวน เอกตฺถีภาโว วุตฺโต โหตีติฯ

๓๓๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีปสากลฺยาภาวยถาปจฺฉายุคปทตฺเถ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๒; ปา. ๒.๑.๖]ฯ

‘อสงฺขฺย’นฺติ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทญฺจ วุจฺจติฯ ตํ ทฺวยมฺปิ หิ เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยํ ปฏิจฺจ รูปวิการรหิตตฺตา ‘อสงฺขฺย’นฺติ วุจฺจติฯ วิภตฺยตฺเถ, สมฺปตฺยตฺเถ, สมีปตฺเถ, สากลฺยตฺเถ, อภาวตฺเถ, ยถาตฺเถ, ปจฺฉาตฺเถ, ยุคปทตฺเถ ปวตฺตํ อสงฺขฺยํ นาม สฺยาทิปทํ อญฺเญน สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหติฯ อยญฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘อสงฺขฺโย’ติ จ ‘อพฺยยีภาโว’ติ จ วุจฺจติฯ

วิภตฺยตฺเถ ตาว –

อธิตฺถิฯ เอตฺถ จ อธิโต สิ, ตสฺส ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ สุตฺเตน โลโป, อิตฺถิโต สุ, ‘อธิ อิตฺถีสู’ติ วากฺยํ, ตสฺส จ อตฺถํ กเถนฺเตน นิจฺจสมาสตฺตา อญฺญปเทน วิคฺคโห กาตพฺโพ ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถา’’ติ วา ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺโต วจนปโถ’’ติ วา ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺตํ วจน’’นฺติ วา, ตโต ปุริมสุตฺเตน เอกตฺถสญฺญา, อิมินา สุตฺเตน อสงฺขฺเยกตฺถสญฺญา จ กริยเต, เอกตฺถสญฺญาย ปน กตาย วากฺยตฺถาย ปยุตฺตานํ วิภตฺตีนํ อตฺโถ เอกตฺถปเทน วุตฺโต โหติ, ตทา วิภตฺติโย วุตฺตตฺถา นามฯ

อิทานิ วุตฺตตฺถานํ อปฺปโยคารหตฺตา โลปวิธานมาหฯ

๓๓๓. เอกตฺถตายํ [ก. ๓๑๖; รู. ๓๓๑; นี. ๖๗๕; จํ. ๒.๑.๓๙; ปา. ๒.๔.๗๑; ๑.๒.๔๕, ๔๖]ฯ

เอโก อตฺโถ เยสํ ตานิ เอกตฺถานิ, ‘อตฺโถ’ติ เจตฺถ ปทนฺตเร กตฺตุ, กมฺมาทิภาเวน วิเธยฺโย ปธานตฺโถ เอว เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ ‘ราชปุตฺโต’ติ เอตฺถ ปุตฺตสทฺทตฺโถ เอว ตถาวิเธยฺโย โหติ, น ราชสทฺทตฺโถ, สพฺพญฺจ วจนวากฺยํ นาม วิเธยฺยตฺเถหิ เอว สิชฺฌติ, โน อญฺญถา, ยสฺมา จ ‘ราชปุตฺโต’ติ เอตํ ปุตฺตสทฺทตฺถสฺเสว นามํ โหติ, น ราชสทฺทตฺถสฺส, ตสฺมา เอโก ปธานภูโต ปุตฺตสทฺทตฺโถ เอว เตสํ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ อตฺโถ นาม โหติ, น ราชสทฺทตฺโถติ, เอกตฺถานํ ภาโว เอกตฺถตา, เอกตฺถีภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ โส ติวิโธ สมาโส, ตทฺธิโต, ธาตุปจฺจยนฺโต จาติฯ ติสฺสํ ติวิธายํ เอกตฺถตายํ สพฺพาสํ วุตฺตตฺถานํ สฺยาทิวิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ อิมินา สุสฺส โลโปฯ พหุลาธิการตฺตา ปน อลุตฺตสมาโสปิ ทิสฺสติฯ

๓๓๔. ตํ นปุํสกํ [ก. ๓๒๐; รู. ๓๓๕; นี. ๖๙๘; จํ. ๒.๒.๑๕; ปา. ๒.๔.๑๘]ฯ

ตํ อสงฺขฺยํ นาม เอกตฺถํ นปุํสกํ โหตีติ อิมินา อธิตฺถีสทฺทสฺส นปุํสกภาวํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

๓๓๕. สฺยาทีสุ รสฺโส [ก. ๓๔๒; รู. ๓๓๗; นี. ๗๓๔; จํ. ๒.๒.๘๔; ปา. ๑.๒.๔๗]ฯ

นปุํสกสฺส เอกตฺถสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุ วิภตฺตีสูติ อิมินา อีการสฺส รสฺโสฯ

๓๓๖. ปุพฺพสฺมามาทิโต [ก. ๓๔๓; รู. ๓๓๘; นี. ๓๗๕; จํ. ๒.๑.๔๐; ปา. ๑.๑.๔๑]ฯ

ปุพฺพอมาทิ นาม ปุพฺพปทตฺถปธานภูโต อสงฺขฺยสมาโส วุจฺจติ, ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, อาทิสทฺเทน เจตฺถ ปฐมาวิภตฺติปิ คยฺหติฯ อถ วา อมาทิ วุจฺจติ ตปฺปุริโส, ตโต ปุพฺพํ นาม อสงฺขฺยสมาโส, อิติ อมาทิโต ปุพฺพภูตา อสงฺขฺเยกตฺถา ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ อิมินา อธิตฺถิสทฺทโต สพฺพวิภตฺตีนํ โลโปฯ

อธิตฺถิ ติฏฺฐติ, อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถา ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ อธิตฺถิ ติฏฺฐนฺติ, อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถาโย ติฏฺฐนฺตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสวิภตฺตีสุ เสสวจเนสุ เสสลิงฺเคสุ จฯ เอวํ สพฺพลิงฺเคสุ สพฺพวิภตฺตีสุ สพฺพวจเนสุ จ เอเกเนว รูเปน ติฏฺฐติ, ตสฺมา อยํ สมาโส รูปวิการรหิตตฺตา ‘อพฺยยีภาโว’ติ วุจฺจติฯ

เอตฺถ จ วิภตฺยตฺโถ นาม ‘‘อธิตฺถิ, พหิคามํ, อุปริคงฺค’’ มิจฺจาทีสุ สมฺปตฺยาทีหิ วิเสสตฺเถหิ รหิโต เกวโล วิภตฺตีนํ อตฺโถ วุจฺจติฯ วิคฺคเห ปน ‘‘กถา, ปวตฺตา’’ อิจฺจาทีนิ สมาสสามตฺถิเยน วิทิตานิ อตฺถปทานิ นาม, อธิสทฺทสฺส อตฺถปทานีติปิ วทนฺติฯ เอวํ อธิกุมาริ, อธิวธุ, อธิชมฺพุอิจฺจาทิฯ

อตฺตนิ ปวตฺโต ธมฺโม, ปวตฺตา วาธมฺมาติ อตฺเถ วิภตฺตีนํ โลเป กเต อธิอตฺตสทฺทสฺส นปุํสกภาวํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘ปุพฺพสฺมามาทิโต’ติ สฺยาทีนํ โลเป สมฺปตฺเต –

๓๓๗. นาโตมปญฺจมิยา [ก. ๓๔๑; รู. ๓๓๖; นี. ๗๓๓; จํ. ๒.๑.๔๑; ปา. ๒.๔.๘๓; มุ. ๔.๓.๓๗๔]ฯ

อการนฺตมฺหา อสงฺขฺเยกตฺถา ปรํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ, ปญฺจมีวชฺชิตานํ วิภตฺตีนํ อํ โหติฯ

อชฺฌตฺตํ ธมฺโม ชายติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมา ชายนฺติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมํ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเม ปสฺสนฺติฯ

อปญฺจมิยาติ กึ? อชฺฌตฺตา อเปติ, อชฺฌตฺเตหิ อเปติฯ

๓๓๘. วา ตติยาสตฺตมีนํ [ก. ๓๔๑; รู. ๓๓๖; นี. ๗๓๓; จํ. ๒.๑.๔๒; ปา. ๒.๔.๘๔; มุ. ๔.๓.๓๗๕]ฯ

อการนฺตมฺหา อสงฺขฺเยกตฺถา ปรํ ตติยา, สตฺตมีนํ วิกปฺเปน อํ โหติฯ

อชฺฌตฺตํ ธมฺเมน วตฺตติ อชฺฌตฺเตน วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมหิ วตฺตติ อชฺฌตฺเตหิ วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺมสฺส เทติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมานํ เทติ, อชฺฌตฺตา ธมฺมา อเปติ, อชฺฌตฺเตหิ ธมฺเมหิ อเปติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมสฺส สนฺตกํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมานํ สนฺตกํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเม ติฏฺฐติ อชฺฌตฺเต วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ติฏฺฐติ อชฺฌตฺเตสุ วาฯ เอตฺถ จ ‘อชฺฌตฺตํ ธมฺโม’ติ อชฺฌตฺตภูโต ธมฺโม, ‘อชฺฌตฺตํ ธมฺมา’ติ อชฺฌตฺตภูตา ธมฺมา อิจฺจาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺโต ปวตฺตาติ วา วุตฺเตปิ อตฺตสฺส อาธารภาโว สิชฺฌติเยวฯ เอวํ อธิจิตฺตํ, อตฺตนิ วิสุํ วิสุํ ปวตฺตํ ปวตฺตานิ วา ปจฺจตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาตี’’ติ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๓๕๐; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒.๓๒] ปาโฐ อตฺถิ, ตสฺมา ปญฺจมิยา อํภาววชฺชนํ อปฺปกตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อชฺฌตฺตา ธมฺมา, พหิทฺธา ธมฺมา’’ติ [ธ. ส. ติกมาติกา ๒๐] ปาโฐ อตฺถิ, ตสฺมา ปฐมาทีนมฺปิ วิกปฺโป ลพฺภตีติฯ

สมฺปตฺติอตฺเถ –

สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, ‘พฺรหฺม’นฺติ เวโท วุจฺจติฯ เอตฺถ จ ‘อกาเล สกตฺถสฺสา’ติ สุตฺเตน สหสทฺทสฺส สาเทโส, ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน กตนปุํสกสฺส รสฺสตฺตํฯ

สมีเป –

นครสฺส สมีปํ อุปนครํ, กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํ, วธุยา สมีปํ อุปวธุ, คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํฯ

สากลฺเย –

ติเณน สห สกลํ สติณํ, ติเณน สทฺธิํ สกลํ วตฺถุํ อชฺโฌหรตีติ อตฺโถฯ สหสทฺทสฺส สาเทโสฯ

อภาเว –

มกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ, ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, ภิกฺขานํ อภาโว ทุพฺภิกฺขํ, อภาวตฺโถปิ ทุสทฺโท อตฺถิฯ ยถา? ทุสฺสีโล ทุปฺปญฺโญติฯ เอตฺถ จ ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติอาทินา สทฺทพฺยากรเณสุ อตฺถวจนํ สทฺทตฺถวิภาวนมตฺตํฯ สุตฺตนฺเตสุ ปน อิเมสํ ปทานํ ยุตฺตํ อภิเธยฺยตฺถํ ญตฺวา ตทนุรูปํ อตฺถวจนมฺปิ เวทิตพฺพํฯ

ยถาสทฺทตฺเถ –

รูปสฺส สภาวสฺส โยคฺยํ อนุรูปํ, อตฺตานํ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปวตฺตํ ปจฺจตฺตํ, อฑฺฒมาสํ อฑฺฒมาสํ อนุคตํ อนฺวฑฺฒมาสํ, ฆรํ ฆรํ อนุคตํ อนุฆรํ, วสฺสํ วสฺสํ อนุคตํ อนุวสฺสํ, เชฏฺฐานํ อนุปุพฺพํ อนุเชฏฺฐํ, สตฺติยา อนุรูปํ ยถาสตฺติ, พลสฺส อนุรูปํ ยถาพลํ, กมสฺส อนุรูปํ ยถากฺกมํฯ เอวํ ยถาสงฺขฺยํ, ยถาลาภํฯ โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ, ปฏิวาตํ, ปฏิสทฺทํฯ

ปจฺฉาปทตฺเถ –

รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํฯ

ยุคภูโต ปทตฺโถ ยุคปทตฺโถ, สหภาวีอตฺถทฺวยสฺเสตํ นามํฯ ตตฺถ อสนิผเลน สห ปวตฺตํ จกฺกํ สจกฺกํ, คทาวุเธน ยุคฬปวตฺตํ วาสุเทวสฺส จกฺกาวุธนฺติปิ วทนฺติ [ยุคปทตฺเถ สจกฺกํ นิเธหิ, (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ)ฯ จกฺเกน ยุคปต เธหิ สจกฺกํ, (มุคฺธโพธวุตฺติยํ)ฯ เห พิสณุ! จกฺเกน สห ยุคปเทกกาเล คทํ ธารยฯ (มุคฺธโพธฏีกายํ ๒๒๖ ปิฏฺเฐ)], สหสฺส สตฺตํฯ

๓๓๙. ยถา นตุลฺเย [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๓; ปา. ๒.๑.๗]ฯ

ตุลฺยโต อญฺญสฺมึ อตฺเถ ปวตฺโต ยถาสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ โหติ [โมคฺคลฺลาเน อญฺญถาวุตฺติ ทสฺสิตา]ฯ

ยถาสตฺติ, ยถาพลํ, ยถากฺกมํ, เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ, วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ วา ยถาวุฑฺฒํฯ

นตุลฺเยติ กึ? ยถา เทวทตฺโต, ตถา ยญฺญทตฺโตฯ

๓๔๐. ยาวาวธารเณ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๔; ปา. ๒.๑.๘]ฯ

อวธารณํ วุจฺจติ ปริจฺฉินฺทนํ, อวธารเณ ปวตฺโต ยาวสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ ภวติฯ

ยตฺตกํ อตฺโถ วตฺตตีติ ยาวทตฺถํ, ทาคโมฯ ยตฺตกํ ชีโว วตฺตตีติ ยาวชีวํ, ยตฺตกํ อายุ วตฺตตีติ ยาวตายุกํ, ตการ, กการา อาคมาฯ

๓๔๑. ปราปาพหิติโรปุเรปจฺฉา วา ปญฺจมฺยา [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๗; ปา. ๒.๑.๑๒, ๑๓; ‘ปยฺยปา…’ (พหูสุ)]ฯ

ปริ, อป, อาอิจฺจาทโย สทฺทา ปญฺจมฺยนฺเตน สฺยาทินา สห เอกตฺถา ภวนฺติ วาฯ

ปพฺพตโต ปริ สมนฺตา วสฺสีติ เทโว ปริปพฺพตํ ปริปพฺพตา วา, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวา วสฺสีติ อตฺโถฯ ปพฺพตโต พหิทฺธา อปปพฺพตํ อปปพฺพตา วา, ปาฏลิปุตฺตโต พหิทฺธา วสฺสีติ เทโว อาปาฏลิปุตฺตํ อาปาฏลิปุตฺตา วา, อากุมาเรหิ กจฺจายนสฺส ยโส วตฺตตีติ อากุมารํ อากุมารา วา, อาภวคฺคา ภควโต ยโส วตฺตตีติ อาภวคฺคํ อาภวคฺคา วา, อาปาณโกฏิยา สรณคมนํ วตฺตตีติ อาปาณโกฏิกํ, กาคโมฯ คามโต พหิ พหิคามํ พหิคามา วา, เอวํ พหินครํ, พหิเลณํ, ปพฺพตโต ติโร ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา วา, เอวํ ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํฯ เอตฺถ จ ‘ติโร’ติ ปรภาโค วุจฺจติฯ ภตฺตมฺหา ปุเร ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา วา, อรุณมฺหา ปุเร ปุรารุณํ ปุรารุณา วา, ภตฺตสฺส ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา วาฯ

๓๔๒. สมีปายาเมสฺวนุ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๙; ปา. ๒.๑.๑๕, ๑๖]ฯ

สมีเป อายาเม จ ปวตฺโต อนุสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ ภวติ วาฯ

วนสฺส สมีปํ อนุวนํ, อสนิ อนุวนํ คตา, คงฺคํ อนุยาตา อนุคงฺคํ, พาราณสีฯ

๓๔๓. โอโร ปริ ปฏิ ปาเร มชฺเฌ เหฏฺฐุทฺธาโธนฺโต วา ฉฏฺฐิยา [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๑๑; ปา. ๒.๑.๑๘; ‘โอเรปริ…’ (พหูสุ)]ฯ

โอราทโย สทฺทา ฉฏฺฐียนฺเตน สฺยาทินา สห เอกตฺถา ภวนฺติ วาฯ

เอตฺถ จ โอเร, ปาเร, มชฺเฌสทฺเทสุ ‘ตทมินาทีนี’ติ สุตฺเตน เอกาโร, คงฺคาย โอรํ โอเรคงฺคํ, สิขรสฺส อุปริ อุปริสิขรํฯ เอวํ อุปริปาสาทํ, อุปริมญฺจํ, อุปริปพฺพตํ, โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํฯ เอวํ ปฏิวาตํ, ยมุนาย ปารํ ปาเรยมุนํ, คงฺคาย มชฺฌํ มชฺเฌคงฺคํ, ปาสาทสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐาปาสาทํ, เหฏฺฐามญฺจํ, คงฺคาย อุทฺธํ อุทฺธํคงฺคํ, คงฺคาย อโธ อโธคงฺคํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํฯ เอวํ อนฺโตคามํ, อนฺโตนครํ, อนฺโตวสฺสํฯ

วาติ กึ? คงฺคาโอรํ, มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ อิจฺจาทิฯ

๓๔๔. ติฏฺฐคฺวาทีนิ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๗; จํ. ๒.๒.๑๐; ปา. ๒.๑.๑๗]ฯ

ติฏฺฐคุอิจฺจาทีนิ อสงฺขฺเยกตฺเถ สิชฺฌนฺติฯ

ติฏฺฐนฺติ คาโว ยสฺมึ กาเล ติฏฺฐคุ, วหนฺติ คาโวยสฺมึ กาเล วหคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํฯ อายติํ ยโว ยสฺมึ กาเลติ อายติยโว, ขเล ยโว ยสฺมึ กาเลติ ขเลยวํฯ ปุพฺพปเท วิภตฺติอโลโปฯ ลุนา ยวา ยสฺมึ กาเลติ ลุนยวํ, เอตฺถ ‘ลุนา’ติ ลาวิตา, ลุยมานา ยวา ยสฺมินฺติ ลุยมานยวํ อิจฺจาทิฯ

ตถา ปาโต นหานํ ยสฺมึ กาเลติ ปาตนหานํฯ เอวํ สายนหานํ, ปาโต กมฺมกรณกาโล ยสฺมินฺติ ปาตกาลํฯ เอวํ สายกาลํ, ปาโต วสฺสติ เมโฆ ยสฺมินฺติ ปาตเมฆํฯ เอวํ สายเมฆํ, ปาโต คนฺตพฺโพ มคฺโค ยสฺมินฺติ ปาตมคฺคํฯ เอวํ สายมคฺคํ อิจฺจาทิฯ มหาวุตฺตินา ปาโตสทฺทสฺส ปาตตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘ติฏฺฐคุ’ อิจฺจาทีนิ วิคฺคหตฺถวเสน อญฺญปทตฺเถ สิทฺธานิ วิย ทิสฺสนฺติ, อญฺญปทสฺส ปน ลิงฺคาทีนํ วเสน เตสํ รูปวิกาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา อพฺยยรูปตฺตา อิธ คหิตานิ, สพฺพญฺเจตํ อสงฺขฺยสมาสปทํ นาม นปุํสกํ เอว โหติ, รสฺสนฺตเมว โหติฯ สพฺพวิภตฺตีนญฺจ อการนฺตมฺหา พหุลํ อํ โหติ, อิการุการนฺเตหิ โลโป โหติฯ

อพฺยยีภาวสมาโส นิฏฺฐิโตฯ

ตปฺปุริสสมาส

ทุติยาตปฺปุริส

อถ อมาทิสมาโส วุจฺจเต, โส ตปฺปุริโสติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทฺเทน สทิสตฺตา อยํ สมาโส ตปฺปุริโสติ วุจฺจติฯ ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท วิเสสนปทตฺถํ ชหิตฺวา วิเสสฺยปทตฺเถ ติฏฺฐติ, เอวํ อยํ สมาโสปีติฯ

๓๔๕. อมาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๑๖]ฯ

อมาทิวิภตฺติยุตฺตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ ปฐมนฺเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สห เอกตฺถํ ภวติ, อยญฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘‘อมาทิสมาโส’’ติ จ ‘‘ตปฺปุริสสมาโส’’ติ จ วุจฺจติฯ อิมินา อมาทิสหิตสฺส วากฺยสฺส อมาเทกตฺถสญฺญํ กตฺวา วุตฺตตฺถานํ วิภตฺตีนํ โลโป, ตโต เอกตฺถปทนฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ โหติฯ

โส ปน สมาโส ทุติยาตปฺปุริโส, ตติยาตปฺปุริโส, จตุตฺถีตปฺปุริโส, ปญฺจมีตปฺปุริโส, ฉฏฺฐีตปฺปุริโส, สตฺตมีตปฺปุริโสติ ฉพฺพิโธฯ เอกเมกสฺมิญฺเจตฺถ ‘‘นิจฺจสมาโส, อนิจฺจสมาโส’’ติ จ ‘‘ลุตฺตสมาโส, อลุตฺตสมาโส’’ติ จ ทุวิโธฯ

ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส กตฺตุวาจเกสุ คต, นิสฺสิต,-อตีต, อติกฺกนฺต, ปตฺต, อาปนฺนอิจฺจาทีสุ ปเรสุ โหติฯ

คามํ คโตติ คามคโต คามํ คโต วาฯ เอวํ อรญฺญคโต, ภูมิคโต, ราชานํ นิสฺสิโตติ ราชนิสฺสิโตฯ เอวํ อตฺถนิสฺสิโต, ธมฺมนิสฺสิโตฯ ภวํ อตีโต ภวาตีโตฯ เอวํ ภยาตีโต, กาลาตีโต, ขณาตีโต, ปมาณํ อติกฺกนฺโตติ ปมาณาติกฺกนฺโต, สุขํ ปตฺโตติ สุขปฺปตฺโตฯ เอวํ ทุกฺขปฺปตฺโต, โสตํ อาปนฺโนติ โสตาปนฺโนฯ เอวํ นิโรธสมาปนฺโน, อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโนติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, รุกฺขํ อารูฬฺโหติ รุกฺขารูฬฺโห, รถารูฬฺโห, โอฆํ ติณฺโณติ โอฆติณฺโณ โอฆํ ติณฺโณ วา อิจฺจาทิฯ

กมฺมุปปทวิหิเตหิ กิตนฺตปเทหิ ปน นิจฺจสมาโสเยว, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคฺคาโห, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, วินยํ ธาเรตีติ วินยธโร, ธมฺมธโร, พฺรหฺมํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี, ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญูอิจฺจาทิฯ

พหุลาธิการตฺตา ต, ตวนฺตุ, ตาวี, อนฺต, มาน, ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตุํ, ตเวปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมาโส น โหติ, วสฺสํ วุตฺโถ, โอทนํ ภุตฺโต, โอทนํ ภุตฺตวา, โอทนํ ภุตฺตาวี, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน ธมฺมํ โสตุน, ธมฺมํ สุตฺวาน, ธมฺมํ สุตฺวา, ธมฺมํ โสตุํ, ธมฺมํ โสตเวฯ

อิติ ทุติยาตปฺปุริโสฯ

ตติยาตปฺปุริส

ตติยาตปฺปุริโส กมฺมวาจเกสุ กิตนฺเตสุ จ สมฺปนฺน, สหคตาทีสุ จ ปุพฺพ, สทิส, สม, อูนตฺถ, กลห, นิปุณ,-มิสฺสก, สขิลาทีสุ จ ปเรสุ โหติฯ

พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโตฯ เอวํ พุทฺธเทสิโต, พุทฺธปญฺญตฺโต, พุทฺธรกฺขิโต, สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต, วิญฺญูหิ ครหิโต วิญฺญุครหิโต, วิญฺญุปสตฺโถ, อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ, อตฺตนา กตํ สยํกตํ, ปเรหิ กตํ ปรํกตํ, พินฺทาคโมฯ สุเกหิ อาหฏํ สุกาหฏํ, รญฺญา หโต ราชหโต, โรเคน ปีฬิโต โรคปีฬิโต, อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺเปน ทฏฺโฐ สปฺปทฏฺโฐ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย อปกโต อภิภูโต อิจฺฉาปกโตฯ

สีเลน สมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโนฯ เอวํ สุขสหคตํ, ญาณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยสมฺปโยโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, คุณหีโน, คุณวุฑฺโฒ, จตุวคฺเคน สงฺเฆน กรณียํ กมฺมํ จตุวคฺคกรณียํฯ เอวํ ปญฺจวคฺคกรณียํ, กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นทีฯ

เอกกฺขเรสุ ปรปเทสุ นิจฺจสมาโส, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ มชฺเฌปทโลโป, คุเฬน สํสฏฺโฐ โอทโน คุโฬทโนฯ เอวํ ขีโรทโน, อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถฯ เอวํ อาชญฺญรโถ, มคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปญฺญาโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพาทีสุ – มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ, มาตรา สทิโส มาตุสทิโสฯ เอวํ มาตุสโม, ปิตุสโม, เอเกน อูนา วีสติ เอกูนวีสติ, สีเลน วิกโล สีลวิกโล, อสินา กลโห อสิกลโห, วาจาย นิปุโณ วาจานิปุโณฯ เอวํ ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล, สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป, ปุญฺเญน อตฺโถ ปุญฺญตฺโถ, ปุญฺเญน อตฺถิโก ปุญฺญตฺถิโกฯ เอวํ เสยฺยตฺถิโก, มหคฺฆตฺถิโก, คุเณน อธิโก คุณาธิโก อิจฺจาทิฯ

พหุลาธิการา กฺวจิ สมาโส น โหติ, ผรสุนา ฉินฺนํ, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา อิจฺจาทิฯ

อิติ ตติยาตปฺปุริโสฯ

จตุตฺถีตปฺปุริส

จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺเถ วา อตฺถ, หิต, เทยฺยาทีสุ วา ปเรสุ โหติฯ

กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินตฺถาย อาภฏํ ทุสฺสนฺติ อตฺโถฯ เอวํ กถินจีวรํ, กถินาย ทุสฺสํ, กถินาย จีวรนฺติปิ ยุชฺชติ, กถินตฺถารายาติ อตฺโถฯ จีวราย ทุสฺสํ จีวรทุสฺสํฯ เอวํ จีวรมูลํ [จีวรมูลฺยํ (รู. นี.)], สงฺฆสฺส อาภฏํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, สงฺฆตฺถาย วา ปฏิยตฺตํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ เอวํ อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํฯ

สงฺฆสฺส อตฺโถ สงฺฆตฺโถ, โลกสฺส หิโต โลกหิโต, พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, พุทฺธสฺส ปณาโม พุทฺธปฺปณาโมฯ เอวํ พุทฺธโถมนา, พุทฺธุปฏฺฐานํ, สุตฺตสฺส อนุโลมํ สุตฺตานุโลมํฯ เอวํ สุตฺตานุรูปํ, สุตฺตานุกูลํ, สุตฺตานุคุณํ, ฐานสฺส อรหํ ฐานารหํ, รญฺโญ อรหํ ราชารหํฯ เอวํ ราชคฺฆํ, ราชเทยฺยํ, กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโมฯ เอวํ คนฺตุกาโม, กเถตุกาโม, ทฏฺฐุกาโม, โสตุกาโมฯ เอตฺถ จ ตุมนฺตสฺส อสงฺขฺยตฺตา ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ ตโต นิจฺจํ จตุตฺถีโลโป โหติ, สมาเส กเต นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป จฯ ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, สงฺฆสฺส ทาตุํ’’ อิจฺจาทีสุ สมาโส น โหติฯ

อิติ จตุตฺถีตปฺปุริโสฯ

ปญฺจมีตปฺปุริส

ปญฺจมีตปฺปุริโส อปคมน, ภย, วิรติ, โมจนาทิอตฺเถสุ ปเรสุ โหติฯ

เมถุนา อเปโตติ เมถุนาเปโต, ปลาสโต อปคโตติ ปลาสาปคโต, นครมฺหา นิคฺคโตติ นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโตฯ เอวํ คามนิกฺขนฺโต, รุกฺขปติโต, สาสนมฺหา จุโตติ สาสนจุโต, อาปตฺติยา วุฏฺฐานํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ, อุทกโต อุคฺคโต อุทกุคฺคโต, ภวโต นิสฺสโฏ ภวนิสฺสโฏ, ขนฺธสงฺคหโต นิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ, โจรมฺหา ภีโตติ โจรภีโต, ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุโก, ปาปโต ชิคุจฺฉติ สีเลนาติ ปาปชิคุจฺฉี, วฏฺฏโต นิพฺพินฺทตีติ วฏฺฏนิพฺพินฺโน, กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติฯ เอวํ วจีทุจฺจริตวิรติ, พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโตฯ เอวํ พนฺธนโมกฺโข, กมฺมโต สมุฏฺฐิตํ กมฺมสมุฏฺฐิตํฯ เอวํ กมฺมชาตํ, กมฺมสมฺภูตํ, กมฺมนิพฺพตฺตํ, โลกโต อคฺโค โลกคฺโคฯ เอวํ โลกเชฏฺโฐ, โลกุตฺตโม, สพฺเพหิ เชฏฺโฐ สพฺพเชฏฺโฐ, สพฺเพหิ กนิฏฺโฐ สพฺพกนิฏฺโฐฯ เอวํ สพฺพหีโน, สพฺพปจฺฉิโม, อุกฺกฏฺฐโต อุกฺกฏฺโฐติ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ, โอมกโต โอมโกติ โอมโกมโกฯ

กฺวจิ นิจฺจสมาโส โหติ, มาติโต ชาโต มาตุโชฯ เอวํ ปิตุโช, กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อุตุชํ อิจฺจาทิฯ

อิติ ปญฺจมีตปฺปุริโสฯ

ฉฏฺฐีตปฺปุริส

รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโตฯ เอวํ ราชปุริโส, พุทฺธสาวโก, สมุทฺทโฆโส, ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ, มตฺติกาย ปตฺโตติ มตฺติกาปตฺโต, วิการสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, มตฺติกามยปตฺโตติ อตฺโถฯ เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, สุวณฺณภาชนํ, ปานียสฺส ถาลกํ ปานียถาลกํฯ

สมาสมชฺเฌ อี, อูนํ พหุลํ รสฺสตฺตํ, ทณฺฑิโน กุลํ ทณฺฑิกุลํ, หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, นทิกูลํ, นทิตีรํ, ภิกฺขุนีนํ สงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุยา สาขา ชมฺพุสาขา อิจฺจาทิฯ

อนฺต, มาน, นิทฺธารณิย, ปูรณ, ภาว, สุหิตตฺเถหิ สมาโส น โหติ, มมํ อนุกุพฺพนฺโต, มมํ อนุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมาฯ วิภตฺตาวธิฉฏฺฐิยา ปน โหติเยว, นรานํ อุตฺตโม นรุตฺตโม, นรเสฏฺโฐ, นรวโร, คณานํ อุตฺตโม คณุตฺตโม, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม อิจฺจาทิฯ สิสฺสานํ ปญฺจโม สิสฺโส, กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, ปกฺขสฺส อฏฺฐมี, ปฏสฺส สุกฺกตา, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส กมฺมญฺญตาฯ กฺวจิ โหติ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, พุทฺธสุพุทฺธตาฯ ธมฺมสุธมฺมตา, ผลานํ สุหิโต, ผลานํ ติตฺโต, ผลานํ อสิโต, กรณตฺเถ ฉฏฺฐีฯ

‘‘ภโฏ รญฺโญ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘ราชปุตฺโต’ติ น โหติ อญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตาฯ ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘เทวทตฺตกณฺหทนฺตา’ติ น โหติ อญฺญสาเปกฺขตฺตา [นี. ๖๙๐]ฯ อญฺญสาเปกฺขตฺเตปิ นิจฺจํ สมฺพนฺธีเปกฺขสทฺทานํ สมาโส โหติ วากฺเย วิย สมาเสปิ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตาฯ วุตฺตญฺจ ‘‘สติปิ สาเปกฺขตฺเต คมกตฺตา สมาโส โหตี’’ติ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๖๙๑], เทวทตฺตคุรุกุลํ, ราชทาสีปุตฺโต, เทวทาสีปุตฺโต อิจฺจาทิฯ ตตฺถ เทวทตฺตสฺส คุรุ เทวทตฺตคุรุ, ตสฺส กุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติ วิคฺคโหฯ คุรุโน กุลํ คุรุกุลํ, เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘รญฺโญ มาคธสฺส พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต’’ติ เอตฺถปิ อญฺญสาเปกฺขตฺตา ‘พิมฺพิสารปุตฺโต’ติ น โหติ, รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จาติ อตฺเถ ‘ราชควสฺสปุริสา’ติ โหติ ทฺวนฺทโต ปุพฺพปทสฺส ทฺวนฺทปเทหิปิ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตาฯ ตถา ทฺวนฺทโต ปรปทสฺสปิ, นรานญฺจ เทวานญฺจ สารถิ นรเทวสารถิฯ

อิติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ

สตฺตมีตปฺปุริส

สตฺตมีตปฺปุริเส รูเป สญฺญา รูปสญฺญาฯ เอตฺถ จ การกานํ กฺริยาสาธนลกฺขณตฺตา กฺริยาปเทเหว สมฺพนฺโธ โหติ, ตสฺมา อกฺริยวาจเกน ปรปเทน สทฺธิํ สมาเส ชาเต มชฺเฌ อนุรูปํ กฺริยาปทํ วิญฺญายติ, ยถา ‘อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ’ อิติ ‘รูเป สญฺญา’ติ รูเป อุปฺปนฺนา สญฺญาติ อตฺโถฯ จกฺขุสฺมึ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ธมฺเม รโต ธมฺมรโตฯ เอวํ ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ทาเน อชฺฌาสโย ทานชฺฌาสโยฯ เอวํ ทานาธิมุตฺติ, วฏฺเฏ ภยํ วฏฺฏภยํ, วฏฺฏทุกฺขํ, คาเม สูกโร คามสูกโร, วนมหิํโส, สมุทฺทมจฺโฉ, อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อิตฺถิโสณฺโฑฯ

อุปปทกิตนฺเตสุ นิจฺจสมาโส [นี. ๖๘๒], วเน จรตีติ วนจโร, กามาวจโร, กุจฺฉิมฺหิ สยตีติ กุจฺฉิสฺสโย, คพฺเภ เสตีติ คพฺภเสยฺโย, ถเล ติฏฺฐตีติ ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํฯ เอวํ อตฺรโช, เขตฺรโช อิจฺจาทิฯ อิธ น โหติ [นี. ๖๘๑], โภชเน มตฺตญฺญุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ

อิติ สตฺตมีตปฺปุริโสฯ

ลุตฺตตปฺปุริส

ตปฺปุริสปทานํ มหาวุตฺติสุตฺเตน กฺวจิ วิปลฺลาโสฯ

อุปริคงฺคา, เหฏฺฐานที, อนฺโตวิหาโร, อนฺโตสมาปตฺติ, หํสานํ ราชา ราชหํโส หํสราชา วา, มาสสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒมาสํ, กหาปณสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒกหาปณํ, อฑฺฒมาสํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํฯ เอวํ ปุพฺพรตฺตํ, ปรรตฺตํ, อิสฺส อตฺตํฯ กายสฺส ปุพฺพภาโค ปุพฺพกาโย, ปรกาโย, อหสฺส ปุพฺโพ ปุพฺพณฺโห, มชฺฌณฺโห, สายนฺโห, ปุพฺเพทิฏฺโฐ ทิฏฺฐปุพฺโพ, ตถาคตํ ทิฏฺฐปุพฺโพ เถโร, ตถาคโต ทิฏฺฐปุพฺโพ เถเรน อิจฺจาทิฯ

อิติ ลุตฺตตปฺปุริโสฯ

อลุตฺตตปฺปุริส

อิทานิ อลุตฺตตปฺปุริสา วุจฺจนฺเตฯ

ทีปงฺกโร, ปภงฺกโร, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, เวสฺสนฺตโร, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, รณญฺชโห, ชุตินฺธโร, วิชฺชนฺธโร, ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺโม, กุโตโช, ตโตโช, อิโตโช, ภยโต อุปฏฺฐานํ ภยตุปฏฺฐานํ, กฏตฺตากมฺมํ, กฏตฺตารูปํ, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, เทวานมินฺโท, เทวานํปิยติสฺโส, ควมฺปติตฺเถโร, ปุพฺเพนิวาโส, มชฺเฌกลฺยาณํ, ทูเรรูปํ, สนฺติเกรูปํ, ทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานํ, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, กาเมสุมิจฺฉาจาโร อิจฺจาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๖๘๖]ฯ

อิติ อลุตฺตตปฺปุริโสฯ

สพฺโพ จายํ อมาทิตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน ปรปทลิงฺโค จฯ

อมาทิตปฺปุริโส นิฏฺฐิโตฯ

กมฺมธารยสมาส

อถ กมฺมธารยสญฺญิโต ปฐมาตปฺปุริโส วุจฺจเตฯ

กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตีติ กมฺมธารโยฯ ยถา กมฺมํ กฺริยญฺจ ปโยชนญฺจ ทฺวยํ ธาเรติ กมฺเม สติ ตสฺส ทฺวยสฺส สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธาเรติ อิมสฺมึ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโตติ [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; นี. ๗๐๒]ฯ

อปิ จ กตฺตพฺพนฺติ กมฺมํ, ธาเรตพฺพนฺติ ธาริยํ, กมฺมญฺจ ตํ ธาริยญฺจาติ กมฺมธาริยํ, ยํกิญฺจิ หิตกมฺมํ, กมฺมธาริยสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส กมฺมธารโยติ วุจฺจติ อิสฺส อตฺตํ กตฺวาฯ ยถา หิ กมฺมธาริยสทฺโท เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธาเรติ, ตถา อยํ สมาโสปีติฯ โส เอว อุตฺตรปทตฺถปธานตาสงฺขาเตน ตปฺปุริสลกฺขเณน ยุตฺตตฺตา ‘ตปฺปุริโส’ติ จ วุจฺจติฯ ภินฺนปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตา นาม, เตน ตุลฺยาธิกรณลกฺขเณน ยุตฺตตฺตา ‘ตุลฺยาธิกรณสมาโส’ติ จ วุจฺจติฯ โส เอว จ วิเสสนปทวเสน คุณวิเสสทีปนตฺตา ‘วิเสสนสมาโส’ติ จ วุจฺจติฯ ตสฺมึ วิเสสนสมาเส –

๓๔๖. วิเสสนเมกตฺเถน [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; นี. ๗๐๒; จํ. ๒.๒.๑๘; ปา. ๒.๑.๕๗]ฯ

วิเสสนภูตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ เอกตฺเถน วิเสสฺยภูเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สทฺธิํ เอกตฺถํ โหติฯ

เอตฺถ จ วิเสสียติ ทพฺพํ วิสิฏฺฐํ กรียติ เอเตนาติ วิเสสนํฯ เอโก อตฺโถ ยสฺสาติ เอกตฺถํ, ‘เอโก’ติ สมาโน, ‘อตฺโถ’ติ อภิเธยฺยตฺโถ, เนมิตฺตกตฺโถ, โสเยว ทฺวินฺนํ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ‘อธิกรณ’นฺติ จ วุจฺจติฯ ปวตฺตินิมิตฺตานญฺจ อธิฏฺฐานตฺเต สติ ปทานมฺปิ อธิฏฺฐานตา สิทฺธา โหติฯ อิติ เอกตฺถนฺติ ตุลฺยาธิกรณํ, สมานาธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ, เตน เอกตฺเถนฯ ‘เอกตฺถํ โหตี’ติ เอกตฺถีภูตํ โหตีติ อตฺโถฯ

โส จ สมาโส นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโท, นนิปาตปุพฺพปโท, กุนิปาตปุพฺพปโท, ปาทิปุพฺพปโท จาติฯ

ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ยถา? มหาปุริโส, มหานที, มหพฺภยํฯ เอตฺถ จ ‘‘สา เสนา ทิสฺสเต มหา [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑], พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺฐ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตสฺมา สมาเสปิ ติลิงฺเค นิปาตรูโป มหาสทฺโท ยุชฺชติฯ มหา จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหา จ สา นที จาติ มหานที, มหา จ ตํ ภยญฺจาติ มหพฺภยํ, ทฺวิตฺตํ สํโยเค จ รสฺสตฺตํฯ มหาสทฺทเววจเนน มหนฺตสทฺเทนปิ วากฺยํ ทสฺเสตุํ ยุชฺชติ, มหนฺโต ปุริโส มหาปุริโส, มหนฺตี นที มหานที, มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยนฺติฯ จ, ตสทฺเทหิ จ สทฺธิํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ยุชฺชติ, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหนฺตี จ สา นที จาติ มหานที, มหนฺตญฺจ ตํ ภยญฺจาติ มหพฺภยนฺติฯ มหนฺตสทฺโท วา มหา โหติ, ‘ฏ นฺตนฺตูน’นฺติ สุตฺเตน อุตฺตรปเท ปเร นฺตสฺส สพฺพสฺส อตฺตํ, มหาวุตฺตินา ทีโฆ จฯ

เอตฺถ จ ทฺวีหิ จสทฺเทหิ ทฺวินฺนํ ปทานํ สกตฺถนานาตฺตํ ทีเปติฯ ตํสทฺเทน สกตฺถนานาตฺเตปิ สกตฺถานํ อธิกรณภูตสฺส ทพฺพตฺถสฺส เอกตฺตํ ทีเปติฯ อิมสฺมึ พฺยากรเณ วิสุํ รูปวิธานกิจฺจํ นาม นตฺถิ, ตํตํสุตฺตวิธานญฺจ ตทนุรูปํ ทสฺสิตวิคฺคหวากฺยญฺจ ทิสฺวา ตสฺส ตสฺส สิทฺธปทสฺส อตฺถพฺยญฺชนวินิจฺฉเย ญาเต รูปวิธานกิจฺจํ สิทฺธํ โหติ, สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, เสตหตฺถี, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํฯ

วิสทิสลิงฺค, วจนาปิ สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติ, วินโย จ โส ปริยตฺติ จาติ วินยปริยตฺติ, วินโย จ โส ปิฏกญฺจาติ วินยปิฏกํ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, อวิชฺชา จ สา นีวรณญฺจาติ อวิชฺชานีวรณํฯ เอวํ อิตฺถิรตนํ, สีลญฺจ ตํ คุโณ จาติ สีลคุโณ, สีลญฺจ ตํ ปติฏฺฐา จาติ สีลปติฏฺฐา อิจฺจาทิฯ

ตถา วีสติ จ สา ปุริสา จาติ วีสติปุริสา, สตญฺจ ตํ ปุริสา จาติ สตปุริสา, สงฺขารา จ เต ปจฺจโย จาติ สงฺขารปจฺจโย, องฺคา จ เต ชนปทญฺจาติ องฺคชนปทํ, มคธา จ เต รฏฺฐญฺจาติ มคธรฏฺฐํฯ เอวํ กาสิรฏฺฐํ อิจฺจาทิฯ

อิธ น โหติ [รู. ๓๔๑; นี. ๖๘๑], ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ, สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมา สหมฺปติ อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ นิจฺจสมาโส, กณฺหสปฺโป, โลหิตมาลํ อิจฺจาทิฯ

วิเสสนุตฺตรปโท ยถา? สาริปุตฺตตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วา, มโหสธปณฺฑิโต, ปุริสุตฺตโม, ปุริสวโร, ปุริสวิเสโส อิจฺจาทิฯ

วิเสสโนภยปโท ยถา? ฉินฺนญฺจ ตํ ปรูฬฺหญฺจาติ ฉินฺนปรูฬฺหํ, สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ, ขญฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขญฺชขุชฺโชฯ เอวํ อนฺธพธิโร, กตญฺจ ตํ อกตญฺจาติ กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตญฺจ ตํ สมฺมฏฺฐญฺจาติ สิตฺตสมฺมฏฺฐํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, อเขมฏฺเฐน ทุกฺขญฺจ ตํ อวิปรีตฏฺเฐน สจฺจญฺจาติ ทุกฺขสจฺจํ อิจฺจาทิฯ

อุปมานุตฺตรปโท ยถา? สีโห วิยาติ สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโหฯ เอวํ มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิยาติ รํสิ, สทฺธมฺโม จ โส รํสิ จาติ สทฺธมฺมรํสิฯ เอวํ วินยสาคโร, สมณปทุโม, สมณปุณฺฑรีโก อิจฺจาทิฯ

สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา? เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโยฯ เอวํ อารมฺมณปจฺจโย, มนุสฺสภูโต, เทวภูโต, ธมฺโม อิติ สงฺขาโต ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ธมฺมสญฺญิโต, ธมฺมลกฺขิโต, เอว อิติ สงฺขาโต สทฺโท เอวสทฺโทฯ เอวํ จสทฺโท, วาสทฺโท, อริยภูโต สงฺโฆ อริยสงฺโฆฯ เอวํ พุทฺธมุนิ, ปจฺเจกมุนิ อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ สมฺภาวนา นาม สามญฺญภูตสฺส อุตฺตรปทตฺถสฺส ทฬฺหํ กตฺวา โถมนา สรูปวิเสสทีปนา, น คุณมตฺตทีปนาติ อธิปฺปาโยฯ ครู ปน ‘‘ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิฯ เอวํ ธมฺมสญฺญา, อนิจฺจสญฺญา, ธาตุสญฺญา, มาตุสญฺญา, ปาณสญฺญิตา, อตฺตทิฏฺฐิ’’ อิจฺจาทีนิปิ เอตฺถ อาหรนฺติ, อิมานิ ปน ‘‘สรณํ อิติ คโต อุปคโต สรณงฺคโต’’ติ ปทํ วิย อิติลุตฺตานิ ปฐมาตปฺปุริสปทานิ นาม ยุชฺชนฺตีติ [รู. ๓๔๓; นี. ๗๐๒]ฯ