ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา)

คนฺถารมฺภกถา

ธีเรหิ มคฺคนาเยน, เยน พุทฺเธน เทสิตํ;

สิตํ ธมฺมมิธญฺญาย, ญายเต อมตํ ปทํฯ

ตํ นมิตฺวา มหาวีรํ, สพฺพญฺญุํ โลกนายกํ;

มหาการุณิกํ เสฎฺฐํ, วิสุทฺธํ สุทฺธิทายกํฯ

สทฺธมฺมญฺจสฺส ปูเชตฺวา, สุทฺธํ สนฺตมสงฺขตํ;

อตกฺกาวจรํ สุฎฺฐุ, วิภตฺตํ มธุรํ สิวํฯ

สงฺฆสฺส จ’ญฺชลึ กตฺวา, ปุญฺญกฺเขตฺตสฺส ตาทิโน;

สีลสมาธิปญฺญาทิ-วิสุทฺธคุณโชติโนฯ

นมสฺสนาทิปุญฺญสฺส, กตสฺส รตนตฺตเย;

เตชสาหํ ปหนฺตฺวาน, อนฺตราเย อเสสโตฯ

โลกนีติวิยตฺตสฺส, สตฺถุ สทฺธมฺมนีติโน;

สาสนตฺถํ ปวกฺขามิ, สทฺทนีติมนากุลํฯ

อาสวกฺขยลาเภน, โหติ สาสนสมฺปทา;

อาสวกฺขยลาโภ จ, สจฺจาธิคมเหตุโกฯ

สจฺจาธิคมนํ ตญฺจ, ปฎิปตฺติสฺสิตํ มตํ;

ปฎิปตฺติ จ สา กามํ, ปริยตฺติปรายณาฯ

ปริยตฺตาภิยุตฺตานํ, วิทิตฺวา สทฺทลกฺขณํ;

ยสฺมา น โหติ สมฺโมโห, อกฺขเรสุ ปเทสุ จฯ

ยสฺมา จาโมหภาเวน, อกฺขเรสุ ปเทสุ จ;

ปาฬิยตฺถํ วิชานนฺติ, วิญฺญู สุคตสาสเนฯ

ปาฬิยตฺถาวโพเธน, โยนิโส สตฺถุสาสเน;

สปฺปญฺญา ปฎิปชฺชนฺติ, ปฎิปตฺติมตนฺทิกาฯ

โยนิโส ปฎิปชฺชิตฺวา, ธมฺมํ โลกุตฺตรํ วรํ;

ปาปุณนฺติ วิสุทฺธาย, สีลาทิปฎิปตฺติยาฯ

ตสฺมา ตทตฺถิกา สุทฺธํ, นยํ นิสฺสาย วิญฺญุนํ;

ภญฺญมานํ มยา สทฺท-นีตึ คณฺหนฺตุ สาธุกํฯ

ธาตุ ธาตูหิ นิปฺผนฺน-รูปานิ จ สลกฺขโณ;

สนฺธินามาทิเภโท จ, ปทานํ ตุ วิภตฺติ จฯ

ปาฬินยาทโยจฺเจว-เมตฺถ นานปฺปการโต;

สาสนสฺโสปการาย, ภวิสฺสติ วิภาวนาฯ

๑. สวิกรณาขฺยาตวิภาค

ตตฺถ ธาตูติ เกนฏฺเฐน ธาตุ? สกตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, อตฺถาติสยโยคโต ปรตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, วีสติยา อุปสคฺเคสุ เยน เกนจิ อุปสคฺเคน อตฺถวิเสสการเณน ปฎิพทฺธา อตฺถวิเสสมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, ‘‘อยํ อิมิสฺสา อตฺโถ, อยมิโต ปจฺจโย ปโร’’ติอาทินา อเนกปฺปกาเรน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ เอสาติปิ ธาตุ, วิทหนฺติ วิทุโน เอตาย สทฺทนิปฺผตฺตึ อยโลหาทิมยํ อยโลหาทิธาตูหิ วิยาติปิ ธาตุฯ เอวํ ตาว ธาตุสทฺทสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ธาตุสทฺโท ชินมเต, อิตฺถิลิงฺคตฺตเน มโต;

สตฺเถ ปุลฺลิงฺคภาวสฺมึ, กจฺจายนมเต ทฺวิสุฯ

อถ วา ชินมเต ‘‘ตโต โคตมิธาตูนี’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺโท ลิงฺควิปลฺลาเส วตฺตติ ‘‘ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติ เอตฺถ ปพฺพตสทฺโท วิย, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อฎฺฐิวาจกตฺตา นปุํสกนิทฺเทโส’’ติ อฎฺฐิวาจกตฺเตปิ ‘‘ธาตุโย’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตฯ ภูวาทโย สทฺทา ธาตโวฯ เสยฺยถิทํ? ภู อิ กุ เก ตกฺก ตก ตกิ สุกอิจฺจาทโยฯ คณโต เต อฎฺฐวิธา ภูวาทิคโณ รุธาทิคโณ ทิวาทิคโณ สฺวาทิคโณ กิยาทิคโณ คหาทิคโณ ตนาทิคโณ จุราทิคโณ จาติฯ อิทานิ เตสํ วิกรณสญฺญิเต ปจฺจเย ทสฺเสสฺสามฯ อเนกวิธา หิ ปจฺจยา นานปฺปกาเรสุ นามนาม กิตนาม สมาสนาม ตทฺธิตนามาขฺยาเตสุ ปวตฺตนโตฯ สงฺเขปโต ปน ทุวิธาว นามปจฺจโย อาขฺยาตปจฺจโย จาติฯ ตตฺราปิ อาขฺยาตปจฺจยา ทุวิธา วิกรณปจฺจยโนวิกรณปจฺจยวเสนฯ ตตฺถ วิกรณปจฺจโย อการาทิสตฺตรสวิโธ อคฺคหิตคฺคหเณน ปนฺนรสวิโธ จฯ โนวิกรณปจฺจโย ปน ข ฉ สาทิเนกวิโธฯ เย รูปนิปฺผตฺติยา อุปการกา อตฺถวิเสสสฺส โชตกา วา อโชตกา วา โลปนียา วา อโลปนียา วา, เต สทฺทา ปจฺจยาฯ

ปฎิจฺจ การณํ ตํ ตํ, เอนฺตีติ ปจฺจยาถ วา;

ปฎิจฺจ สทฺทนิปฺผตฺติ, อิโต เอตีติ ปจฺจยาฯ

นามิกปฺปจฺจยานํ โย, วิภาโค อาวิ เหสฺสติ;

นามกปฺเป ยโต ตสฺมา, น ตํ วิตฺถารยามเสฯ

โย โนวิกรณานํ ตุ, ปจฺจยานํ วิภาคโต;

โส ปนาขฺยาตกปฺปมฺหิ, วิตฺถาเรนา’คมิสฺสตีติฯ

อิจฺจาเนกวิเธสุ ปจฺจเยสุ ‘‘วิกรณปจฺจยา นาม อิเม’’ติ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ กถํ? ภูวาทิคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, รุธาทิคณโต อการิวณฺเณกาโรการปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ปุพฺพมชฺฌฎฺฐาเน นิคฺคหีตาคโม จ, ทิวาทิคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตริ, สฺวาทิคณโต ณุ ณา อุณาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, กิยาทิคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ, คหาทิคณโต ปฺป ณฺหาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ตนาทิคณโต โอ ยิรปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, จุราทิคณโต เณ ณยปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริฯ

อกาโร จ อิวณฺโณ จ, เอ โอการา จ โย ตถา;

ณุ ณา อุณา จ นา ปฺป ณฺหา-ยิรา เณ ณยปจฺจยาฯ

อคฺคหิตคฺคหเณน, เอวํ ปนฺนรเส’ริตา;

วิกรณวฺหยา เอเต, ปจฺจยาติ วิภาวเยฯ

เย เอวํ นิทฺทิฏฺเฐหิ วิกรณปจฺจเยหิ ตทญฺเญหิ จ สปฺปจฺจยา อฎฺฐวิธา ธาตุคณา สุตฺตนฺเตสุ พหูปการา, เตสฺวายํ ภูวาทิคโณฯ ภู สตฺตายํ, ภูธาตุ วิชฺชมานตายํ วตฺตติฯ สกมฺมิกากมฺมิกาสุ ธาตูสุ อยํ อกมฺมิกา ธาตุ, น ปน ‘‘ธมฺมภูโต’’ติอาทีสุ ปตฺติอตฺถวาจิกา อปรา ภูธาตุ วิย สกมฺมิกาฯ เอสา หิ ปริอภิอาทีหิ อุปสคฺเคหิ ยุตฺตาเยว สกมฺมิกา ภวติ, น อุป ปรา ปาตุอาทีหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ ยุตฺตาปิฯ อโต อิมิสฺสา สิทฺธานิ รูปานิ ทฺวิธา เญยฺยานิ อกมฺมกปทานิ สกมฺมกปทานิ จาติฯ

สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส

ตตฺร ภวติ อุพฺภวติ สมุพฺภวติ ปภวติ ปราภวติ สมฺภวติ วิภวติ, โภติ สมฺโภติ วิโภติ ปาตุภวติ ปาตุพฺภวติ ปาตุโภติ, อิมานิ อกมฺมกปทานิฯ เอตฺถ ปาตุอิติ นิปาโต, โส ‘‘อาวิภวติ ติโรภวตี’’ติอาทีสุ อาวิ ติโรนิปาตา วิย ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส เนว วิเสสกโร, น จ สกมฺมกตฺตสาธโกฯ อุอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ปน วิเสสกรา, น สกมฺมกตฺตสาธกาฯ เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย น โหติ, ตานิ ปทานิ อกมฺมกานิฯ อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพฯ ปริโภติ ปริภวติ, อภิโภติ อภิภวติ, อธิโภติ อธิภวติ, อติโภติ อติภวติ, อนุโภติ อนุภวติ, สมนุโภติ สมนุภวติ, อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวติ, อิมานิ สกมฺมกปทานิฯ เอตฺถ ปริอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส วิเสสกรา เจว สกมฺมกตฺตสาธกา จฯ เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย, ตานิ ปทานิ สกมฺมกานิฯ สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพ, กฺวจิ อกมฺมกวเสนปิฯ เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อุทฺเทโสยํฯ

ตตฺร ภวตีติ โหติ วิชฺชติ ปญฺญายติ สรูปํ ลภติฯ อุพฺภวตีติ อุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติฯ สมุพฺภวตีติ สมุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติฯ ปภวตีติ โหติ สมฺภวติฯ อถ วา ปภวตีติ ยโต กุโตจิ สนฺทติ, น วิจฺฉิชฺชติ, อวิจฺฉินฺนํ โหติ, ตํ ตํ ฐานํ วิสรติฯ ปราภวตีติ ปราภโว โหติ พฺยสนํ อาปชฺชติ อวุทฺธึ ปาปุณาติฯ สมฺภวตีติ สุฎฺฐุ ภวติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ วิภวตีติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ วิปชฺชติ, วิเสสโต วา ภวติ สมฺปชฺชติฯ โภติ สมฺโภติ วิโภตีติ อิมานิ ‘‘ภวติ สมฺภวติ วิภวตี’’ติ อิเมหิ ยถากฺกมํ สมานนิทฺเทสานิฯ ปาตุภวตีติ ปกาสติ ทิสฺสติ ปญฺญายติ ปากฎํ โหติฯ ปาตุพฺภวติ ปาตุโภตีติ อิมานิ ‘‘ปาตุภวตี’’ติ อิมินา สมานนิทฺเทสานิฯ เอวํ อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ อญฺเญสมฺปิ อกมฺมกปทานํฯ

ปริโภติทุกาทีสุ ปน สตฺตสุ ทุเกสุ ยถากฺกมํ เทฺว เทฺว ปทานิ สมานตฺถานิ, ตสฺมา เทฺว เทฺว ปทานิเยว คเหตฺวา นิทฺทิสิสฺสามฯ ตตฺร ปริโภติ ปริภวตีติ ปรํ หึสติ ปีเฬติ, อถ วา หีเฬติ อวชานาติฯ อภิโภติ อภิภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติฯ อธิโภติ อธิภวตีติ ปรํ อภิมทฺทิตฺวา ภวติ อตฺตโน วสํ วตฺตาเปติฯ อติโภติ อติภวตีติ ปรํ อติกฺกมิตฺวา ภวติฯ อนุโภติ อนุภวตีติ สุขทุกฺขํ เวเทติ ปริภุญฺชติ สุขทุกฺขปฎิสํเวที โหติฯ สมนุโภติ สมนุภวตีติ สุขทุกฺขํ สุฎฺฐุ เวเทติ สุฎฺฐุ ปริภุญฺชติ สุฎฺฐุ สุขทุกฺขปฎิสํเวที โหติฯ อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติฯ เอวํ สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฎฺฐพฺพํฯ กตฺถจิ ปน คจฺฉตีติ ปวตฺตตีติ เอวํ อกมฺมกวเสนปิฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ อญฺเญสํ สกมฺมกปทานํฯ

อปจฺจโย ปโร โหติ, ภูวาทิคณโต สติ;

สุทฺธกตฺตุกฺริยาขฺยาเน, สพฺพธาตุกนิสฺสิเตฯ

อยํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

เหตุกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส

ภาเวติ วิภาเวติ สมฺภาเวติ ปริภาเวติ, เอวํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ เอกกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ ปจฺฉิมสฺส ปน ทฺวิกมฺมกวเสนปิฯ ปริภาวาเปติ อภิภาวาเปติ อนุภาวาเปติ, เอวมฺปิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ ทฺวิกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิจฺเจวํ ทฺวิธา เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ เญยฺยานิ, อญฺญานิปิ คเหตพฺพานิฯ

ตตฺร ภาเวตีติ ปุคฺคโล ภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ภาเวติ อาเสวติ พหุลีกโรติ, อถ วา ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ วิภาเวตีติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ วิภาเวติ วิเสเสน ภาเวติ, วิวิเธน วา อากาเรน ภาเวติ ภาวยติ วฑฺเฒติ, อถ วา วิภาเวตีติ อภาเวติ อนฺตรธาเปติฯ สมฺภาเวตีติ ยสฺส กสฺสจิ คุณํ สมฺภาเวติ สมฺภาวยติ สุฎฺฐุ ปกาเสติ อุกฺกํเสติฯ ปริภาเวตีติ ปริภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ปริภาเวติ ปริภาวยติ สมนฺตโต วฑฺเฒติฯ เอวํ เอกกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา ปริภาเวตีติ วาเสตพฺพํ วตฺถุํ ปริภาเวติ ปริภาวยติ วาเสติ คนฺธํ คาหาเปติฯ เอวํ ทฺวิกมฺมกวเสนาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ ปริภาวาเปติ หึสาเปติ, อถ วา ปริภาวาเปตีติ หีฬาเปติ อวชานาเปติฯ อภิภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ อภิภาวาเปติ อชฺโฌตฺถราเปติฯ อนุภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สมฺปตฺตึ อนุภาวาเปติ ปริโภเชติฯ

ปยุตฺโต กตฺตุนา โยเค, ฐิโตเยวาปฺปธานิเย;

กฺริยํ สาเธติ เอตสฺส, ทีปกํ สาสเน ปทํฯ

กรณวจนํเยว, เยภุยฺเยน ปทิสฺสติ;

อาขฺยาเต การิตฎฺฐานํ, สนฺธาย กถิตํ อิทํฯ

น นาเม การิตฎฺฐานํ, ‘‘โพเธตา’’ อิติอาทิกํ;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จ;

อาหริตฺวาน ทีเปยฺย, ปโยคกุสโล พุโธฯ

ตตฺริทํ กรณวจนํ กมฺมตฺถทีปกํ, อุปโยคสามิวจนานิปิ ตทฺทีปกานิ โยเชตพฺพานิฯ กถํ? ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลํ สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติ, ตถา ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลสฺส สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติฯ เสสานิ นยานุสาเรน นิทฺทิสิตพฺพานิฯ เอวํ สพฺพาเนตานิ กรโณปโยคสามิวจนานิ กมฺมตฺถทีปกานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา ทฺวิกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพฯ

อยํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

กมฺมกฺริยาปทนิทฺเทส

ภวิยเต วิภวิยเต ปริภวิยเต อภิภวิยเต อนุภวิยเต ปริภูยเต อภิภูยเต อนุภูยเต, เอวํ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อญฺญถา จ ภวิยฺยเต วิภวิยฺยเต ปริภวิยฺยเต อภิภวิยฺยเต อนุภวิยฺยเต ปริภุยฺยเต อภิภุยฺยเต อนุภุยฺยเตติฯ เอตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปทานิเยว กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ กตฺวา โยเชตพฺพานิฯ วิสุญฺหิ กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ น ลพฺภนฺติฯ

ตตฺร ภวิยเตติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ปุคฺคเลน ภาวิยเต อาเสวิยเต พหุลีกริยเต, อถ วา ภวิยเตติ วฑฺฒิยเตฯ วิภวิยเตติ วิภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ปุคฺคเลน วิภวิยเต วิเสเสน ภวิยเต, วิวิเธน วา อากาเรน ภวิยเต วฑฺฒิยเต, อถ วา วิภวิยเตติ อภวิยเต อนฺตรธาปิยเตฯ ปริภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน ปริภวิยเต หึสิยเต, อถ วา ปริภวิยเตติ หีฬิยเต อวชานิยเตฯ อภิภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน อภิภวิยเต อชฺโฌตฺถริยเต อภิมทฺทิยเตฯ อนุภวิยเตติ สมฺปตฺติ ปุคฺคเลน อนุภวิยเต ปริภุญฺชิยเตฯ ปริภูยเตติ อาทีนิ ตีณิ ‘‘ปริภวิยเต’’ติอาทีหิ ตีหิ สมานนิทฺเทสานิฯ เสสานิ ปน ยถาวุตฺเตหิ ยํ กมฺมเมว ปธานโต คเหตฺวา นิทฺทิสิยติ ปทํ, ตํ กมฺมตฺถทีปกํฯ ตสฺมา กตฺตริ เอกวจเนน นิทฺทิฏฺเฐปิ ยทิ กมฺมํ พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตญฺเญว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ยทิ ปเนกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตญฺเญวฯ ตถา กตฺตริ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺเฐปิ ยทิ กมฺมํ เอกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตญฺเญว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ยทิ ปน พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตญฺเญวฯ กถํ? ภิกฺขุนา ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขุนา ธมฺมา ภวิยนฺเต, ภิกฺขูหิ ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขูหิ ธมฺมา ภวิยนฺเตติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปเทสุ โวหาโร กาตพฺโพฯ ยสฺมึ ปน กมฺมุโน กฺริยาปเท กมฺมตฺถทีปเก กมฺมภูตสฺเสวตฺถสฺส กตฺตุภาวปริกปฺโป โหติ, ตํ กมฺมกตฺตุตฺถทีปกํ, ตํ กมฺมุโน กฺริยาปทโต วิสุํ น ลพฺภติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถวิญฺญาปเน ปโยครจนาฯ สยเมว ปริภวิยเต ทุพฺภาสิตํ ภณํ พาโล ตปฺปจฺจยา อญฺเญหิ ปริภูโตปิ, สยเมว อภิภวิยเต ปาปการี นิรเย นิรยปาเลหิ อภิภูโตปิ ตถารูปสฺส กมฺมสฺส สยํ กตตฺตาติฯ เอตฺถ หิ สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฎ กริยเตติอาทีสุ วิย สุขาภิสงฺขรณียตา ลพฺภเตว, ตโต กมฺมกตฺตุตา จฯ

อยํ กมฺมุโน กฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

ภาวกฺริยาปทนิทฺเทส

ภูยเต ภวิยเต อุพฺภวิยเต, เอวํ ภาวสฺส กฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อญฺญถา จ ภุยฺยเต ภวิยฺยเต อุพฺภวิยฺยเตติฯ ตตฺร ยถา ฐียเตปทสฺส ฐานนฺติ ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉนฺติ, เอวํ ภูยเตติอาทีนมฺปิ ภวนนฺติอาทินา ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉิตพฺพํฯ ยถา จ ฐานํ ฐิติ ภวนนฺติอาทีหิ ภาววาจกกิตนฺตนามปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐิโยชนมิจฺฉนฺติ, น ตถา ฐียเต ภูยเตติอาทีหิ ภาววาจกาขฺยาตปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐิโยชนา อิจฺฉิตพฺพา สมฺพนฺเธ ปวตฺตฉฎฺฐิยนฺตสทฺเทหิ อสมฺพนฺธนียตฺตา อาขฺยาติกปทานํฯ ยสฺมึ ปโยเค ยํ กมฺมุโน กฺริยาปเทน สมานคติกํ กตฺวา วินา กมฺเมน นิทฺทิสิยติ กฺริยาปทํ, กตฺตุวาจกปทํ ปน ปจฺจตฺตวจเนน วา กรณวจเนน วา นิทฺทิสิยติ, ตํ ตตฺถ ภาวตฺถทีปกํฯ น หิ สพฺพถา กตฺตารมนิสฺสาย ภาโว ปวตฺตติฯ เอวํ สนฺเตปิ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิโก ธาตุอตฺโถเยวฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘ฐียเต ภูยเต’’ติอาทีสุ ภาววิสเยสุ กรณวจนเมว ปยุญฺชนฺติ ‘‘นนุ นาม ปพฺพชิเตน สุนิวตฺเถน ภวิตพฺพํ สุปารุเตน อากปฺปสมฺปนฺเนนา’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา เตสํ มเต ‘‘เตน อุพฺภวิยเต’’ติ กรณวจเนน โยเชตพฺพํฯ ชินมเตน ปน ‘‘โส ภูยเต’’ติอาทินา ปจฺจตฺตวจเนเนวฯ สจฺจสงฺเขปปฺปกรเณ หิ ธมฺมปาลาจริเยน, นิทฺเทสปาฬิยํ ปน ธมฺมเสนาปตินา, ธชคฺคสุตฺตนฺเต ภควตา จ ภาวปทํ ปจฺจตฺตวจนาเปกฺขวเสนุ’จฺจาริตํฯ

กถิโต สจฺจสงฺเขเป, ปจฺจตฺตวจเนน เว,

‘‘ภูยเต’’ อิติ สทฺทสฺส, สมฺพนฺโธ ภาวทีปโนฯ

นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘รูปํ, วิโภติ วิภวิยฺยติ’’;

อิติ ทสฺสนโต วาปิ, ปจฺจตฺตวจนํ ถิรํฯ

ตถา ธชคฺคสุตฺตนฺเต, มุนินาหจฺจภาสิเต;

‘‘โส ปหียิสฺสติ’’ อิติ, ปาฬิทสฺสนโตปิ จฯ

ปารมิตานุภาเวน, มเหสีนํว เทหโต;

สนฺติ นิปฺผาทนา, เนว, สกฺกตาทิวโจ วิยฯ

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ;

เอกวจนิกญฺจาปิ, พหุวจนิกมฺปิ จ;

กาตพฺพมิติ โน ขนฺติ, ปรสฺสปทอาทิเกฯ

ตสฺมา รูปํ วิภวิยฺยติ, รูปานิ วิภวิยฺยนฺติ, ตฺวํ วิภวิยฺยสิ, ตุมฺเห วิภวิยฺยถ, อหํ วิภวิยฺยามิ, มยํ วิภวิยฺยาม, รูปํ วิภวิยฺยเต, รูปานิ วิภวิยฺยนฺเต อิจฺเจวมาทิ ชินวจนานุรูปโต โยเชตพฺพํฯ อตฺรายํ ปทโสธนา –

วิภวิยฺยตีติ อิทํ, กมฺมปทสมานกํ;

น จ กมฺมปทํ นาปิ, กมฺมกตฺตุปทาทิกํฯ

ยทิ กมฺมปทํ เอตํ, ปจฺจตฺตวจนํ ปน;

กมฺมํ ทีเปยฺย กรณ-วจนํ กตฺตุทีปกํฯ

ยทิ กมฺมกตฺตุปทํ, ‘‘ปียเต’’ติ ปทํ วิย;

สิยา สกมฺมกํ, เนตํ, ตถา โหตีติ ทีปเยฯ

ยทิ กตฺตุปทํ เอตํ, วิภวติปทํ วิย;

วินา ยปจฺจยํ ติฏฺเฐ, น ตถา ติฎฺฐเต อิทํฯ

น กตฺตริ ภุวาทีนํ, คเณ ยปจฺจโย รุโต;

ทิวาทีนํ คเณเยว, กตฺตริ สมุทีริโตฯ

น ภูธาตุ ทิวาทีนํ, ธาตูนํ ทิสฺสเต คเณ;

ภูวาทิกจุราทีนํ, คเณสุเยว ทิสฺสติฯ

‘‘วิภวิยฺยติ’’ อิจฺจาโท, ตสฺมา ยปจฺจโย ปน;

ภาเวเยวาติ วิญฺเญยฺยํ, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ

เอตฺถ หิ ปากฎํ กตฺวา, ภาวการกลกฺขณํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ ทานิ, สกฺกจฺจํ เม นิโพธถฯ

‘‘ติสฺโส คจฺฉติ’’อิจฺจตฺร, กตฺตารํ กตฺตุโน ปทํ;

‘‘ธมฺโม เทสิยติ’’จฺจตฺร, กมฺมํ ตุ กมฺมุโน ปทํฯ

สรูปโต ปกาเสติ, ตสฺมา เต ปากฎา อุโภ;

ตถา วิภวิยฺยตีติ-อาทิภาวปทํ ปนฯ

สรูปโต น ทีเปติ, การกํ ภาวนามกํ;

ทพฺพภูตํ ตุ กตฺตารํ, ปกาเสติ สรูปโตฯ

กตฺตารํ ปน ทีเปนฺตํ, กตฺตุสนฺนิสฺสิตมฺปิ ตํ;

ภาวํ ทีเปติ สฺวากาโร, ปจฺจเยน วิภาวิโตฯ

ยสฺมา จ กตฺตุภาเวน, ภาโว นาม น ติฎฺฐติ;

กตฺตาว กตฺตุภาเวน, ภาวฎฺฐาเน ฐิโต ตโตฯ

ยชฺเชวํ กตฺตุโวหาโร, ภาวสฺส ตุ กถํ สิยา;

‘‘สาวกานํ สนฺนิปาโต, อโหสิ’’อิติอาทิสุฯ

อิติ เจ นิสฺสยานํ ตุ, วสา นิสฺสิตสมฺภวา;

กตฺตุฎฺฐาเนปิ ภาวสฺส, กตฺตุปญฺญตฺติ สิชฺฌติฯ

การเก กตฺตุกมฺมเวฺห, กฺริยาสนฺนิสฺสเย ยถา;

ธาเรนฺตี อาสนถาลี, กฺริยาธาโรติ กปฺปิตาฯ

ตถา ภาวปทํ ธีรา, กตฺตารํ ภาวนิสฺสยํ;

ทีปยนฺตมฺปิ กปฺเปนฺติ, ภาวสฺส วาจกํ อิติฯ

เกจิ อทพฺพภูตสฺส, ภาวสฺเสกตฺตโต พฺรวุํ;

ภาเวเทกวโจวาทิ-ปุริสสฺเสว โหติติฯ

ปาฬิํ ปตฺวาน เตสํ ตุ, วจนํ อปฺปมาณกํ;

‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา, ปหียิสฺสนฺติ’’ อิติ หิฯ

ปาโฐ ปาวจเน ทิฏฺโฐ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส;

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํฯ

วจเนหิ ยุตํ ทฺวีหิ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ โน รุจิ;

ภาเว กฺริยาปทํ นาม, ปาฬิยํ อติทุทฺทสํ;

ตสฺมา ตคฺคหณูปาโย, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาติฯ

อยํ ภาวสฺส กฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ, ภาวสฺส กฺริยาปทานิ จาติ จตุธา, กมฺมกตฺตุกฺริยาปเทหิ วา ปญฺจธา ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานิ กฺริยาปทานิ นานปฺปกาเรน นิทฺทิฎฺฐานิ, เอตานิ โลกิยานํ ภาวเภทวเสน โวหารเภโท โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิฯ อตฺถโต ปน กมฺมกตฺตุภาวการกตฺตยวเสน ติวิธาเนวฯ เหตุกตฺตา หิ สุทฺธกตฺตุสงฺขาเต การเก ตสฺสงฺคภาวโต สงฺคหมุปคจฺฉติ, ตถา กมฺมกตฺตา กมฺมการเก, ภาโว ปน เกวโลฯ โส หิ คมนปจนลวนาทิวเสนาเนกวิโธปิ กฺริยาสภาวตฺตา เภทรหิโต การกนฺตโรฯ เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา ทพฺพเภเทน ภิชฺชติฯ เตน ปาวจเน ภาววาจกํ ปทํ พหุวจนนฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อาขฺยาติกปเท ภาวการกโวหาโร นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย คโต, อตฺถโต ปน ภาวสฺส การกตา นุปปชฺชติฯ โส หิ น กิญฺจิ ชเนติ, น จ กฺริยาย นิมิตฺตํฯ กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว หิ การกลกฺขณํฯ อิติ มุขฺยโต วา เหตุโต วา ภาวสฺส การกตา น ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเตปิ โส กรณมตฺตตฺตา การกํฯ ตถา หิ กรณํ กาโร, กฺริยา, ตเทว การกนฺติ ภาวสฺส การกตา ทฎฺฐพฺพาฯ ยสฺมา ปน กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว การกลกฺขณํ, ตสฺมา นามิกปเท การกลกฺขเณ ภาวการกนฺติ โวหารํ ปหาย กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานาธิกรณานํ ฉนฺนํ วตฺถูนํ กตฺตุการกกมฺมการกนฺติอาทิ โวหาโร กริยติ เวยฺยากรเณหิฯ เอวํ นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย วุตฺตํ ภาวการกญฺจ เทฺว จ กมฺมกตฺตุการกานีติ การกตฺตยํ ภวติฯ ตทฺทีปกญฺจาขฺยาติกปทํ ติการกํฯ

อิมมตฺถญฺหิ สนฺธาย, วุตฺตมาจริเยหิปิ;

มหาเวยฺยากรเณหิ, นิรุตฺตินยทสฺสิภิฯ

‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

อิธ ภาวกมฺเมสุ อตฺตโนปทุปฺปตฺตึ เกจิ อกฺขรจินฺตกา อวสฺสมิจฺฉนฺตีติ เตสํ มติวิภาวนตฺถมมฺเหหิ ภาวกมฺมานํ กฺริยาปทานิ อตฺตโนปทวเสนุทฺทิฎฺฐานิ เจว นิทฺทิฎฺฐานิ จฯ สพฺพานิปิ ปเนตานิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ กฺริยาปทมาลมิจฺฉตา ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน โยเชตพฺพานิฯ ปาฬิอาทีสุ หิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน ทฺวิธา ฐิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ สมาธิชฺฌานกุสลา, วนฺทนฺติ โลกนายกํฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติฯ กถํ ปฎิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส รูปํ วิโภติ วิภวิยฺยติฯ โส ปหียิสฺสติฯ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตํ ภาสเต ตปเตฯ ปูชโก ลภเต ปูชํฯ ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺเต ตาทิสํ สุตํฯ อสิโต ตาทิ วุจฺจเต สพฺรหฺมาฯ อคฺคิชาทิ ปุพฺเพว ภูยเตฯ โส ปหีเยถาปิ โน ปหีเยถาติ เอวํ ทฺวิธา ฐิตานิฯ อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

ติการกานิ สพฺพานิ, กฺริยาปทานิ ปายโต;

ปรสฺสปทโยเคน, ทิสฺสนฺติ ปิฎกตฺตเยฯ

อตฺตโนปทยุตฺตานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ หิ;

อตีวปฺปานิ คาถาสุ, ปทานีติ พหูนิ ตุฯ

คาถาสุ เจวิตรานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ จ;

สุพหูเนว หุตฺวาน, ทิสฺสนฺตีติ ปกาสเยฯ

ปทานํ นิทฺเทโส ปนติ อนฺติอาทีนํ เตสํ เตสํ วจนานมนุรูเปน โยเชตพฺโพฯ เอวํ ติการกกฺริยาปทานิ สรูปโต ววตฺถานโต นิทฺเทสโต จ เวทิตพฺพานิฯ

อิทานิ โนปสคฺคากมฺมิกาทิวเสน ภวติสฺส ธาตุสฺส วินิจฺฉยํ วทาม –

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

โสปสคฺคา สกมฺมา จ, อิติ ภูติ วิภาวิตาฯ

อิทํ ตุ วจนํ ‘‘ธมฺม-ภูโต ภุตฺวา’’ติอาทิสุ;

ปตฺตานุภวนตฺถํ เม, วิวชฺเชตฺวา อุทีริตํฯ

เอเตน ปน อตฺเถน, โนปสคฺคสกมฺมิกํ;

คเหตฺวา จตุธา โหติ, อิติ เญยฺยํ วิเสสโตฯ

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

ภูธาตุ การิเต สนฺเต, เอกกมฺมา ภวนฺติ หิฯ

‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, วิภาเวตี’’ติมานิธ;

ทสฺเสตพฺพานิ วิญฺญูหิ, สาสนญฺญูหิ สาสเนฯ

โสปสคฺคา สกมฺมา ตุ, การิตปฺปจฺจเย สติ;

ทฺวิกมฺมาเยว โหตีติ, ญาตพฺพํ วิญฺญุนา กถํฯ

อภิภาเวนฺติ ปุริสา, ปุริเส ปาณชาติกํ;

อนุภาเวติ ปุริโส, สมฺปตฺตึ ปุริสํ อิติฯ

อิทํ สกมฺมกํ นาม, อกมฺมกมิทํ อิติ;

กถมมฺเหหิ ญาตพฺพํ, วิตฺถาเรน วเทถ โนฯ

วิตฺถาเรเนว กึ วตฺตุํ, สกฺโกมิ เอกเทสโต;

กถยิสฺสามิ สกฺกจฺจํ, วทโต เม นิโพธถฯ

อาขฺยาติกปทํ นาม, ทุวิธํ สมุทีริตํ;

สกมฺมกมกมฺมญฺจ, อิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

ตตฺร ยสฺส ปโยคมฺหิ, ปทสฺส กตฺตุนา กฺริยา;

นิปฺผาทิตา วินา กมฺมํ, น โหติ ตํ สกมฺมกํฯ

‘‘ปจตี’’ติ หิ วุตฺเต ตุ, เยน เกนจิ ชนฺตุนา;

โอทนํ วา ปนญฺญํ วา, กิญฺจิ วตฺถุนฺติ ญายติฯ

ยสฺส ปน ปโยคมฺหิ, กมฺเมน รหิตา กฺริยา;

ปทสฺส ญายเต เอตํ, อกมฺมกนฺติ ตีรเยฯ

‘‘ติฎฺฐติ เทวทตฺโต’’ติ, วุตฺเต เกนจิ ชนฺตุนา;

ฐานํว พุทฺธิวิสโย, กมฺมภูตํ น กิญฺจิปิฯ

สกมฺมกปทํ ตตฺถ, กตฺตารํ กมฺมเมว จ;

ปกาเสติ ยถาโยค-มิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

‘‘โอทนํ ปจติ โปโส, โอทโน ปจฺจเต สยํ’’;

อิจฺจุทาหรณา เญยฺยา, อวุตฺเตปิ อยํ นโยฯ

อกมฺมกปทํ นาม, กตฺตารํ ภาวเมว จ;

ยถารหํ ปกาเสติ, อิติ ธีโรปลกฺขเยฯ

กตฺตารํ ‘‘ติฎฺฐติ’’จฺจตฺร, สูเจติ ภาวนามกํ;

‘‘อุปฎฺฐียติ’’ อิจฺจตฺร, อวุตฺเตปิ อยํ นโยฯ

เอวํ สกมฺมกากมฺมํ, ญตฺวา โยเชยฺย พุทฺธิมา;

ติกมฺมกญฺจ ชาเนยฺย, กราโท การิเต สติฯ

‘‘สุวณฺณํ กฎกํ โปโส, กาเรติ ปุริส’’นฺติ จ;

‘‘ปุริโส ปุริเส คามํ, รถํ วาเหติ’’อิจฺจปิฯ

เอตฺถ ภวติธาตุมฺหิ, นโย เอโส น ลพฺภติ;

ตสฺมา ทฺวิกมฺมกญฺเญว, ปทเมตฺถ วิภาวิตํฯ

เอทิโส จ นโย นาม, ปาฬิยํ ตุ น ทิสฺสติ;

เอกจฺจานํ มเตเนว, มยา เอวํ ปกาสิโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘ตเมนํ ราชา, วิวิธา กมฺมการณา;

การาเปตี’’ติ โย ปาโฐ, นิทฺเทเส ตํ สุนิทฺทิเสฯ

‘‘มนุสฺเสหี’’ติ อาหริตฺวา, ปาฐเสสํ สุเมธโส;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิติ ปาฐสฺส ทสฺสนาฯ

เอตํ นยํ วิทู ญตฺวา, โยเช ปาฐานุรูปโต;

‘‘สุวณฺณํ กฎกํ โปโส, กาเรติ ปุริเสนิ’’ติฯ

วิกรณปฺปจฺจยาว, วุตฺตา เอตฺถ สรูปโต;

สคเณ สคเณ เตสํ, วุตฺตึ ทีเปตุเมว จฯ

‘‘อสฺมึ คเณ อยํ ธาตุ, โหตี’’ติ เตหิ วิญฺญุโน;

วิญฺญาเปตุญฺจ อญฺเญหิ, ญาปนา ปจฺจเยหิ นฯ

ตถา หิ ภาวกมฺเมสุ, วิหิโต ปจฺจโย ตุ โย;

อฎฺฐวิเธปิ ธาตูนํ, คณสฺมึ สมฺปวตฺตติฯ

ภูธาตุเชสุ รูเปสุ, อสมฺโมหาย โสตุนํ;

นานาวิโธ นโย เอวํ, มยา เอตฺถ ปกาสิโตฯ

เย โลเก อปฺปยุตฺตา วิวิธวิกรณาขฺยาตสทฺเทสฺวเฉกา,

เต ปตฺวาขฺยาตสทฺเท อวิคตวิมตี โหนฺติ ญาณีปิ ตสฺมา;

อจฺจนฺตญฺเญว ธีโร สปรหิตรโต สาสเน ทฬฺหเปโม,

โยคํ เตสํ ปโยเค ปฎุตรมติตํ ปตฺถยาโน กเรยฺยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ

วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวิกรณาขฺยาตวิภาโค นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๒. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, โสตูนํ มติวฑฺฒนํ;

กฺริยาปทกฺกมํ นาม, วิภตฺตาทีนิ ทีปยํฯ

ตตฺร อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตสูจิกา ตฺยาทโย วิภตฺติโย, ตา อฎฺฐวิธา วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺติวเสนฯ

ตตฺถ ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส เวฺห, เอ มฺเห อิจฺเจตา วตฺตมานาวิภตฺติโย นามฯ

ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สุ โวฺห, เอ อามเส อิจฺเจตา ปญฺจมีวิภตฺติโย นามฯ

เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาโวฺห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจตา สตฺตมีวิภตฺติโย นามฯ

อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ โวฺห, อึ มฺเห อิจฺเจตา ปโรกฺขาวิภตฺติโย นามฯ

อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส อิจฺเจตา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย นามฯ

อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห อิจฺเจตา อชฺชตนีวิภตฺติโย นามฯ

สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสเวฺห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจตา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติโย นามฯ

สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสเวฺห, สฺสึ สฺสามฺหเส อิจฺเจตา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย นามฯ

สพฺพาสเมตาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ ยานิ ยานิ ปน ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทานิ นามฯ ตตฺถ ปรสฺสปทานิ วตฺตมานา ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉาติ อฎฺฐจตฺตาลีสวิธานิ โหนฺติ, ตถา อิตรานิ, สพฺพานิ ตานิ ปิณฺฑิตานิ ฉนฺนวุติวิธานิฯ

ปรสฺสปทานมตฺตโนปทานญฺจ เทฺว เทฺว ปทานิ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา นามฯ เต วตฺตมานาทีสุ จตฺตาโร จตฺตาโร, อฎฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน ทฺวตฺตึส, ปิณฺฑิตานิ ปริมาณาเนวฯ

ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปเทสุ ปฐมํ ปฐมํ เอกวจนํ, ทุติยํ ทุติยํ พหุวจนํฯ

ตตฺร วตฺตมานวิภตฺตีนนฺติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม อิจฺเจตานิ ปรสฺสปทานิฯ เต อนฺเต, เส เวฺห, เอ มฺเห อิจฺเจตานิ อตฺตโนปทานิฯ ปรสฺสปทตฺตโนปเทสุปิ ติ อนฺติ อิติ ปฐมปุริสา, สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสา, เต อนฺเต อิติ ปฐมปุริสา, เส เวฺห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสาฯ

ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสสุปิ ติ-อิติ เอกวจนํ, อนฺติ-อิติ พหุวจนนฺติ เอวํ เอกวจนพหุวจนานิ กมโต เญยฺยานิฯ เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปรสฺสปทตฺตโนปทปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ เญยฺยานิฯ

ตตฺถ วิภตฺตีติ เกนฏฺเฐน วิภตฺติ? กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชตีติ วิภตฺติ, สฺยาทีหิ นามิกวิภตฺตีหิ สห สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน สกตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ วิภชตีติ วิภตฺติ, กมฺมาทโย วา การเก เอกวจนพหุวจนวเสน วิภชตีติ วิภตฺติ, วิภชิตพฺพา ญาเณนาติปิ วิภตฺติ, วิภชนฺติ อตฺเถ เอตายาติปิ วิภตฺติ, อถ วา สติปิ ชินสาสเน อวิภตฺติกนิทฺเทเส สพฺเพน สพฺพํ วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺสา’นิทฺทิสิตพฺพโต วิเสเสน วิวิเธน วา อากาเรน ภชนฺติ เสวนฺติ นํ ปณฺฑิตาติปิ วิภตฺติฯ ตตฺถ อวิภตฺติกนิทฺเทสลกฺขณํ วทาม สห ปโยคนิทสฺสนาทีหิฯ

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นามิเกสุปลพฺภติ;

นาขฺยาเตสูติ วิญฺเญยฺย-มิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;

อนูนํ อนธิกญฺจ, เกวลํ ชินสาสนํฯ

ตตฺร เถร-อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส, เถรานํ อยนฺติ เถโรฯ โก โส? วาโทฯ เถรวาโท อญฺเญสํ วาทานํ อุตฺตโมติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘กาโย เต สพฺพ โสวณฺโณ’’, อิจฺจาทิมฺหิปิ นามิเก;

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, คเหตพฺโพ นยญฺญุนาฯ

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นนฺวาขฺยาเตปิ ทิสฺสติ;

‘‘โภ ขาท ปิว’’อิจฺจตฺร, วเท โย โกจิ โจทโกฯ

ยทิ เอวํ มเตนสฺส, ภเวยฺย อวิภตฺติกํ;

‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, ปทมฺปิ, น หิทํ ตถาฯ

‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, สิ ค โลเปน วุจฺจติ;

ตถา ‘‘ขาทา’’ติอาทีนิ, หิ โลเปน ปวุจฺจเรฯ

เอวํ อวิภตฺติกนิทฺเทโส อาขฺยาเตสุ น ลพฺภติ, นาเมสุเยว ลพฺภติฯ ตตฺราปิ ‘‘อฎฺฐ จ ปุคฺคล ธมฺมทสา เต’’ติ เอตฺถ ฉนฺทวเสน ปุคฺคล อิติ รสฺสกรณํ ทฎฺฐพฺพํ, น ‘‘กกุสนฺธ โกณาคมโน จ กสฺสโป’’ติ เอตฺถ กกุสนฺธ อิติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส วิย อวิภตฺติกนิทฺเทโส ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ภิกฺขุ นิสินฺเน มาตุคาโม อุปนิสินฺโน วา โหติ อุปนิปนฺโน วา’’ติ เอตฺถ ปน ภิกฺขูติ อิทํ ภิกฺขุมฺหีติ วตฺตพฺพตฺถตฺตา ภุมฺเม ปจฺจตฺตนฺติปิ อทิฎฺฐวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ตตฺถ ปน ฉนฺทวเสน กตรสฺสตฺตา ตานิ ปทานิ อวิภตฺติกนิทฺเทสปกฺขมฺปิ ภชนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ

ตตฺถ ปรสฺสปทานีติ ปรสฺส อตฺถภูตานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิฯ เอตฺถุตฺตมปุริเสสุ อตฺตโน อตฺเถสุปิ อตฺตโนปทโวหาโร น กริยติฯ

กิญฺจาปิ อตฺตโน อตฺถา, ปุริสา อุตฺตมวฺหยา;

ตถาปิ อิตเรสาน-มุสฺสนฺนตฺตาว ตพฺพสา;

ตพฺโพหาโร อิเมสานํ, โปราเณหิ นิโรปิโตฯ

อตฺตโนปทานีติ อตฺตโน อตฺถภูตานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิฯ เอตฺถ ปน ปฐมมชฺฌิมปุริเสสุ ปรสฺสตฺเถสุปิ ปรสฺสปทโวหาโร น กริยติฯ

ปฐมมชฺฌิมา เจเต, ปรสฺสตฺถา ตถาปิ จ;

อิตเรสํ นิรูฬฺหตฺตา, ตพฺโพหารสฺส สจฺจโตฯ

อิมสฺส ปนิเมสานํ, ปุพฺพโวหารตาย จ;

ตถา สงฺกรโทสสฺส, หรณตฺถาย โส อยํ;

อตฺตโนปทโวหาโร, เอสมาโรปิโต ธุวํฯ

ปรสฺสปทสญฺญาทิ-สญฺญาโย พหุกา อิธ;

โปราเณหิ กตตฺตาตา, สญฺญา โปราณิกา มตาฯ

ตสฺมา อิธ ปฐมปุริสาทีนํ ติณฺณํ ปุริสานํ วจนตฺถํ น ปริเยสามฯ รูฬฺหิยา หิ โปราเณหิ ตฺยาทีนํ ปุริสสญฺญา วิหิตาฯ

เอกวจนพหุวจเนสุ ปน เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํฯ พหูนมตฺถานํ วจนํ พหุวจนํฯ อถ วา พหุตฺเตปิ สติ สมุทายวเสน ชาติวเสน วา จิตฺเตน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกีกตสฺสตฺถสฺส เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, พหุตฺเต นิสฺสิตสฺส นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตสฺส นิสฺสยวเสน เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณน พวฺหตฺถานํ เอกวจนํ วิย วจนมฺปิ เอกวจนํฯ อพหุตฺเตปิ สติ อตฺตครุการาปริจฺเฉทมาติกานุสนฺธินยปุจฺฉาสภาคปุถุจิตฺต- สมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน เอกตฺถสฺส พหูนํ วิย วจนํ พหุวจนํ, ตถา เย เย พหโว ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกสฺสตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อญฺเญนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อารมฺมณเภทกิจฺจเภทวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํฯ เอวมิเมหิ อากาเรหิ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ, เอกมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ, พหุมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โหตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ปุถุวจนํ, อเนกวจนนฺติ จ อิมสฺเสว นามํฯ

วจเนสุ อยํ อตฺโถ, นามาขฺยาตวิภตฺตินํ;

วเสน อธิคนฺตพฺโพ, สาสนตฺถคเวสินาฯ

ตสฺมา ตทตฺถวิญฺญาปนตฺถํ อิธ นามิกปโยเคหิ สเหวาขฺยาตปโยเค ปวกฺขาม – ‘‘ราชา อาคจฺฉติ, สหาโย เม อาคจฺฉติ, เอกํ จิตฺต’’ มิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส เอกวจนปโยคาฯ ‘‘ราชาโน อาคจฺฉนฺติ, สหายา เม อาคจฺฉนฺติ, น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, เทฺว ตีณิ’’ อิจฺเจวมาทโย พวฺหตฺถานํ พหุวจนปโยคาฯ

‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, พหุชฺชโน ปสนฺโนสิ, สพฺโพ ตํ ชโน โอชินายตุ, อิตฺถิคุมฺพสฺส ปวรา, พุทฺธสฺสาหํ วตฺถยุคํ อทาสึ, ทฺวยํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, เปมํ มหนฺตํ รตนตฺตยสฺส, กเร ปสาทญฺจ นโร อวสฺสํ, ภิกฺขุสงฺโฆ, พลกาโย, เทวนิกาโย, อริยคโณ’’- อิจฺเจวมาทโย, ‘‘ทฺวิกํ ติก’’มิจฺจาทโย จ สมุทายวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาฯ

กตฺถจิ ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ พหุวจนปโยคาปิ ทิสฺสนฺติฯ ตถา หิ ‘‘ปูชิตา ญาติสงฺเฆหิ, เทวกายา สมาคตา, สพฺเพเต เทวนิกายา, เทฺว เทวสงฺฆา, ตีณิ ทุกานิ, จตฺตาริ นวกานิ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาปิ ทิสฺสนฺติฯ อิเม เอกวจนวเสน วตฺตพฺพสฺส สมุทายสฺส พหุสมุทายวเสน พหุวจนปโยคาติ คเหตพฺพา, สงฺคยฺหมานา จ พวฺหตฺถพหุวจเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ วิสุํเยว วา, ตสฺมา พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนนฺติ เอเตสํ นามํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ปาณํ น หเน, สสฺโส สมฺปชฺชติ’’ อิจฺเจวมาทโย ชาติวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา, ตพฺภาวสามญฺเญน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ

‘‘นาคํ รฎฺฐสฺส ปูชิตํ, สาวตฺถี สทฺธา อโหสิ ปสนฺนา’’ อิจฺเจวมาทโย นิสฺสยวเสน ปวตฺตานํ นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตานเมกวจนปโยคาฯ

‘‘ติลกฺขณํ, กุสลากุสลํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ธมฺมวินโย, จิตฺตเสโน จ คนฺธพฺโพ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกตฺตลกฺขเณ พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาฯ

‘‘เอวํ มยํ คณฺหาม, อมฺหากํ ปกติ, ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยาม’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อตฺตวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘เต มนุสฺสา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ ‘ภุญฺชถ ภนฺเต’ติ, อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานา’สนกํ อทาสึ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ครุการวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อปริจฺเฉทวเสน พหุวจนปโยคา, อนิยมิตสงฺขาวเสน พหุวจนปโยคา วาฯ

เกจิ ปน ‘‘เทสนาโสตปาตวเสน พหุวจนปโยคา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น หิ ตถาคโต สติสมฺปชญฺญรหิโต ธมฺมํ เทเสติ, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘มาติกายํ ปุจฺฉายํ วิสฺสชฺชเน จาติ ตีสุปิ ฐาเนสุ อปฺปจฺจยาทิธมฺเม เทเสนฺโต สตฺถา ปุนปฺปุนํ พหุวจนวเสน เทสนาโสเต ปติตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติฯ

‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส มาติกานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘กตเม ธมฺมา โน ปรามาสา, เต ธมฺเม ฐเปตฺวา อวเสสา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉาสภาเคน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติ อยเมกสฺสตฺถสฺส ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน พหุวจนปโยโคฯ

‘‘เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ มหาวเน,

สนฺติ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฎฺฐวฑฺฒโน;

เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปติ’’ –

อิจฺเจวมาทโย สทฺทา เย เย พหโว, ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตสิ ‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา กีฎาคิรึ คนฺตฺวา อสฺสชิปุนพฺพสุกานํ ภิกฺขูนํ กีฎาคิริสฺมา ปพฺพาชนียกมฺมํ กโรถ, ตุมฺหากํ เอเต สทฺธิวิหาริโน’ติ’’, ‘‘กจฺจิ โว กุลปุตฺตา, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตโวฺห’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อญฺเญนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘มญฺจา อุกฺกุฎฺฐึ กโรนฺติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติ อยมารมฺมณเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโคฯ

‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ อยํ ปน กิจฺจเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโคฯ

ตตฺถ เอกตฺเถกวจนํ, สมุทายาเปกฺเขกวจนํ, ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ, ตนฺนิสฺสยาเปกฺเขกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณกวจนนฺติ ปญฺจวิธํ เอกวจนํ ภวติฯ เอตฺถ ปน ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ อตฺถโต สามญฺญาเปกฺเขกวจนเมวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

พวฺหตฺถพหุวจนํ, พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนํ, อตฺตพหุวจนํ, ครุการพหุวจนํ, อปริจฺเฉทพหุวจนํ, มาติกานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉาสภาคพหุวจนํ, ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณพหุวจนํ, ตนฺนิวาสพหุวจนํ, ตํปุตฺตพหุวจนํ, เอกาภิธานพหุวจนํ, ตนฺนิสฺสิตาเปกฺขพหุวจนํ , อารมฺมณเภทพหุวจนํ, กิจฺจเภทพหุวจนนฺติ ปนฺนรสวิธํ พหุวจนํ ภวติฯ อิจฺเจวํ วีสธา สพฺพานิ เอกวจนพหุวจนานิ สงฺคหิตานิฯ อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

เอกตฺเถ เทกวจน-ญฺจิตรสฺมิตรมฺปิ จ;

สมุทายชาติเอกตฺต-ลกฺขเณกวโจปิ จ;

สาฎฺฐกเถ ปิฎกมฺหิ, ปาเฐ ปาเยน ทิสฺสเรฯ

ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมึ, พหุวจนกํ ปน;

ปาฬิยํ อปฺปกํ อฎฺฐ-กถาฎีกาสุ ตํ พหุํฯ

ตถา หิ พหุกํ เทก-วจนํเยว ปาฬิยํ;

ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมึ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อมตํ ปทํ’’ฯ

อิจฺเจวมาทโย ปาฐา, พหุธา ชินสาสเน;

ทิสฺสนฺตีติ วิชาเนยฺย, วิทฺวา อกฺขรจินฺตโกฯ

สาติสยํ ครุการา-รหสฺสาปิ มเหสิโน;

เอกวจนโยเคน, นิทฺเทโส ทิสฺสเต ยโตฯ

ตโต โวหารกุสโล, กเรยฺยตฺถานุรูปโต;

เอกวจนโยคํ วา, อิตรํ วา สุเมธโสฯ

ปาเยน ตนฺนิวาสมฺหิ, พหุวจนกํ ฐิตํ;

ตํปุตฺเต อปฺปกํ ตนฺนิ-สฺสเยกวจนมฺปิ จฯ

ปุถุจิตฺตาปริจฺเฉท-มาติกาสนฺธิอาทิสุ;

พหุวจนกญฺจาปิ, อปฺปกนฺติ ปกาสเยฯ

เอกาภิธานโต กิจฺจา, ตถา โคจรโตปิ จ;

พหุวจนกํ ตนฺนิ-สฺสิตาเปกฺขญฺจ อปฺปกํฯ

อิจฺเจวํ สปฺปโยคํ ตุ, ญตฺวาน วจนทฺวยํ;

กาตพฺโพ ปน โวหาโร, ยถาปาฬิ วิภาวินาฯ

อิทานิ กาลาทิวเสน อาขฺยาตปฺปวตฺตึ ทีปยิสฺสาม – กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณํ อาขฺยาติกํฯ ตตฺร กาลนฺติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ตโย กาลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ปน ฉ, เต เอเกกา ติปุริสกาฯ

วุตฺตปฺปการกาเลสุ, ยทิทํ วตฺตเต ยโต;

อาขฺยาติกํ ตโต ตสฺส, กาลทีปนตา มตาฯ

การกนฺติ กมฺมกตฺตุภาวาฯ เต หิ อุปจารมุขฺยสภาววเสน กโรนฺติ กรณนฺติ จ ‘‘การกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตว ยถากฺกมํ กฺริยานิมิตฺต ตํสาธก ตํสภาวาติ เวทิตพฺพาฯ

กมฺมํ กตฺตา จ ภาโว จ, อิจฺเจวํ การกา ติธา;

วิภตฺติปจฺจยา เอตฺถ, วุตฺตา นาญฺญตฺร สจฺจโตฯ

‘‘ปริภวิยฺยติ’’จฺจาที, กมฺเม สิชฺฌนฺติ การเก;

‘‘สมฺภวตี’’ติอาทีนิ, สิชฺฌเร กตฺตุการเกฯ

‘‘วิภวิยฺยติ’’อิจฺจาที, ภาเว สิชฺฌนฺติ การเก;

ติวิเธสฺเววเมเตสุ, วิภตฺติปจฺจยา มตาฯ

การกตฺตยมุตฺตํ ยํ, อาขฺยาตํ นตฺถิ สพฺพโส;

ตสฺมา ตทฺทีปนตฺตมฺปิ, ตสฺสาขฺยาตสฺส ภาสิตํฯ

การกตฺตํ ตุ ภาวสฺส, สเจปิ น สมีริตํ;

การกลกฺขเณ เตน, ภาเวน จ อวตฺถุนาฯ

กฺริยานิปฺผตฺติ นตฺถีติ, ยุตฺติโตปิ จ นตฺถิ ตํ;

ตถาปาขฺยาติเก ตสฺส, ตพฺโพหาโร นิรุตฺติยํ;

ปติฎฺฐิตนโยวาติ, มนฺตฺวา อมฺเหหิ ภาสิโตฯ

ปุริโสติ เอกวจนพหุวจนกา ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสาฯ ตตฺถ ปฐมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ตุมฺหา’มฺหสทฺทวชฺ ชิเต ปจฺจตฺตวจนภูเต นามมฺหิ ‘‘อภินีหาโร สมิชฺฌติ, โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุญาณ’’นฺติอาทีสุ วิย ปยุชฺชมาเนปิ, ตฎฺฐานิยตฺเต สติ ‘‘ภาสติ วา กโรติ วา, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู, วุจฺจตีติ วจน’’นฺติอาทีสุ วิย อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติฯ กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส นามสฺส อปฺปยุตฺตตฺตา ปฐมปุริสปโยคตฺโถ ทุรนุโพโธ ภวติ, ยถา ‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ ม’’นฺติฯ ตถา หิ เอตฺถ ‘‘ปาทา’’ติ ปาฐเสโส, ตสฺมึ ทุกฺขสาสนาโรจเน วตฺตุํ อวิสหนวเสน กิลมนฺตํ มํ เทวสฺส อุโภ ปาทา อสฺสาเสนฺตุ, วิสฺสฏฺโฐ กเถหีติ มํ วทถาติ อธิปฺปาโย จ ภวติฯ

อธิปฺปาโย สุทุพฺโพโธ, ยสฺมา วิชฺชติ ปาฬิยํ;

ตสฺมา อุปฎฺฐหํ คณฺเห, ครุํ ครุมตํ วิทูฯ

ตตฺริมานิ ภูธาตาธิการตฺตา ภูธาตุ วเสน นิทสฺสนปทานิฯ โส ปริภวติ, เต ปริภวนฺติ, ปริภวติ, ปริภวนฺติฯ สปตฺโต อภิภวิยเต, สพฺพา วิตฺยา’นุภูยเต, อภิภวิยเต, อนุภูยเตติฯ ยตฺถ สติปิ นามสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, ตตฺถ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฎิจฺจ ปฐมปุริสาทโย ตโย ลพฺภนฺติฯ ตํ ยถา? ปริภวิยฺยเต ปุริโส เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยมฺเห มยํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิฯ เอตฺถ ปนิทํ วจนํ น วตฺตพฺพํ ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’นฺติอาทีสุ สติปิ นามสฺส กมฺมวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภตีติ ปฐมปุริสุปฺปตฺติ น สิยา’’ติฯ กสฺมาติ เจ? ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’’นฺติอาทีสุ ‘‘ชนา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพสฺส สาธกวาจกสฺส นามสฺส สทฺธิมาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ นโยฯ

มชฺฌิมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฎฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติฯ ตฺวํ อติภวสิ, ตุมฺเห อติภวถ, อติภวสิ, อติภวถฯ ตฺวํ ปริภวิยเส เทวทตฺเตน, ตุมฺเห ปริภวิยเวฺหฯ ยตฺถ สติปิ ตุมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ มชฺฌิมปุริโส โหติฯ อิตเร ปน เทฺว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฎิจฺจฯ ตํ ยถา? ตยา อภิภวิยเต สปตฺโต, ตยา อภิภวิเย อหํฯ

อุตฺตมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฎฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติฯ อหํ ปริภวามิ, มยํ ปริภวาม, ปริภวามิ, ปริภวามฯ อหํ ปริภวิยฺยามิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มยํ ปริภวิยฺยาม, ปริภวิยฺยามิ, ปริภวิยฺยามฯ ยตฺถ สติปิ อมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ อุตฺตมปุริโส โหติฯ อิตเร ปน เทฺว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฎิจฺจฯ ตํ ยถา? มยา อนุภวิยเต สมฺปตฺติ, มยา อภิภวิยเส ตฺวํฯ เอวํ ยตฺถ ยตฺถ สาธกวาจกานํ วา กมฺมวาจกานํ วา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ อาขฺยาตปเทหิ ตุลฺยาธิกรณตฺเต ลทฺเธ ตตฺถ ตตฺถ ปฐมปุริสาทโย ลพฺภนฺติ, ตสฺมา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ ตุลฺยาธิกรณภาโวเยว ปฐมปุริสาทีนมุปฺปตฺติยา การณํฯ

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปุริสานเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ เอตฺถ เอกาภิธานํ นาม เอกโต อภิธานํ เอกกาลาภิธานญฺจฯ ตญฺจ โข จสทฺท ปโยเคเยว, อจสทฺทปโยเค ภินฺนกาลาภิธาเน ตคฺคหณาภาวโตฯ ‘‘ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ, มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจวมาทโย ตปฺปโยคาฯ ตตฺถ ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ – อิจฺเจตสฺมึ โวหาเร ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ เอวํ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ ‘‘มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจตสฺมึ ปน ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวมฺปิ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, เต จ อตฺถกุสลา ภวนฺติ, ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห จ อตฺถกุสลา ภวถ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวํ ติณฺณเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ

อปโรปิ อตฺถนโย วุจฺจติ – ‘‘ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ วา ‘‘อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา อิมินา นเยน อเนกปฺปเภโท อตฺถนโยฯ เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปญฺจมีสตฺตมิยาทีสุ ปโรปุริโส คเหตพฺโพฯ สพฺเพสุ จ กฺริยาปเทสุ พวฺหตฺถวาจเกสุ พหุวจนนฺเตสุ, น ปน พหุวจนนฺเตสุปิ เอกสฺสตฺตโน วาจเกสุ ครุกาตพฺพสฺเสกสฺสตฺถสฺส วาจเกสุ จ กฺริยาปเทสุฯ เอตฺถ โจทนาสนฺทีปนิโย อิมา คาถา –

‘‘ตฺวญฺจ ภวสิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;

‘‘ตุมฺเห ภวถ’’ อิจฺจาทิ, ปโรโปโส กถํ สิยา?;

‘‘อหํ ภวามิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;

‘‘มยํ ภวาม’’อิจฺจาทิ, อุตฺตโม จ กถํ สิยา?;

เอตฺถ จ วุจฺจเต –

ปจฺฉา วุตฺโต ปโร นาม, สญฺญาย ปฎิปาฎิยา;

เอวํ ปน คเหตพฺโพ, ปโรปุริสนามโกฯ

ปฐมมฺหา ปโร นาม, มชฺฌิโม อุตฺตโมปิ จ;

มชฺฌิมมฺหา ปโร นาม, อุตฺตโม ปุริโส รุโตฯ

เอวํ ตุ คหณญฺเหตฺถ, โวหารสฺสานุโลมกํ;

โทโส ตทนุโลมมฺหิ, คหณสฺมึ น วิชฺชติฯ

‘‘ตฺวญฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, เอโส จาปิ มหามิโค’’;

อิติ ปาโฐ ยโต ทิฏฺโฐ, ตสฺมา เอวํ วเทมเสฯ

‘‘ตุมฺเห เทฺว สุขิตา โหถ’’, อิจฺจตฺโถ ตตฺถ ทิสฺสติ;

เอวํปฺยยํ นโย วุตฺโต, อตฺตโนมติยา มมฯ

อตฺตโนมติ กิญฺจาปิ, กถิตา สพฺพทุพฺพลา;

ตถาปิ นยมาทาย, กถิตตฺตา อโกปิยาฯ

‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฎฺฐา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;

ตฺวญฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’ฯ

‘‘อหญฺจ มทฺทิเทวี จ, ชาลีกณฺหาชินา จุโภ;

อญฺญมญฺญํ โสกนุทา, วสาม อสฺสเม ตทา’’ฯ

เอตา คาถาปิ เอตสฺส, อตฺถสฺส ปน สาธิกา;

ตาสุ วุตฺตนเยเนว, อตฺโถ สุปากโฎ สิยา;

เอวํ วิญฺญูหิ วิญฺเญยฺยํ, พหุนา ภาสิเตน กึฯ

อากาเรน มนาเปน, กถเน เยน เกนจิ;

น วิรุชฺฌติ เจ อตฺโถ, ตํ ปมาณํ สุธีมตํฯ

ปุริสตฺตยโต เอโส, ปโรปุริสนามโก;

นุปลพฺภติ ปจฺเจกํ, ตทนฺโตคธโตว ยํฯ

ปาฎวตฺถาย โสตูนํ, โวหารตฺเถสุ สพฺพโส;

วิสุํ อลพฺภมาโนปิ, ลพฺภมาโนว อุทฺธโฎฯ

สงฺเขปโตเปตฺถ ปุริสปฺปวตฺติ เอวํ อุปลกฺขิตพฺพา ‘‘อมฺหวจนตฺเถ อุตฺตโม, ตุมฺหวจนตฺเถ มชฺฌิโม, อญฺเญสํ วจนตฺเถ ปฐโม’’ติฯ

ตฺยาทีนํ ปุริสสญฺญา, ยสฺมา วุตฺตา ตโต อิทํ;

ตพฺพนฺตาขฺยาติกํ เญยฺยํ, ปุริสปริทีปกํฯ

เอวํ สพฺพถาปิ อาขฺยาติกสฺส กาลการกปุริสปริทีปนตา วุตฺตาฯ

กฺริยาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กถํ อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา?

ลกฺขิยติ กฺริยาเยตํ, กฺริยา วา อสฺส ลกฺขณํ;

กฺริยาลกฺขณตา เอวํ, เวทิตพฺพา ตถา หิ จฯ

‘‘คจฺฉติ’’จฺจาทิกํ สุตฺวา, กฺริยาสนฺทีปนํ ปทํ;

‘‘อาขฺยาติก’’นฺติ ธีเรหิ, อาขฺยาตญฺญูหิ สญฺญิตํฯ

ลกฺขณํ โหติ นามสฺส, ยถา สตฺวาภิธานตา;

กฺริยาภิธานตา เอวํ, อาขฺยาตสฺเสว ลกฺขณํฯ

อตฺถโต ปน เอตสฺส, กฺริยาวาจกตา อิธ;

ลกฺขณํ อิติ วิญฺเญยฺยํ, ลกฺขณญฺญูหิ ลกฺขิตํฯ

‘‘กึ กโรสี’’ติ ปุฎฺฐสฺส, ‘‘ปจามิ’’จฺจาทินา ‘‘อหํ’’;

ปฎิวาจาย ทาเนน, กฺริยาวาจกตา มตาฯ

เอวมาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา;

อิทานิ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา –

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กาลสฺมึ, วตฺตมานา ปวตฺตติ;

อาสิฎฺฐาณาปนตฺเถสุ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ปญฺจมีฯ

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริกปฺปา-นุมตฺยตฺเถสุ สตฺตมี;

อปฺปจฺจกฺเข อตีตมฺหิ, ปโรกฺขา สมฺปวตฺตติฯ

หิยฺโย ปภุติ กาลสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, หิยฺยตฺตนี นิรุตฺติตาฯ

อชฺชปฺปภุติ กาลสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, สมีเปชฺชตนวฺหยาฯ

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลสฺมึ สมฺปวตฺตติ;

กฺริยาติปนฺนมตฺตมฺหิ, ตีเต กาลาติปตฺติกา;

อนาคเตปิ โหตีติ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

เอวํ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺตึ ญตฺวา เย เต สุตฺตนฺเตสุ วิจิตฺตา สุวิสทวิปุลติขิณพุทฺธิวิสยภูตา ปโยคา ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปาฎวมิจฺฉนฺเตหิ ตฺยาทิกฺกเมน วุจฺจมานา กฺริยาปทมาลา สลฺลกฺขิตพฺพา – ภวติ, ภวนฺติฯ ภวสิ, ภวถฯ ภวามิ, ภวามฯ ภวเต, ภวนฺเตฯ ภวเส, ภวเวฺหฯ ภเว, ภวามฺเหฯ อยํ อญฺญโยคาทิรหิตา กฺริยาปทมาลาฯ

ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อตฺถสมฺภเวปิ อญฺญโยคาทิรหิตานิ กฺริยาปทานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติฯ ยํ มํ ภณสิ สารถิฯ อญฺญํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลาฯ

เอตฺถ ติวิโธ กฺริยาปเทสุ โยโค ตโยโค, มโยโค, อญฺญโยโค จฯ ตตฺถ มชฺฌิมปุริสา ตโยควเสน คเหตพฺพา, อุตฺตมปุริสา มโยควเสนฯ ปฐมปุริสา อญฺญโยควเสนฯ ตฺยาทีนเมตฺถ ปฎิปาฎิยา อยํ อนุคีติ –

อญฺญโยเคน ปฐมา, ตโยเคน ตุ มชฺฌิมา;

มโยเคนุตฺตมา โหนฺติ, คเหตพฺพา วิภาวินาฯ

โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลตฺถํ อญฺญโยคาทิสหิตมปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม – โส ภวติ, เต ภวนฺติฯ ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ โส ภวเต, เต ภวนฺเตฯ ตฺวํ ภวเส, ตุมฺเห ภวเวฺหฯ อหํ ภเว, มยํ ภวามฺเหฯ อยํ อญฺญโยคาทิสหิตา กฺริยาปทมาลาฯ

ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อญฺญโยคาทิสหิตานิปิ กฺริยาปทานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘ยํปายํ เทว กุมาโร สุปฺปติฎฺฐิตปาโท, อิทมฺปิมสฺส มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ, ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติฯ โย ทนฺธกาเล ตรติ , ตรณีเย จ ทนฺธติ, ตฺวํสิ อาจริโย มม, อหมฺปิ ทฎฺฐุกาโมสฺมิ, ปิตรํ เม อิธาคตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลาฯ

โย ตุมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ ตุมฺหตฺถวาจโก, เนโส สทฺโท กฺริยาปทสฺส ตโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อญฺญทตฺถุ อญฺญโยคสหิตตฺตญฺเญว สาเธติฯ โย จ อมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ อมฺหตฺถวาจโก, น โสปิ สทฺโท กฺริยาปทสฺส มโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อญฺญทตฺถุ อญฺญโยคสหิตตฺตญฺเญว สาเธติฯ

ตตฺร ตุมฺหสทฺเทน ตาว วตฺตพฺพตฺเถ – ‘‘น ภวํ เอติ ปุญฺญตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํฯ มายสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิฯ อิธ ภนฺเต ภควา ปํสุกูลํ โธวตู’’ติ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ อมฺหสทฺเทน ปน วตฺตพฺพตฺเถ ‘‘อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโนฯ สาวโก เต มหาวีร, สรโณ วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ จ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ อิทเมตฺถุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘ตฺวํ ตุมฺเห อหํ มย’’นฺติ อตฺถทีปก ตโยค มโยคโต อญฺโญ อญฺญตฺถทีปโน ปโยโคเยว อญฺญโยโค นาม, ตตฺถ ปฐมปุริโส ภวตีติฯ

ยชฺเชวํ ‘‘สพฺพายสํ กูฎมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฎฺฐสิ อนฺตลิกฺเขฯ เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตมา’’ติอาทีสุ กถํฯ เอตฺถ หิ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโวเยว ทิสฺสติ, น ตุ ปฐมปุริสสมฺภโวติ? วุจฺจเต – ‘‘สพฺพายสํ กูฎมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฎฺฐสิ อนฺตลิกฺเข’’ติอาทีสุ ‘‘โส’’ติอาทิกสฺส นามสทฺทสฺส ตุมฺห’มฺหสทฺทสฺสตฺถวาจกสทฺเทหิ‘‘ติฎฺฐสี’’ติอาทีนํ สฺยาทฺยนฺตานํ ปทานํ ทสฺสนโต อจฺจนฺตมชฺฌาหริตพฺเพหิ สมานาธิกรณตฺตา ตคฺคุณภูตตฺตา จ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโว สมธิคนฺตพฺโพฯ อีทิเสสุ ปโยเคสุ สฺยาทฺยนฺตานํ ทสฺสนวเสน อวิชฺชมานานิปิ อชฺฌาหริตพฺพานิ ‘‘ตฺวมห’’มิจฺจาทีนิ ปทานิ ภวนฺติฯ กตฺถจิ ปน ปริปุณฺณานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘สาตฺวํ วงฺกมนุปฺปตฺตา, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิฯ โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุร’’นฺติ อิจฺเจวมาทีสุฯ

อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตา อลิงฺคเภทตฺตา จ ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนตฺถํ อปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม –

ปุริโส ภวติ, กญฺญา ภวติ, จิตฺตํ ภวติ, ปุริสา ภวนฺติ, กญฺญาโย ภวนฺติ, จิตฺตานิ ภวนฺติฯ โภ ปุริส ตฺวํ ภวสิ, โภติ กญฺเญ ตฺวํ ภวสิ, โภ จิตฺต ตฺวํ ภวสิ, ภวนฺโต ปุริสา ตุมฺเห ภวถ, โภติโย กญฺญาโย ตุมฺเห ภวถ, ภวนฺโต จิตฺตานิ ตุมฺเห ภวถฯ อหํ ปุริโส ภวามิ, อหํ กญฺญา ภวามิ, อหํ จิตฺตํ ภวามิ, มยํ ปุริสา ภวาม, มยํ กญฺญาโย ภวาม, มยํ จิตฺตานิ ภวามฯ

เอส นโย อตฺตโนปเทสุ, เสสวิภตฺตีนํ สพฺพปเทสุปิฯ อยมาขฺยาติกสฺส ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนี กฺริยาปทมาลาวฯ

วุตฺตญฺเหตํ นิรุตฺติปิฎเก ‘‘กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติกมลิงฺคเภท’’มิติฯ ตตฺร อลิงฺคเภทมิติ โก อตฺโถ? อิตฺถิปุมนปุํสกานํ อวิเสสตฺโถ วุจฺจเต ‘‘อลิงฺคเภท’’มิติฯ ยถา ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, กญฺญา คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ติฯ จตุธา อุทฺทิฎฺฐกฺริยาปเทสุ ยถา ‘‘ภวตี’’ติ อการานนฺตรตฺยนฺตปทํ คเหตฺวา ‘‘ภวติ ภวนฺติ ภวสี’’ติอาทินา กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กตา, เอวํ ‘‘อุพฺภวติ’’จฺจาทีนิปิ อการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ‘‘อุพฺภวติ อุพฺภวนฺติ อุพฺภวสี’’ติอาทินา กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กาตพฺพาฯ ‘‘โภติ สมฺโภตี’’ติอาทีนิ ปน โอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ, ‘‘ภาเวติ วิภาเวตี’’ติอาทีนิ จ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ปาฬินยานุสาเรเนว ปทมาลา กาตพฺพา, นยิธ วุตฺตนยานุสาเรนฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทุรนุโพธา กฺริยาปทคติฯ อโต ลพฺภมานวเสน กฺริยาปทมาลา กาตพฺพาฯ น หิ โลเก โลกิยา สพฺเพ ธาตุสทฺเท ปจฺเจกํ สพฺเพหิปิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ โยเชตฺวา วทนฺติ, เอวํ อวทนฺตานมฺปิ เนสํ กถา อปริปุณฺณา นาม น โหติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพฎฺฐานํ วชฺเชตฺวา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา กาตพฺพาฯ เอวํ ปญฺจมิยาทีสุปิ วิภตฺตีสุฯ อยํ วตฺตมานวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อิโต ปฎฺฐาย ปน ยถุทฺทิฎฺฐปทาเนว ปริณาเมตฺวา ปริณาเมตฺวา ปญฺจมิยาทีนํ มาติกาภาเวน คเหตพฺพานิฯ อิทานิ ปน ตโยคาทิสหิตาสหิตวเสน ทฺวิธา กฺริยาปทมาลาโย ทสฺเสสฺสาม กฺวจาเทสวเสน สมฺภูตานิ จ รูปนฺตรานิ โสตูนํ สุขธารณตฺถญฺเจว ปุริสปฺปโยเค อสมฺโมหตฺถญฺจฯ

ภวตุ, ภวนฺตุฯ ภวาหิ, ภว, ภวถฯ ภวามิ, ภวามฯ ภวตํ, ภวนฺตํฯ ภวสฺสุ, ภวโวฺหฯ ภเว, ภวามเสฯ โส ภวตุ, เต ภวนฺตุฯ ตฺวํ ภวาหิ, ภว, ตุมฺเห ภวถฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ โส ภวตํ, เต ภวนฺตํฯ ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภวโวฺหฯ อหํ ภเว, มยํ ภวามเสฯ อยํ ปญฺจมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

ภเวยฺย, ภเว, ภเวยฺยุํฯ ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถฯ ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวมุฯ ภเวถ, ภเวรํฯ ภเวโถ, ภเวยฺยาโวฺหฯ ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห อิติ วา, โส ภเวยฺย , ภเว, เต ภเวยฺยุํฯ ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถฯ อหํ ภเวยฺยามิ, มยํ ภเวยฺยาม, ภเวมุฯ โส ภเวถ, เต ภเวรํฯ ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาโวฺหฯ อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห อิติ วาฯ อยํ สตฺตมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

พภูว, พภูวุฯ พภูเว, พภูวิตฺถฯ พภูวํ, พภูวิมฺหฯ พภูวิตฺถ, พภูวิเรฯ พภูวิตฺโถ, พภูวิโวฺหฯ พภูวึ, พภูวิมฺเห อิติ วา, โส พภูว, เต พภูวุฯ ตฺวํ พภูเว, ตุมฺเห พภูวิตฺถฯ อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺหฯ โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเรฯ ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิโวฺหฯ อหํ พภูวึ, มยํ พภูวิมฺเห อิติ วาฯ อยํ ปโรกฺขาวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อภวา, อภวูฯ อภโว, อภวตฺถฯ อภวํ, อภวมฺหาฯ อภวตฺถ, อภวตฺถุํฯ อภวเส, อภววฺหํฯ อภวึ, อภวมฺหเส อิติ วา, โส อภวา, เต อภวูฯ ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวตฺถฯ อหํ อภวํ, มยํ อภวมฺหาฯ โส อภวตฺถ, เต อภวตฺถุํฯ ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภววฺหํฯ อหํ อภวึ, มยํ อภวมฺหเส อิติ วาฯ อยํ หิยฺยตฺตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อภวิ, อภวุํฯ อภโว, อภวิตฺถฯ อภวึ, อภวิมฺหาฯ อภวา, อภวูฯ อภวเส, อภวิวฺหํฯ อภวฺหํ, อภวิมฺเห อิติ วา, โส อภวิ, เต อภวุํฯ ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถฯ อหํ อภวึ, มยํ อภวิมฺหาฯ โส อภวา, เต อภวูฯ ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํฯ อหํ อภวํ, มยํ อภวิมฺเห อิติ วาฯ อยํ อชฺชตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

เอตฺถ ปนชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อึสุมา เทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิปิ เวทิตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? เต ภวึสุ, สมุพฺภวึสุ, ปภวึสุ, ปราภวึสุ, สมฺภวึสุ, ปาตุภวึสุ, ปาตุพฺภวึสุ , อิมานิ อกมฺมกปทานิฯ ปริภวึสุ, อภิภวึสุ, อธิภวึสุ, อติภวึสุ, อนุภวึสุ, สมนุภวึสุ, อภิสมฺภวึสุฯ

‘‘อธิโภสุ’’นฺติ รูปมฺปิ, ยสฺมา ทิสฺสติ ปาฬิยํ;

ตสฺมา หิ นยโต เญยฺยํ, ‘‘ปริโภสุ’’นฺติอาทิกํฯ

ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘เอวํวิหาริญฺจาวุโส ภิกฺขุํ รูปา อธิโภสุํ, น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสี’’ติฯ อิมานิ สกมฺมกปทานิ, เอวมชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อึสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิ ภวนฺติฯ อปิจ

‘‘อนฺวภิ’’ อิติรูปมฺปิ, อชฺชตนฺยา ปทิสฺสติ;

ตสฺมา หิ นยโต เญยฺยํ, ‘‘อชฺฌภิ’’จฺจาทิกมฺปิ จฯ

ตตฺรายํ ปาฬิ – โส เตน กมฺเมน ทิวํ สมกฺกมิ, สุขญฺจ ขิฑฺฑารติโย จ อนฺวภีติฯ ตตฺถ อนฺวภีติ อนุ อภีติ เฉโทฯ อนูติ อุปสคฺโคฯ อภีติ อาขฺยาติกปทนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติฯ ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถฯ ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสามฯ ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเตฯ ภวิสฺสเส, ภวิสฺสเวฺหฯ ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห อิติ วา, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติฯ ตฺวํ ภวิสฺสสิ, ตุมฺเห ภวิสฺสถฯ อหํ ภวิสฺสามิ, มยํ ภวิสฺสามฯ โส ภวิสฺสเต, เต ภวิสฺสนฺเตฯ ตฺวํ ภวิสฺสเส, ตุมฺเห ภวิสฺสเวฺหฯ อหํ ภวิสฺสํ, มยํ ภวิสฺสามฺเห อิติ วาฯ อยํ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุฯ อภวิสฺเส, อภวิสฺสถฯ อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหาฯ อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุฯ อภวิสฺสเส, อภวิสฺสเวฺหฯ อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส อิติ วา, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุฯ ตฺวํ อภวิสฺเส, ตุมฺเห อภวิสฺสถฯ อหํ อภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสามฺหาฯ โส อภวิสฺสถ, เต อภวิสฺสิสุฯ ตฺวํ อภวิสฺสเส, ตุมฺเห อภวิสฺสเวฺหฯ อหํ อภวิสฺสึ, มยํ อภวิสฺสามฺหเส อิติ วาฯ อยํ กาลาติปตฺติวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

โวหารเภทกุสเลน สุพุทฺธินา โย,

กจฺจายเนน กถิโต ชินสาสนตฺถํ;

ตฺยาทิกฺกโม ตทนุคํ กิริยาปทานํ,

กตฺวา กโม ภวติธาตุวเสน วุตฺโตฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภวติโน กฺริยาปทมาลาวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

๓. ปกิณฺณกวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ;

สปฺปโยเคสุ อตฺเถสุ, วิญฺญูนํ ปาฎวตฺถยาฯ

ตตฺถ อตฺถุทฺธาโร, อตฺถสทฺทจินฺตา, อตฺถาติสยโยโค, สมานาสมานวเสนวจนสงฺคโห, อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลสงฺคโห, ปกรณสํสนฺทนา, วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา จาติ นวธา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อตฺถุทฺธาเร ตาว สมานสุติกปทานมตฺถุทฺธารณํ กริสฺสามฯ เอตฺถาขฺยาตปทสญฺญิตานํ โภติสทฺท ภเวสทฺทานมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพฯ ตถา เหเต นามิกปทสญฺญิเตหิ อปเรหิ โภติสทฺท ภเวสทฺเทหิ สมานสุติกาปิ อสมานตฺถา เจว โหนฺติ อสมานวิภตฺติกา จฯ สาสนสฺมิญฺหิ เกจิ สทฺทา อญฺญมญฺญํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติฯ

เตสมสมานตฺถตฺเต ‘‘สพฺพญฺหิ ตํ ชีรติ เทหนิสฺสิตํฯ อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติฯ สนฺโต ตสิโตฯ ปหุ สนฺโต น ภรติฯ สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเกฯ สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ ชีรติสทฺททฺวยํ ยถาสมฺภวํ นวภาวาปคมวฑฺฒนวาจกํฯ สนฺโตสทฺทปญฺจกํ ยถาสมฺภวํ ปริสฺสมปฺปตฺตสมาโนปสนฺโตปลพฺภมานวาจกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานปวตฺตินิมิตฺตตฺเต ปน ‘‘อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี, อสฺสทฺโธ อกตญฺญูจา’’ติเอวมาทโยฯ เอตฺถ จ อกตญฺญูสทฺททฺวยํ กตากตาชานนชานนปวตฺตินิมิตฺตํ ปฎิจฺจ สมฺภูตตฺตา อสมานปวตฺตินิมิตฺตกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานลิงฺคตฺเต ‘‘สุขี โหตุ ปญฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโทฯ ตฺวญฺจ ภทฺเท สุขี โหหิฯ ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ สุขีสทฺททฺวยํ สาสทฺททฺวยญฺจ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน อสมานลิงฺคนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานวิภตฺติกตฺเต ‘‘อาหาเร อุทเร ยโตฯ ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ ยโตสทฺททฺวยํ ปฐมาปญฺจมีวิภตฺติสหิตตฺตา อสมานวิภตฺติกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานวจนกตฺเต อิเม ปโยคา –

‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;

ตมฺปิ ปาณททิํ สนฺตึ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ

อาทีสุ หนฺติสทฺโท เอกวจโนฯ

‘‘อิเม นูน อรญฺญสฺมึ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;

วากุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;

วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติฯ

อาทีสุ ปน พหุวจโนฯ ‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโนฯ เอถ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต สีลวา โหถฯ สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารีฯ สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ มหาราชา ยสสฺสี โสฯ จตฺตาโร มหาราชา’’ติ เอวมาทีสุ สีลวาสทฺทาทโย เอกวจนพหุวจนกาฯ

อสมานนฺตตฺเต ปน ยตฺถ สมานสุติกานํ อสมานวิภตฺติกตฺตํ วา อสมานวจนตฺตํ วา อุปลพฺภติฯ เตเยว ปโยคาฯ ตํ ยถา? ‘‘สตํ สมฺปชานํ, สตํ ธมฺโม, สนฺโต ทนฺโต, สนฺโต สปฺปุริสา’’ อิจฺเจวมาทโยฯ

อสมานกาลตฺเต ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภญฺญมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺสฯ เต ชนา ปารมิสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ อิสฺสนฺติสทฺททฺวยํ วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีกาลวเสน อสมานกาลนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน ปน อสมานวิภตฺติกนฺติปิฯ

อสมานปทชาติกตฺเต ‘‘สยํ สมาหิโต นาโค, สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํฯ ปเถ ธาวนฺติยา ปติ, เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติฯ คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ สยํสทฺททฺวยํ นามนิปาตวเสน ปติสทฺทตฺตยํ นามาขฺยาโตปสคฺควเสน อสมานปทชาติกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอวํ สาสนสฺมึ เกจิ สทฺทา อญฺญมญฺญํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติฯ เอตาทิเสสุ สทฺเทสุ โย กฺริยาปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส นามิกปทตฺตํฯ โย จ นามิกปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส กฺริยาปทตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ สุติสามญฺญโต เอกตฺเตน คเหตฺวา อตฺถุทฺธาโร กรณีโยติ ยถาวุตฺตกฺริยาปทานํ นามปเทหิ สมานสุติกานํ โภติสทฺท ภเว สทฺทานมตฺถุทฺธารํ วทามฯ

กถํ? โภติสทฺโท กตฺตุโยเค กฺริยาปทํ, กฺริยาโยเค นามิกปทํ, ตสฺมา โส ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ กฺริยาปทตฺเถ นามิกปทตฺเถ จฯ ตตฺถ กฺริยาปทตฺเถ วตฺตมานวเสน, นามิกปทตฺเถ ปนาลปนวเสนฯ กฺริยาปทตฺเถ ตาว ‘‘เอโก โภติ’’, นามิกปทตฺเถ ‘‘มา โภติ ปริเทเวสิ’’ฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

ภาเว นามปทตฺเถ จ, อาลปนวิเสสิเต;

อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, โภติสทฺโท ปวตฺตติฯ

ภเวสทฺโท ปน ‘‘ภวามี’’ติมสฺส วตฺตมานาวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺสตฺเถปิ วตฺตติฯ ‘‘ภวามี’’ติมสฺส ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺส อาณตฺยาสีสนตฺเถสุปิ วตฺตติฯ ‘‘ภเวยฺยามี’’ติมสฺส สตฺตมีวิภตฺติสหิตสฺส สทฺทสฺส อนุมติปริกปฺปตฺเถสุปิ วตฺตติฯ ตตฺริทํ ปฐมตฺถสฺส สาธกํ อาหจฺจวจนํ –

‘‘เทวานํ อธิโก โหมิ, ภวามิ มนุชาธิโป;

รูปลกฺขณสมฺปนฺโน, ปญฺญาย อสโม ภเว’’ติฯ

อยํ ปน สพฺเพสํ เตสมตฺถานํ สาธิกา อมฺหากํ คาถารจนา –

‘‘สุขี ภวติ เอโส จ, อหญฺจาปิ สุขี ภเว;

สุขี ภวตุ เอโส จ, อหญฺจาปิ สุขี ภเวฯ

อิมาย พุทฺธปูชาย, ภวนฺตุ สุขิตา ปชา;

ภเว’หญฺจ สุขปฺปตฺโต, สามจฺโจ สห ญาติภิฯ

สุขี ภเวยฺย เอโส จ, อหญฺจาปิ สุขี ภเว;

สุขี ภเวยฺย เจ เอโส, อหญฺจาปิ สุขี ภเว’’ติฯ

อิจฺเจวํ –

วตฺตมานาย ปญฺจมฺยํ, สตฺตมฺยญฺจ วิภตฺติยํ;

เอเตสุ ตีสุ ฐาเนสุ, ภเวสทฺโท ปวตฺตติฯ

เอกธา วตฺตมานายํ, ปญฺจมีสตฺตมีสุ จ;

เทฺวธา เทฺวธาติมสฺสตฺถํ, ปญฺจธา ปริทีปเยฯ

เทฺวธา วา วตฺตมานาย-มาทิปุริสวาจโก;

อตฺโถ ‘‘ภเว’’ติ เอตสฺส, ‘‘ภวตี’’ติปิยุชฺชติฯ

อิทานิ ปน เอตสฺส, วุตฺตสฺสตฺถสฺส สาธกํ;

เอตฺถ ปาฬิปฺปเทสํ ตุ, อาหริสฺสํ สุณาถ เมฯ

โก’ยํ มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห;

กํ ตฺวํ อตฺถวสํ ญตฺวา, เอวํ วายมเส ภุสํฯ

นิสมฺม วตฺตํ โลกสฺส, วายามสฺส จ เทวเต;

ตสฺมา มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเหฯ

อสฺสํ ปุริมคาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส หิ;

‘‘อายูหตี’’ติ อตฺโถติ, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ

วิภตฺติยา วิปลฺลาส-วเสนายํ สมีริโต;

วตฺตมาเน สตฺตมีติ, ติสฺเสการวเสน วาฯ

ปจฺฉิมาย จ คาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส ตุ;

‘‘อายูหามี’’ติ อตฺโถติ, สทฺทตฺถญฺญู วิภาวเยฯ

ตถา ‘‘ภเว’’ติเอตสฺส, วตฺตมานาวิภตฺติยํ;

‘‘ภวตี’’ติ, ‘‘ภวามี’’ติ, จตฺถํ เทฺวธา วิภาวเยฯ

เอวํวิเธสุ อญฺเญสุ, ปาเฐสุปิ อยํ นโย;

เนตพฺโพ นยทกฺเขน, นยสาครสาสเนฯ

เอวมยํ ภเวสทฺโท ปญฺจสุ ฉสุ วา กฺริยาปทตฺเถสุ ปวตฺตติฯ ตถา สตฺตมีวิภตฺยนฺตนามิกปทสฺส วุทฺธิสํสารกมฺมภวูปปตฺติภวสงฺขาเตสุ อตฺเถสุปิฯ ตถา หิ ‘‘อภเว นนฺทติ ตสฺส, ภเว ตสฺส น นนฺทตี’’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิฯ ‘‘ภเว วิจรนฺโต’’ติอาทีสุ สํสาเรฯ ‘‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทีสุ กมฺมภเวฯ ‘‘เอวํ ภเววิชฺชมาเน’’ติอาทีสุ อุปปตฺติภเวติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา นเยน ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานํ อญฺญโตปิ อญฺเญสํ กฺริยาปทานํ ยถาสมฺภวมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพฯ

อาขฺยาตตฺถมฺหิเม อตฺถา, น ลาตพฺพา กุทาจนํ;

อตฺถุทฺธารวเสเนเต, อุทฺธฎา นามโต ยโตฯ

อิทเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺถุทฺธารนยนิทสฺสนํฯ

อตฺถสทฺทจินฺตายํ ปน เอวมุปลกฺเขตพฺพํ – ‘‘ภวนฺเต, ปราภวนฺเต, ปราภเว’’อิจฺจาทโย คจฺฉติ คจฺฉํ คจฺฉโตสทฺทาทโย วิย วิเสสสทฺทา, น ยาจโนปตาปนตฺถาทิวาจโก นาถติสทฺโท วิย, น จ ราชเทวตาทิวาจโก เทวสทฺโท วิย สามญฺญสทฺทาฯ เย เจตฺถ วิเสสสทฺทา, เต สพฺพกาลํ วิเสสสทฺทาวฯ เย จ สามญฺญสทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ สามญฺญสทฺทาวฯ

ตตฺร คจฺฉตีติอาทีนํ วิเสสสทฺทตา เอวํ ทฎฺฐพฺพา – คจฺฉตีติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํฯ ตถา คจฺฉนฺติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํฯ คจฺฉโตติ เอโก กิตนฺโต, อปโร รูฬฺหีสทฺโทฯ สติปิ วิเสสสทฺทตฺเต สทิสตฺตา สุติสามญฺญโต ตพฺพิสยํ พุทฺธึ นุปฺปาเทติ วินาว’ตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธนฯ ตถา หิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘คจฺฉติ ปติฎฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต สตฺตมฺยนฺตํ นามปทนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉติ ติสฺโส’’ติ วุตฺเต ปนาขฺยาตนฺติฯ ตถา ‘‘ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ วุตฺเต ปฐมนฺตํ นามปทนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก’’ติ วุตฺเต อาขฺยาตนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉโต หยโต ปติโต’’ติ วุตฺเต กิตนฺโตติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉโต ปณฺณปุปฺผานิ ปตนฺตี’’ติ วุตฺเต รุกฺขวาจโก รูฬฺหีสทฺโทติฯ อิติ วิเสสสทฺทานํ อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ สมานสุติกานํ อตฺถาภิสมฺพนฺธาทีสุ โย โกจิ อตฺถวิเสสญาปโก สมฺพนฺโธ อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพฯ เอวํ ‘‘คจฺฉตี’’ติอาทีนํ อาขฺยาตนามตฺตาทิวเสน ปจฺเจกํ ฐิตานํ เอเกกตฺถวาจกานํ วิเสสสทฺทตา ทฎฺฐพฺพาฯ

‘‘นาถติ เทโว’’ติอาทีนํ ปน อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ อสมานสุติกานํ อเนกตฺถวาจกานํ สามญฺญสทฺทตา เอว ทฎฺฐพฺพาฯ อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ หิ วินา เยน เกนจิ สมฺพนฺเธน ‘‘นาถตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ยาจตี’’ติ วา ‘‘อุปตาเปตี’’ติ วา ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ วา ‘‘อาสีสตี’’ติ วา อตฺโถ ปฎิภาติ, ตถา ‘‘เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘เมโฆ’’ติ วา ‘‘อากาโส’’ติ วา ‘‘ราชา’’ติ วา ‘‘เทวตา’’ติ วา ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ วา อตฺโถ ปฎิภาติฯ ยทา ปน สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘นาถติ สุปฺปฎิปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตทา ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทสฺส ‘‘ยาจตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติ, ‘‘นาถติ สพฺพกิเลเส’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปตาเปตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘นาถติ สกจิตฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘นาถติ โลกสฺส หิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสีสตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ตถา ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทโว’’ติ นามปทสฺส ‘‘เมโฆ’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘วิทฺโธ วิคตวลาหโก เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘อากาโส’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘ปิวตุ เทโว ปานีย’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘เทโว เทวกายา จวติ อายุสงฺขยา’’ติ วุตฺเต ‘‘เทวตา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘เทวาติเทโว สตปุญฺญลกฺขโณ’’ติ วุตฺเต ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ อิมินา นเยน อญฺเญปิ สามญฺญสทฺทา ญาตพฺพาฯ

สพฺพเมตํ ญตฺวา ยถา อตฺโถ สทฺเทน, สทฺโท จตฺเถน น วิรุชฺฌติ, ตถาตฺถสทฺทา จินฺตนียาฯ ตตฺริทํ อุปลกฺขณมตฺตํ จินฺตาการนิทสฺสนํ – ‘‘อตฺถกุสลา ภวนฺเต’’ติ วา ‘‘กิจฺจานิ ภวนฺเต’’ติ วา วุตฺเต ‘‘ภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ วา ‘‘อิจฺฉามี’’ติ วา วุตฺเต อุปโยคตฺถวํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ภวนฺเต ชเน ปสํสตี’’ติ วา ‘‘กาเมตี’’ติ วา วุตฺเต ปจฺจตฺโตปโยคตฺถวนฺตานิ เทฺว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘โจรา ปราภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปราภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาติกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปราภวนฺเต ชนา อิจฺฉนฺติ อมิตฺตาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิมานิ อุปโยคปจฺจตฺตตฺถวนฺตานิ เทฺว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอโส ปราภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปราภเวยฺยา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอเต ปราภเว โลเก, ปณฺฑิโต สมเวกฺขิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ อุปโยคตฺถวํ พหุวจนํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปราภเว สตี’’ติ วุตฺเต ภาวลกฺขณภุมฺมตฺเถกวจนกํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ตุมฺเห เม ปสาทา สมฺภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภเว’’ติ อิทํ ‘‘สมฺภวถา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภวเวฺห’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภวเวฺห’’ติ อิทํ สมฺภวาย นาม อิตฺถิยา วาจกํ อิตฺถิลิงฺคํ สาลปนํ นามิกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภวเวฺหปติฎฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต สมฺภวนามกสฺส ปุริสสฺส วาจกํ ปุลฺลิงฺคํ ภุมฺมวจนนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ

‘‘วรุโณ พฺรหฺมเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สมฺภโว นามุปฎฺฐาโก, เรวตสฺส มเหสิโน’’ติ –

หิ ปาฬิฯ ‘‘ธมฺมา ปาตุภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปาตุ ภวนฺเต ชเน’’ติ วุตฺเต ‘‘เต ชเน ภวํ รกฺขตู’’ติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตกิตนฺตสพฺพนามิกปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปาตุภวเส ตฺวํ คุเณหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวเส’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวสี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปาตุภวเส คุเณ โย ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวาหิ อตฺตโน คุณเหตุ ตฺว’’นฺติ อตฺถวาจกานินิปาตยุตฺตาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘อหมตฺตโน คุเณหิ ปาตุภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวามี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘มํ ปาตุ ภเว อิทํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มํ รกฺขตุ สํสาเร อิทํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถารหมตฺถสทฺทา จินฺตนียาฯ ตตฺถ สมานสุติกานํ เกสญฺจิ สทฺทานํ ‘‘น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติฯ น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉฯ สตฺต โว ลิจฺฉวี อปริหานีเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, อิเม เต เทว สตฺตโว, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทีสุ สมานสุติกานํ วิย อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโยฯ อุจฺจารณวิเสเส หิ สติ ปทานิ ปริพฺยตฺตานิ, ปเทสุ ปริพฺยตฺเตสุ อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, อตฺถปริคฺคาหกานํ อตฺถาธิคโม อกิจฺโฉ โหติ, สุปริสุทฺธาทาสตเล ปฎิพิมฺพทสฺสนํ วิย, โส จ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ อญฺญตรสฺมึ ญาเตเยว โหติ, น อิตรถาฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;

น ปทมตฺตโต อตฺเถ, เต อญฺญาตา ปกาสกา’’ติฯ

ยทิทเมตฺถ วุตฺตมมฺเหหิ ‘‘อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโย’’ติฯ อตฺรายมุจฺจารณวิเสสทีปนี คาถา สหตฺถปฺปกาสนนยทานคาถายฯ

‘‘น เต สํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติ’’, อิติ ปาเฐ สุเมธโส;

ปทํ ‘‘น เต’’ติ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘สํ โกฏฺเฐ’’ติ ปเฐยฺย เวฯ

‘‘สํ น โอเปนฺติ โกฏฺเฐ เต, ภิกฺขู’’ติ อตฺถมีรเย;

เอวมิเมสุ อญฺเญสุ, ปาเฐสุปิ อยํ นโยฯ

อถ ยํ ปนิทมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เกสญฺจี’’ติ, ตํ กิมตฺถํ? ‘‘คจฺฉติ ปติฎฺฐิตํ, คจฺฉติ ติสฺโส, ภวนฺเต ปสฺสามิ, อตฺถกุสลา ภวนฺเต, วทนฺตํ เอกโปกฺขรา, วทนฺตํ ปฎิวทตี’’ติอาทีสุ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส น ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํฯ ตสฺมา อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ – ยตฺถ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส ลพฺภติ อตฺถวิเสโส จ ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา, ตตฺถ ปโยเค สมานสุติกเมกจฺจํ ปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฎฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยฯ โส เตน สทฺธึ ภาสติ, โสเตน วุยฺหติฯ ภวนฺเต ชเน ปสํสติ, ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ ‘‘เหตู’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตาน’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ตถา ‘‘โส’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ‘‘ภว’’นฺติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เต ชเน’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ

เสสํ ปน สมานสุติกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํฯ อวิจฺฉินฺทนียสฺมิญฺหิ ฐาเน วิจฺฉินฺทิตฺวา ปฐิตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโฐ โหติฯ เอวํ ปทวิภาคาวิภาควเสน สมานสุติกานมตฺถุจฺจารณวิเสโส เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ ‘‘โส เตนา’’ติอาทีสุ ทฺวิปทตฺถคฺคหณํ วิภาโค, เอกปทตฺถคฺคหณมวิภาโคติ อธิปฺเปโตฯ เอตฺถ จ วิสุํ ววตฺถิตานํ อสมานสุติกานํ เอกโต กตฺวา สมานสุติกภาวปริกปฺปนํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถญฺเจว อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถญฺจฯ น หิ เอตานิ ‘‘สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ วิย เอกสฺมึเยวตฺเถ สมานสุติกานิฯ เอวํ สนฺเตปิ เอกชฺฌกรเณน ลทฺธํ สมานสุติเลสํ คเหตฺวา อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘สมานสุติกานี’’ติ วุตฺตานิฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ –

ยตฺถ สมานสุติกานํ อฎฺฐารสากาเรสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสโส ลพฺภติ, วิจฺฉินฺทิตฺวา ปน อุจฺจารเณ สทฺทวิลาโส น โหติ, อตฺโถ วา ทุฏฺโฐ โหติ, น ตาทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกานิ ปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิฯ ตตฺร กตเมน จากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ? ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา อกฺขรสนฺนิธานวเสน วา ปทสนฺนิธานวเสน วา ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน วา วิจฺฉาวเสน วา กมฺมปฺปวจนียวเสน วา ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน วา คุณวาจกสทฺทสฺสทฺวิรุตฺตวเสน วา กฺริยาปทสฺสทฺวิรุตฺตวเสน วา สํหิตาปทจฺเฉทวเสน วา อคารวตฺถปริทีปนวเสน วา นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน วา อุปมาเน อิว สทฺทวเสน วา อิติสทฺทํ ปฎิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺถปริทีปนวเสน วา ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน วาติ อิเมสุฎฺฐารสากาเรสุ, วิตฺถารโต ปน ฉพฺพีสาย อากาเรสุ ตโต วาธิเกสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติฯ

เอตฺถ ปทานํ ตาว วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา สมานสุติกานมตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติฯ มา โน เทว อวธิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ

อกฺขรสนฺนิธานวเสน ปน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโตฯ สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ ทาฐี ทาฐีสุ ปกฺขนฺทิ, มญฺญมาโน ยถา ปุเรฯ สพฺพาภิภุํว สิรสาสิรสา นมามิฯ ภูมิโต อุฎฺฐิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติฯ อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ฑยฺหมานมฺหิ เตชสา’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ

ปทสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘อาโป อาโปคตํฯ ราชราชมหามตฺตาทโย, สุโข’โลกสฺส โลกสฺส, การโก ญาณจกฺขุโท, นิราปเท ปเท นินฺโน, อนนฺตญาณํ กรุณาลยํ ลยํ, มลสฺส พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํฯ นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ, คุณากรญฺเจว นิรงฺคณํ คณ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ

ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ปมาณรหิตํ หิตํ, สิทฺธตฺโถ สพฺพสิทฺธตฺโถ, ติโลกมหิโต หิโตฯ อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ ตตฺริมา อกฺขรสนฺนิธานาทีสุ อธิปฺปายวิญฺญาปนิโย คาถา –

มหิโตอิติ สทฺทมฺหา, มกาโร เจ วิเวจิโต;

สทฺโท นิรตฺถโก เอตฺถ, ‘‘อกฺขร’’นฺติ วเท พุโธฯ

เญยฺยา อกฺขรโยเคน, ‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโต’’;

อิจฺจาทีสุ สรูปานํ, โหติ อตฺถวิเสสตาฯ

อุปสคฺคา นิปาตา จ, ยญฺจญฺญํ อตฺถโชตกํ;

เอกกฺขรมฺปิ วิญฺญูหิ, ตํ ‘‘ปท’’นฺติ สมีริตํฯ

ปทานํ สนฺนิธานญฺจ, ปทกฺขรานเมว จ;

สมาเส ลพฺภมานตฺตํ, สนฺธาย ลปิตํ มยาฯ

วิจฺฉาวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, คาโม คาโม รมณีโย’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ หิ วิจฺฉาวเสน สพฺเพปิ คามา ปริคฺคหิตาฯ

นานาธิกรณานํ ตุ, วตฺตุเมกกฺขณมฺหิ ยา;

อิจฺฉโต พฺยาปิตุํ อิจฺฉา, สา วิจฺฉาติ ปกิตฺติตาฯ

กมฺมปฺปวจนียวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโท’’ติ ปโยคา, รุกฺขานํ อุปริ อุปริ วิชฺโชตเตติ อตฺโถฯ

ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน ปน อตฺถวิเสสลาเภ อิเม ปโยคา – ภเย ตาว ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’อิจฺจาทโยฯ โกเธ ‘‘วสล วสล, จณฺฑาล จณฺฑาล, วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหร’’อิจฺจาทโยฯ ปสํสายํ ‘‘สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’อิจฺจาทโยฯ ตุริเต ‘‘อภิกฺกม วาเสฎฺฐ อภิกฺกม วาเสฎฺฐ, คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหิ’’อิจฺจาทโยฯ โกตูหเล ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉ’’อิจฺจาทโยฯ อจฺฉริเย ‘‘อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธ’’อิจฺจาทโยฯ หาเส ‘‘อโห สุขํ อโห สุขํ, อโห มนาปํ อโห มนาปํ’’อิจฺจาทโยฯ โสเก ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก’’อิจฺจาทโยฯ ปสาเท ‘‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’’อิจฺจาทโยฯ เอวํ ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติฯ เอตฺถ ปน อตฺถนฺตราภาเวปิ ทฬฺหีกมฺมวเสน ปทานมตฺถโชตกภาโวเยว อตฺถวิเสสลาโภฯ

ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหล’จฺฉเร;

หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ

จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหาอสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํฯ ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเนฯ ‘‘กฺวายํ อพลพโล วิยา’’ติอาทีสุ อติสยตฺเถ อาเมฑิตํ ทฎฺฐพฺพํฯ คุณวาจกสฺสทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘กณฺโห กณฺโห จ โฆโร จา’’ติ เอวมาทโยฯ ‘‘กณฺโห กณฺโห’’ติ หิ อตีว กณฺโหติ อตฺโถฯ กฺริยาปทสฺสทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ธเม ธเม นาติธเม’’ติ เอวมาทโยฯ ตตฺถ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺยฯ นาติธเมติ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปน น ธเมยฺยฯ สํหิตาปทจฺเฉทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘นรานรา, สุราสุรา, กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฎิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจ’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ ปน วิญฺญูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –

หิตาหิตา หิตํหิตํ, อานุภาเวน เต ชิน;

ปวราปวราหจฺจ, ภวามา’นามยา มยนฺติฯ

อคารวตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ตุวํตุวํ เปสุญฺญกลหวิคฺคหวิวาทา’’ติ เอวมาทโยฯ นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ทิวเส ทิวเส ปริภุญฺชตี’’ติ เอวมาทโยฯ นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ขเณ ขเณ ปีติ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทโยฯ ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร’’ติ เอวมาทโยฯ อุปมาเน อิวสทฺทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปช’’นฺติ เอวมาทโยฯ อิติสทฺทํ ปฎิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยิ’’นฺติ เอวมาทโยฯ ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ เอวมาทโยฯ เอวํ อีทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํฯ วิจฺฉินฺทิตฺวา หิ อุจฺจารเณ สติ สทฺทวิลาโส น ภวติ, กตฺถจิ ปน ‘‘กตากตากุสลากุสลวิสย’’นฺติ เอวมาทีสุ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาริตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโฐ โหติ, ตสฺมา วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ, เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํฯ อิติ สมานสุติเกสุ วินิจฺฉโย ฉพฺพีสาย อากาเรหิ อธิเกหิ จ มณฺเฑตฺวา ทสฺสิโตฯ

ยสฺมา ปน สมานสุติเกสุ วินิจฺฉเย ทสฺสิเต อสมานสุติเกสุปิ วินิจฺฉโย ทสฺเสตพฺโพ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสสฺสาม – ยตฺถ นิคฺคหีตมฺหา ปราการโลโปปิ ปาโฐ ปญฺญายติ, สํโยคพฺยญฺชนสฺส วิสํโยคตฺตมฺปิฯ เตสุ ปโยเคสุ นิคฺคหีตปทํ อนนฺตรปเทน สทฺธึ เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํฯ กตมานิ ตานิ? ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มมฯ ปุปฺผํ’สา อุปฺปชฺชิฯ ขยมตฺตํ น นิพฺพานํ’ส คมฺภีราทิวาจโต’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ หิ ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาห’’นฺติอาทินา วิจฺเฉทมกตฺวา อนนฺตเร ทฺวีสุ คาถาปเทสุ อนฺตรีภูตานํ ทฺวินฺนํ สมานสุติกปทานํ เอกโต อุจฺจารณมิว อนนฺตรปเทหิ สทฺธึ เอกาพทฺธุจฺจารณวเสน ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มมา’’ติอาทินา อุจฺจาเรตพฺพํฯ เอวรูโปเยว หิ อุจฺจารณวิเสโส สกเลหิปิ โปราเณหิ วิญฺญูหิ อนุมโต อุจฺจาริโต จ ‘‘อสฺส อาชีโว ครหิโต มม, อสฺสา อุปฺปชฺชิ, อสฺส คมฺภีราทิวาจโต’’ติเอวมาทิอตฺถปฺปฎิปาทนสฺสานุรูปตฺตาฯ

ยตฺถ ปน ยาทิเส อุจฺจารเณ กริยมาเน อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, เตสุ ปโยเคสุ กฺวจิ จสทฺท ปนสทฺ ทาทิโยคฎฺฐาเน อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทมุจฺจาเรตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘วาฬา จ ลปสกฺขราฯ อจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา, อยํ นิพฺพานสมฺปทา, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ญาณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตาฯ อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จ ญาณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ

เอเตสุ หิ ปฐมปโยเค ‘‘วาฬา จา’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ลปสกฺขรา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ตตฺถ ลปสกฺขราติ สกฺขรสทิสมธุรวจนาฯ ชาตกฎฺฐกถายํ ปน ‘‘นิรตฺถกวจเนหิ สกฺขรา วิย มธุรา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมาตฺร พหุพฺพีหิตปฺปุริสวเสน ทฺวิธา สมาโส ทฎฺฐพฺโพ ‘‘ลปา สกฺขรา วิย ยาสํ ตา ลปสกฺขรา, ลเปหิ วา สกฺขรา วิยาติ ลปสกฺขรา’’ติฯ

ทุติยปโยเค ‘‘อจฺจนฺตสนฺตา ปน’’อิติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ยา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ยา ปน อยํ นิพฺพานสมฺปทา อจฺจนฺตสนฺตาติ หิ อตฺโถฯ

ตติยปโยเค อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จาติ เอเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ อิการญฺจ ทํการญฺจ ทุการญฺจ ขํการญฺจ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ตทนนฺตรํ ติ จ สทฺทา อุจฺจาเรตพฺพาฯ

เอตฺถ หิ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อญฺญถา คเหตพฺพตฺตา อตฺโถ ทุฏฺโฐ ภวติฯ กถํ? อีทิเสสุ ฐาเนสุ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อิติสทฺโท เอวนฺติ อตฺถวาจโก นิปาโต สิยา, สนฺธิวเสน ปน อิการตฺถวาจโก รูฬฺหีสทฺโท น สิยาฯ ทนฺติสทฺโท ทมนตฺโถ สิยา, ทํการวาจโก น สิยาฯ ทุติสทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ทุการวาจโก น สิยาฯ ขนฺติสทฺโท ขมนตฺโถ สิยา, ขํการวาจโก น สิยาฯ ตสฺมา อิการ ทํการ ทุการ ขํการานิ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตพฺพานิฯ

เอตฺถ หิ อิอิติ ทํอิติ ทุอิติ ขํอิตีติอาทินา สํหิตาปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, ปรภูตสฺส จ อิกา รสฺส โลโปฯ น ปเนตฺถ อิทํ วตฺตพฺพํ ‘‘สรูปสรานํ วิสเย ปรภูตสฺส สรูปสรสฺส โลโป น โหติ, ปุพฺพสรสฺเสว โลโป โหติ ตตฺรายนฺติ เอตฺถ วิยา’’ติ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติ ปาฬิยํ สรูปปรสรสฺส โลปทสฺสนโตฯ ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘ปวทฺธํ อาปํ ปป’’นฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ ตสฺมา ‘‘อิติ จา’’ติ เอตฺถาปิ อิอิติ จาติ เฉทํ กตฺวา ทฺวีสุ อิกาเรสุ ปรสฺส อิการสฺส โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺสฯ

ปุพฺพสฺมิญฺหิ อิการวาจเก อิกาเร นฏฺเฐ สติ นิปาตภูเตน อิติสทฺเทน อิการสงฺขาโต อตฺโถ น วิญฺญาเยยฺย, นิปาตภูตสฺส ปน อิติสทฺทสฺส อิกาเร นฏฺเฐปิ โส อตฺโถ วิญฺญายเตว ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ เอตฺถ เทวทตฺตปทตฺโถ วิยฯ ตสฺมา อิติสทฺทสฺส ปรภูตสฺส อิการสฺเสว โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺส อิการวาจกสฺส อิกา รสฺสฯ กจฺจายเน ปน เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย อสรูปสรโต ปรสฺเสว อสรูปสรสฺส โลโป วุตฺโต, น สรูปสรโต ปรสฺส สรูปสรสฺสฯ มหาปเทสสุตฺเตหิ วา สรูปสฺส ปรสรสฺส โลโป วุตฺโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ

‘‘อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺท’’นฺติอาทีสุ ปน จสทฺ ทาทิโยคฎฺฐาเนปิ สติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทํ น อุจฺจาเรตพฺพํฯ ยตฺถ จ อาคมกฺขราทีนิ ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปโยเคสุ ปุพฺพปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพานิ, อาคมกฺขรวนฺเตหิ ปรปเทหิ สทฺธึเยว อุจฺจาเรตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํฯ ภควา เอตทโวจ’’อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ ยตฺถ เยสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ, อตฺโถ จ ยุชฺชติ, ตตฺถ ตานิ อตฺถานุรูปํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมึ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ หิ ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสี’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ น เกวลํ โส ภิกฺขุ นหาเนเยว อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อถ โข ยาคุยาปิ ขาทนีเยปิ ภตฺตสฺมิมฺปิ อุสฺสุกฺกํ อกาสีติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถ ภวติ, อฎฺฐานปฺปยุตฺโต สมุจฺจยตฺถวาจโก อปิสทฺโทฯ

ยตฺถ ปน เยสมิตเรน วา อิตเรน วา เอเกกปเทน อุภยปเทหิ วา สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ สเหวตฺถยุตฺติยา, ตตฺถ ตานิ ยถารหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติอาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ปฎิจฺจสมุปฺปาทํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถฯ อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ ตตฺริมา อธิปฺปายวิญฺญาปิกา คาถา –

ธมฺมสทฺเทน วา พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วา ปทํ;

โยเชตฺวา อีรเย วิญฺญู, ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติทํฯ

‘‘สาธุก’’นฺติ ปทํ วิญฺญู, ‘‘สุณาถา’’ติ ปเทน วา;

ตถา ‘‘มนสิกโรถ’’, อิติ วุตฺตปเทน วา;

อีรเย โยชยิตฺวาน, อุภเยหิ ปเทหิ วาฯ

เอกเมเกน สมฺพนฺโธ, สมฺพนฺโธ อุภเยหิ วา;

ทิสฺสตีติ วิชาเนยฺย, สทฺธิเมวตฺถยุตฺติยาฯ

นตฺตโนมติยา เอโส, อตฺโถ เอตฺถ มยา รุโต;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, นยํ นิสฺสาย เม รุโตฯ

เอวํวิเธสุ อญฺเญสุ, ปาเฐสุปิ อยํ นโย;

เนตพฺโพ นยทกฺเขน, สาสนตฺถคเวสินาฯ

อตฺถานุรูปโต สทฺทํ, อตฺถํ สทฺทานุรูปโต;

จินฺตยิตฺวาน เมธาวี, โวหเร น ยถา ตถาติฯ

อยเมตฺถ อตฺถสทฺทจินฺตาฯ

อตฺถาติสยโยเค เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – ภูธาตุ อตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเน ทิฎฺฐา ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม ลิจฺฉวี อุทานํ อุทาเนสิ ‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’ติ’’ อิติ วา ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺสา’’ติ วา ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ วา ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ วา เอวํ วฑฺฒเน ทิฎฺฐาฯ

วจนสงฺคเห เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – วตฺตมานาย วิภตฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปญฺจมิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ ตุมฺเห ภวถฯ

วตฺตมานปญฺจมีนํ ปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสจตุกฺเก เอกวจนํ เอกวจเนน, พหุวจนมฺปิ พหุวจเนน สทิสํฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ

วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ มชฺฌิมปุริเสกวจเนหิ สทิสํ กตฺถจิ วณฺณสมุทายวเสน กิญฺจิ วิเสสํ วชฺเชตฺวา, เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ โยเชตพฺโพฯ ตฺวํ ภวเส, อิทํ วตฺตมานาย รูปํฯ ตฺวํ อภวเส, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ

วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ ปญฺจมิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ ปโรกฺขาย ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ อหํ ภเว, อิทํ วตฺตมานปญฺจมีนํ รูปํฯ ตฺวํ พภูเว, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ

วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ อุตฺตมปุริสพหุวจเนหิ สทิสํฯ มยํ ภวามฺเห, อิทํ วตฺตมานาย รูปํฯ มยํ พภูวิมฺเห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ มยํ อภวิมฺเห, อิทมชฺชตนิยา รูปํฯ

ปญฺจมิยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขาย อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ ตุมฺเห ภวโวฺห, อิทํ ปญฺจมิยา รูปํฯ ตุมฺเห พภูวิโวฺห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ ปฐมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน ปฐมปุริสพหุวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปฐมปุริสพหุวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ เต พภูวุ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ เต อภวุ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน จ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จ อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จาติ จตูหิ วจเนหิ สทิสํฯ ตุมฺเห พภูวิตฺถ, โส พภูวิตฺถ, อิมานิ ปโรกฺขาย รูปานิฯ ตุมฺเห อภวตฺถ, โส อภวตฺถ, อิมานิ หิยฺยตฺตนิยา รูปานิฯ ตุมฺเห อภวิตฺถ, อิทมชฺชตนิยา รูปํฯ

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ อหํ พภูวํ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ อหํ อภวํ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ มยํ พภูวิมฺห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ มยํ อภวมฺห, อิทํ หิยฺยตฺตนิยา รูปํฯ

ปโรกฺขาย อตฺตโนปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ อหํ พภูวึ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ อหํ อภวึ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ

หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ ปฐมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ โส อภวาฯ

หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ ตฺวํ อภโวฯ

ภวิสฺสนฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ ตุมฺเห ภวิสฺสถ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ ตุมฺเห อภวิสฺสถ, โส อภวิสฺสถ, อิมานิ กาลาติปตฺติยา รูปานิฯ

ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ ตฺวํ ภวิสฺสเส, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ ตฺวํ อภวิสฺสเส, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํฯ

ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ ตุมฺเห ภวิสฺสเวฺห, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ ตุมฺเห อภวิสฺสเวฺห, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํฯ

ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ อหํ ภวิสฺสํ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ อหํ อภวิสฺสํ, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํฯ เสสานิ สพฺพาสมฎฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วจนานิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ภวนฺติ จตฺร –

วตฺตมานาปญฺจมีสุ, ถทฺวยํ สมุทีริตํ;

‘‘ตุมฺเห ภวถ’’อิจฺจตฺร, อุทาหรณกํ ทฺวิธาฯ

มิทฺวยํ มทฺวยญฺเจว, ตาสุ วุตฺตํ ทฺวิธา ทฺวิธา;

‘‘ภวามี’’ติ ‘‘ภวามา’’ติ, เจตฺถ รูปานิ นิทฺทิเสฯ

วตฺตมานกหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

เสตฺตยํ ‘‘ภวเส ตฺว’’นฺติ, วตฺตมานาวิภตฺติโต;

‘‘อภวเส’’ติ หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติโตฯ

วตฺตมานาปญฺจมิกา-ปโรกฺขาสุ วิภตฺติสุ;

เอตฺตยํ ลปิตํ ตตฺถ, อาโท ทฺวินฺนํ วเสน ตุฯ

ชญฺญา ‘‘อหํ ภเว’’ติ ‘‘ตฺวํ, พภูเว’’ติ ปโรกฺขโต;

วตฺตมานาปโรกฺขชฺช-ตนีสุ ตีสุ สทฺทิตํฯ

มฺเหตฺตยํ กมโต รูปํ, มยํสทฺทวิเสสิยํ;

‘‘สมฺภวามฺเห พภูวิมฺเห, อภวิมฺเห’’ติ นิทฺทิเสฯ

ปญฺจมิกาปโรกฺขาสุ, โวฺหทฺวยํ รูปเมตฺถ หิ;

‘‘ภวโวฺห พภูวิโวฺห’’ติ, ตุมฺเหสทฺทวิเสสิยํฯ

ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

อุตฺตยํ ‘‘เต พภูวู’’ติ, รูปํ ชญฺญา ปโรกฺขโต;

หิยฺยตฺตนชฺชตนิโต, ชญฺญา ‘‘เต อภวู’’อิติฯ

ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

สทฺทิตํ ตถสํโยค- ปญฺจกํ อิติ นิทฺทิเสฯ

พภูวิตฺถทฺวยํ ตตฺถ, รูปํ ชญฺญา ปโรกฺขชํ;

พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิมปฐมวฺหยํฯ

อภวตฺถทฺวยํ เญยฺยํ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติชํ;

พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิโม ปฐโม จ โส;

‘‘อภวิตฺถา’’ติทํ รูปํ, อชฺชตนีวิภตฺติชํฯ

ตญฺจ โข พหุกตฺตมฺหิ, ตุมฺเหสทฺเทน โยชเย;

ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีสุ กิตฺติตํฯ

อํตยํ ตตฺถ อาทิยํ, ‘‘พภูวํ’’รูปมีริตํ;

ทุวินฺนํ อภวํรูปํ, อหํสทฺเทน โยชเยฯ

ปโรกฺขกาหิยฺยตฺตนี-วเสน มฺหทุกํ ‘‘มยํ;

พภูวิมฺห อภวิมฺห’’, อิติ รูปทฺวยํ กมาฯ

ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

อึตยํ ตุ ตหึ รูปํ, ‘‘พภูวิ’’นฺติ ปโรกฺขชํ;

‘‘อภวิ’’นฺตีตราสํ ตุ, อหํสทฺทยุตาขิลํฯ

หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ , อาทฺวยํ มตเมตฺถ หิ;

‘‘อภวา’’ อิติ เอกตฺเต, รูปํ ปฐมโปริสํฯ

หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ, โอทฺวยํ วุตฺตเมตฺถ ตุ;

‘‘อภโว’’อิติ เอกตฺเต, รูปํ มชฺฌิมโปริสํฯ

ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ ทฺวีสุ ภาสิตํ;

พวฺหตฺเต พหุเอกตฺเต, สสํโยคํ สฺสถตฺตยํฯ

‘‘ตุมฺเห ภวิสฺสถิ’’จฺเจตํ, ภวิสฺสนฺติยโต มตํ;

‘‘อภวิสฺสถ ตุมฺเห’’ติ, ‘‘อภวิสฺสถ โส’’ติ จ;

กาลาติปตฺติโต วุตฺตํ, เอตญฺหิ วจนทฺวยํฯ

ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ สมุทีริตํ;

มชฺฌิมปุริสฎฺฐาเน, สสํโยคํ สฺสเสยุคํฯ

‘‘ภวิสฺสเส ตฺว’’มิจฺเจตํ, ‘‘ตฺวํ อภวิสฺสเส’’ติ จ;

อิมานิ ตุ ปโยคานิ, ตตฺถ วิญฺญู ปกาสเยฯ

สฺสเวฺหทฺวยํ เสน ยุตํ, สฺสํทฺวยญฺจ จตุกฺกกํ;

อิทมฺปิ กถิตํ ทฺวีสุ, ยถารุตวิภตฺติสุฯ

‘‘ภวิสฺสเวฺห’’ติ พวฺหตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมชฺฌิโม;

พวฺหตฺเต ‘‘อภวิสฺสเวฺห’’, กาลาติปตฺติมชฺฌิโมฯ

‘‘ภวิสฺสํ’’ อิติ เอกตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมุตฺตโม;

‘‘อภวิสฺส’’นฺติ เอกตฺเต, กาลาติปตฺติกุตฺตโมฯ

อิติ วุตฺตานิ วุตฺเตหิ, วจเนหิ สมานตํ;

ยนฺเต’กจฺเจหิ ตํ สพฺพํ, เอกตาลีสธา ฐิตํฯ

เสสานิ ปญฺจปญฺญาส, อสมานานิ สพฺพถา;

เอตํ นยํ คเหตฺวาน, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวาติฯ

อยเมตฺถ สมานาสมานวเสน วจนสงฺคโหฯ

อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคเห เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ –

ภวิสฺสนฺตีปโรกฺขชฺช-ตนีกาลาติปตฺติสุ;

นิจฺจํ กฺวจิ กฺวจา’นิจฺจํ, อิการาคมนํ ภเวฯ

อิการาคมนํ ตญฺหิ, ปโรกฺขายํ วิภตฺติยํ;

พวฺหตฺเต มชฺฌิมฎฺฐาเน, พวฺหตฺเต จุตฺตเม สิยา;

ปรสฺสปทํ สนฺธาย, อิทํ วจนมีริตํฯ

อุตฺตเมกวโจ จาปิ, เนตสฺส อตฺตโนปเท;

โหตีติ อวคนฺตพฺพํ, ภวิสฺสนฺติมฺหิ สพฺพโสฯ

หิยฺยตฺตนชฺชตนิก-กาลาติปตฺตีสุ ปน;

อการาคมนํ โหติ, สพฺพโส อิติ ลกฺขเยฯ

อชฺชตนิมฺหิ พวฺหตฺเต, มชฺฌิเม อุตฺตเม ตถา;

พวฺหตฺตมฺหิ อกาเรน, อิการาคมนํ ภเวฯ

อิการาคมนํ นิจฺจํ, กาลาติปตฺติยํ ภเว;

อการาคมนํ ตตฺถ, อเนกนฺติกมีริตํฯ

อการาคมนํเยว, หิยฺยตฺตนฺยํ ปกาสติ;

ปโรกฺขายํ ภวิสฺสนฺตฺย-ญฺจิกาโรเยว ทิสฺสติฯ

อการาคมนญฺเจว, อิการาคมนมฺปิ จ;

อชฺชตนิกกาลาติ-ปตฺตีสุ ปน ทิสฺสติฯ

ตีสุ เสสวิภตฺตีสุ, นา’การตฺตยมีริตํ;

วตฺตมานาย ปญฺจมฺยํ, สตฺตมิยนฺติ สพฺพโสฯ

อิกาเรเนว สหิตา, เทฺว ภวนฺติ วิภตฺติโย;

สตฺต ทฺวาทส โหนฺเตตฺถ, วจนานีติ ลกฺขเยฯ

อกาเรเนว สหิตา, เอกาเยว วิภตฺติ ตุ;

ทฺวาทส วจนาเนตฺถ, ภวนฺตีติ จ ลกฺขเยฯ

อการิการสหิตา , ทุเวเยว วิภตฺติโย;

จตฺตาริ ทฺวาทสญฺเจว, วจนานิ ภวนฺติธฯ

อาการตฺตยมุตฺตา ตุ, ติสฺโสเยว วิภตฺติโย;

วจนาเนตฺถ ฉตฺตึส, โหนฺตีติ ปริทีปเยฯ

ปโรกฺขาอชฺชตนีสุ, ปญฺจฎฺฐ จ ยถากฺกมํ;

อิการโต วิมุตฺตานิ, วจนานิ ภวนฺติติฯ

เอวเมตฺถ วิภตฺตีนํ, ฉนฺนวุติวิธาน จ;

สงฺคโห วจนานนฺติ, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาติฯ

อยเมตฺถ อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโหฯ

กาลวเสน ปน วิภตฺติวจนสงฺคเห ทุวิโธ สงฺคโห กาลตฺตยวเสน สงฺคโห, กาลฉกฺกวเสน สงฺคโห จาติฯ ตตฺถ วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺติโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิฯ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิฯ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิฯ กาลาติปตฺติวิภตฺติ ปน กตฺถจิ อตีตกาลิกา กตฺถจิ อนาคตกาลิกา, ตสฺมา ตทนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิปิ อนาคตวจนานิปิ โหนฺติฯ อยํ กาลตฺตยวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโหฯ

อยํ ปน กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห – ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิฯ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิฯ วตฺตมานาวิภตฺติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิฯ ปญฺจมีวิภตฺติ อาณตฺติกาลิกา , ปญฺจมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อาณตฺติวจนานิฯ สตฺตมีวิภตฺติ ปริกปฺปกาลิกา, สตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปริกปฺปวจนานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘อาณตฺติวจนานี’’ติ จ ‘‘ปริกปฺปวจนานี’’ติ จ อิทํ ตถาสีสมตฺตํ อาสิฎฺฐานุมตฺยาทีสุ ปญฺจมฺยาทีนํ ทิสฺสนโตฯ กาลาติปตฺติวิภตฺติ กาลาติปตฺติกาลิกา, กาลาติปตฺติวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ กาลาติปตฺติวจนานิฯ เอวํ กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

กาลสงฺคเห ติวิโธ กาลสงฺคโห กาลตฺตยสงฺคโห กาลจตุกฺกสงฺคโห กาลฉกฺกสงฺคโห จาติฯ

ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ปญฺจมี สตฺตมี จิมา;

โหนฺตาตีเต ปโรกฺขาที, สห กาลาติปตฺติยาฯ

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติกาปิ วา;

เอวํ กาลตฺตยํ เญยฺยํ, อาขฺยาตํ ตปฺปกาสกํฯ

นนุ กจฺจายเน คนฺเถ, กาโล วุตฺโต จตุพฺพิโธ;

ปจฺจุปฺปนฺเนนุตฺตกาเล, อตีเตนาคเต อิติฯ

สจฺจํ วุตฺโต นุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺโนติ อิจฺฉิโต;

สมีเป วุตฺตกาโลติ, อตฺถสมฺภวโต ปนฯ

ตถา หิ ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ, วุตฺตมาจริเยหิปิ;

น กาลโต วินิมุตฺตํ, อาขฺยาตํ กิญฺจิ ทิสฺสติฯ

นนุ จาวุตฺตกาเลติ, อตฺโถ ตตฺร ตุ ยุชฺชติ;

ตถา หิ ฉพฺพิโธ กาโล, นิรุตฺติมฺหิ ปกาสิโตฯ

อตีตานาคโต ปจฺจุ-ปฺปนฺโน อาณตฺติเมว จ;

ปริกปฺโป จ กาลสฺส, อติปตฺตีติ ฉพฺพิโธฯ

ทุเว วิภตฺติโย ตตฺถ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

กาลมนามสิตฺวาปิ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

‘‘คจฺฉตุ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ-วจเน กถิเต น หิ;

กฺริยา นิปฺผชฺชติ นิฎฺฐํ, นาคตา นาติปนฺนิกาฯ

กาลาติปตฺติกา สทฺทา, อตีเตนาคเตปิ จ;

ภวนฺตีติ ยถาวุตฺตา, นิรุตฺติมฺหิ วิทูหิ เวฯ

ปญฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

ปจฺจุปฺปนฺเน ภวนฺตีติ, น ตถา ตตฺถ ภาสิตาฯ

ตสฺมา กจฺจายเน คนฺเถ, ‘‘นุตฺตกาเล’’ติ ยํ ปทํ;

อตฺโถ ‘‘อวุตฺตกาเล’’ติ, ตสฺส ญายติเมวิทํฯ

สจฺจเมวํ ตุ สนฺเตปิ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ทฎฺฐพฺพา, ปณฺฑิเตน นยญฺญุนาฯ

กสฺมาติ เจ อาณาปนํ, ปริกปฺโป จ สจฺจโต;

ปจฺจุปฺปนฺเน ยโต อตฺถา, นิปฺผนฺนา ทิสฺสเร อิเมฯ

‘‘อนุตฺตกาเล’’ติ ปทํ, เอตสฺสตฺถสฺส โชตกํ;

‘‘สมีเป วุตฺตกาเล’’ติ, อตฺถทีปนโตถ วาฯ

อตฺถานํ คมนาทีนํ, นิปฺผตฺติ น ตุ ทิสฺสติ;

‘‘คจฺฉตุ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ, วุตฺตกาเล ยโต ตโต;

อวุตฺตกาเล นิทฺทิฎฺฐา, ตทฺทีปกวิภตฺติโยฯ

กาโล วา วุตฺตกาโลติ, อิจฺเจวํ คหิโต อิธ;

ทกฺขิณาสุทฺธิปาฐมฺหิ, กตาว ตติยา อยํ;

กาลทีปนตา ตาสํ, อิติ ยุชฺชติ นาญฺญถาฯ

อตฺถทฺวยํ ปกาเสตุํ, คนฺเถ กจฺจายนวฺหเย;

เถโร กจฺจายโน ‘‘นุตฺต-กาเล’’ติ ปทมพฺรวิฯ

เอวํ ติธา จตุธาปิ, วุตฺโต กาลาน สงฺคโห;

ฉธา อิทานิ กาลานํ, สงฺคโห นาม นิยฺยเตฯ

วิภตฺติโย ปโรกฺขา จ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย;

อถ อชฺชตนี จาติ, ติสฺโส’ตีเต ปกาสิตาฯ

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, ภวตีติ ปกิตฺติตา;

ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ติกาเล ปญฺจธา กตาฯ

ปญฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

สงฺคยฺหมานา ตา ยนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สงฺคหํฯ

ยสฺมา ปญฺจมิภูตาย, วตฺตมานาย ฐานโต;

สมานา ปญฺจมี โหติ, ตสฺมา สา ปญฺจมี มตาฯ

สตฺตมี ปน กิญฺจาปิ, สมานา ตาหิ สตฺตมา;

โหติ ยสฺมา ตโต วุตฺตา, สตฺตมีตฺเวว โน มติฯ

กาลาติปตฺติยาทีหิ, ยชฺเชวํ วตฺตมานิกา;

ฉฎฺฐี ภเวยฺย กาลาติ-ปตฺติกาตีตวาจิกาฯ

ปญฺจมี ตาย ฉฎฺฐสฺส, ตุลฺยตฺตา ฐานโต นนุ;

ตาหิ สตฺตวิภตฺตีหิ, สตฺตมี อฎฺฐมี สิยาฯ

อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฎิเสธเย;

อตีเตนาคเต จาปิ, กาลาติปตฺติสมฺภวาฯ

ตถา หิ ภาสิตา จูฬ-นิรุตฺติมฺหิ วิสุํ อยํ;

กาลาติปตฺยตีตมฺหา-นาคเต จาติ ทีปเยฯ

กฺริยาติปนฺเนตีเตติ, กสฺมา กจฺจายเน รุตํ;

อถาปิ เจ วเทยฺยตฺร, ‘‘ปาเยนา’’ติ ปกาสเยฯ

เยภุยฺเยน หิ โลกสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

กาลาติปตฺติสํยุตฺโต, โวหาโร อิติ ลกฺขเยฯ

อตฺริทํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ – ‘‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมึเยวสฺส อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสถา’’ติฯ ‘‘ปสฺสานนฺท อิมํ มหาธนเสฎฺฐิปุตฺตํ อิมสฺมึเยว นคเร เทฺวอสีติโกฎิธนํ เขเปตฺวา ภริยํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตํฯ สเจ หิ อยํ ปฐมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, อิมสฺมึเยว นคเร อคฺคเสฎฺฐิ อภวิสฺสาฯ สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสา, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสา, ภริยาปิสฺส อนาคามิผเล ปติฎฺฐหิสฺสาฯ สเจ มชฺฌิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ทุติยเสฎฺฐิ อภวิสฺสาฯ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต อนาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส สกทาคามิผเล ปติฎฺฐหิสฺสาฯ สเจ ปจฺฉิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ตติยเสฎฺฐิ อภวิสฺสาฯ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต สกทาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐหิสฺสา’’ อิติ วา, ‘‘สเจ สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺสา, จกฺกวตฺติราชา อภวิสฺสาฯ ราหุลสามเณโร ปริณายกรตนํ, เถรี อิตฺถิรตนํ, สกลจกฺกวาฬรชฺชํ เอเตสญฺเญว อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ ภวติฯ

กถํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ? ‘‘จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺสา, สเจ น วิวทามเสฯ อสีสกํ อนงฺคุฎฺฐํ, สิงฺคาโล หรติ โรหิตํ’’อิติวา, ‘‘สเจ อานนฺท นาลภิสฺสา มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, จิรฎฺฐิติกํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ อภวิสฺสา’’ติ อิติ วา, ‘‘อยํ องฺคุลิมาลสฺส มาตา ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สมาคมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรํ มาเรสฺสติฯ สจาหํ น คมิสฺสามิ, มหาชานิโก อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ ฯ กจฺจายเน ปน เยภุยฺเยน อตีตปฺปวตฺตึ สนฺธาย กาลาติปตฺติวิภตฺติยา อตีตกาลิกตา วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

กจฺจายเนปิ วา เอสา, กาลาติปตฺติกา ปน;

อนาคเตปิ โหตีติ, อยมตฺโถปิ ทิสฺสติฯ

อปฺปจฺจกฺเข ปโรกฺขาย-ตีเต อิติ หิ ลกฺขเณ;

สนฺเตปฺยตีตคฺคหเณ, อนเปกฺขิย ตํ อิทํฯ

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, อิติ สุตฺตสฺสนนฺตรํ;

กาลาติปตฺติวจนา, อนาคตานุกฑฺฒนํ;

ตสฺมา อนิยตํ กาลํ, กาลาติปตฺติกํ วินาฯ

อตีตานาคตปจฺจุ-ปฺปนฺนิกาหิ วิภตฺติหิ;

สตฺตมี สตฺตมีเยว, ภวเต น ตุ อฎฺฐมีฯ

ปญฺจมีสตฺตมีนํ ตุ, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;

สงฺคณฺหนตฺถเมตาสํ, มชฺเฌ ฉฎฺฐี น วุจฺจติฯ

ตถา ปญฺจ อุปาทาย, ภวิตพฺพญฺจ ฉฎฺฐิยา;

ปญฺจมิยา ตุ สา เอสา, ‘‘ฉฎฺฐี’’ติ น สมีริตาฯ

ฉฎฺฐีภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ‘‘ปญฺจมี’’ติ วโจ ปน;

ปญฺจมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํฯ

สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินา;

ปญฺจมึ ตุ อุปาทาย, สตฺตมิยา วิภตฺติยาฯ

ฉฎฺฐิยา จ ภวิตพฺพํ, น สา ‘‘ฉฎฺฐี’’ติ อีริตา;

ฉฎฺฐึ ปน อุปาทาย, ‘‘สตฺตมี’’ตฺเวว อีริตาฯ

มชฺเฌ ฉฎฺฐึ อทสฺเสตฺวา, เอวํ ตุ กถนมฺปิ จ;

สตฺตมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;

สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, อธิปฺปายํ วิภาวเยฯ

สภาโว เหส วตฺถูนํ, คมฺภีรตฺเถสุ อตฺตโน;

เยน เกนจากาเรน, อธิปฺปายสฺส ญาปนํฯ

ยชฺเชวํ ปฐมํตีเต-นาคเต จ วิภตฺติโย;

วตฺวา ตโต ปจฺจุปฺปนฺเน, กเถตพฺพา วิภตฺติโยฯ

กจฺจายนวฺหเย คนฺเถ, กสฺมา เอวํ น ภาสิตา;

ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺโยว, กสฺมา อาทิมฺหิ ภาสิตา?

ยสฺมา วทนฺติ โวหาร-ปเถ เอตาว ปายโต;

ตสฺมา พหุปฺปโยคตฺตํ, โหเตตาสํ วิภตฺตินํฯ

อาโทพหุปฺปโยโคว, กเถตพฺโพติ ญายโต;

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สมฺภูตา, วิภตฺโยวาทิโต มตาฯ

อตีตานาคตํ วตฺวา, ปจฺจุปฺปนฺเน ตโต ปรํ;

ยสฺมา วุตฺตมฺหิ โลกสฺมึ, โหติ วาจาสิลิฎฺฐตาฯ

ตสฺมา สิลิฎฺฐกถเน, อตีตาทิมเปกฺขิย;

ปญฺจมี สตฺตมี เจตา, วตฺตมานายนนฺตรํ;

สงฺคณฺหนตฺถมกฺขาตา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติสุฯ

เอตฺถ หิ ยถา ‘‘มาตาปิตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ โหติ, ตสฺมึเยว วจเน วิปริยยํ กตฺวา สมาสวเสน ‘‘ปิตามาตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา, ‘‘ปิตา มาตา จ เม ทชฺชุ’’นฺติ ปาโฐ ปน พฺยาสวเสน ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนีโย, เอวเมว ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ โหติ, ‘‘อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคต’’นฺติ เอวมาทินา วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา สิยาฯ ‘‘อตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา’’ติ วจนํ ปน คาถาพนฺธสุขตฺถํ ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนียเมวฯ อยเมตฺถ ปาฬิ เวทิตพฺพา –

‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ,

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ จ,

‘‘เย จพฺภตีตา สมฺพุทฺธา, เย จ พุทฺธา อนาคตา;

เย เจตรหิ สมฺพุทฺธา, พหูนํ โสกนาสกาฯ

สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ;

อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ จ

เอวมเนเกสุ สทฺทปฺปโยเคสุฯ อิธ ยถิจฺฉิตปฺปโยควเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาสุ อฎฺฐสุ วิภตฺตีสุ ติสฺโส ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติโย อาทิมฺหิ กถิตา, ตญฺจ กถนํ ตาสญฺเญว โวหารปเถ เยภุยฺเยน ปวตฺติโต พหุปฺปโยคตาญาปนตฺถํฯ ตาสุ ปน ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ‘‘ปญฺจมีสตฺตมี’’ติสญฺญา สิลิฎฺฐกถนิจฺฉายํ กเมน วตฺตพฺพา, อตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย อเปกฺขิตฺวา กตาฯ อิจฺเจวํ

ยถิจฺฉิตปฺปโยเคน, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติโย;

ติธา กตฺวาน อาทิมฺหิ, กจฺจาเนน อุทีริตาฯ

อาทิมฺหิ กถนํ ตญฺจ, ตาสํ ปาเยน วุตฺติโต;

พหุปฺปโยคภาวสฺส, ญาปนตฺถนฺติ นิทฺทิเสฯ

อตีตาทิมเปกฺขิตฺวา, สิลิฎฺฐกถเน ธุวํ;

‘‘ปญฺจมี สตฺตมิ’’จฺเจว, ทฺวินฺนํ นามํ กตนฺติ จ;

กาลาติปตฺตึ วชฺเชตฺวา, อิทํ วจนมีริตํฯ

ยทิ เอวํ อยํ โทโส, อาปชฺชติ น สํสโย;

อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, อตฺเถ อกุสโลนโรฯ

เตกาลิกาขฺยาตปเท , กาลาติปตฺติยา ปน;

อสงฺคโหว โหตีติ, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฎิเสธเยฯ

เตกาลิกาขฺยาตปเท, น โน กาลาติปตฺติยา;

อิฏฺโฐ อสงฺคโห ตตฺถ, สงฺคโหเยว อิจฺฉิโตฯ

ปญฺจมีสตฺตมีสญฺญา, กาลาติปตฺติกํ ปน;

วิภตฺติมนเปกฺขิตฺวา, กตา อิจฺเจว โน มติฯ

นานานยํ คเหตฺวาน, ปจฺเจตพฺพํ ตุ สารโต;

ยาย เอโส รุโต อตฺโถ, ตสฺมา เอสา น ทุพฺพลาฯ

อตฺโถ ลพฺภติ ปาสํโส, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา;

ตถา ตถา คเหตพฺโพ, ตตฺถ ตตฺถ วิภาวินาฯ

วุตฺตญฺเหตํ อภิธมฺมฎีกายํ ‘‘ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ’’ติฯ

ปญฺจมีสตฺตมีสญฺญา, รูฬฺหีสญฺญาติ เกจน;

น ปเนวํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เตฯ

เนสา ปุริสสญฺญาทิ, ฌล สญฺญาทโย วิย;

รูฬฺหิยา ภาสิตา สญฺญา, ภูเตนตฺเถน ภาสิตาฯ

อุปนิธาย ปญฺญตฺติ, เอสา สญฺญา ยโต ตโต;

อนฺวตฺถสญฺญา ฐปิตา, โปราเณหีติ ลกฺขเยฯ

อิจฺเจวํ กาลฉกฺกํ ตุ, สงฺเขเปน ติธา มตํ;

เอตมตฺถญฺหิ สนฺธาย, ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ ภาสิตํฯ

อยเมตฺถ กาลฉกฺกสงฺคโหฯ

เอวํ ติธา จตุธา วา, ฉธา วาปิ สุเมธโส;

กาลเภทํ วิภาเวยฺย, กาลญฺญูหิ วิภาวิตํฯ

อตีตานาคตํ กาลํ, วิสุํ กาลาติปตฺติกํ;

คเหตฺวา ปญฺจธา โหติ, เอวญฺจาปิ วิภาวเยฯ

เอตฺถ นโยว ‘‘อชฺฌตฺต-พหิทฺธา วา’’ติ ปาฬิยํ;

อตีตานาคตกาลี, วิภตฺติ สมุทีริตาฯ

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ กาลสงฺคโห สมตฺโตฯ

อิทานิ วิญฺญูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลชนนตฺถํ ปกรณนฺตรวเสนปิ อิมสฺมึ ปกรเณ วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ อาณตฺติปริกปฺปกาลิกานํ ‘‘ปญฺจมีสตฺตมี’’ติสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ปฎิปาฎิฎฺฐปเน ปกรณสํสนฺทนํ กถยาม – กาตนฺตปฺปกรณสฺมิญฺหิ สกฺกตภาสานุรูเปน ทสธา อาขฺยาตวิภตฺติโย ฐปิตา, กจฺจายนปฺปกรเณ ปน มาคธภาสานุรูเปน อฎฺฐธา ฐปิตา, นิรุตฺติยญฺจ ปน มาคธภาสานุรูเปเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ฉธา ฐปิตาฯ เตสุ หิ กาตนฺเต วตฺตมานา, สตฺตมี, ปญฺจมี, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ปโรกฺขา, สฺวาตนี, อาสี, ภวิสฺสนฺตี, กฺริยาติปตฺติ จาติ ทสธา วิภตฺตาฯ กจฺจายเน ปน วตฺตมานา, ปญฺจมี, สตฺตมี, ปโรกฺขา, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติ จาติ อฎฺฐธา วิภตฺตาฯ อิติ เอเตสุ ทฺวีสุ กาตนฺตกจฺจายเนสุ วิภตฺติโย วิสทิสาย ปฎิปาฎิยา ฐปิตาฯ กิญฺจาเปตฺถ วิสทิสา ปฎิปาฎิ, ตถาเปตา นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสน เอกโต สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ กิญฺจิ วิเสสํ ฐเปตฺวาฯ

กถํ ? กาตนฺเต ตาว หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ปโรกฺขา จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อตีตกาลิกา, สฺวาตนี อาสี ภวิสฺสนฺติ จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อนาคตกาลิกา, วตฺตมานา เอกาเยว ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, สตฺตมี ปน ปญฺจมี จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลวเสน ทฺวิกาลิกา ‘‘อชฺช ปุญฺญํ กเรยฺย, สฺเวปิ กเรยฺยฯ อชฺช คจฺฉตุ, สฺเว วา คจฺฉตู’’ติ ปโยคารหตฺตาฯ กฺริยาติปตฺติ อนิยตกาลิกา ‘‘โส เจ หิยฺโย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสาฯ โส เจ อชฺช อนตฺถงฺคเต สูริเย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสาฯ โส เจ สฺเว ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา’’ติ ปโยคารหตฺตาฯ เอวํ อสงฺกรโต ววตฺถเปตพฺพํฯ

เอวํ ววตฺถเปตฺวา อยมมฺเหหิ วุจฺจมาโน นโย สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺโพฯ กถํ? หิยฺยตฺตนชฺชตนีปโรกฺขาสฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย ฉ, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฎิปาฎิยา คณิยมานา สตฺตมํ ฐานํ ภชติฯ เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต สตฺตมฎฺฐาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติวตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ สตฺตมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฎฺฐานตฺตา สตฺตมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ ตโต ปุนเทว สฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตานาคตกาลิกา ติสฺโส วิภตฺติโย คเณตฺวา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกํ ‘‘สตฺตมี’’ติ ลทฺธสญฺญํ วิภตฺตึ อนาคตกาลิกภาเวน ตาหิ ตีหิ สทฺธึ สมานฎฺฐานตฺตา จตุตฺถํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติ วตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ ปญฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน ปญฺจมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ

กฺริยาติปตฺติยา ปน อนิยตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสายฯ อยํ ตาว กาตนฺเต วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ สตฺตมีปญฺจมีนํ อนฺวตฺถสญฺญํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติฯ เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติฯ เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฎิกฺโกสิตาฯ

กจฺจายนปฺปกรเณ ปน พุทฺธวจนานุรูเปน อฎฺฐธา วิภตฺตีนํ วุตฺตตฺตา วตฺตมานาวิภตฺติ ปญฺจมฎฺฐาเน ฐิตาฯ กถํ? ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา จตสฺโส วิภตฺติโย, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฎิปาฎิยา คณิยมานา ปญฺจมํ ฐานํ ภชติฯ เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต ปญฺจมฎฺฐาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ ปญฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฎฺฐานตฺตา ปญฺจมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ ตโต ปรํ ตํ ปญฺจมํ ฉฎฺฐิฎฺฐาเน ฐเปตฺวา ปโรกฺขา หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี วตฺตมานา ปญฺจมีติ เอวํ คณนาวเสน ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน สตฺตมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ

กาลาติปตฺติยา ปน อตีตานาคตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสายฯ อยํ กจฺจายเน วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ ปญฺจมีสตฺตมีนํ อนฺวตฺถสญฺญํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา จ สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติฯ เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติฯ เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฎิกฺโกสิตาฯ

ยสฺมา หิ กาตนฺตกจฺจายนานิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสวิภตฺติกฺกมานิปิ อนฺตเรน กิญฺจิ วิเสสํ นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสเนกชฺฌํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺตินยญฺเญว สารโต คเหตฺวา ปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺตีนํ อนฺวตฺถสญฺญาปริกปฺปเน อมฺหากํ รุจิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฎิกฺโกสิตา, ตสฺมา เอว โย โกจิ อิมํ วาทํ มทฺทิตฺวา อญฺญํ วาทํ ปติฎฺฐาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ อยญฺหิ นโย อตีว สุขุโม ทุทฺทโส จ ปรมาณุริว, ทุกฺโขคาโฬฺห จ มหาคหนมิว, อติคมฺภีโร จ มหาสมุทฺโท วิย, ตสฺมา อิมิสฺสํ สทฺทนีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาสโนปการตฺถํ โยโค สุฎฺฐุ กรณีโยฯ ตถา หิ อิธ กตโยเคหิ นามาขฺยาตาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนวาทา ปรวาทิโน ชิตาว โหนฺติฯ

มุนินา มุนินาเคน, ทุฎฺฐา ปพฺพชิตา ชิตา;

ยถา ยถา อสทฺธมฺม-ปูรณา ปูรณาทโยฯ

ตถา ตถาคตาทายา-นุคายํ สทฺทนีติยํ;

กตโยเคหิปิ ชิตา, สวนฺติ ปรวาทิโนติฯ

อยํ ปญฺจมีสตฺตมีนํ ปฎิปาฎิฎฺฐปเน ปกรณสํสนฺทนาฯ

อถ วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถํ กถยาม – ตตฺถ วตฺตมานาติ เกนฏฺเฐน วตฺตมานา? วตฺตมานกาลวจนฏฺเฐนฯ ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน หิ วตฺตตีติ วตฺตมาโน, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาสงฺขาโต กาโลฯ ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ อยํ ติ อนฺติอาทิวิภตฺติ วตฺตมานาฯ ตถา หิ ‘‘คจฺฉติ เทวทตฺโต’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ คมนกฺริยํ วิภตฺติภูโต ติสทฺโทเยว วทติ, ตสฺมา ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ วตฺตมานาติ วุจฺจติฯ ปญฺจมีติ เกนฏฺเฐน ปญฺจมี? ปญฺจมํ วตฺตมานฎฺฐานํ คมนฏฺเฐน, ปญฺจนฺนญฺจ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเฐนฯ ตถา หิ นิโยคา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานํ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํ วิภตฺตีนมนฺตเร ปญฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกภาเวน สมานฎฺฐานตฺตา ปญฺจมํ วตฺตมานฎฺฐานํ คจฺฉตีติ ปญฺจมีฯ ยถา นทนฺตี คจฺฉตีติ นทีฯ ตถา นิโยคา อตีตานาคตกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีสงฺขาตา จตสฺโส วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ วตฺตมานาวิภตฺติ วิย ปญฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ ปญฺจมีฯ สตฺตมีติ เกนฏฺเฐน สตฺตมี? สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเฐนฯ ตถา หิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาปญฺจมีสงฺขาตา ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา หุตฺวา สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ สตฺตมีฯ

ปโรกฺขาติ เกนฏฺเฐน ปโรกฺขา? ปโรกฺเข ภวาติ อตฺเถนฯ ตถา หิ จกฺขาทินฺทฺริยสงฺขาตสฺส อกฺขสฺส ปโร ติโรภาโว ปโรกฺขํ, ตพฺพาจกภาเวน ปโรกฺเข ภวาติ ปโรกฺขาฯ หิยฺยตฺตนีติ เกนฏฺเฐน หิยฺยตฺตนี? หิยฺโย ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถนฯ อชฺชตนีติ เกนฏฺเฐน อชฺชตนี? อชฺช ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถนฯ ภวิสฺสนฺตีติ เกนฏฺเฐน ภวิสฺสนฺตี? ‘‘เอวํ อนาคเต ภวิสฺสตี’’ติ อตฺถํ ปกาเสนฺตี เอติ คจฺฉตีติ อตฺเถนฯ กาลาติปตฺตีติ เกนฏฺเฐน กาลาติปตฺติ? กาลสฺสาติปตนวจนฏฺเฐนฯ ตถา หิ กาลสฺส อติปตนํ อจฺจโย อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ กาลาติปตฺติ, ลภิตพฺพสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺติรหิตํ กฺริยาติกฺกมนํ ฯ กาโลติ เจตฺถ กฺริยา อธิปฺเปตาฯ กรณํ กาโร, กาโร เอว กาโล รการสฺส ลการํ กตฺวา อุจฺจารณวเสนฯ อยํ ปน วิภตฺติ ตพฺพาจกตฺตา กาลาติปตฺตีติฯ อยํ ปน วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนาฯ

วิปฺปกิณฺณวิวิธนเย, สํกิณฺณลกฺขณธรวรสาสเน;

สุมติมติวฑฺฒนตฺถํ, กถิโต ปกิณฺณกวินิจฺฉโยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

๔. ภูธาตุมยนามิกรูปวิภาค

‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุสฺส, รูปมาขฺยาตสญฺญิตํ;

ตฺยาทฺยนฺตํ ลปิตํ นาน-ปฺปกาเรหิ อนากุลํฯ

สฺยาทฺยนฺตํ, ทานิ ตสฺเสว, รูปํ นามิกสวฺหยํ;

ภาสิสฺสํ ภาสิตตฺเถสุ, ปฎุภาวาย โสตุนํฯ

ยทตฺเถ’ตฺตนิ นาเมติ, ปร’มตฺเถสุ วา สยํ;

นมตีติ ตทาหํสุ, นามํ อิติ วิภาวิโนฯ

นามํ นามิกมิจฺจตฺร, เอกเมเวตฺถโต ภเว;

ตเทวํ นามิกํ เญ ยฺยํ, สลิงฺคํ สวิภตฺติกํฯ

สตฺวาภิธานํ ลิงฺคนฺติ, อิตฺถิปุมนปุํสกํ;

วิภตฺตีติธ สตฺเตว, ตตฺถ จฎฺฐ ปวุจฺจเรฯ

ปฐมา ทุติยา ตติยา, จตุตฺถี ปญฺจมี ตถา;

ฉฎฺฐี จ สตฺตมี จาติ, โหนฺติ สตฺต วิภตฺติโยฯ

ลิงฺคตฺเถ ปฐมา สายํ, ภินฺนา เทฺวธา สิโย อิติ;

กมฺมตฺเถ ทุติยา สาปิ, ภินฺนา อํ โย อิติ ทฺวิธาฯ

กรเณ ตติยา สาปิ, ภินฺนา นา หิ อิติ ทฺวิธา;

สมฺปทาเน จตุตฺถี สา, ภินฺนา เทฺวธา ส นํ อิติฯ

อปาทาเน ปญฺจมี สา, ภินฺนา เทฺวธา สฺมา หิ อิติ;

ฉฎฺฐี สามิมฺหิ สา จาปิ, ภินฺนา เทฺวธา ส นํ อิติฯ

โอกาเส สตฺตมี สาปิ, ภินฺนา เทฺวธา สฺมึสุ อิติ;

อามนฺตนฎฺฐมี สายํ, สิโยเยวาติ จุทฺทสฯ

วจนทฺวยสํยุตฺตา, เอเกกา ตา วิภตฺติโย;

สตฺวมิติห วิญฺเญยฺโย, อตฺโถ โส ทพฺพสญฺญิโตฯ

โย กโรติส กตฺตาตุ, ตํ กมฺมํ ยํ กโรติ วา;

กุพฺพเต เยน วา ตนฺตุ, กรณํ อิติ สญฺญิตํฯ

เทติ โรจติ วา ยสฺส, สมฺปทานนฺติ ตํ มตํ;

ยโตเปติ ภยํ วา ตํ, อปาทานนฺติ กิตฺติตํฯ

ยสฺสายตฺโต สมูโหวา, ตํ เว สามีติ เทสิตํ;

ยสฺมึ กโรติ กิริยํ, ตโทกาสนฺติ สทฺทิตํฯ

ยทาลปติ ตํ วตฺถุ, อามนฺตนมุทีริตํ;

สทฺเทนาภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วา ปนฯ

วินา อาลปนตฺถํ ลิงฺคตฺถาทีสุ ปฐมาทิวิภตฺตุปฺปตฺติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทเมตฺถ นิรุตฺติลกฺขณํ ทฎฺฐพฺพํ – ปจฺจตฺตวจเน ปฐมา วิภตฺติ ภวติ, อุปโยควจเน ทุติยา วิภตฺติ ภวติ, กรณวจเน ตติยา วิภตฺติ ภวติ, สมฺปทานวจเน จตุตฺถี วิภตฺติ ภวติ, นิสฺสกฺกวจเน ปญฺจมี วิภตฺติ ภวติ, สามิวจเน ฉฎฺฐี วิภตฺติ ภวติ, ภุมฺมวจเน สตฺตมี วิภตฺติ ภวติ, อามนฺตนวจเน อฎฺฐมี วิภตฺติ ภวติฯ ตตฺรุทฺทานํ –

ปจฺจตฺตมุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมมาลปนฎฺฐมํฯ

ตตฺร ปจฺจตฺตวจนํ นาม ติวิธลิงฺคววตฺถานคตานํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ ปจฺจตฺตสภาวนิทฺเทสตฺโถฯ อุปโยควจนํ นาม โย ยํ กโรติ, เตน ตทุปยุตฺตปริทีปนตฺโถฯ กรณวจนํ นาม ตชฺชาปกตนิพฺพตฺตกปริทีปนตฺโถฯ สมฺปทานวจนํ นาม ตปฺปทานปริทีปนตฺโถฯ นิสฺสกฺกวจนํ นาม ตนฺนิสฺสฎตทปคมปริทีปนตฺโถฯ สามิวจนํ นาม ตทิสฺสรปริทีปนตฺโถฯ ภุมฺมวจนํ นาม ตปฺปติฎฺฐาปริทีปนตฺโถฯ อามนฺตนวจนํ นาม ตทามนฺตนปริทีปนตฺโถฯ เอวํ ญตฺวา ปโยคานิ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพานิฯ

ภูโต, ภาวโก, ภโว, อภโว, ภาโว, อภาโว, สภาโว, สพฺภาโว, สมฺภโว, ปภโว, ปภาโว, อนุภโว, อานุภาโว, ปราภโว, วิภโว, ปาตุภาโว, อาวิภาโว, ติโรภาโว, วินาภาโว, โสตฺถิภาโว, อตฺถิภาโว, นตฺถิภาโวติ โอการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

อภิภวิตา, ปริภวิตา, อนุภวิตา, สมนุภวิตา, ภาวิตา, ปจฺจนุภวิตาติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

ภวํ, ปราภวํ, ปริภวํ, อภิภวํ, อนุภวํ, สมนุภวํ, ปจฺจนุภวํ, ปภวํ, อปฺปภวนฺติ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

ธนภูติ, สิริภูติ, โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูตีติ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

ภาวี, วิภาวี, สมฺภาวี, ปริภาวีติ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

สยมฺภู, ปภู, อภิภู, วิภู, อธิภู, ปติภู, โคตฺรภู, วตฺรภู, ปราภิภู, รูปาภิภู, สทฺทาภิภู, คนฺธาภิภู, รสาภิภู, โผฎฺฐพฺพาภิภู, ธมฺมาภิภู, สพฺพาภิภูติ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

อิมาเนตฺถ ฉพฺพิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ อุทฺทิฎฺฐานิฯ

อุการนฺตํ ปุลฺลิงฺคํตุ ภูธาตุ มยมปฺปสิทฺธํ, อญฺญธาตุมยํ ปนุการนฺตปุลฺลิงฺคํ ปสิทฺธํ ‘‘ภิกฺขุ, เหตุ’’อิติฯ เตน สทฺธึ สตฺตวิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ โหนฺติ, สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยว ปุลฺลิงฺคานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ เอตฺถ สตฺโตติ อตฺถวาจโก ภูตสทฺโทเยว นิโยคา ปุลฺลิงฺคนฺติปิ ทฎฺฐพฺโพฯ

เย ปน ‘‘โย ธมฺโม ภูโต, ยา ธมฺมชาติ ภูตา, ยํ ธมฺมชาตํ ภูต’’นฺติ เอวํ ลิงฺคตฺตเย โยชนารหตฺตา อนิยตลิงฺคา อญฺเญปิ ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺ ทาทโย สนฺทิสฺสนฺติ ปาวจนวเร, เตปิ นาโนปสคฺคนิปาตปเทหิ โยชนวเสน สทฺทรจนายํ สุขุมตฺถคฺคหเณ จ วิญฺญูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ นิยตปุลฺลิงฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสสฺสามฯ

เสยฺยถิทํ? ภูโต, ปราภูโต, สมฺภูโต, วิภูโต, ปาตุภูโต, อาวิภูโต, ติโรภูโต, วินาภูโต, ภพฺโพ, ปริภูโต, อภิภูโต, อธิภูโต, อทฺธภูโต, อนุภูโต, สมนุภูโต, ปจฺจนุภูโต, ภาวิโต, สมฺภาวิโต, วิภาวิโต, ปริภาวิโต, อนุปริภูโต, ปริภวิตพฺโพ, ปริโภตพฺโพ, ปริภวนีโย, อภิภวิตพฺโพ, อภิโภตพฺโพ, อภิภวนีโย, อธิภวิตพฺโพ, อธิโภตพฺโพ, อธิภวนีโย, อนุภวิตพฺโพ, อนุโภตพฺโพ, อนุภวนีโย, สมนุภวิตพฺโพ, สมนุโภตพฺโพ, สมนุภวนีโย, ปจฺจนุภวิตพฺโพ, ปจฺจนุโภตพฺโพ, ปจฺจนุภวนีโย, ภาเวตพฺโพ, ภาวนีโย, สมฺภาเวตพฺโพ, สมฺภาวนีโย, วิภาเวตพฺโพ, วิภาวนีโย, ปริภาเวตพฺโพ, ปริภาวนีโย, ภวมาโน, วิภวมาโน, ปริภวมาโน, อภิภวมาโน, อนุภวมาโน, สมนุภวมาโน, ปจฺจนุภวมาโน, อนุโภนฺโต, สมนุโภนฺโต, ปจฺจนุโภนฺโต, สมฺโภนฺโต, อภิสมฺโภนฺโต, ภาเวนฺโต, สมฺภาเวนฺโต, วิภาเวนฺโต , ปริภาเวนฺโต, ปริภวิยมาโน, ปริภุยฺยมาโน, อภิภวิยมาโน, อภิภูยมาโน, อนุภวิยมาโน, อนุภุยฺยมาโน, สมนุภวิยมาโน, สมนุภุยฺยมาโน, ปจฺจนุภวิยมาโน, ปจฺจนุภุยฺยมาโนติ อิมานิ นิยตปุลฺลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิฯ เอวโมการนฺตาทิวเสน ฉพฺพิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิฯ อยํ ตาว ปุลฺลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโสฯ

ภาวิกา, ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, ปริภาวนาติ อาการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

ภูมิ, ภูติ, วิภูติฯ อิการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

ภูรี, ภูตี, โภตี, วิภาวินี, ปริวิภาวินี, สมฺภาวินี, ปาตุภวนฺตี, ปาตุโภนฺตี, ปริภวนฺตี, ปริโภนฺตี, อภิภวนฺตี, อภิโภนฺตี, อธิภวนฺตี, อธิโภนฺตี, อนุภวนฺตี, อนุโภนฺตี, สมนุภวนฺตี, สมนุโภนฺตี, ปจฺจนุภวนฺตี, ปจฺจนุโภนฺตี, อภิสมฺภวนฺตี, อภิสมฺโภนฺตีติ อีการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

ภู, อภูฯ อูการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

อิมาเนตฺถ จตุพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ อุทฺทิฎฺฐานิฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ ภูธาตุมยมปฺปสิทฺธํ, อญฺญธาตุมยํ ปน อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํ ‘‘ธาตุ, เธนุ’’อิติฯ เตน สทฺธึ ปญฺจวิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ โหนฺติ, โอการนฺตสฺส วา โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว เตน สทฺธึ ฉพฺพิธานิปิ โหนฺติ, สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยวิตฺถิลิงฺคานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ เอตฺถาปิ อนิยตลิงฺคา ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทโย อิตฺถิลิงฺควเสน ยุชฺชนฺเตฯ

กถํ? ภูตา, ปราภูตา, สมฺภูตาติ สพฺพํ วิตฺถารโต คเหตพฺพํ ‘‘อนุโภนฺโต สมนุโภนฺโต’’ติอาทีนิ นว ปทานิ วชฺเชตฺวาฯ ตานิ หิ อีการนฺตวเสน โยชิตานิฯ อิมานิ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิฯ เอวํ อาการนฺตาทิวเสน จตุพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิฯ อยํ อิตฺถิลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโสฯ

ภูตํ, มหาภูตํ, ภวิตฺตํ, ภูนํ, ภวนํ, ปราภวนํ, สมฺภวนํ, วิภวนํ, ปาตุภวนํ, อาวิภวนํ, ติโรภวนํ, วินาภวนํ, โสตฺถิภวนํ, ปริภวนํ, อภิภวนํ, อธิภวนํ, อนุภวนํ, สมนุภวนํ, ปจฺจนุภวนนฺติ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคํฯ

อตฺถวิภาวิ, ธมฺมวิภาวิฯ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํฯ

โคตฺรภุ, จิตฺตสหภุ, นจิตฺตสหภุฯ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํฯ

สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยว นปุํสกลิงฺคานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ เอตฺถ สตฺตภูตรูปวาจโก ภูตสทฺโทเยว นิโยคา นปุํสกลิงฺโคติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺถาปิ อนิยตลิงฺคา ภูต ปราภูต สมฺภูตสทฺทาทโย นปุํสกลิงฺควเสน ยุชฺชนฺเตฯ

กถํ? ภูตํ, ปราภูตํ, สมฺภูตํ, วิภูตํฯ เปยฺยาโลฯ สมนุภวมานํ, ปจฺจนุภวมานํ, อนุโภนฺตํ, อนุภวนฺตํ, สมนุโภนฺตํ, สมนุภวนฺตํ, ปจฺจนุโภนฺตํ, ปจฺจนุภวนฺตํ, สมฺโภนฺตํ, สมฺภวนฺตํ, อภิสมฺโภนฺตํ, อภิสมฺภวนฺตํ, ปาตุโภนฺตํ, ปาตุภวนฺตํ, ปริโภนฺตํ, ปริภวนฺตํ, อภิโภนฺตํ, อภิภวนฺตํ, อธิโภนฺตํ, อธิภวนฺตํ, ภาเวนฺตํ, สมฺภาเวนฺตํ, วิภาเวนฺตํ, ปริภาเวนฺตํ, ปริภาวิยมานํ, ปริภุยฺยมานํ, เปยฺยาโลฯ ปจฺจนุภวิยมานํ, ปจฺจนุภุยฺยมานนฺติ อิมานิ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิฯ เอวํ นิคฺคหีตนฺตาทิวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิ ฯ อยํ นปุํสกลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโส, เอวํ ปุลฺลิงฺคาทิวเสน ลิงฺคตฺตยํ ภูธาตุมยมุทฺทิฎฺฐํฯ

เอตฺถ เม อปฺปสิทฺธาติ, เย เย สทฺทา ปกาสิตา;

เต เต ปาฬิปฺปเทเสสุ, มคฺคิตพฺพา วิภาวินาฯ

โอ, อา, พินฺทุ, อิ, อี, อุ, อู-อนฺติเม สตฺตธา ฐิตา;

เญยฺยา ปุลฺลิงฺคเภทาติ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

อา อิวณฺโณ จุวณฺโณ จ, ปญฺจ อนฺตา สรูปโต;

อิตฺถิเภทาติ วิญฺเญยฺยา, โอการนฺเตน ฉาปิ วาฯ

พินฺทุ, อิ, อุ-อิเม อนฺตา, ตโย เญยฺยา วิภาวินา;

นปุํสกปฺปเภทาติ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

อนฺตา สตฺเตว ปุลฺลิงฺเค, อิตฺถิยํ ปญฺจ วา ฉ วา;

นปุํสเก ตโย เอวํ, ทส ปญฺจหิ ฉพฺพิธาฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ภูโต’’ติอาทโย สทฺทา นิพฺพจนาภิเธยฺยกถนตฺถสาธกวจนปริยายวจนตฺถุทฺธารวเสน วุจฺจมานา ปากฎา โหนฺติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา อิเมสํ นิพฺพจนาทีนิ ยถาสมฺภวํ วกฺขาม วิญฺญูนํ ตุฎฺฐิชนนตฺถญฺเจว โสตารานมตฺเถสุ ปฎุตรพุทฺธิปฎิลาภาย จฯ ตตฺร ภูโตติ ขนฺธปาตุภาเวน ภวตีติ ภูโต, อิทํ ตาว นิพฺพจนํฯ ‘‘ภูโต’’ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน สตฺโต วุจฺจติ, อิทมภิเธยฺยกถนํฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโตฯ สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ จ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํฯ อถ วา ภูโตติ เอวํนามโก อมนุสฺสชาติโย สตฺตวิเสโส, อิทมภิเธยฺยกถนํฯ ‘‘ภูตวิชฺชา, ภูตเวชฺโช, ภูตวิคฺคหิโต’’ติ จ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํฯ ยญฺจ ปน ‘‘สตฺโต มจฺโจ ปชา’’ติอาทิกํ ตตฺถ ตตฺถ อาคตํ วจนํ, อิทํ สตฺโตติ อตฺถวาจกสฺส ภูตสทฺทสฺส ปริยายวจนํฯ ยญฺจ นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘มจฺโจติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชคุ ชนฺตุ หินฺทคุ มนุโช’’ติ อาคตํ, อิทมฺปิ ปริยายวจนเมวฯ ตานิ สพฺพานิ ปิณฺเฑตฺวา วุจฺจนฺเต –

สตฺโต มจฺโจ ชโน ภูโต, ปาโณ หินฺทคุ ปุคฺคโล;

ชนฺตุ ชีโว ชคุ ยกฺโข, ปาณี เทหี ตถาคโตฯ

สตฺตโว มาติโย โลโก, มนุโช มานโว นโร;

โปโส สรีรีติ ปุเม, ภูตมิติ นปุํสเกฯ

ปชาติ อิตฺถิยํ วุตฺโต, ลิงฺคโต, น จ อตฺถโต;

เอวํ ติลิงฺคิกา โหนฺติ, สทฺทา สตฺตาภิธานกาฯ

โย โส ชงฺฆาย อุลติ, โส สตฺโต ชงฺฆโล อิธ;

ปาณเทหาภิธาเนหิ, สตฺตนามํ ปปญฺจิตํฯ

อิมสฺมึ ปกรเณ ‘‘ปริยายวจน’’นฺติ จ ‘‘อภิธาน’’นฺติ จ ‘‘สงฺขา’’ติอาทีนิ จ เอกตฺถานิ อธิปฺเปตานิ, อตฺถุทฺธารวเสน ปน ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุสสฺสตวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติ, ตปฺปโยโค อุปริ อตฺถตฺติกวิภาเค อาวิภวิสฺสติฯ ภาวโกติ ภาเวตีติ ภาวโก, อิทํ นิพฺพจนํฯ โย ภาวนํ กโรติ, โส ภาวโกฯ อิทมภิเธยฺยกถนํฯ ‘‘ภาวโก นิปโก ธีโร’’ติ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํฯ ‘‘ภาวโก ภาวนาปสุโต ภาวนาปยุตฺโต ภาวนาสมฺปนฺโน’’ติ อิทํ ปริยายวจนํฯ อิมานิ ‘‘ภูโต ภาวโก’’ติ เทฺว ปทานิ สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวเสน วุตฺตานีติฯ อิโต ปรํ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘อิทํ นิพฺพจน’’นฺติ จ อาทีนิ อวตฺวา กตฺถจิ อตฺถสาธกวจนํ ปริยายวจนํ อตฺถุทฺธารญฺจ ยถารหํ ทสฺเสสฺสามฯ เตสุ หิ สพฺพตฺถ ทสฺสิเตสุ คนฺถวิตฺถาโร สิยา, ตสฺมา เยสมตฺโถ อุตฺตาโน, เตสมฺปิ ปทานมภิเธยฺยํ น กเถสฺสาม, นิพฺพจนมตฺตเมว เนสํ กเถสฺสามฯ เยสํ ปน คมฺภีโร อตฺโถ, เตสมภิเธยฺยํ กเถสฺสามฯ

ภวนํ ภโว, ภโว วุจฺจติ วุทฺธิฯ ภูสทฺทสฺส อตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเนปิ ทิสฺสมานตฺตา ภวนํ วฑฺฒนนฺติ กตฺวาฯ ‘‘ภโว จ รญฺโญ อภโว จ รญฺโญ’’ติ อิทํ วุทฺธิอตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อถ วา ภโวติ วุจฺจติ สสฺสตํฯ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ หิ สสฺสตวเสน ปวตฺตา ทิฎฺฐิ สสฺสตทิฎฺฐิ, ตสฺมา ภวทิฎฺฐี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ตถา ภโวติ ภวทิฎฺฐิ, ภวติ สสฺสตํ ติฎฺฐตีติ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฎฺฐิ ภวทิฎฺฐิ นามฯ ภวทิฎฺฐิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ภโวติ วุจฺจติฯ ‘‘ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถายํ ปาฬิวจนตฺโถ – เอกจฺเจ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภวทิฎฺฐิยา วา กามภวาทินา วา สพฺพภวโต วิมุตฺตึ สํสารวิสุทฺธึ กถยิํสูติฯ อถ วา ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ภโวติ อตฺเถน สมฺปตฺติปุญฺญานิ ภโวติ จ วุจฺจนฺติฯ ‘‘อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถ ปนายํ ปาฬิวจนตฺโถ – ภโวติ สมฺปตฺติ, อภโวติ วิปตฺติฯ ตถา ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉโทฯ ภโวติ ปุญฺญํ, อภโวติ ปาปํ, ตํ สพฺพํ วีติวตฺโตติฯ

สโหกาสา ขนฺธาปิ ภโวฯ ‘‘กามภโว รูปภโว’’ อิจฺเจวมาทิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถ ปน ขนฺธา ‘‘โย ปญฺญายติ, โส สรูปํ ลภตี’’ติ กตฺวา ‘‘ภวติ อวิชฺชาตณฺหาทิสมุทยา นิรนฺตรํ สมุเทตี’’ติ อตฺเถน วา ‘‘ภวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ โอกาโส ปน ‘‘ภวนฺติ ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา นามรูปธมฺมา จา’’ติ อตฺเถน ‘‘ภโว’’ติฯ อปิจ กมฺมภโวปิ ภโว, อุปปตฺติภโวปิ ภโวฯ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว ทุวิเธน อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ตตฺถ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโวฯ ตถา อุปปตฺติ เอว ภโว อุปปตฺติภโวฯ เอตฺถูปปตฺติ ภวตีติ ภโว, กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติ วุตฺโตฯ เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ภาวนลกฺขณตฺตา ภาเวตีติ ภโวฯ กึ ภาเวติ? อุปปตฺตึฯ อิติ อุปปตฺตึ ภาเวตีติ ภโวติ วุจฺจติฯ ภาเวตีติมสฺส จ นิพฺพตฺเตตีติ เหตุกตฺตุวเสนตฺโถฯ อถ วา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วจนโต ภวติ เอเตนาติ ภโวติ กมฺมภโว วุจฺจติฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฎิปาฎิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ

วุตฺตลกฺขโณ สํสาโรปิ ภโวฯ ‘‘ภเว ทุกฺขํ ภวทุกฺขํ, ภเว สํสรนฺโต’’ติ อิมาเนตสฺสตฺถสฺส สาธกานิ วจนานิฯ ตตฺร เกนฏฺเฐน สํสาโร ภโวติ กถียติ? ภวติ เอตฺถ สตฺตสมฺมุติ ขนฺธาทิปฎิปาฎิสงฺขาเต ธมฺมปุญฺชสฺมินฺติ อตฺเถน ฯ อิทํ ภวสทฺทสฺส ภาวกตฺตุกรณาธิกรณสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

เอตฺถ ภวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม –

วุทฺธิสมฺปตฺติปุญฺญานิ, ขนฺธา โสกาสสญฺญิตา;

สํสาโร สสฺสตญฺเจตํ, ภวสทฺเทน สทฺทิตํฯ

ภวตณฺหา ภวทิฎฺฐิ, อุปปตฺติภโว ตถา;

กมฺมภโว จ สพฺพนฺตํ, ภวสทฺเทน สทฺทิตํฯ

ภวตณฺหาภวทิฎฺฐิ-ทฺวยํ กตฺถจิ ปาฬิยํ;

อุตฺตรปทโลเปน, ภวสทฺเทน สทฺทิตํฯ

อภโวติ น ภโว อภโวฯ

วิปตฺติ หานิ อุจฺเฉโท, ปาปญฺเจว จตุพฺพิธา;

อิเม อภวสทฺเทน, อตฺถา วุจฺจนฺติ สาสเนฯ

ภาโวติ อชฺฌาสโย, โย ‘‘อธิปฺปาโย’’ติปิ วุจฺจติฯ ‘‘ถีนํภาโว ทุราชาโนฯ นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโตฯ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตี’’ติ เอวมาทิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ วตฺถุธมฺโมปิ ภาโวฯ ‘‘ภาวสงฺเกตสิทฺธีน’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ, จิตฺตมฺปิ ภาโวฯ ‘‘อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺทํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิญฺจี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ กฺริยาปิภาโวฯ ‘‘ภาวลกฺขณํ ภาวสตฺตมี’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ ภาโวติ สตฺตเววจนนฺติ ภณนฺติ, ธาตุ วา เอตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ อชฺฌาสโย จ วตฺถุธมฺโม จ จิตฺตญฺจ สตฺโต จาติ อิเม ภวตีติ ภาโวฯ ตถา ปน ภาเวตีติ ภาโว, กฺริยา ตุ ภวนนฺติ ภาโวฯ สา จ ภวนคมนปจนาทิวเสนาเนกวิธาฯ อปิจ ภาวรูปมฺปิ ภาโว, ยํ อิตฺถิภาโว ปุมฺภาโว อิตฺถินฺทฺริยนฺติ จ วุจฺจติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานญฺจาติ ภาโวฯ

นตฺตโนมติยา เอตํ, นิพฺพจนมุทาหฎํ;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, มตํ นิสฺสาย มาหฎํฯ

วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ ‘‘อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถิภาโว, อิตฺถีติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานญฺจาติ อิตฺถิภาโว’’ติ, ตสฺมา ปุมฺภาโวติ เอตฺถาปิ ปุมสฺส ภาโว ปุมฺภาโว, ปุมาติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานญฺจาติ ปุมฺภาโวติ นิพฺพจนํ สมธิคนฺตพฺพํฯ อิทํ ภาวสทฺทสฺส กตฺตุภาวกรณสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

อภาโวติ น ภาโวติ อภาโว, โก โส? สุญฺญตา นตฺถิตาฯ สภาโวติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, อตฺตโน ปกติ อิจฺเจวตฺโถฯ อถ วา สภาโวติ ธมฺมานํ สติ อตฺถสมฺภเว โย โกจิ สรูปํ ลภติ, ตสฺส ภาโว ลกฺขณมิติ สญฺญิโต นมนรุปฺปนกกฺขฬผุสนาทิอากาโร อิจฺเจวตฺโถฯ ‘‘สามญฺญํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มต’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ สภาโวติ สลกฺขโณ ปรมตฺถธมฺโมฯ เกนฏฺเฐน? สห ภาเวนาติ อตฺเถนฯ สพฺภาโวติ สตํ ภาโว สพฺภาโว, สปฺปุริสธมฺโม อิจฺเจวตฺโถฯ อถ วา อตฺตโน ภาโว สพฺภาโวฯ ‘‘คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ สํวิชฺชมาโน วา ภาโว สพฺภาโวฯ ‘‘เอวํ คหณสพฺภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อิทํ สภาว สพฺภาวสทฺทานํ ภาวสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

สมฺภโวติ สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวนกฺริยา, ยุตฺติ วาฯ ยุตฺติ หิ สมฺภโวติ วุจฺจติ ‘‘สมฺภโว คหณสฺส การณ’’นฺติอาทีสุฯ อถ วา สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวฯ ยโต หิ ยํ กิญฺจิ สมฺภวติ, โส สมฺภโวฯ ปภโวติ ปภวนํ ปภโว, อจฺฉินฺนตา, ปภวติ เอตสฺมาติ วา ปภโวฯ ยโต หิ ยํ กิญฺจิ ปภวติ, โส ปภโวฯ อิเม ปน สมฺภวปภวสทฺทา กตฺถจิ สมานตฺถา กตฺถจิ ภินฺนตฺถาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? สมฺภวสทฺโท หิ ภวนกฺริยมฺปิ วทติ ยุตฺติมฺปิ ปญฺญตฺติมฺปิ สมฺภวรูปมฺปิ ปจฺจยตฺถมฺปิ, ปภวสทฺโท ปน ภวนกฺริยมฺปิ วทติ นทิปฺปภวมฺปิ ปจฺจยตฺถมฺปิ, ตสฺมา ปจฺจยตฺถํ วชฺเชตฺวา ภินฺนตฺถาติ คเหตพฺพา, ปจฺจยตฺเถน ปน สมานตฺถาติ คเหตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปจฺจโย เหตุ นิทานํ การณํ สมฺภโว ปภโวติอาทิ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนโต นาน’’นฺติฯ

‘‘มูลํ เหตุ นิทานญฺจ, สมฺภโว ปภโว ตถา;

สมุฎฺฐานาหารารมฺมณํ, ปจฺจโย สมุทเยน จา’’ติ

อยมฺปิ คาถา เอตสฺสตฺถสฺส สาธิกาฯ อิทํ สมฺภวปภวสทฺทานํ ภาวาปาทานสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

เอวเมตฺถ ภาวกตฺตุกมฺมกรณาปาทานาธิกรณวเสน ฉ สาธนานิ ปกาสิตานิฯ ตานิ สมฺปทานสาธเนน สตฺตวิธานิ ภวนฺติ, ตํ ปน อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติ ‘‘ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูตี’’ติอาทินาฯ อิจฺเจวํ กิตกวเสน สพฺพถาปิ สตฺตวิธานิ สาธนานิ โหนฺติ, ยานิ ‘‘การกานี’’ติปิ วุจฺจติ, อิโต อญฺญํ สาธนํ นตฺถิฯ อิธ ปโยเคสฺวตฺเถสุ จ วิญฺญูนํ ปาฎวตฺถํ สาธนนามํ ปกาสิตํฯ ตถา หิ ทุนฺนิกฺขิตฺตสาธเนหิ ปเทหิ โยชิตา สทฺทปฺปโยคา ทุพฺโพธตฺถา โหนฺติ, สุนิกฺขิตฺตสาธเนหิ ปน ปเทหิ โยชิตา สุโพธตฺถา โหนฺติ, ตสฺมา ปโยคาสาธนมูลกา, อตฺโถ จ ปโยคมูลโกฯ ปโยคานุรูปญฺหิ อวิปรีตํ กตฺวา อตฺถํ กถนสีลา ‘‘ยาจิโตว พหุลํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, อปฺปํ อยาจิโต’’ติ เอวมาทีสุ สาธนวเสน คเหตพฺเพสุ อตฺเถสุ, อญฺเญสุ จตฺเถสุ ปฎุตรพุทฺธิโน ปณฺฑิตาเยว เอกนฺเตน ภควโต ปริยตฺติสาสนธรา นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ อิโต ปรํ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘อิทํ นาม สาธน’’นฺติ น วกฺขาม, เกวลมิธ ทสฺสิเตสุ ปโยเคสุ วิญฺญูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถญฺเจว วิวิธวิจิตฺตปาฬิคติเก วิวิธตฺถสาเร ชินวรวจเน โสตูนํ พุทฺธิวิชมฺภนตฺถญฺจ อตฺถสาธกวจนานิเยว ยถารหํ สุตฺตเคยฺยเวยฺยากรณคาถาทีสุ ตโต ตโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสามฯ

ปภาโวติ ปการโต ภวตีติ ปภาโว, โสยมานุภาโวเยวฯ ‘‘ปภาวํ เต น ปสฺสามิ, เยน ตฺวํ มิถิลํ วเช’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อนุภโวติ อนุภวนํ อนุภโว, กึ ตํ? ปริภุญฺชนํฯ อานุภาโวติ เตชุสฺสาหมนฺตปภูสตฺติโยฯ ‘‘เตชสงฺขโต อุสฺสาหมนฺตปภูสตฺติสงฺขาโต วา มหนฺโต อานุภาโว เอตสฺสาติ มหานุภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ

เตโช อุสฺสาหมนฺตา จ, ปภูสตฺตีติ ปญฺจิเม;

อานุภาวาติ วุจฺจนฺติ, ปภาวาติ จ เต วเทฯ

เตชาทิวาจกตฺตมฺหิ, อานุภาวปทสฺส ตุ;

อตฺถนิพฺพจนํ ธีโร, ยถาสมฺภวมุทฺทิเสฯ

อถ วา อานุภาโวติ อนุภวิตพฺพผลํฯ ‘‘อนุภวิตพฺพสฺส ผลสฺส มหนฺตตาย มหานุภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ปราภโวติ ปราภวนํ ปราภโว, อถ วา ปราภวตีติ ปราภโวฯ ‘‘สุวิชาโน ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ ‘‘ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ ปาฐานุรูปโต ปราภวิสฺสตีติ ปราภโวติ อนาคตกาลวเสนปิ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ปราภวนฺติ เอเตนาติ ปราภโวฯ กึ ตํ? ธมฺมเทสฺสิตาทิฯ ‘‘ปฐโม โส ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภโวติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ ภวโต วิคตตฺตา ภวโต วิคโตติ วิภโว, ภวสฺส จ ตํเหตุ วิคตตฺตา วิคโต ภโว เอตสฺมาติ วิภโวฯ วิภวนฺติ อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ อิโต อริยธนวิโลมกา กิเลสมหาโจราติปิ วิภโวฯ วิภวสทฺทสฺส นิพฺพานาภิธานตฺเต ‘‘เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโว อิจฺฉิตพฺพโก’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํฯ อิมานิ ปน นิพฺพานสฺส ปริยายวจนานิ –

นิพฺพานํ วิภโว โมกฺโข, นิโรโธ อมตํ สมํ;

สงฺขารูปสโม ทุกฺข-นิโรโธ อจฺจุต’กฺขโยฯ

วิวฎฺฎ’มกตํ อตฺถํ, สนฺติปท’มสงฺขตํ;

ปารํ ตณฺหากฺขโย ทุกฺข-กฺขโย สญฺโญชนกฺขโยฯ

โยคกฺเขโม วิราโค จ, โลกนฺโต จ ภวกฺขโย;

อปวคฺโค วิสงฺขาโร, สพฺภิ สุทฺธิ วิสุทฺธิ จฯ

วิมุตฺยา’ปจโย มุตฺติ, นิพฺพุติ อุปธิกฺขโย;

สนฺติ อสงฺขตา ธาตุ, ทิสา จ สพฺพโตปภํฯ

วินาเปตานิ นามานิ, วิเสสกปทํ อิธ;

นิพฺพานวาจกานีติ, สลฺลกฺเขยฺย สุเมธโสฯ

‘‘ตาณํ เลณ’’นฺติอาทีนิ-เปกฺขิกานิ ภวนฺติ หิ;

วิเสสกปทานนฺติ, เอตฺเถตานิ ปกาสเยฯ

ตาณํ เลณ’มรูปญฺจ, สนฺตํ สจฺจ’มนาลยํ;

สุทุทฺทสํ สรณญฺจ, ปรายณ’มนีติกํฯ

อนาสวํ ธุวํ นิจฺจํ, วิญฺญาณ’มนิทสฺสนํ;

อพฺยาปชฺชํ สิวํ เขมํ, นิปุณํ อปโลกิกํฯ

อนนฺต’มกฺขรํ ทีโป, อจฺจนฺตํ เกวลํ ปทํ;

ปณีตํ อจฺจุตญฺจาติ, พหุธาปิ วิภาวเยฯ

โคตฺรภูติ ปทสฺสตฺถํ, วทนฺเตหิ ครูหิ ตุ;

โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพาน-มิติ โคตฺตนฺติ ภาสิตํฯ

วิภโวติ วา วินาสสมฺปตฺติธนุจฺเฉททิฎฺฐิโยปิ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ วินาโส วิภวนํ อุจฺฉิชฺชนํ นสฺสนนฺติ อตฺเถน วิภโวฯ ‘‘วิภโว สพฺพธมฺมานํ, อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ สมฺปตฺติ ปน วิเสสโต ภวตีติ วิภโวฯ ‘‘รญฺโญ สิริวิภวํ ทฎฺฐุกามา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ธนํ ปน ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วิภโวฯ ‘‘อสีติโกฎิวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อิทํ ปน ปริยายวจนํ –

ธนํ สํ วิภโว ทพฺพํ, สาปเตยฺยํ ปริคฺคโห;

โอฑฺฑํ ภณฺฑํ สกํ อตฺโถ, อิจฺเจเต ธนวาจกาฯ

อุจฺเฉททิฎฺฐิ ปน วิภวติ อุจฺฉิชฺชติ ‘‘อตฺตา จ โลโก จ ปุน จุติโต อุทฺธํ น ชายตี’’ติ คหณโต วิภโวติฯ ‘‘วิภวตณฺหา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภวตณฺหาติ หิ อุจฺเฉททิฎฺฐิสหคตาย ตณฺหาย นามํฯ เอตฺถ อตฺถุทฺธาโร วุจฺจติ –

ธนนิพฺพานสมฺปตฺติ-วินาสุจฺเฉททิฎฺฐิโย;

วุตฺตา วิภวสทฺเทน, อิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

ปาตุภาโวติ ปาตุภวนํ ปาตุภาโวฯ อาวิภาโวติ อาวิภวนํ อาวิภาโว, อุภินฺนเมเตสํ ปากฎตา อิจฺเจวตฺโถฯ ติโรภาโวติ ติโรภวนํ ติโรภาโว, ปฎิจฺฉนฺนภาโวฯ วินาภาโวติ วินาภวนํ วินาภาโว, วิโยโคฯ โสตฺถิภาโวติ โสตฺถิภวนํ โสตฺถิภาโว, สุวตฺถิภาโว สุขสฺส อตฺถิตา, อตฺถโต ปน นิพฺภยตา นิรุปทฺทวตา เอวฯ อตฺถิภาโวติ อตฺถิตา วิชฺชมานตา อวิวิตฺตตาฯ นตฺถิภาโวติ นตฺถิตา อวิชฺชมานตา วิวิตฺตตา ริตฺตตา ตุจฺฉตา สุญฺญตาฯ โอการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

อภิภวตีติ อภิภวิตา, ปรํ อภิภวนฺโต โย โกจิฯ เอวํ ปริภวิตา, อนุภวตีติ อนุภวิตา, สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา อนุภวนฺโต โย โกจิฯ เอวํ สมนุภวิตาฯ ปจฺจนุภวิตา, เอตฺถ ปน ยถา ‘‘อมตสฺส ทาตาฯ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีสุ ‘‘ทาตา’’ติ ปทานํ กตฺตุวาจกานํ ‘‘อมตสฺสา’’ติอาทีหิ ปเทหิ กมฺมวาจเกหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ สทฺธึ โยชนา ทิสฺสติ, ตถา อิเมสมฺปิ ปทานํ ‘‘ปจฺจามิตฺตสฺส อภิภวิตา’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพาฯ เอวํ อญฺเญสมฺปิ เอวรูปานํ ปทานํฯ อาการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภวตีติ ภวํฯ ภวิสฺสตีติ วา ภวํ, วฑฺฒมาโน ปุคฺคโลฯ ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ, สุวิชาโน ปราภโวฯ ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อถ วา เยน สทฺธึ กเถติ, โส ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺโพ, ‘‘ภวํ กจฺจายโนฯ ภวํ อานนฺโทฯ มญฺเญ ภวํ ปตฺถยติ, รญฺโญ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทีสุฯ เอตฺถ ปน ธาตุอตฺเถ อาทโร น กาตพฺโพ, สมฺมุติอตฺเถเยวาทโร กาตพฺโพ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วจนโตฯ โวหารวิสยสฺมิญฺหิ โลกสมฺมุติ เอว ปธานา อวิลงฺฆนียาฯ ปราภวตีติ ปราภวํฯ เอวํ ปริภวํฯ อภิภวํฯ อนุภวํฯ ปภวติ ปโหติ สกฺโกตีติ ปภวํ, ปโหนฺโต โย โกจิฯ น ปภวํ อปฺปภวํ, ‘‘อปฺปภว’’นฺติ จ อิทํ ชาตเก ทิฎฺฐํ –

‘‘ฉินฺนพฺภมิว วาเตน, รุณฺโณ รุกฺขมุปาคมึ;

โสหํ อปฺปภวํ ตตฺถ, สาขํ หตฺเถหิ อคฺคหิ’’นฺติ

ตตฺถ สาธกวจนมิทํฯ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ธนภูตีติ ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติฯ สิริภูตีติ โสภาย เจว ปญฺญาปุญฺญานญฺจ อธิวจนํฯ สา อสฺส ภวตูติ สิริภูติฯ เอวํ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติฯ อิการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภาวีติ ภวนสีโล ภาวี, ภวนธมฺโม ภาวี, ภวเน สาธุการี ภาวีฯ เอวํ วิภาวีฯ สมฺภาวีฯ ปริภาวีติฯ ตตฺร วิภาวีติ อตฺถวิภาวเน สมตฺโถ ปณฺฑิโต วุจฺจติฯ เอตฺถ วิทฺวา, วิชฺชาคโต, ญาณีติอาทิ ปริยายวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ภวนฺติ จตฺร –

วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี, วิภาวี ปณฺฑิโต สุธี;

พุโธ วิสารโท วิญฺญู, โทสญฺญู วิทฺทสุ วิทูฯ

วิปสฺสี ปฎิภาณี จ, เมธาวี นิปโก กวิ;

กุสโล วิทุโร ธีมา, คติมา มุติมา จยํฯ

จกฺขุมา กณฺณวา ทพฺโพ, ธีโร ภูริ วิจกฺขโณ;

สปฺปญฺโญ พุทฺธิมา ปญฺโญ, เอวํนามา วิภาวิโนติฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

สยมฺภูติ สยเมว ภวตีติ สยมฺภูฯ โก โส? อนฺตเรน ปโรปเทสํ สามํเยว สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปฎิวิชฺฌิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต สกฺยมุนิ ภควาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฎิปุคฺคโลฯ

อหญฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีตีภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติฯ

อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภูญาเณน สห วาสนาย วิคตวิทฺธสฺตนิรวเสสกิเลโส มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอปริเมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน สยมฺภูฯ โส เอวํภูโต ขนฺธสนฺตาโน โลเก อคฺคปุคฺคโลติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ โส เอกปุคฺคโล เอตรหิ ‘‘สพฺพญฺญู, สุคโต’’ติอาทีหิ ยถาภุจฺจคุณาธิคตนาเมหิ จ ปสิทฺโธ, ‘‘โคตโม อาทิจฺจพนฺธู’’ติ โคตฺตโต จ ปสิทฺโธ, สกฺยปุตฺโต สกฺโก สกฺยมุนิ สกฺยสีโห สกฺยปุงฺคโวติ กุลโต จ ปสิทฺโธ, สุทฺโธทนิมายาเทวีสุโตติ มาตาปิติโต จ ปสิทฺโธ, สิทฺธตฺโถติ คหิตนาเมน จ ปสิทฺโธฯ ภวนฺติ จตฺร –

โย เอกปุคฺคโล อาสิ, พุทฺโธ โส วทตํ วโร;

โคตฺตโต โคตโม นาม, ตเถวาทิจฺจพนฺธุ จฯ

สกฺยกุเล ปสูตตฺตา, สกฺยปุตฺโตติ วิสฺสุโต;

สกฺโก อิติ จ อวฺหิโต, ตถา สกฺยมุนีติ จฯ

สพฺพตฺถ เสฎฺฐภาเวน, สกฺเย จ เสฎฺฐภาวโต;

สกฺยสีโหติ โส สกฺย-ปุงฺคโวติ จ สมฺมโตฯ

สุทฺโธทนีติ ปิติโต, นเภ จนฺโทว วิสฺสุโต;

มาติโตปิ จ สญฺญาโต, มายาเทวีสุโต อิติฯ

สพฺพญฺญู สุคโต พุทฺโธ, ธมฺมราชา ตถาคโต;

สมนฺตภทฺโท ภควา, ชิโน ทสพโล มุนิฯ

สตฺถา วินายโก นาโถ, มุนินฺโท โลกนายโก;

นราสโภ โลกชิโน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

เทวเทโว โลกครุ, ธมฺมสฺสามี มหามุนิ;

สมนฺตจกฺขุ ปุริส-ทมฺมสารถิ มารชิฯ

ธมฺมิสฺสโร จ อเทฺวชฺฌ-วจโน สตฺถวาหโก;

วิสุทฺธิเทโว เทวาติ-เทโว จ สมณิสฺสโรฯ

ภูริปญฺโญ’นธิวโร, นรสีโห จ จกฺขุมา;

มุนิมุนิ นรวโร, ฉฬภิญฺโญ ชเน สุโตฯ

องฺคีรโส ยติราชา, โลกพนฺธุ’มตนฺทโท;

วตฺตา ปวตฺตา สทฺธมฺม-จกฺกวตฺตี ยติสฺสโรฯ

โลกทีโป สิรีฆโน, สมณินฺโท นรุตฺตโม;

โลกตฺตยวิทู โลก-ปชฺโชโต ปุริสุตฺตโมฯ

สจฺจทโส สตปุญฺญ-ลกฺขโณ สจฺจสวฺหโย;

รวิพนฺธา’สมสโม, ปญฺจเนตฺต’คฺคปุคฺคโลฯ

สพฺพาภิภู สพฺพวิทู, สจฺจนาโม จ ปารคู;

ปุริสาติสโย สพฺพ-ทสฺสาวี นรสารถิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิติ โส, ญาโต สตฺตุตฺตโมติ จ;

ตาที วิภชฺชวาทีติ, มหาการุณิโกติ จฯ

จกฺขุภูโต ธมฺมภูโต, ญาณภูโตติ วณฺณิโต;

พฺรหฺมภูโตติ ปุริสา-ชญฺโญ อิติ จ โถมิโตฯ

โลกเชฏฺโฐ สยมฺภู จ, มเหสิ มารภญฺชโน;

อโมฆวจโน ธมฺม-กาโย มาราภิภู อิติฯ

อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

นามํ คุเณหิ นิสฺสิตํ, โก กวินฺโท กเถสฺสติฯ

ตตฺร สพฺพญฺญุ อิจฺจาทิ-นามํ สาธารณํ ภเว;

สพฺเพสานมฺปิ พุทฺธานํ, โคตโม อิติอาทิ นฯ

พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ จ, ‘‘สยมฺภู’’อิติ สาสเน;

เกจิ ‘‘พฺรหฺมา สยมฺภู’’ติ, สาสนาวจรํ น ตํฯ

‘‘พุทฺโธ ตถาคโต สตฺถา, ภควา’’ติ ปทานิ ตุ;

ฐาเนเนกสหสฺสมฺหิ, สญฺจรนฺติ อภิณฺหโสฯ

ตตฺร จาทิปทํ อนฺต-ปทญฺเจว อิมานิ ตุ;

เอกโตปิ จรนฺตีติ, วิภาเวยฺย วิสารโทฯ

วิเสสกปทานํ ตุ, อเปกฺขกปทานิ จ;

อนเปกฺขปทานีติ, ปทานิ ทุวิธา สิยุํฯ

ตถา หิ สตฺถวาโห นรวโร ฉฬภิญฺโญติ เอวํปการานิ อภิธานปทานิ วิเสสกปทาเปกฺขกานิฯ กถํ?

‘‘เอวํ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนฯ

ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ,

‘‘ฉฬภิญฺญสฺส สาสน’’นฺติ จ เอวํ วิเสสกปทาเปกฺขกานิ ภวนฺติฯ พุทฺโธ ชิโน ภควาติ เอวํปการานิ ปน โน วิเสสกาเปกฺขานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘มุนินฺโท สมณินฺโท สมณิสฺสโร ยติสฺสโร อาทิจฺจพนฺธุ รวิพนฺธูติ เอวํปการานํ อิธ วุตฺตานมภิธานานํ วิเสสตฺถาภาวโต ปุนรุตฺติโทโส อตฺถี’’ติฯ ตนฺน, อภิธานานํ อภิสงฺขรณียานภิสงฺขรณียวเสน อภิสงฺขตาภิธานานิ อนภิสงฺขตาภิธานานีติ เทฺวธา ทิสฺสนโตฯ ตถา หิ กตฺถจิ เกจิ ‘‘สกฺยสีโห’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘สกฺยเกสรี สกฺยมิคาธิโป’’ติอาทินา นานาวิวิธมภิธานมภิสงฺขโรนฺติ, ปาวจเนปิ หิ ‘‘ทฺวิทุคฺคมวรหนุตฺต’มลตฺถา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ตถา เกจิ ‘‘ธมฺมราชา’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘ธมฺมทิสมฺปตี’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ‘‘สพฺพญฺญู’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘สพฺพทสฺสาวี สพฺพทสฺสี’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ, ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘ทสสตโลจโน’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘อรวินฺทสหายพนฺธู’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ‘‘อมฺพุช’’นฺติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘นีรชํ กุญฺช’’นฺติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ปาวจเนปิ หิ ยํ ปทุมํ, ตํ ชลชํ นามาติ มนฺตฺวา ปฎิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ อริเยหิ เทสนาวิลาสวเสน วุตฺโต ‘‘ปทุมุตฺตรนามิโน’’ติ วตฺตพฺพฎฺฐาเน ‘‘ชลชุตฺตรนามิโน’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ เอวํ อภิสงฺขตาภิธานานิ ทิสฺสนฺติฯ

‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อภิธานานิ ปน อนภิสงฺขตาภิธานานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ‘‘พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ, ตถา ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควา’’ติฯ เอวํ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อภิธานานิ อนภิสงฺขตาภิธานานิฯ น หิ ตานิ อภิธานานิ เจว ‘‘สตฺถา สุคโต ชิโน’’ติอาทีนิ จ อญฺญํ กิญฺจิ อภิธานํ ปฎิจฺจ อภิสงฺขตานิ, นาปิ อญฺญานิ อภิธานานิ เอตานิ ปฎิจฺจ อภิสงฺขตานิ ทิสฺสนฺติฯ ตถา หิ ‘‘พุทฺโธ’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘พุชฺฌิตา โพเธตา โพธโก’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ น อภิสงฺขโรนฺติฯ ตถา ‘‘ภควา สตฺถา สุคโต’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ ปฎิจฺจ ‘‘สมฺปนฺนภโค อนุสาสโก สุนฺทรวจโน’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ นาภิสงฺขโรนฺติฯ เอวํ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘มุนินฺโท สมณินฺโท สมณิสฺสโร ยติสฺสโร อาทิจฺจพนฺธุ รวิพนฺธู’’ติอาทินา นเยน ปุนรุตฺติ อมฺเหหิ กตาติ ทฎฺฐพฺพาฯ เอวมญฺญตฺราปิ นโย เนตพฺโพฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘อภิสงฺขตนามญฺจ, นามญฺจานภิสงฺขตํ;

ทฺวิทุคฺคมวโร พุทฺโธ, อิติ นามํ ทฺวิธา ภเว’’ติฯ

ปภูติ ปรํ ปสยฺห ภวตีติ ปภู, อิสฺสโรฯ ‘‘อรญฺญสฺส ปภู อยํ ลุทฺทโก’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อภิภูติ อภิภวตีติ อภิภู, อสญฺญสตฺโตฯ กึ โส อภิภวิ? จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโนฯ อิติ จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโน อภิภวีติ อภิภูฯ โส จ โข นิจฺเจตนตฺตา อภิภวนกฺริยายาสติ ปุพฺเพวา’สญฺญุปฺปตฺติโต ฌานลาภิกาเล อตฺตนา อธิคตปญฺจมชฺฌานํ สญฺญาวิราควเสน ภาเวตฺวา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ อสญฺญิภเว อปฺปวตฺติกรเณน อภิภวิตุมารภิ, ตทภิภวนกิจฺจํ อิทานิ สิทฺธนฺติ อภิภวีติ อภิภูติ วุจฺจติฯ อปิจ นิจฺเจตนภาเวน อภิภวนพฺยาปาเร อสติปิ ปุพฺเพ สเจตนกาเล สพฺยาปารตฺตา สเจตนสฺส วิย นิจฺเจตนสฺสาปิ สโต ตสฺส อุปจาเรน สพฺยาปารตาวจนํ ยุชฺชเตวฯ ทิสฺสติ หิ โลเก สาสเน จ สเจตนสฺส วิย อเจตนสฺสปิ อุปจาเรน สพฺยาปารตาวจนํฯ ตํ ยถา? กูลํ ปติตุกามํ, เอวํ โลเกฯ สาสเน ปน –

‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิคฺคา วิปุลา ทุมา;

สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ จ

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหายา’’ติ จ ‘‘ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ จ อาทิฯ อภิภูสทฺทสฺส อสญฺญสตฺตาภิธานตฺเต ‘‘อภิภุํ อภิภุโต มญฺญตี’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํฯ อถ วา อภิภวตีติ อภิภู, ปเรสมภิภวิตา โย โกจิฯ วิเสสโต ปน ตถาคโตเยว อภิภูฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อภิภู นาม สหสฺโส พฺรหฺมา’’ติ วทนฺติฯ

วิภูติ วิเสสภูโตติ วิภู, ‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิภู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภูติ เหตฺถ รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา วิเสสภูโตติ อตฺโถฯ อาห จ –

‘‘ทิสฺสมาโนปิ ตาวสฺส, รูปกาโย อจินฺติโย;

อสาธารณญาณฏฺเฐ, ธมฺมกาเย กถาว กา’’ติฯ

อธิภูติ อธิภวตีติ อธิภู, อิสฺสโรฯ

‘‘ตทา มํ ตปเตเชน, สนฺตตฺโต ติทิวาธิภู;

ธาเรนฺโต พฺราหฺมณํ วณฺณํ, ภิกฺขาย มํ อุปาคมี’’ติ –

อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ปติภูติ ปติภูโตติ ปติภู, ‘‘โคณสฺส ปติภู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ โคตฺรภูติ โคตฺตสงฺขาตํ อมตมหานิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ภูโตติ โคตฺรภู, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน สิขาปฺปตฺตพลววิปสฺสนาจิตฺเตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโลฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โคตฺรภู? เยสํ ธมฺมานํ สมนนฺตรา อริยธมฺมสฺส อวกฺกนฺติ โหติ, เตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โคตฺรภู’’ติ, อิทเมเวตฺถ อตฺถสาธกํ วจนํฯ อปิจ สมโณติ โคตฺตมตฺตมนุภวมาโน กาสาวกณฺฐสมโณปิ โคตฺรภูฯ โส หิ ‘‘สมโณ’’ติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวติ วินฺทติ, น สมณธมฺเม อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺตาติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺฐา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วตฺรภูติ สกฺโกฯ โส หิ มาตาปิติภรณาทีหิ สตฺตหิ วตฺเตหิ สกฺกตฺตํ ลภิตฺวา อญฺเญ เทเว วตฺเตน อภิภวตีติ วตฺรภูฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ภูธาตุมฺหิ ลพฺภมานํ ปตฺติอตฺถมฺปิ คเหตฺวา ‘‘วตฺเตน อญฺเญ อภิภวิตฺวา เทวิสฺสริยํ ปตฺโตติ วตฺรภู’’ติ วุตฺตํ, ‘‘วตฺรนามกํ วา อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภู’’ติ จ, ‘‘วตฺรภู ชยตํปิตา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถ หิ วตฺรภูติ วตฺรนามกสฺส อสุรสฺส อภิภวิตาฯ ชยตํ ปิตาติ ชยนฺตานํ ปิตาฯ ‘‘สกฺโก อินฺโท ปุรินฺทโท’’ อิจฺจาทิ ปริยายวจนํฯ อิทํ ตุ ธาตาธิกาเร ปกาเสสฺสามฯ ปราภิภูติ ปรมภิภวตีติ ปราภิภูฯ เอวํ รูปาภิภูติอาทีสุปิฯ สพฺพาภิภูติ สพฺพมภิภวิตพฺพํ อภิภวตีติ สพฺพาภิภูฯ สพฺพาภิภูติ จ อิทํ นามํ ตถาคตสฺเสว ยุชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพญฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,

สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติฯ

อูการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ นิยตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสยํฯ

อิทานิ อนิยตลิงฺคานํ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูต สมฺภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส วุจฺจติฯ ตตฺร ภูโตติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภวีติ ภูโต, ภูโตติ ชาโต สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต, ภูโตติ วา ลทฺธสรูโป โย โกจิ สวิญฺญาณโก วา อวิญฺญาณโก วาฯ อถ วา ตถากาเรน ภวตีติ ภูโต, ภูโตติ สจฺโจ ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต โย โกจิ, เอตฺถ โย ภูตสทฺโท สจฺจตฺโถ, ตสฺส ‘‘ภูตฏฺโฐ’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํฯ ปราภูโตติ ปราภวีติ ปราภูโตฯ สุฎฺฐุ ภูโตติ สมฺภูโตฯ วิเสเสน ภูโตติ วิภูโตฯ วิสฺสุโต ภูโตติ วา วิภูโต, ‘‘วิภูตารมฺมณ’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภวีติ วา วิภูโต, วินฏฺโฐติ อตฺโถ, ‘‘รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ปากโฎ ภูโตติ ปาตุภูโตฯ อาวิ ภวตีติ อาวิภูโตฯ เอวํ ติโรภูโตฯ วินาภูโตฯ ภวิตุมนุจฺฉวิโกติ ภพฺโพฯ ปริภวิยเต โสติ ปริภูโตฯ เยน เกนจิ โย ปีฬิโต หีฬิโต วา, โส ปริภูโตฯ คมฺยมานตฺโถ ยถากามจารีฯ อภิภวิยฺยเต โสติ อภิภูโตฯ อธิภวิยเต โสติ อธิภูโตฯ เอวํ อทฺธภูโตฯ เอตฺถ อธิสทฺเทน สมานตฺโถ อทฺธสทฺโท, ‘‘จกฺขุ ภิกฺขเว อทฺธภูตํ, รูปา อทฺธภูตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อทฺธภูต’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ, ตถา ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ น เหว อนทฺธภูตํ อตฺตานํ น อทฺธภาเวตี’’ติ ปทมฺปิฯ ตตฺถ อนทฺธภูตนฺติ ทุกฺเขน อนธิภูตํฯ ทุกฺเขน อนธิภูโต นาม มนุสฺสตฺตภาโว วุจฺจติ, ตํ น อทฺธภาเวติ นาภิภวตีติ สุตฺตปทตฺโถฯ

อนุภวิยเต โสติ อนุภูโตฯ เอวํ สมนุภูโตฯ ปจฺจนุภูโตฯ ภาวิโตฯ เอตฺถ ภาวิโตติ อิมินา สมานาธิกรณํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข กสฺสป มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต’’ติอาทีสุ คุณีวาจกํ ปธานปทํ สาสเน ทฎฺฐพฺพํฯ ติตฺถิยสมเย ปน ภาวิโตติ กามคุโณ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘น ภาวิตมาสีสตี’’ติฯ ตตฺร ภาวิตา นาม ปญฺจ กามคุณา, เต น อาสีสติ น เสวตีติ สุตฺตปทตฺโถฯ สมฺภาวิยเต โสติ สมฺภาวิโตฯ เอวํ วิภาวิโตฯ ปริภาวิโตฯ อนุปริภูโตฯ มนํปริภูโตติ มนํ ปริภวิยิตฺถ โสติ มนํปริภูโตฯ เอตฺถ มนํปริภูโตติ อีสกํ อปฺปตฺตปริภวโน วุจฺจติฯ มนนฺติ หิ นิปาตปทํฯ ‘‘อติปณฺฑิเตน ปุตฺเตน, มนมฺหิ อุปกูลิโต, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนญฺจ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ มนํ นาสิโต, มนํ วุโฬฺห อโหสี’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ อตฺร มนํสทฺทสฺส กิญฺจิ ยุตฺตึ วทามฯ

มนํสทฺโท ทฺวิธา ภินฺโน, นามํ เนปาติกญฺจิติ;

สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, มนมฺหิ อุปกูลิโตติฯ

ปริภวิตพฺโพติ อญฺเญน ปริภวิตุํ สกฺกุเณยฺโยติ ปริภวิตพฺโพฯ เอวํ ปริโภตฺตพฺโพ ปริภวนีโยฯ ตพฺพปจฺจยฎฺฐาเน หิ สกฺกุเณยฺยปทโยชนา ทิสฺสติ ‘‘อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลภนียํ ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺย’’นฺติฯ อถ วา ปริภวนมรหตีติ ปริภวิตพฺโพฯ เอวํ ปริโภตฺตพฺโพ ปริภวนีโยฯ ตถา หิ ตพฺพปจฺจยฎฺฐาเน อรหติปทโยชนา ทิสฺสติ ‘‘ปริสกฺกุเณยฺยํ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพ’’นฺติฯ เอตฺถ ปน ปริโภตฺตพฺโพติ ปทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘ขตฺติโย โข มหาราช ทหโรติ น อุญฺญาตพฺโพ น ปริโภตฺตพฺโพ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ อภิอธิปุพฺพา ภูธาตุโย สมานตฺถาฯ เสสานิ ทุกานิ นยานุสาเรน เญยฺยานิฯ ภมาโนติ ภวตีติ ภมาโน, มชฺเฌ วการโลโป ทฎฺฐพฺโพฯ อตฺริทํ วตฺตพฺพํ –

‘‘กึ โส ภมาโน สจฺจโก’’, อิจฺจตฺร ปาฬิยํ ปน;

รูปํ ภวติธาตุสฺส, วโลเปเนว ทิสฺสติฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กึ โส ภมาโน สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต, โย ภควโต วาทํ อาโรเปสฺสตี’’ติฯ วิภวมาโนติ วิภวตีติ วิภวมาโนฯ เอวํ ปริภวมาโนติ อาทีสุฯ ตตฺถ ‘‘อภิสมฺโภนฺโต’’ติมสฺส กโรนฺโต นิปฺผาเทนฺโต อิจฺเจวตฺโถฯ ‘‘สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ยสฺมา ปนิมานิ ‘‘ภวมาโน’’ติอาทีนิ วิปฺปกตปจฺจตฺตวจนานิ, ตสฺมา สรมาโน โรทติ, คจฺฉนฺโต คณฺหาติ, ‘‘คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทส อจฺจุตํ อิสิ’’นฺติอาทีนิ วิย ปริปุณฺณุตฺตรกฺริยาปทานิ กตฺวา ราชา ภวมาโน สมฺปตฺติมนุภวตีติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ ‘‘สรมาโน คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนิ หิ ‘‘ยาโต คโต ปตฺโต’’ติอาทีหิ สทิสานิ น โหนฺติ, อุตฺตรกฺริยาปทาเปกฺขกานิ โหนฺติ ตฺวาปจฺจยนฺตปทานิ วิยาติฯ

ปริภวิยมาโนติ ปริภวิยเต โสติ ปริภวิยมาโนฯ เอวํ ปริภุยฺยมาโนติ อาทีสุปิฯ อิมานิปิ วิปฺปกตปจฺจตฺตวจนานิ, ตสฺมา ‘‘ราชปุริเสหิ นียมาโน โจโร เอวํ จินฺเตสี’’ติอาทีนิ วิย ปริปุณฺณุตฺตรกฺริยาปทานิ กตฺวา อญฺเญหิ ปริภวิยมาโน ตาณํ คเวสติฯ โภโค ปุคฺคเลนานุภวิยมาโน ปริกฺขยํ คจฺฉตีติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ เอวํ สพฺพตฺร อีทิเสสุ วิปฺปกตวจเนสุ โยเชตพฺพานิฯ อยํ อนิยตลิงฺคานํ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูต ปราภูต สมฺภูตสทฺทานํ นิทฺเทโสฯ อิจฺเจวํ ปุลฺลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ

อิทานิ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส วุจฺจติ – ตตฺร ภาวิกาติ ภาเวตีติ ภาวิกาฯ ยา ภาวนํ กโรติ, สา ภาวิกาฯ ภาวนาติ วฑฺฒนา พฺรูหนา ผาติกรณํ อาเสวนา พหุลีกาโรฯ วิภาวนาติ ปกาสนา สนฺทสฺสนาฯ อถ วา วิภาวนาติ อภาวนา อนฺตรธาปนาฯ สมฺภาวนาติ อุกฺกํสนา โถมนาฯ ปริภาวนาติ วาสนา, สมนฺตโต วา วฑฺฒนาฯ อาการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภูมีติ สตฺตายมานา ภวตีติ ภูมิ, อถ วา ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ เจตฺถ ถาวรา จ ชงฺคมา จาติ ภูมิฯ ภูมิ วุจฺจติ ปถวีฯ ‘‘ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติอาทีสุ ปน โลกุตฺตรมคฺโค ภูมีติ วุจฺจติฯ ยา ปนนฺธพาลมหาชเนน วิญฺญาตา ปถวี, ตสฺสิมานิ อภิธานานิ –

‘‘ปถวี เมทนี ภูมิ, ภูรี ภู ปุถุวี มหี;

ฉมา วสุมตี อุพฺพี, อวนี กุ วสุนฺธรา;

ชคตี ขิติ วสุธา, ธรณี โค ธรา’’อิติฯ

อตฺร ภู กุ โคสทฺทา ปถวีปทตฺเถ วตฺตนฺตีติ กุตฺร ทิฎฺฐปุพฺพาติ เจ?

วิทฺวา ภูปาล กุมุท-โครกฺขาทิปเทสุ เว;

ภู กุ โคอิติ ปถวี, วุจฺจตีติ วิภาวเยฯ

ภูตีติ ภวนํ ภูติฯ วิภูตีติ วินาโส, วิเสสโต ภวนํ วา, อถ วา วิเสสโต ภวนฺติ สตฺตา เอตายาติ วิภูติ, สมฺปตฺติเยว, ‘‘รญฺโญ วิภูติฯ ปิหนียา วิภูติโย’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อิการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภูรีติ ปถวีฯ สา หิ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูรีติ วุจฺจติ, ภวติ วา ปญฺญายติ วฑฺฒติ จาติ ภูรี, อถ วา ภูตาภูตา ตนฺนิสฺสิตา สตฺตา รมนฺติ เอตฺถาติ ภูรีฯ ปถวีนิสฺสิตา หิ สตฺตา ปถวิยํเยว รมนฺติ, ตสฺมา สา อิมินาปิ อตฺเถน ภูรีติ วุจฺจติฯ ภูรีสทฺทสฺส ปถวีวจเน ‘‘ภูริปญฺโญ’’ติ อตฺถสาธกํ วจนํฯ อปิจ ภูรี วิยาติ ภูรี, ปญฺญา, ภูรีติ ปถวีสมาย วิตฺถตาย ปญฺญาย นามํ, ‘‘โยคา เว ชายตี ภูรี, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ เอตฺถ อฎฺฐกถาวจนํ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ อถ วา ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรี, ปญฺญาเยตํ นามํ, ‘‘ภูรี เมธา ปริณายิกา’’ติ เอตฺถ อฎฺฐกถาวจนํ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ อถ วา ปญฺญาเยว ราคาทโย ธมฺเม อภิภวตีติ ภูรี, ราคาทิอรโย อภิภวตีติปิ ภูรีฯ ตถา หิ ปฎิสมฺภิทามคฺเค อายสฺมตา สาริปุตฺเตน วุตฺตํ ‘‘ราคํ อภิภูยตีติ ภูรี, ปญฺญาฯ โทสํ โมหํ…เป.… ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทตีติ ภูรี, ปญฺญาฯ โทโสฯ โมโห…เป.… สพฺเพ ภวคามิโน กมฺมา อริ, ตํ อรึ มทฺทตีติ ภูรี, ปญฺญา’’ฯ เอตฺถ ปน ‘‘โคตฺรภู’’ติ ปทมิว ‘‘อริภู’’ติ วตฺตพฺเพปิ ภูสทฺทํ ปุพฺพนิปาตํ กตฺวา สนฺธิวเสน ภูรีติ ปทมุจฺจาริตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อปิจ อีทิเสสุ นามิกปเทสุ วินาปิ อุปสคฺเคน อภิภวนาทิอตฺถา ลพฺภนฺติเยว, นาขฺยาติกปเทสูติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิทํ ปน ปญฺญาย ปริยายวจนํ –

ปญฺญา ปชานนา จินฺตา, วิจโย อุปลกฺขณา;

ปวิจโย จ ปณฺฑิจฺจํ, ธมฺมวิจยเมว จฯ

สลฺลกฺขณา จ โกสลฺลํ, ภูรี ปจฺจุปลกฺขณา;

เนปุญฺญญฺเจว เวภพฺยา, เมธา จุปปริกฺขกาฯ

สมฺปชญฺญญฺจ ปริณา-ยิกา เจว วิปสฺสนา;

ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ, อโมโห สมฺมาทิฎฺฐิ จ;

ปโตโท จาภิธมฺมสฺมา, อิมานิ คหิตานิ เมฯ

ญาณํ ปญฺญาณมุมฺมงฺโค, สตฺโถ โสโต จ ทิฎฺฐิ จ;

มนฺตา โพโธ พุทฺธิ พุทฺธํ, ปฎิภานญฺจ โพธิติฯ

ธมฺโม วิชฺชา คติ โมนํ, เนปกฺกํ โค มตี มุติ;

วีมํสา โยนิ โธนา จ, ปณฺฑา ปณฺฑิจฺจยมฺปิ จ;

เวโท ปณฺฑิติยญฺเจว, จิกิจฺฉา มิริยาปิ จฯ

‘‘โสโต โพธี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ญาณนามทฺวยํ อิทํ;

พุทฺธปจฺเจกสมฺพุทฺธ-สาวกานมฺปิ รูหติฯ

‘‘อภิสมฺโพธิ สมฺโพธิ’’, อิติ นามทฺวยํ ปน;

ปจฺเจกพุทฺธสพฺพญฺญุ-พุทฺธานํเยว รูหติฯ

อภิสมฺโพธิสงฺขาตา, ปรโมปปทา ปน;

ญาณปณฺณตฺติ สพฺพญฺญุ-สมฺพุทฺธสฺเสว รูหติฯ

สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตา, อนุตฺตรปทาทิกา;

พุทฺธา วา ญาณปณฺณตฺติ, สพฺพญฺญุสฺเสว รูหติฯ

‘‘สพฺพญฺญุตา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ญาณํ สพฺพญฺญุโนว ตํ;

ยุชฺชเต อวเสสา ตุ, ญาณปญฺญตฺติ สพฺพคาฯ

ญาณภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ธมฺมจกฺขาทิกํ ปน;

ปโยชนนฺตราภาวา, นาตฺร สนฺทสฺสิตํ มยาติฯ

ภูตีติ ภูตสฺส ภริยาฯ ยถา หิ เปตสฺส ภริยา ‘‘เปตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ภูตสฺส ภริยา ‘‘ภูตี’’ติ วุจฺจติฯ โภตีติ ยาย สทฺธึ กเถนฺเตน สา อิตฺถี ‘‘โภตี’’ อิติ วตฺตพฺพา, ตสฺมา อิมินา ปเทน อิตฺถี โวหริยตีติ จ ทฎฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ปุริเสน สทฺธึ กเถนฺเตน ปุริโส ‘‘ภวํ’’ อิติ โวหริยติ, เอวเมว อิตฺถิยา สทฺธึ กเถนฺเตน อิตฺถี ‘‘โภตี’’อิติ โวหริยติฯ ‘‘กุโต นุ ภวํ ภารทฺวาโช, อิเม อาเนสิ ทารเก’’ติ, ‘‘อหํ โภตึ อุปฎฺฐิสฺสํ, มา โภตี กุปิตา อหู’’ติ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อถ วา อิเธกจฺโจ สตฺโต อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม, โส ‘‘โภตี’’อิติ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา อิมินา ปเทน อิตฺถีปิ อิตฺถิลิงฺเคน ลทฺธนามา อนิตฺถีปิ โวหริยตีติ จ ทฎฺฐพฺพาฯ ตถา หิ เทวปุตฺโตปิ ‘‘เทวตา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริตพฺพตฺตา เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี’’อิติ โวหริโต, ปเคว เทวธีตาฯ ตถา หิ ‘‘โภตี จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติ เอตฺถ ปน เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี’’อิติ อิตฺถิ ลิงฺคโวหาโร กโตฯ อตฺรายํ สุตฺตปทตฺโถ ‘‘ยทิ โส กุหโก ธนตฺถิโก ตาปโส น ชานาติ, โภตี เทวตา ปน ชานาติ กิ’’นฺติฯ อปิจ –

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต;

กโรมิ เต ตํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติ –

มฎฺฐกุณฺฑลีวตฺถุสฺมึ ปุลฺลิงฺคยกฺขสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺถกาโม’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน อิตฺถิลิงฺคญฺจ เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘หิตกามา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ปุริสภูโต มฎฺฐกุณฺฑลี โวหริโตฯ อญฺญตฺราปิ เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา เทวปุตฺโต อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริโต –

‘‘น ตฺวํ พาเล วิชานาสิ, ยถา อรหตํ วโจ’’ติ;

‘‘อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’’ติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพล’’นฺติ เอตฺถ จ อิตฺถีเยว อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริตา, ตสฺมา กตฺถจิ อิตฺถิปุริสปทตฺถสงฺขาตํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคมตฺตเมวาเปกฺขิตฺวา โภตี เทวตา, โภตี สิลา, โภตี ชมฺพู, โภตึ เทวตนฺติอาทีหิ สทฺธึ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ กตฺถจิ ปน ลิงฺคญฺจ อตฺถญฺจ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี อิตฺถี, โภตึ เทว’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ วิภาวินีติ วิภาเวตีติ วิภาวินีฯ เอวํ ปริภาวินีติอาทีสุปิฯ อีการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภูติ สตฺตายมานา ภวตีติ ภูฯ อถ วา ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ เจตฺถ สตฺตสงฺขาราติ ภูฯ ภู วุจฺจติ ปถวีฯ อภูติ วฑฺฒิวิรหิตา กถา, น ภูตปุพฺพาติ วา อภู, อภูตปุพฺพา กถาฯ น ภูตาติ วา อภู, อภูตา กถาฯ ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ อิทเมเตสมตฺถานํ สาธกํ วจนํฯ อูการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ นิยติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสยํฯ

อนิยตลิงฺคานํ ปน นิยติตฺถิลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ

อิทานิ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทโส วุจฺจติ – ตตฺร ภูตนฺ ติ จตุพฺพิธํ ปถวีธาตุอาทิกํ มหาภูตรูปํฯ ตญฺหิ อญฺเญสํ นิสฺสยภาเวน ภวตีติ ภูตํ, ภวติ วา ตสฺมึ ตทธีนวุตฺติตาย อุปาทารูปนฺติ ภูตํฯ อถ วา ภูตนฺติ สตฺโต ภูตนามโก วาฯ ภูตนฺติ หิ นปุํสกวเสน สกโล สตฺโต เอวํนามโก จ ยกฺขาทิโก วุจฺจติฯ ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนาฯ ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา ฐานา อปกฺกมี’’ติ เอวมาทีสุ นปุํสกปฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ คาตาพนฺธสุขตฺถํ ลิงฺควิปลฺลาโสติ เจ? ตนฺน, ‘‘ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ, เนว เตสํ ตสฺส อนฺโต, น พหิ ฐานํ อุปลพฺภตี’’ติ จุณฺณิยปทรจนายมฺปิ ภูตสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตทสฺสนโตติ อวคนฺตพฺพํฯ มหาภูตนฺ ติ วุตฺตปฺปการํ จตุพฺพิธํ มหาภูตรูปํฯ ตสฺส มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพาฯ กถํ? มหนฺตํ ภูตนฺติ มหาภูตํ, มายาการสงฺขาเตน มหาภูเตน สมนฺติปิ มหาภูตํ, ยกฺขาทีหิ มหาภูเตหิ สมนฺติปิ มหาภูตํ, มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทิปจฺจเยหิ ภูตํ ปวตฺตนฺติปิ มหาภูตํ, มหาวิการภูตนฺติปิ มหาภูตํฯ เอวํ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพาฯ อตฺริทํ สุฎฺฐุปลกฺขิตพฺพํ –

ปุนฺนปุํสกลิงฺโค จ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติ;

ปณฺณตฺติยํ คุเณ เจว, คุเณเยวิตฺถิลิงฺคโกฯ

ภูต สมฺภูตสทฺทาทิ-นเย ปณฺณตฺติวาจกา;

โยเชตพฺพา ติลิงฺเค เต, อิติ เญ ยฺยํ วิเสสโตฯ

‘‘ภูโต ติฎฺฐติ, ภูตานิ, ติฎฺฐนฺติ, สมโณ อยํ;

อิทานิ ภูโต, จิตฺตานิ, ภูตานิ วิมลานิ ตุฯ

วญฺฌา ภูตา วธู เอสา’’, อิจฺจุทาหรณานิเม;

วุตฺตานิ สุฎฺฐุ ลกฺเขยฺย, สาสนตฺถคเวสโกฯ

ภวิตฺตนฺติ วฑฺฒิตฎฺฐานํฯ ตญฺหิ ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ ภวิตฺตนฺติ วุจฺจติ, ‘‘ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เม, อิติ ปงฺเก อวสฺสยิ’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ

‘‘ภวิตฺตํ’’ อิติ ‘‘ภาวิตฺต’’-นฺติ จ ปาโฐ ทฺวิธา มยา;

รสฺสตฺตทีฆภาเวน, ทิฏฺโฐ ภคฺควชาตเกฯ

ภูนนฺติ ภวนํ ภูนํ วทฺธิฯ ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺสา’’ติ, ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ

ภวนนฺติ ภวนกฺริยาฯ อถ วา ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถ สตฺตา ปุตฺตธีตาหิ นานาสมฺปตฺตีหิ จาติ ภวนํ วุจฺจติ เคโห, ‘‘เปตฺติกํ ภวนํ มมา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ‘‘เคโห ฆรญฺจ อาวาโส, ภวนญฺจ นิเกตน’’นฺติ อิทํ ปริยายวจนํฯ ปราภวนนฺติ อวทฺธิมาปชฺชนํฯ สมฺภวนนฺติ สุฎฺฐุ ภวนํฯ วิภวนนฺติ อุจฺเฉโท วินาโส วาฯ ปาตุภวนนฺติ ปากฎตา สรูปลาโภ อิจฺเจวตฺโถฯ อาวิภวนนฺติ ปจฺจกฺขภาโวฯ ติโรภวนนฺติ ปฎิจฺฉนฺนภาโวฯ วินาภวนนฺติ วินาภาโวฯ โสตฺถิภวนนฺติ สุวตฺถิตาฯ ปริภวนนฺติ ปีฬนา หีฬนา วาฯ อภิภวนนฺติ วิธมนํฯ อธิภวนนฺติ อชฺโฌตฺถรณํ ฯ อนุภวนนฺติ ปริภุญฺชนํฯ สมนุภวนนฺติ สุฎฺฐุ ปริภุญฺชนํฯ ปจฺจนุภวนนฺติ อธิปติภาเวนปิ สุฎฺฐุ ปริภุญฺชนํฯ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ

อตฺถวิภาวีติ อตฺถสฺส วิภาวนสีลํ จิตฺตํ วา ญาณํ วา กุลํ วา อตฺถวิภาวิฯ เอวํ ธมฺมวิภาวิฯ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ

โคตฺรภูติ ปญฺญตฺตารมฺมณํ มหคฺคตารมฺมณํ วา โคตฺรภุจิตฺตํฯ ตญฺหิ กามาวจรโคตฺตมภิภวติ, มหคฺคตโคตฺตญฺจ ภาเวติ นิพฺพตฺเตตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ โคตฺรภูติ นิพฺพานารมฺมณํ มคฺควีถิยํ ปวตฺตํ โคตฺรภุญาณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปวตฺตํ โคตฺรภุญาณํฯ เตสุ หิ ปฐมํ ปุถุชฺชนโคตฺตมภิภวติ, อริยโคตฺตญฺจ ภาเวติ, โคตฺตาภิธานา จ นิพฺพานโต อารมฺมณกรณวเสน ภวตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, ทุติยํ ปน สงฺขารารมฺมณมฺปิ สมานํ อาเสวนปจฺจยภาเวน สสมฺปยุตฺตานิ ผลจิตฺตานิ โคตฺตาภิธาเน นิพฺพานมฺหิ ภาเวตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติฯ อิทํ ปาฬิววตฺถานํ –

‘‘โคตฺรภุ’’อิติ รสฺสตฺต-วเสน กถิตํ ปทํ;

นปุํสกนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ญาณจิตฺตาทิเปกฺขกํฯ

‘‘โคตฺรภู’’อิติ ทีฆตฺต-วเสน กถิตํ ปน;

ปุลฺลิงฺคมิติ วิญฺเญยฺยํ, ปุคฺคลาทิกเปกฺขกํฯ

ทีฆภาเวน วุตฺตํ ตุ, นปุํสกนฺติ โน วเท;

พินฺทุวนฺตี’ตเร เภทา, ตโย อิติ หิ ภาสิตาฯ

อีการนฺตา จ อูทนฺตา, รสฺสตฺตํ ยนฺติ สาสเน;

นปุํสกตฺตํ ปตฺวาน, สหภุ สีฆยายิติฯ

จิตฺเตน สห ภวตีติ จิตฺตสหภุ, จิตฺเตน สห น ภวตีติ นจิตฺตสหภุ, รูปํฯ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ นิยตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสยํฯ

อนิยตลิงฺคานํ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ อิจฺเจวํ นปุํสกลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ลิงฺคตฺตยนิทฺเทโส สมตฺโตฯ

อุลฺลิงฺคเนน วิวิเธน นเยน วุตฺตํ,

ภูธาตุสทฺทมยลิงฺคติกํ ยเทตํ;

อาลิงฺคิยํ ปิยตรญฺจ สุตํ สุลิงฺคํ,

โปโส กเร มนสิ ลิงฺควิทุตฺตมิจฺฉํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภูธาตุมยานํ ติวิธลิงฺคิกานํ นามิกรูปานํ วิภาโค

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

๕. โอการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

ภู ธาตุโต ปวตฺตานํ, นามิกานมิโต ปรํ;

นามมาลํ ปกาสิสฺสํ, นามมาลนฺตรมฺปิ จฯ

วิปฺปกิณฺณกถา เอตฺถ, เอวํ วุตฺเต น เหสฺสติ;

ปเภโท นามมาลานํ, ปริปุณฺโณว เหหิติฯ

ปุพฺพาจริยสีหานํ, ตสฺมา อิธ มตํ สุตํ;

ปุเรจรํ กริตฺวาน, วกฺขามิ สวินิจฺฉยํฯ

ปุริโส, ปุริสาฯ ปุริสํ, ปุริเสฯ ปุริเสน, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ ปุริสสฺส, ปุริสานํฯ ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ ปุริสสฺส, ปุริสานํฯ ปุริเส, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุฯ โภ ปุริส, ภวนฺโต ปุริสาฯ

อยมายสฺมตา มหากจฺจาเนน ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน กตสฺมา นิรุตฺติปิฎกโต อุทฺธริโต ปุริสอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลานโยฯ ตตฺร ปุริสวจนเอกวจนปุถุวจเนสุ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ปุริโส ติฎฺฐติ, ปุริสา ติฎฺฐนฺติฯ ตตฺร ปุริโสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติ, ปุริสาติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสติฯ ตตฺร ปุริสนฺติ ปุริสวจเน เอกวจเน อุปโยควจนํ ภวติ, ปุริเสติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อุปโยควจนํ ภวติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสภิ กตํฯ ตตฺร ปุริเสนาติ ปุริสวจเน เอกวจเน กรณวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน กรณวจนํ ภวติฯ

ปุริสสฺส ทียเต, ปุริสานํ ทียเตฯ ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติฯ

ปุริสา นิสฺสฎํ, ปุริสสฺมา นิสฺสฎํ, ปุริสมฺหา นิสฺสฎํ, ปุริเสหิ นิสฺสฎํ, ปุริเสภิ นิสฺสฎํฯ ตตฺร ปุริสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติฯ ปุริสสฺมาติ…เป.… ปุริสมฺหาติ ปุริสวจเน เอกวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติฯ

ปุริสสฺส ปริคฺคโห, ปุริสานํ ปริคฺคโหฯ ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สามิวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สามิวจนํ ภวติฯ

ปุริเส ปติฎฺฐิตํ, ปุริสสฺมึ ปติฎฺฐิตํ, ปุริสมฺหิ ปติฎฺฐิตํ, ปุริเสสุ ปติฎฺฐิตํฯ ตตฺร ปุริเสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ภุมฺมวจนํ ภวติ, ปุริสสฺมินฺติ…เป.… ปุริสมฺหีติ…เป.… ปุริเสสูติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ภุมฺมวจนํ ภวติฯ

โภ ปุริส ติฎฺฐ, ภวนฺโต ปุริสา ติฎฺฐถฯ ตตฺร โภ ปุริสอิติ ปุริสวจเน เอกวจเน อาลปนํ ภวติ, ภวนฺโต ปุริสาอิติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อาลปนํ ภวตีติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ นโย วิตฺถาเรตพฺโพฯ

ยมกมหาเถเรน กตาย ปน จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ตาทิโส นโย นิรุตฺติปิฎเก นตฺถิ, ตถาปิ พหูนมาลปนวิสเย ‘‘โภ ยกฺขา’’อิติอาทีนํ อาลปนพหุวจนานํ ชาตกฎฺฐกถาที สุ ทิสฺสนโต ปสตฺถตโรว โหติ วิญฺญูนํ ปมาณญฺจ, ตสฺมา อิมินา ยมกมหาเถรมเตนปิ ‘‘ปุริโส ปุริสา ปุริส’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อามนฺตเน ‘‘โภ ปุริส, โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสา’’ติ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

ตตฺถ ปุริโสติ ปฐมาย เอกวจนํฯ ปุริสาติ พหุวจนํฯ ปุริสนฺติ ทุติยาย เอกวจนํฯ ปุริเสติ พหุวจนํฯ ปุริเสนาติ ตติยาย เอกวจนํฯ ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ เทฺว พหุวจนานิฯ ปุริสสฺสาติ จตุตฺถิยา เอกวจนํฯ ปุริสานนฺติ พหุวจนํฯ ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหาติ ตีณิ ปญฺจมิยา เอกวจนานิฯ ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ เทฺว พหุวจนานิฯ ปุริสสฺสาติ ฉฎฺฐิยา เอกวจนํฯ ปุริสานนฺติ พหุวจนํฯ ปุริเส, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหีติ ตีณิ สตฺตมิยา เอกวจนานิฯ ปุริเสสูติ พหุวจนํฯ โภ ปุริสาติ อฎฺฐมิยา เอกวจนํฯ โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสาติ เทฺว พหุวจนานิฯ

กิญฺจาเปเตสุ ‘‘ปุริสา’’ติ อิทํ ปฐมาปญฺจมีอฎฺฐมีนํ, ‘‘ปุริเส’’ติ อิทํ ทุติยาสตฺตมีนํ, ‘‘ปุริเสหิ, ปุริเสภี’’ติ ตติยาปญฺจมีนํ, ‘‘ปุริสาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ เอกสทิสํ, ตถาปิ อตฺถวเสน อสงฺกรภาโว เวทิตพฺโพฯ กถํ? ‘‘ปุริโส ติฎฺฐติ, ปุริสา ติฎฺฐนฺติฯ ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสตี’’ติอาทินาฯ

ตตฺถ จ โภติ อามนฺตนตฺเถ นิปาโตฯ โส น เกวลํ เอกวจนํเยว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโตฯ ‘‘ภวนฺโต’’ติทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘‘ปุริสา’’ติ ปุน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิติ ยมกมหาเถเรน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ภิชฺชติฯ อตฺริมานิ นิทสฺสนปทานิ – ‘‘อปิ นุ โข สปริคฺคหานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปริคฺคเหน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํสนฺทติ สเมตีติ, โน หิทํ โภ โคตมฯ อจฺฉริยํ โภ อานนฺท, อพฺภุตํ โภ อานนฺท, เอหิ โภ สมณ, โภ ปพฺพชิต’’อิจฺจาทิปาฬิโต อฎฺฐกถาโต จ โภสทฺทสฺส เอกวจนปฺปโยเค ปวตฺตินิทสฺสนํ, ‘‘เตน หิ โภ มมปิ สุณาถฯ ยถา มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ, นาหํ โภ สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทามิ, ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํฯ โภ ยกฺขา อหํ อิมํ ตุมฺหากํ ภาเชตฺวา ทเทยฺยํฯ อปริสุทฺโธ ปนมฺหิ, โภ ธุตฺตา ตุมฺหากํ กฺริยา มยฺหํ น รุจฺจติฯ โส เต ปุริเส อาห โภ ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รญฺโญ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา’’ติ อิจฺจาทิ ปน ปาฬิโต อฎฺฐกถาโต จ โภสทฺทสฺส พหุวจนปฺปโยเค ปวตฺตินิทสฺสนํฯ กจฺจายนปฺปกรเณ ปน ‘‘โภ ปุริส, โภ ปุริสา’’ติ ปททฺวยํ อาลปเนกวจนวเสน วุตฺตํฯ ตํ ยถา อาคเมหิ น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

เกจิ ปน อทูรฎฺฐสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉนฺติ, ทูรฎฺฐสฺสาลปเน ปน ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉนฺติฯ อทูรฎฺฐานํ ทูรฎฺฐานญฺจ ปุริสานํ อิตฺถีนญฺจ อาลปเน น กิญฺจิ วทนฺติฯ ตถา อทูรฎฺฐาย ทูรฎฺฐาย จ อิตฺถิยา อาลปเน เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘อทูรฎฺฐานํ ทูรฎฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปเน กถํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ อทฺธา เต เอวํ ปุฎฺฐา อุตฺตริ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ เอวมฺปิ เต เจ วเทยฺยุํ ‘‘ภวนฺโต ปุริสาติ อิมินาว อทูรฎฺฐานํ ทูรฎฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวตี’’ติฯ ตทา เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ ภวนฺโต ปุริสา’’ติ อิมินา อเทฺวชฺเฌน วจเนน อทูรฎฺฐานํ ทูรฎฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวติ, เอวํ สนฺเต ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสปเทนปิ ทูรฎฺฐสฺส จ ปุริสสฺสาลปนํ วตฺตพฺพํ, เอวํ อวตฺวา กิมตฺถํ อทูรฎฺฐสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉถ, กิมตฺถญฺจ ทูรฎฺฐสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉถฯ

นนุ ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา, ตคฺฆ สุคต โพชฺฌงฺคา’’ติอาทีสุ อาลปนปทภูตํ ‘‘ภควา’’อิติ ทีฆปทํ สมีเป ฐิตกาเลปิ ทูเร ฐิตกาเลปิ พุทฺธสฺสาลปนปทํ ภวิตุมรหเตว, ตถา อาลปนปทภูตํ ‘‘สุคต’’อิติ รสฺสปทมฺปิฯ ยสฺมา ปเนเตสุ ‘‘ภควา’’ติ อาลปนปทสฺส น กตฺถจิปิ รสฺสตฺตํ ทิสฺสติ, ‘‘สุคตา’’ติ อาลปนปทสฺส จ น กตฺถจิปิ ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสมตฺตาเภทํ อจินฺเตตฺวา ‘‘ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน วุตฺตปทํ ปกติสฺสรวเสน สมีเป ฐิตสฺส ปุริสสฺส อามนฺตนกาเล อทูรฎฺฐสฺสาลปนปทํ ภวติ, อายตสฺสรวเสน ทูเร ฐิตปุริสสฺส อามนฺตนกาเล ทูรฎฺฐสฺสาลปนปทํ ภวตีติ คเหตพฺพํฯ ตถา ‘‘ภวนฺโต ปุริสา, โภ ยกฺขา, โภ ธุตฺตา’’ติอาทีนิ ทีฆวเสน วุตฺตานิ อาลปนพหุวจนปทานิปิ ปกติสฺสรวเสน สมีเป ฐิตปุริสานํ อามนฺตนกาเล อทูรฎฺฐานมาลปนปทานิ ภวนฺติ, อายตสฺสรวเสน ทูเร ฐิตปุริสาทีนํ อามนฺตนกาเล ทูรฎฺฐานมาลปนปทานิ ภวนฺตีติ คเหตพฺพานิฯ ตถา หิ พฺราหฺมณา กตฺถจิ กตฺถจิ รสฺสฎฺฐาเนปิ ทีฆฎฺฐาเนปิ อายเตน สเรน มชฺฌิมายเตน สเรน อจฺจายเตน จ สเรน เวทํ ปฐนฺติ ลิขิตุมสกฺกุเณยฺเยน คีตสฺสเรน วิยฯ อิติ สพฺพกฺขเรสุปิ อายเตน สเรนุจฺจารณํ ลพฺภเตว ลิขิตุมสกฺกุเณยฺยํ, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา ‘‘โภ ปุริส’’อิติ วจเนน ทูรฎฺฐสฺส จ อทูรฎฺฐสฺส จ ปุริสสฺสาลปนํ ภวติ, ‘‘โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสา’’ติ อิเมหิ วจเนหิปิ ทูรฎฺฐานญฺจ อทูรฎฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิติ ทูรฎฺฐสฺส อทูรฎฺฐานญฺจ อายเตน สเรน อามนฺตนเมว ปมาณํ, น ทีฆรสฺสมตฺตาวิเสโส, ตสฺมา ‘‘โภ สตฺถ, โภ ราช, โภ คจฺฉ, โภ มุนิ, โภ ทณฺฑิ, โภ ภิกฺขุ, โภ สยมฺภุ, โภติ กญฺเญ, โภติ ปตฺติ, โภติ อิตฺถิ, โภติ ยาคุ, โภติ วธุ, โภ กุล, โภ อฎฺฐิ, โภ จกฺขุ’’อิจฺเจวมาทีหิ ปเทหิ อทูรฎฺฐสฺสาลปนญฺจ ทูรฎฺฐสฺสาลปนญฺจ ภวติฯ ‘‘ภวนฺโต สตฺถา, สตฺถาโร, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโย’’ติ เอวมาทีหิปิ ปเทหิ อทูรฎฺฐานญฺจาลปนํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฎฺฐานํ –

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, รญฺโญ ปุตฺตํ อทสฺสยุํ;

ปุตฺโต จ ปิตรํ ทิสฺวา, ทูรโตวชฺฌภาสถฯ

อาคจฺฉุ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา,

กาสาวิยา หนฺตุ มมํ ชนินฺท;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ,

อปราโธ โก นฺวิธ มมชฺช อตฺถิฯ

เอวํ สทฺธมฺมราเชน, โวหารกุสเลน เว;

สุเทสิเต โสมนสฺส-ชาตเก สพฺพทสฺสินาฯ

ทูรฎฺฐาเนปิ รสฺสตฺตํ, ‘‘ชนินฺท’’อิติ ทิสฺสติ;

น กตฺถจิปิ ทีฆตฺตํ, อิติ นีติ มยา มตาฯ

อิทมฺเปตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘กุโต นุ โภ อิทมายาตํ ‘ทูรฎฺฐสฺสาลปนํ อทูรฎฺฐสฺสาลปนมิ’ติ’’? สทฺทสตฺถโตฯ สทฺทสตฺถํ นาม น สพฺพโส พุทฺธวจนสฺโสปการกํ, เอกเทเสน ปน โหติฯ

อิมสฺมึ ปกรเณ ‘‘พหุวจน’’นฺติ วา ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วา ‘‘อเนกวจน’’นฺติ วา อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานํ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ‘‘พหุวจน’’นฺติ วา ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วา ‘‘อเนกวจน’’นฺติ วา โวหาโร กาตพฺโพ, ปุถุวจนํ อเนกวจนนฺติ จ อิทํ สาสเน นิรุตฺตญฺญูนํ โวหาโร, อิตรํ สทฺทสตฺถวิทูนํฯ

กสฺมา ปน อิมสฺมึ ปกรเณ ทฺวิวจนํ น วุตฺตนฺติ? ยสฺมา พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา น วุตฺตนฺติฯ นนุ พุทฺธวจเน วจนตฺตยํ อตฺถิ, ตถา หิ ‘‘อายสฺมา’’ติ อิทํ เอกวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ ทฺวิวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ อิทํ พหุวจนนฺติ? ตนฺน, ยทิ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ วจนํ ทฺวิวจนํ ภเวยฺย, ‘‘ปุริโส ปุริสา’’ติอาทีสุ กตรํ ทฺวิวจนนฺติ วเทยฺยาถ, ตสฺมา พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถิฯ เตเนว หิ สิ โย อํ โย นา หีติอาทินา เอกวจนพหุวจนาเนว ทสฺสิตานีติฯ

นนุ จ โภ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช อุโปสโถ ปนฺนรโสฯ ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อญฺญมญฺญํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ ปาฬิยํ เทฺว สนฺธาย ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อุทฺทิฎฺฐา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ปน ปาฬีสุ พหโว สนฺธาย ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วุตฺตํ, น จ สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ยถา ตถา วุตฺต’’นฺติ , ปริวาสาทิอาโรจเนปิ อฎฺฐกถาจริเยหิ วิญฺญาตสุคตาธิปฺปาเยหิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตาติ? สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน วินยโวหารวเสน วุตฺตนฺติฯ นนุ วินโย พุทฺธวจนํ, กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถี’’ติ วทถาติ? สจฺจํ วินโย พุทฺธวจนํ, ตถาปิ วินยกมฺมวเสน วุตฺตตฺตา อุปลกฺขณมตฺตํ, น สพฺพสาธารณพหุวจนปริยาปนฺนํฯ ยทิ หิ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ ทฺวิวจนํ สิยา, ตปฺปโยคานิปิ กฺริยาปทานิ ทฺวิวจนาเนว สิยุํ, ตถารูปานิปิ กฺริยาปทานิ น สนฺติฯ น หิ อกฺขรสมยโกวิโท ฌานลาภีปิ ทิพฺพจกฺขุนา วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ สมเวกฺขนฺโต พุทฺธวจเน เอกมฺปิ กฺริยาปทํ ทฺวิวจนนฺติ ปสฺเสยฺย, เอวํ กฺริยาปเทสุ ทฺวิวจนสฺสาภาวา นามิกปเทสุ ทฺวิวจนํ นตฺถิฯ นามิกปเทสุ ตทภาวาปิ กฺริยาปเทสุ ตทภาโว เวทิตพฺโพฯ สกฺกฎภาสายํ ทฺวีสุปิ ทฺวิวจนานิ สนฺติ, มาคธภาสายํ ปน นตฺถิฯ

อปิจ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ นิรุตฺติโวหาโรปิ ‘‘พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นตฺถี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ ตญฺหิ สกฺกฎภาสายํ วุตฺตา ทฺวิวจนโต พหุวจนโต จ วิสุํภูตํ วจนํ, ตตฺถ วา วุตฺเตหิ อตฺเถหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วุจฺจติฯ กถมิทํ สกฺกฎภาสายํ วุตฺตา ทฺวิวจนโต พหุวจนโต จ วิสุํภูตํ วจนนฺติ เจ? ยสฺมา สกฺกฎภาสายํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ โวหาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิทํ เตหิ สกฺกฎภาสายํ วุตฺเตหิ ทฺวิวจนพหุวจเนหิ วิสุํภูตอตฺถสฺส วจนนฺติ วุจฺจติฯ กถญฺจ ปน สกฺกฎภาสายํ วุตฺเตหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนนฺติ ปุถุวจนนฺติ เจ? ยสฺมา สกฺกฎภาสายํ เทฺว อุปาทาย ทฺวิวจนํ วุตฺตํ, น ติจตุปญฺจาทิเก พหโว อุปาทาย, พหโว ปน อุปาทาย พหุวจนํ วุตฺตํ, น เทฺว อุปาทาย, อยํ สกฺกฎภาสาย วิเสโสฯ มาคธภาสายํ ปน ทฺวิติจตุปญฺจาทิเก พหโว อุปาทาย ปุถุวจนํ วุตฺตํ, ตสฺมา สกฺกฎภาสายํ วุตฺเตหิ อตฺเถหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนนฺติ ปุถุวจนนฺติ วุจฺจติฯ อยํ มาคธภาสาย วิเสโสฯ ตสฺมาตฺร ปุถุภูตสฺส, ปุถุโน วา อตฺถสฺส วจนํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ อตฺโถ สมธิคนฺตพฺโพฯ

อิทานิ ‘‘ปุริโส, ปุริสา, ปุริส’’นฺติ นิรุตฺติปิฎกโต อุทฺธริตนยํ นิสฺสาย ปกติรูปภูตสฺส ภูตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ภูโต, ภูตาฯ ภูตํ, ภูเตฯ ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูเต, ภูตสฺมึ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุฯ โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตาฯ

อถ วา ‘‘โภ ภูตา’’อิติ พหุวจนํ วิญฺเญยฺยํฯ ยถา ปเนตฺถ ภูตอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา ปุริสนเยน โยชิตา, เอวํ ภาวกาทีนญฺจ อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘พุทฺโธ’’ติอาทีนํ ปทานํ พุทฺธอิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิฯ

พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ มคฺโค,

ขนฺโธ กาโย กาโม กปฺโป;

มาโส ปกฺโข ยกฺโข ภกฺโข,

นาโค เมโฆ โภโค ยาโคฯ

ราโค โทโส โมโห มาโน,

มกฺโข ถมฺโภ โกโธ โลโภ;

หาโส เวโร ทาโห เตโช,

ฉนฺโท กาโส สาโส โรโคฯ

อสฺโส สสฺโส อิสฺโส สิสฺโส,

สีโห พฺยคฺโฆ รุกฺโข เสโล;

อินฺโท สกฺโก เทโว คาโม,

จนฺโท สูโร โอโฆ ทีโปฯ

ปสฺโส ยญฺโญ จาโค วาโท,

หตฺโถ ปตฺโต โสโส เคโธ;

โสโม โยโธ คจฺโฉ อจฺโฉ,

เคโห มาโฬ อฏฺโฎ สาโลฯ

นโร นโค มิโค สโส,

สุโณ พโก อโช ทิโช;

หโย คโช ขโร สโร,

ทุโม ตโล ปโฎ ธโชฯ

อุรโค ปฎโค วิหโค ภุชโค,

ขรโภ สรโภ ปสโท ควโช;

มหิโส วสโภ อสุโร ครุโฬ,

ตรุโณ วรุโณ พลิโส ปลิโฆฯ

สาโล ธโว จ ขทิโร,

โคธุโม สฎฺฐิโก ยโว;

กฬาโย จ กุลตฺโถ จ,

ติโล มุคฺโค จ ตณฺฑุโลฯ

ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส,

สุทฺโท ธุตฺโต จ ปุกฺกุโส;

จณฺฑาโล ปติโก ปฏฺโฐ,

มนุสฺโส รถิโก รโถฯ

ปพฺพชิโต คหฏฺโฐ จ,

โคโณ โอฏฺโฐ จ คทฺรโภ;

มาตุคาโม จ โอโรโธ,

อิจฺจาทีนิ วิภาวเยฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ โภ ‘โอโรธา จ กุมารา จา’ติ ปาฐสฺส ทสฺสนโต โอโรธสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค’’ติ? ตนฺน, ตตฺถ หิ ‘‘โอโรธา’’ติ อิทํ โอการนฺตปุลฺลิงฺคเมว, นา’การนฺติตฺถิลิงฺคํ, ตุมฺเห ปน ‘‘อาการนฺติตฺถิลิงฺค’’นฺติ มญฺญมานา เอวํ วทถ, น ปนิทํ อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ, อถ โข ‘‘มาตุคามา’’ติปทํ วิย พหุวจนวเสน วุตฺตมาการนฺตปทนฺติฯ นนุ จ โภ สมฺโมหวิโนทนิยาทีสุ โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา ปากฎา, กถนฺติ เจ? ‘‘รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปฐมเมว มนํ ปโลเภตฺวา ‘อิโต เต สตฺตทิวสมตฺถเก อุปฎฺฐาโก ราชา มริสฺสตี’ติ สุปิเน อาโรเจสิฯ เถโร ตํ กถํ สุตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิฯ ตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวึสู’’ติฯ เอตฺถ หิ ‘‘ราโชโรธาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตา’’ติ วุตฺตตฺตาว โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา ปากฎาติ? ตนฺน, อตฺถสฺส ทุคฺคหณโตฯ ทุคฺคหิโต หิ เอตฺถ ตุมฺเหหิ อตฺโถ, เอตฺถ ปน โอโรธสทฺเทน อิตฺถิปทตฺถสฺส กถนโต อิตฺถิปทตฺถํ สนฺธาย ‘‘ตา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตา อิตฺถิโย’’ติ อยเมวตฺโถฯ ตุมฺเห ปน อมาตาปิตรสํวทฺธตฺตา อาจริยกุเล จ อนิวุฎฺฐตฺตา เอตํ สุขุมตฺถมชานนฺตา ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ วทถฯ

ภุญฺชนตฺถํ กถนตฺถํ, มุขํ โหตีติ โน วเท;

ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ, วจนํ ปณฺฑิโต นโรติฯ

น มยํโภ ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ วทาม, อฎฺฐกถาจริยานญฺเญว วจนํ คเหตฺวา วทาม, อฎฺฐกถาเยว อมฺหากํ ปฎิสรณํ , น มยํ ตุมฺหากํ สทฺทหามาติฯ อมฺหากํ สทฺทหถ วา มา วา, มา ตุมฺเห ‘‘อฎฺฐกถาจริยานญฺเญว วจนํ คเหตฺวา วทามา’’ติ อฎฺฐกถาจริเย อพฺภาจิกฺขถฯ น หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘โอโรธสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค’’ติ วุตฺตฎฺฐานมตฺถิ, ตสฺมาปิ อฎฺฐกถาจริเย อพฺภาจิกฺขถ, น ยุตฺตํ พุทฺธาทีนํ ครูนมพฺภาจิกฺขนํ มหโต อนตฺถสฺส ลาภาย สํวตฺตนโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขติ, พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวติ, ตโต อตฺตานญฺจ ขณตี’’ติฯ

เอวํ อพฺภาจิกฺขนสฺส อยุตฺตตํ สาวชฺชตญฺจ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ เต อิทํ วตฺตพฺพา – ชาตกฎฺฐกถายมฺปิ ตุมฺเหหิ อาหฎอุทาหรณสทิสํ อุทาหรณมตฺถิ, ตํ สุณาถฯ โกสิยชาตกฎฺฐกถายญฺหิ ‘‘สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิยํ มาตุคามํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิเรกสฺส สทฺธสฺส ปสนฺนสฺส อุปาสกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ เอตฺถ หิ ‘‘มาตุคามํ อารพฺภ กเถสี’’ติ วตฺวา ‘‘สา’’ติ วุตฺตตฺตา ตุมฺหากํ มเตน มาตุคามสทฺโท อิตฺถิลิงฺโคเยว สิยา, น ปุลฺลิงฺโค, กิมิทํ อฎฺฐกถาวจนมฺปิ น ปสฺสถ, ตเทว ปน อฎฺฐกถาวจนํ ปสฺสถ, กึ สา เอว อฎฺฐกถา ตุมฺหากํ ปฎิสรณํ, น ตทญฺญาติฯ

ยทิ ตาสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตมิจฺฉถ, เอตฺถาปิ สาสทฺทมเปกฺขิตฺวา มาตุคามสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตมิจฺฉถาติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา อปฺปฎิภานา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌาเยยฺยุํฯ เอตฺถาปิ มาตุคามสทฺเทน อิตฺถิปทตฺถสฺส กถนโต อิตฺถิปทตฺถํ สนฺธาย ‘‘สา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สา อิตฺถี’’ติ อยเมวตฺโถฯ กตฺถจิ หิ ปธานวาจเกน ปุลฺลิงฺเคน นปุํสกลิงฺเคน วา สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺติตฺตาปุลฺลิงฺควเสน วา นปุํสกลิงฺควเสน วา นิทฺทิสิตพฺพตฺเตปิ ลิงฺคมนเปกฺขิตฺวา อิตฺถิปทตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? ‘‘อิธ วิสาเข มาตุคาโม สุสํวิหิตกมฺมนฺตา โหติ สงฺคหิตปริชนา ภตฺตุมนาปํ จรติ, สมฺภตํ อนุรกฺขตี’’ติ จ, ‘‘โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ มาตุคาโม ทุพฺพณฺณา จ โหติ ทุรูปา สุปาปิกา ทสฺสนาย, ทลิทฺทา จ โหติ อปฺปสฺสกา อปฺปโภคา อปฺเปสกฺขา จฯ อิธ มลฺลิเก เอกจฺโจ มาตุคาโม โกธนา โหติ อุปายาสพหุลา, อปฺปมฺปิ วุตฺตา สมานา อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถิยติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรตี’’ติ จ, ‘‘ตํ โข ปน ภิกฺขเว อิตฺถิรตนํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปุพฺพุฎฺฐายินี ปจฺฉานิปาตินี กึการปฎิสฺสาวินี’’ติ จ อิเม ปโยคาฯ

กตฺถจิ ปน ปธานวาจเกน นปุํสกลิงฺเคน สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺติตฺตา นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิสิตพฺพตฺเตปิ ลิงฺคมนเปกฺขิตฺวา ปุริสปทตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? ‘‘ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุํฯ ตํ โข ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ ญาตานํ ปเวเสตา อญฺญาตานํ นิวาเรตา’’ติฯ กตฺถจิ ปธานวาจเกน ลิงฺคตฺตเยน สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปํ นิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? สา อิตฺถี ‘‘สีลวตี กลฺยาณธมฺมาฯ อฎฺฐหิ โข นกุลมาเต ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา มนาปกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ สทฺโธ ปุริสปุคฺคโล, สทฺธํ กุลํ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวห’’นฺติฯ

เสยฺยอิติ สทฺโท ปน เยภุยฺเยน โอการนฺตภาเว ฐตฺวา ลิงฺคตฺตยานุกูโล ภวติ เอกากาเรเนว ติฎฺฐนโตฯ กถํ? เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโตฯ เอสาว ปูชนา เสยฺโย, เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโยฯ

‘‘ธมฺเมน จ อลาโภ โย,

โย จ ลาโภ อธมฺมิโก;

อลาโภ ธมฺมิโก เสยฺโย,

ยญฺเจ ลาโภ อธมฺมิโกฯ

ยโส จ อปฺปพุทฺธีนํ, วิญฺญูนํ อยโส จ โย;

อยโสว เสยฺโย วิญฺญูนํ, น ยโส อปฺปพุทฺธินํฯ

ทุมฺเมเธหิ ปสํสา จ, วิญฺญูหิ ครหา จ ยา;

ครหาว เสยฺโย วิญฺญูหิ, ยญฺเจ พาลปฺปสํสนาฯ

สุขญฺจ กามมยิกํ, ทุกฺขญฺจ ปวิเวกิกํ;

ปวิเวกํ ทุกฺขํ เสยฺโย, ยญฺเจ กามมยํ สุขํฯ

ชีวิตญฺจ อธมฺเมน, ธมฺเมน มรณญฺจ ยํ;

มรณํ ธมฺมิกํ เสยฺโย, ยญฺเจ ชีเว อธมฺมิก’’นฺติฯ

เอวมยํ เสยฺย อิติ สทฺโท โอการนฺตภาเว ฐตฺวา ลิงฺคตฺตยานุกูโล ภวติฯ กตฺถจิ ปน อากา รนฺตภาเว ฐตฺวา อิตฺถิลิงฺคานุกูโล ทิสฺสติ ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิปา’’ติฯ นิคฺคหีตนฺโต ปน หุตฺวา นปุํสกลิงฺคานุกูโล อปสิทฺโธฯ เอวํปกาเร ปโยเค กึ ตุมฺเห น ปสฺสถาติฯ เอวํ วุตฺตา จ เต นิรุตฺตราว ภวิสฺสนฺติฯ

สเจปิ เต เอตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตปฺปเทเส อฎฺฐกถาทีสุ จ ‘มาตุคาโม’ติ วา ‘มาตุคาเมนา’ติ วา โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน มาตุคามสทฺทสฺส ทสฺสนโต ปุลฺลิงฺคภูตํ มาตุคามสทฺทํ อนเปกฺขิตฺวา อิตฺถิปทตฺถเมว อเปกฺขิตฺวา ‘‘สา อิตฺถี’’ติ อิตฺถีสทฺเทน สาสทฺทสฺส สมฺพนฺธคฺคหณํ มยํ สมฺปฎิจฺฉาม, ‘โอโรโธ’ติ วา ‘โอโรเธนา’ติ วา โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตสฺส โอโรธสทฺทสฺส อทสฺสนโต ปน ตุมฺเหหิ วุตฺตํ ปุริมตฺถํ น สมฺปฎิจฺฉามา’’ติฯ ตทา เตสํ อิมานิ วินยปาฬิยํ อาคตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ราชา อุเทโน อุยฺยาเน ปริจาเรสิ สทฺธึ โอโรเธน, อถ โข รญฺโญ อุเทนสฺส โอโรโธ ราชานํ อุเทนํ เอตทโวจา’’ติฯ เอวํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘ราโม นาม ราชา กุฎฺฐโรคี โอโรเธหิ จ นาฎเกหิ จ ชิคุจฺฉมาโน’’ติ วจนญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห ครุกุลมุปคนฺตฺวา ภควโต สทฺธมฺมสฺส จิรฎฺฐิตตฺถํ สาธุกํ ปทพฺยญฺชนานิ อุคฺคณฺหถา’’ติ อุยฺโยเชตพฺพาฯ

อิทานิ มาตุคามสทฺทาทีสุ กิญฺจิ วินิจฺฉยํ วทาม – มาตุคามสทฺโท จ โอโรธสทฺโท จ ทารสทฺโท จาติ อิเม อิตฺถิปทตฺถวาจกาปิ สมานา เอกนฺเตน ปุลฺลิงฺคา ภวนฺติฯ เตสุ ทารสทฺทสฺส เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ พหุวจนกตฺตเมว สทฺทสตฺถวิทู อิจฺฉนฺติ, น เอกวจนกตฺตํฯ มยํ ปน ทารสทฺทสฺส เอกสฺมึ อตฺเถ เอกวจนกตฺตํ, เยภุยฺเยน ปน พหุวจนกตฺตํ อนุชานาม, พวฺหตฺเถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ปาฬิยญฺหิ ทารสทฺโท เยภุยฺเยน พหุวจนโก ภวติ, เอกวจนโก อปฺโปฯ ตตฺริเม ปโยคา –

‘‘ทาสา จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จ,

ปุตฺตา จ ทารา จ มยญฺจ สพฺเพ;

ธมฺมญฺจรามปฺปรโลกเหตุ,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ จ,

‘‘โย ญาตีนํ สขีนํ วา, ทาเรสุ ปฎิทิสฺสติ;

สหสา สมฺปิยาเยน, ตํ ชญฺญา วสโล อิตี’’ติ จ,

‘‘เสหิ ทาเรหิ’สนฺตุฏฺโฐ, เวสิยาสุ ปทิสฺสติ;

ทิสฺสติ ปรทาเรสุ, ตํ ปราภวโต มุข’’นฺติ จ,

‘‘ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติ จ พฺยาเส, สมาเส ปน ‘‘ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, ปุตฺตทาเรหิ มตฺตโน’’ติ จ เอวมาทโย พหุวจนปฺปโยคา พหโว ภวนฺติฯ

เอกวจนปฺปโยคา ปน อปฺปาฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘ครูนํ ทาเร, ธมฺมํ จเร โยปิ สมุญฺชกํ จเร, ทารญฺจ โปสํ ททมปฺปกสฺมิ’’นฺติ จ,

‘‘เย คหฎฺฐา ปุญฺญกรา, สีลวนฺโต อุปาสกา;

ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺติ, เต นมสฺสามิ มาตลี’’ติ จ,

‘‘ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ, สทารปสุโต สิย’’นฺติ จ,

‘‘โย อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;

ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทม’’นฺติ จ

เอวมาทโย เอกวจนปฺปโยคา อปฺปาฯ

สมาหารลกฺขณวเสน ปเนส ทารสทฺโท นปุํสกลิงฺเคกวจโนปิ กตฺถจิ ภวติฯ ‘‘อาทาย ปุตฺตทารํฯ ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห’’อิติ เอวํ อิธ วุตฺตปฺปกาเรน ลิงฺคญฺจ อตฺถญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปุริโส ปุริสา’’ติ ปวตฺตํ ปุริสสทฺทนยํ นิสฺสาย สพฺเพสํ ‘‘ภูโต ภาวโก ภโว’’ติอาทีนํ ภูธาตุมยานํ อญฺเญสญฺโจการนฺตปทานํ นามิกปทมาลาสุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธมฺมฎฺฐิติยา โกสลฺลมุปฺปาเทตพฺพํฯ

กึ ปน สพฺพานิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพปฺปกาเรน เอกสทิสาเนว หุตฺวา ปวิฎฺฐานีติ? น ปวิฎฺฐานิฯ กานิจิ หิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฎฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฎฺฐานิ จ, กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน น ปวิฎฺฐานิ จ, กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐาเนวฯ ตตฺร กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฎฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฎฺฐานิ จ? ‘‘สโร วโย เจโต’’ติอาทีนิฯ สโรอิติ หิ อยํสทฺโท อุสุสทฺทสรวนอการาทิสรวาจโก เจ, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโฐฯ รหทวาจโก เจ, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐฯ วโยอิติ สทฺโท ปริหานิวาจโก เจ, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโฐฯ อายุโกฎฺฐาสวาจโก เจ, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐฯ เจโต อิติ สทฺโท ยทิ ปณฺณตฺติวาจโก, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโฐฯ ยทิ ปน จิตฺตวาจโก, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐฯ มโนคโณ จ นาม –

มโน วโจ วโย เตโช,

ตโป เจโต ตโม ยโส;

อโย ปโย สิโร ฉนฺโท,

สโร อุโร รโห อโห –

อิเม โสฬสฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตสฺส ปากฎีกรณตฺถํ มนสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ กถยาม –

มโน , มนาฯ มนํ, มโน, มเนฯ มนสา, มเนน, มเนหิ, มเนภิฯ มนโส, มนสฺส, มนานํฯ มนา, มนสฺมา, มนมฺหา, มเนหิ, มเนภิฯ มนโส, มนสฺส, มนานํฯ มนสิ, มเน, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มเนสุฯ โภ มน, ภวนฺโต มนาฯ

อถ วา ‘‘โภ มนา’’อิติ พหุวจนมฺปิ เญยฺยํฯ เอวํ วโจ, วจาฯ วจํ, วโจ, วเจฯ วจสาติอาทินา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อหสทฺทสฺส ปน ภุมฺเมกวจนฎฺฐาเน อหสิ, อเห, อหสฺมึ, อหมฺหิ, อหุ, อหนีติ โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ รูปนฺตรวิเสสทสฺสนตฺถํ นปุํสกลิงฺคสฺส มนสทฺทสฺสปิ นามิกปทมาลํ วทาม, อฎฺฐาเน อยํ กถิตาติ น โจเทตพฺพํฯ

มนํ, มนานิ, มนาฯ มนํ, มนานิ, มเนฯ มเนน, มเนหิ, มเนภิฯ มนสฺส, มนโส, มนานํฯ มนา, มนสฺมา, มนมฺหา, มเนหิ, มเนภิฯ มนสฺส, มนโส, มนานํฯ มเน, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มเนสุฯ โภ มน, ภวนฺโต มนาฯ อถ วา ‘‘โภ มนานิ, โภ มนา’’เอวมฺปิ พหุวจนํ เวทิตพฺพํฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ นโยฯ

เอตฺถ จ ปุลฺลิงฺคสฺส มนสทฺทสฺส ปจฺจตฺตกรณสมฺปทานสามิภุมฺมวจนานิ มโน มนสา มนโส มนสีติ รูปานิ ฐเปตฺวา ยานิ เสสานิ, นปุํสกลิงฺคสฺส จ มนสทฺทสฺส ปจฺจตฺตวจนานิ ‘‘มนํ มนานี’’ติ รูปานิ จ, อฎฺฐมฺโยปโยควจนานํ ‘‘มนํ มนานี’’ติ รูปทฺวยญฺจ ฐเปตฺวา ยานิ เสสานิ, ตานิ สพฺพานิ กมโต สมสมานิฯ

เกจิ โอการนฺโต มโนอิติ สทฺโท นปุํสกลิงฺโคติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา – ยทิ โส นปุํสกลิงฺโค สิยา, ตสฺสทิเสหิ วโจ วโยติอาทิสทฺเทหิปิ นปุํสกลิงฺเคเหว ภวิตพฺพํ, น ‘‘เต นปุํสกลิงฺคา’’ติ ครู วทนฺติ, ‘‘ปุลฺลิงฺคา’’อิจฺเจว วทนฺติฯ ยสฺมา จ ปาฬิยํ ‘‘กาโย อนิจฺโจ; มโน อนิจฺโจ’’ติ จ ‘‘กาโย ทุกฺโข, มโน ทุกฺโข’’ติ จ ‘‘นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ อนิจฺโจ ภนฺเต’’ติ จ เอวมาทโย ปุลฺลิงฺคปฺปโยคา พหโว ทิฎฺฐาฯ เตน ญายติ มโนสทฺโท เอกนฺเตน ปุลฺลิงฺโคติฯ ยทิ ปน นปุํสกลิงฺโคสิยา, ‘‘อนิจฺโจ ทุกฺโข’’ติ เอวมาทีนิ ตํสมานาธิกรณานิ อเนกปทสตานิปิ นปุํสกลิงฺคาเนว สิยุํฯ น หิ ตานิ นปุํสกลิงฺคานิ, อถ โข อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ วาจฺจลิงฺคานิฯ เอวํ มโนสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตา ปจฺเจตพฺพาติ, สเจ มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค น โหติ, กถํ ‘‘มนานี’’ติ นปุํสกรูปํ ทิสฺสตีติ? สจฺจํ ‘‘มนานี’’ติ นปุํสกลิงฺคเมว, ตถาปิ มโนคเณ ปมุขภาเวน คหิตสฺโสการนฺตสฺส มนสทฺทสฺส รูปํ น โหติฯ อถ กิญฺจรหีติ เจ? จิตฺตสทฺเทน สมานลิงฺคสฺส สมานสุติตฺเตปิ มโนคเณ อปริยาปนฺนสฺส นิคฺคหีตนฺตสฺเสว มนสทฺทสฺส รูปํฯ มนสทฺโท หิ ปุนฺนปุํสกวเสน ทฺวิธา ภิชฺชติ ‘‘มโน มนํ’’อิติ ยถา ‘‘อชฺชโวอชฺชว’’นฺติฯ ‘‘มโน เจ นปฺปทุสฺสติฯ สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติ หิ ปาฬิฯ ยทิ จ โส มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค น โหติฯ

‘‘ครุ เจติยปพฺพตวตฺตนิยา,

ปมทา ปมทา ปมทา วิมทํ;

สมณํ สุนิสมฺม อกา หสิตํ,

ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ

เอตฺถ มโนสทฺเทน สมานาธิกรโณ ‘‘ปติต’’นฺติ สทฺโท นปุํสกลิงฺคภาเวน กสฺมา สนฺนิหิโตฯ ยสฺมา จ สมานาธิกรณปทํ นปุํสกลิงฺคภาเวน สนฺนิหิตํ, ตสฺมา สทฺทนฺตรสนฺนิธานวเสน มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโคติ ญายตีติ? ตนฺน, สมานาธิกรณปทสฺส สพฺพตฺถ ลิงฺควิเสสาโชตนโตฯ ยทิ หิ สมานาธิกรณปทํ สพฺพตฺถ ลิงฺควิเสสํ โชเตยฺย, ‘‘จตฺตาโร อินฺทฺริยานี’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปทํ อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ กเรยฺย, น จ กาตุํ สกฺโกติฯ อินฺทฺริยสทฺโท หิ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโคฯ ยทิ ตุมฺเห ‘‘ปติต’’นฺติ สมานาธิกรณปทํ นิสฺสาย มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตมิจฺฉถ, ‘‘จตฺตาโร อินฺทฺริยานี’’ติ เอตฺถปิ ‘‘จตฺตาโร’’ติ สมานาธิกรณปทํ นิสฺสาย อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ อิจฺฉถาติฯ น มยํ โภ อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ อิจฺฉาม, อถ โข นปุํสกลิงฺคตฺตํเยว อิจฺฉาม, ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ฐิตตฺตา ‘‘จตฺตารี’’ติ คณฺหาม, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ อตฺถํ ธาเรมาติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ปติต’’นฺติ ปทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ฐิตนฺติ มนฺตฺวา ‘‘ปติโต’’ติ อตฺถํ ธาเรถาติฯ น ธาเรม เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสสฺส อนิจฺฉิตพฺพโตฯ ยทิ หิ มโนสทฺโท ปุลฺลิงฺโค สิยา, ตํสมานาธิกรณปทํ ‘‘ปติโต’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ กิมาจริโย เอวํ วตฺตุํ น ชานิ, ชานมาโน เอว โส ‘‘ปติโต’’ติ นาโวจ, ‘‘ปติต’’นฺติ ปนาโวจ, เตน ญายติ ‘‘มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค’’ติฯ มา ตุมฺเห เอวํ วเทถ, สมานาธิกรณปทํ นาม กตฺถจิ ปธานลิงฺคมนุวตฺตติ, กตฺถจิ นานุวตฺตติ, ตสฺมา น ตํ ลิงฺควิเสสโชตเน เอกนฺตโต ปมาณํฯ ‘‘มาตุคาโม, โอโรโธ, อาวุโส วิสาข, เอหิ วิสาเข, จิตฺตานิ อฎฺฐีนี’’ติ เอวมาทิรูปวิเสโสเยว ปมาณํฯ ยทิ สมานาธิกรณปเทเยว ลิงฺควิเสโส อธิคนฺตพฺโพ สิยา, ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทีสุ ลิงฺคววตฺถานํ น สิยาฯ ยสฺมา เอวมาทีสุปิ ฐาเนสุ ลิงฺคววตฺถานํ โหติเยวฯ กถํ? ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปุลฺลิงฺคํ ‘‘มหาภูตา’’ติ นปุํสกนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ปติต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ‘‘มโน’’ติ ปุลฺลิงฺคนฺติ ววตฺถานํ ภวตีติฯ อิทํ สุตฺวา เต ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติฯ ตโต เตสํ ตุณฺหีภูตานํ อิทํ วตฺตพฺพํ – ยสฺมา มโนคเณ ปวตฺตานํ ปทานํ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ นปุํสกวเสน โยเชตพฺพานิ, ตสฺมา มโนคเณ ปมุขสฺส มโนสทฺทสฺสปิ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ นปุํสกวเสน โยชิตานิฯ ตถา หิ ปุพฺพาจริยา ‘‘สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน, เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม’ปยาติฯ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมินฺติ ทุพฺพโจฯ อวนตํ สิโร ยสฺส โสยํ อวํสิโร, อปฺปกํ ราคาทิ รโช เยสํ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ เต อปฺปรชกฺขา’’ติอาทินา สทฺทรจนํ กุพฺพิํสุ, น ปน เตหิ วโจ สิโร รโชสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตํ วิภาเวตุํ อีทิสี สทฺทรจนา กตา, อถ โข สิโรมโนสทฺทานํ มโนคเณ ปวตฺตานํ ปุลฺลิงฺคสทฺทานํ กตฺถจิปิ อีทิสานิปิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ฐิตานิ สมานาธิกรณปทานิ โหนฺตีติ ปเรสํ ชานาปนาธิปฺปายวติยา อนุกมฺปาย วิรจิตาฯ เอตฺถาปิ ตุมฺหากํ มเตน มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺเต สติ วโจ สิโร อิจฺจาทโยปิ นปุํสกลิงฺคตฺตมาปชฺชนฺติ นปุํสกลิงฺควเสน สมานาธิกรณปทานํ นิทฺทิฎฺฐตฺตาฯ กึ ปเนเตสมฺปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ อิจฺฉถาติฯ อทฺธา เต อิทมฺปิ สุตฺวา นิพฺเพเฐตุมสกฺโกนฺตา ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติฯ กิญฺจาปิ เต อญฺญํ คเหตพฺพการณํ อปสฺสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ โภ มโน สทฺโท นปุํสกลิงฺโคน โหติ, กสฺมา เวยฺยากรณา ‘มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค’ติ วทนฺตี’’ติ? เต วตฺตพฺพา – ยทิ ตุมฺเห เวยฺยากรณมตํ คเหตฺวา มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตํ โรเจถ, นนุ ภควาเยว โลเก อสทิโส มหาเวยฺยากรโณ มหาปุริโส วิสารโท ปรปฺปวาทมทฺทโนฯ ภควนฺตญฺหิ ปทกา เวยฺยากรณา อมฺพฎฺฐมาณวโปกฺขรสาติโสณทณฺฑาทโย จ พฺราหฺมณา สจฺจกนิคณฺฐาทโย จ ปริพฺพาชกา วาเทน น สมฺปาปุณึสุ, อญฺญทตฺถุ ภควาเยว มตฺตวารณคณมชฺเฌ เกสรสีโห วิย อสมฺภีโต เนสํ เนสํ วาทํ มทฺเทสิ, มหนฺเต จ เน อตฺเถ ปติฎฺฐาเปสิ, เอวํวิเธน ภควตา โวหารกุสเลน ยสฺมา ‘‘กาโย อนิจฺโจ’’ติ จ ‘‘กาโย ทุกฺโข, มโน อนิจฺโจ, มโน ทุกฺโข’’ติ จ เอวมาทินา วุตฺตา มโนสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภาวสูจนิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา มโนสทฺโท ปุลฺลิงฺโคเยวาติ สารโต ปจฺเจตพฺโพติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา อปฺปฎิภานา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌายิสฺสนฺติฯ

อิทานิ สรสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา วิเสสโต วุจฺจเต –

สโร, สราฯ สรํ, สเรฯ สเรน, สเรหิ, สเรภิฯ สรสฺส, สรานํฯ สรา, สรสฺมา, สรมฺหา, สเรหิ, สเรภิฯ สรสฺส, สรานํฯ สเร, สรสฺมึ, สรมฺหิ, สเรสุฯ โภ สร, ภวนฺโต สราฯ

อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฎฺฐสฺส อุสุสทฺทสรวนอการาทิสรวาจกสฺส สรสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐสฺส มโนคณปกฺขิกสฺส รหทวาจกสฺส สรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา –

สโร, สราฯ สรํ, สโร, สเรฯ สรสา, สเรน, สเรหิ, สเรภิฯ สรโส, สรสฺส, สรานํฯ สรา, สรสฺมา, สรมฺหา, สเรหิ, สเรภิฯ สรโส, สรสฺส, สรานํฯ สรสิ, สเร, สรสฺมึ, สรมฺหิ, สเรสุฯ โภ สร, ภวนฺโต สรา, โภ สรา อิติ วาฯ

วโย, วยาฯ วยํ, วเยฯ วเยน, วเยหิ, วเยภีติ ปุริสนเยน เญยฺโยฯ อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฎฺฐสฺส ปริหานิวาจกสฺส วยสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐสฺส มโนคณปกฺขิกสฺส อายุโกฎฺฐาสวาจกสฺส วยสทฺทสฺส นามิกปทมาลา – วโย, วยาฯ วยํ, วโย, วเยฯ วยสา, วเยน, วเยหิ, วเยภีติ มนนเยน เญยฺโยฯ ตสฺส เจโต ปฎิสฺโสสิ, อรญฺเญ ลุทฺทโคจโรฯ เจตา หนึสุ เวทพฺพํฯ

เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจเตฯ เจเตน, เจเตหิ, เจเตภีติ ปุริสนเยน เญยฺโยฯ อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฎฺฐสฺส ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐสฺส จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา – เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจโต, เจเตฯ เจตสา, เจเตน, เจเตหิ, เจเตภีติ มนนเยน เญยฺโยฯ ยโส กุลปุตฺโต, ยสํ กุลปุตฺตํ, ยเสน กุลปุตฺเตนาติ เอกวจนวเสน ปุริสนเยน โยเชตพฺพา, เอกวจนปุถุวจนวเสน วาฯ เอวํ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฎฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฎฺฐานิ จาติ อิมินา นเยน สพฺพปทานิ ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขิตฺวา วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อวิเสสญฺญุโน หิ เอวมาทิวิภาคํ อชานนฺตา ยํ วา ตํ วา พฺยญฺชนํ โรเปนฺตา ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ วิราเธนฺติ, ตสฺมา โย เอตฺถ อมฺเหหิ ปกาสิโต วิภาโค, โส สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สกฺกจฺจมุคฺคเหตพฺโพฯ กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐานิ จ เอกเทเสน น ปวิฎฺฐานิ จ? มโน วโจ เตโชสทฺทาทโย เจว อยฺยสทฺโท จ, ตตฺร มนสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา เหฎฺฐา วิภาวิตาฯ

อยฺยสทฺทสฺส ปน นามิกปทมาลายํ ‘‘อยฺโย, อยฺยาฯ อยฺยํ, อยฺเย’’ติ ปุริสน เยน วตฺวา อาลปนฎฺฐาเน ‘‘โภ อยฺย, โภ อยฺโย’’ติ เทฺว เอกวจนานิ, ‘‘ภวนฺโต อยฺยา, ภวนฺโต อยฺโย’’ติ เทฺว พหุวจนานิ จ วตฺตพฺพานิฯ เอตฺถ อยฺโย อิติ สทฺโท ปจฺจตฺตวจนภาเว เอกวจนํ, อาลปนวจนภาเว เอกวจนญฺเจว พหุวจนญฺจฯ ตตฺริเม ปโยคา ‘‘อยฺโย กิร สาคโต อมฺพติตฺถิเกน นาเคน สงฺคาเมสิ, ปิวตุ ภนฺเต อยฺโย สาคโต กาโปติกํ ปสนฺน’’นฺติ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานิ, ‘‘อถ โข สา อิตฺถี ตํ ปุริสํ เอตทโวจ ‘นายฺโย โส ภิกฺขุ มํ นิปฺปาเฎสิ, อปิจ อหเมว เตน ภิกฺขุนา คจฺฉามิ, อการโก โส ภิกฺขุ, คจฺฉ ขมาเปหี’ติ’’ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส อาลปเนกวจนปฺปโยคานิ, ‘‘เอถ’ยฺโย ราชวสตึ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เมฯ เอถ มยํ อยฺโย สมเณสุ สกฺยปุตฺติเยสุ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส อาลปนพหุวจนปฺปโยคานิฯ ภวติ จตฺร –

อยฺโย อิติ อยํ สทฺโท, ปจฺจตฺเตกวโจ ภเว;

อาลปเน พหุวโจ, ภเว เอกวโจปิ จ –

เอวํ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐานิ จ โหนฺติ เอกเทเสน น ปวิฎฺฐานิ จฯ

กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐานิ? โคสทฺโทเยวฯ โคสทฺทสฺส หิ อยํ นามิกปทมาลา –

โค, คาโว, คโวฯ คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโวฯ คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาเว, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมึ , ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ โภ โค, ภวนฺโต คาโว, คโวฯ อยํ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

นนุ จ โภ โคสทฺโท อตฺตนา สมฺภูตโคณสทฺทมาลาวเสน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐ เจว เอกเทเสน น ปวิฏฺโฐ จาติ? สจฺจํฯ โคณสทฺโท โคสทฺทวเสน สมฺภูโตปิ ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฎิปตฺตี’’ติ วจนโต โคสทฺทโต วิสุํ อมฺเหหิ คเหตฺวา ปุริสนเย ปกฺขิตฺโตฯ ตสฺส หิ วิสุํ คหเณ ยุตฺติ ทิสฺสติ สฺยาทีสุ เอกากาเรเนว ติฎฺฐนโต, ตสฺมา โคสทฺทโต สมฺภูตมฺปิ โคณสทฺทํ อนเปกฺขิตฺวา สุทฺธํ โคสทฺทเมว คเหตฺวา ปุริสนเย สพฺพถา โคสทฺทสฺส อปฺปวิฎฺฐตา วุตฺตาฯ

นนุ จ โภ ปจฺจตฺตวจนภูโต โคอิติ สทฺโท ปุริโสติ สทฺเทน สทิสตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐติ? ตนฺน, โคสทฺโท หิ นิจฺจโมการนฺโต, น ปุริสสทฺทาทโย วิย ปฐมํ อการนฺตภาเว ฐตฺวา ปจฺฉา ปฎิลทฺโธการนฺตฏฺโฐฯ เตเนว หิ ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเนปิ อาลปนวจนฎฺฐาเนปิ โคอิจฺเจว ติฎฺฐติฯ ยทิ ปจฺจตฺตวจนตฺตํ ปฎิจฺจ โคสทฺทสฺส ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฎฺฐตา อิจฺฉิตพฺพา, ‘‘กานิจิ โอการนฺตปทานี’’ติ เอวํ วุตฺตา โอการนฺตกถา กมตฺถํ ทีเปยฺย, นิปฺผลาว สา กถา สิยา, ตสฺมา อมฺเหหิ ยถาวุตฺโต นโยเยว อายสฺมนฺเตหิ มนสิ กาตพฺโพฯ เอวํ โคสทฺทสฺส ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐตา ทฎฺฐพฺพาฯ

เกเจตฺถ เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘โคสทฺทสฺส ตาว ‘โค, คาโว, คโวฯ คาวุํ, คาวํ, ควํ’ อิจฺจาทินา นเยน ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐตา อมฺเหหิ ญาตา, ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทา ปน กุตฺร นเย ปวิฎฺฐา’’ติ? เตสํ เอวํ พฺยากาตพฺพํ ‘‘ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทา สพฺพถาปิ ปุริสนเย ปวิฎฺฐา’’ติฯ ตถา หิ เตสํ โคสทฺทโต อยํ วิเสโส, ชรนฺโต จ โส โค จาติ ชรคฺคโวฯ เอตฺถ นการโลโป ตการสฺส จ คการตฺตํ ภวติ สมาสปทตฺตา, สมาเส จ สิมฺหิ ปเร โคสทฺทสฺโสการสฺส อวาเทโส ลพฺภติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติ เอกวจนรูปํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ อญฺญตฺถ อนุปปทตฺตา คโวอิ ติ พหุวจนปทํเยว ทิสฺสติฯ อิธ ปน โสปปทตฺตา สมาสปทภาวมาคมฺม ‘‘ชรคฺคโว’’ติ เอกวจนปทํเยว ทิสฺสติฯ ตถา หิ ชรคฺคโวติ เอตฺถ ชรนฺตา จ เต คโว จาติ เอวํ พหุวจนวเสน นิพฺพจนียตา น ลพฺภติ โลกสงฺเกตวเสน เอกสฺมึ อตฺเถ นิรูฬฺหตฺตาติฯ ‘‘ชรคฺคโว, ชรคฺควาฯ ชรคฺควํ, ชรคฺคเวฯ ชรคฺคเวนา’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอส นโย ปุงฺคโว สกฺยปุงฺคโวติอาทีสุปิฯ

ตตฺร ปุงฺคโวติ คุนฺนํ ยูถปติ นิสภสงฺขาโต อุสโภฯ โย ปาฬิยํ ‘‘มุหุตฺตชาโตว ยถา ควํปติ, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’’นฺติ จ ‘‘ควญฺเจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว’’ติ จ อาคโตฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ เกจิ ‘‘ปุมา จ โส โค จาติ ปุงฺคโว’’ติ วจนตฺถํ ภณนฺติฯ มยํ ปน ปธาเน นิรูโฬฺห อยํ สทฺโทติ วจนตฺถํ น ภณามฯ น หิ ปุงฺโกกิโลติ อาทิสทฺทานํ โกกิลาทีนํ ปุมฺภาวปฺปกาสนมตฺเต สมตฺถตา วิย อิมสฺส ปุมฺภาวปฺปกาสนมตฺเต สมตฺถตา สมฺภวติ, อถ โข ปธานภาวปฺปกาสเน จ สมตฺถตา สมฺภวติฯ เตน ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติอาทีสุ นิสภสงฺขาโต ปุงฺคโว วิยาติ ปุงฺคโว, สกฺยานํ, สกฺเยสุ วา ปุงฺคโว สกฺยปุงฺคโวติอาทินา สมาสปทตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา อุตฺตรปทตฺเต ฐิตานํ สีหพฺยคฺฆนาคาทิสทฺทานํ เสฎฺฐวาจกตฺตา ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติอาทีนํ ‘‘สกฺยเสฏฺโฐ’’ติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิติ สพฺพถาปิ ปุริสนเย ปวตฺตนโต ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทานํ โคสทฺทสฺส ปทมาลโต วิสทิสปทมาลตา ววตฺถเปตพฺพาฯ โคสทฺทสฺส ปน ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

อาปสทฺเท อาจริยานํ ลิงฺควจนวเสน มติเภโท วิชฺชติ, ตสฺมา ตํมเตน ตสฺส ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฎฺฐตา ภวติฯ ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ ปาฬิยา อฎฺฐกถายํ ‘‘มหิยา ปน นทิยา อุตฺตเรน อาโป’’ติ วุตฺตํ, ฎีกายํ ปน ตํ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘มหิยา นทิยา อาโป ตสฺส ชนปทสฺส อุตฺตเรน โหนฺติ, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท อุตฺตราโป’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อาปสทฺทสฺส เอกนฺเตน อิตฺถิลิงฺคตา พหุวจนตา จ อาจริเยหิ อิจฺฉิตา, เตสํ มเต อาโปอิ ติ อิตฺถิลิงฺเค ปฐมาพหุวจนรูเป โหนฺเต ทุติยาตติยาปญฺจมีสตฺตมีนํ พหุวจนรูปานิ กีทิสานิ สิยุํฯ ตถา หิ ‘‘ปุริเส, ปุริเสหิ ปุริเสภิ ปุริเสสู’’ติ รูปวโต ปุลฺลิงฺคสฺส วิย โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส เอการเอหิ การาทิยุตฺตานิ รูปานิ กตฺถจิปิ น ทิสฺสนฺติฯ อโต เตสํ มเต ปทมาลานโย อตีว ทุกฺกโรฯ

อาปสทฺทสฺส ครโว, สทฺทสตฺถนยํ ปติ;

พหุวจนตญฺจิตฺถิ-ลิงฺคภาวญฺจ อพฺรวุํฯ

อิจฺจาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนนฺตตา เวยฺยากรณานํ มตํ นิสฺสาย อนุมตาติ เวทิตพฺพาฯ อฎฺฐสาลินิยํ ปน อาโป อิติ สทฺทสฺส นปุํสกลิงฺเคกวจนวเสน วุตฺโต ปโยโค ทิฏฺโฐ ‘‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติฯ ชาตกปาฬิยํ ตุ ตสฺเสกวจนนฺตตา ทิฎฺฐาฯ ตถา หิ ‘‘สุจิํ สุคนฺธํ สลิลํ, อาโป ตตฺถาภิสนฺทตี’’ติฯ อิมสฺมึ ปเทเส อาโป อิติ สทฺโท เอกวจนฎฺฐาเน ฐิโต ทิฏฺโฐฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อาโปติ สงฺขํ คตํ สลิลํ สุจิ สุคนฺธํ หุตฺวา ตตฺถ อภิสนฺทตีติ สลิลํสทฺทว เสน เอกวจนปฺปโยโค กโต, น นามสทฺทวเสนฯ อาปสทฺโท หิ เอกนฺเตนิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนนฺโต จฯ ตถา หิ ‘อาโป ตตฺถาภิสนฺทนฺตี’ติ พหุวจนวเสน ตปฺปโยโค วตฺตพฺโพปิ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วจนวิปลฺลาสวเสน นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ ตนฺน, ‘‘อาโป ตตฺถาภิสนฺทเร’’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร’’ติ พหุวจนปฺปโยคา วิยฯ ยสฺมา เอวํ น วุตฺตํ, ยสฺมา จ ปน ปาฬิยํ ‘‘อาโป ลพฺภติ, เตโช ลพฺภติ, วาโย ลพฺภตี’’ติ เอกวจนปฺปโยโค ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘อาโป’’ติ สทฺทสฺส เอกวจนนฺตตา ปจฺจกฺขโต ทิฎฺฐาติฯ

อถาปิ เจ วเทยฺยุํ – นนุ ปาฬิยํเยว ตสฺส พหุวจนนฺตตา ปจฺจกฺขโต ทิฎฺฐา ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี จ, เตโช วาโย ตทาคมุ’’นฺติ? ตมฺปิ นฯ เอตฺถ หิ ‘‘เทวา’’ติ สทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อาคมุ’’นฺติ พหุวจนปฺปโยโค กโต, น ‘‘อาโป’’ติ สทฺทํฯ ยทิ ‘‘อาโป’’ติ สทฺทํ สนฺธาย พหุวจนปฺปโยโค กโต สิยา, ‘‘ปถวี’’ติ ‘‘เตโช’’ติ ‘‘วาโย’’ติ จ สทฺทมฺปิ สนฺธาย พหุวจนปฺปโยโค กโต สิยา ฯ เอวํ สนฺเต ปถวี เตโช วาโยสทฺ ทาปิ พหุวจนกภาวมาปชฺเชยฺยุํ, น ปน อาปชฺชนฺติฯ น เหเต พหุวจนกา, อถ โข เอกวจนกา เอวฯ รูฬฺหีวเสน เต ปวตฺตา ปกติอาปาทีสุ อตฺเถสุ อปฺปวตฺตนโตฯ ตถา หิ อาโปกสิณาทีสุ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตา เทวา อารมฺมณวเสน ‘‘อาโป’’ติอาทินามํ ลภนฺตีติฯ เอวํ วุตฺตาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ‘องฺคุตฺตราเปสู’ติ พหุวจนปาฬิ ทิสฺสตี’’ติ? เต วตฺตพฺพา – อสมฺปถมวติณฺณา ตุมฺเห, น หิ ตุมฺเห สทฺทปฺปวตฺตึ ชานาถ, ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ พหุวจนํ ปน ‘‘กุรูสุ องฺเคสุ องฺคานํ มคธาน’’นฺติอาทีนิ พหุวจนานิ วิย รูฬฺหีวเสน เอกสฺสาปิ ชนปทสฺส วุตฺตํ, น อาปสงฺขาตํ อตฺถํ สนฺธายฯ ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ เอตฺถ หิ อาปสงฺขาโต อตฺโถ อุปสชฺชนีภูโต, ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน ปน วุตฺโต ชนปทสงฺขาโต อตฺโถเยว ปธาโน ‘‘อาคตสมโณ สงฺฆาราโม’’ติ เอตฺถ สมณสงฺขาตํ อตฺถํ อุปสชฺชนกํ กตฺวา ปวตฺตสฺส อาคตสมณสทฺทสฺส สงฺฆารามสงฺขาโต อตฺโถ วิย, ตสฺมา อาปสงฺขาตํ อตฺถํ คเหตฺวา โย องฺคุตฺตราโป นาม ชนปโท, ตสฺมึ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเทติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘องฺคุตฺตราเปสุ วิหรติ อาปณํ นาม องฺคานํ นิคโม’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ อุตฺตเรน มหามหิยา นทิยา อาโป เยสํ เต อุตฺตราปา, องฺคา จ เต อุตฺตราปา จาติ องฺคุตฺตราปา, เตสุ องฺคุตฺตราเปสุฯ เอวํ เอกสฺมึ ชนปเทเยว พหุวจนํ น อาปสงฺขาเต อตฺเถ, เตน อฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเท’’ติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

ตถาปิ เย เอวํ วทนฺติ ‘‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโกจา’’ติฯ เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘กึ ปฎิจฺจ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’ติ วทถา’’ติ ? เต เอวํ ปุฎฺฐา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘องฺคาเยว โส ชนปโท, มหิยา ปน นทิยา อุตฺตเรน อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา อุตฺตราโปติ วุจฺจตี’’ติ จ ‘‘มหิยา ปน นทิยา อาโป ตสฺส ชนปทสฺส อุตฺตเรน โหนฺติ, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท อุตฺตราโปติ วุจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ อภิสงฺขโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ วทามาติฯ สจฺจํ ทิสฺสติ, โส ปน สทฺทสตฺเถ เวยฺยากรณานํ มตํ คเหตฺวา อภิสงฺขโต, สทฺทสตฺถญฺจ นาม น สพฺพถา พุทฺธวจนสฺโสปการกํ, เอกเทเสน ปน โหติ, ตสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ อิจฺฉิตานิจฺฉิตสงฺคหวิวชฺชนํ กาตุํ ‘‘ชินวจนยุตฺตญฺหิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติ ลกฺขณานิ วุตฺตานิฯ

ยทิ จ อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺคพหุวจนโก, กถํ อาโปติ ปทํ สิชฺฌตีติ? อาปสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา ตสฺโสการาเทสญฺจ กตฺวา อาโปติ ปทํ สิชฺฌติ ‘‘คาโว’’ติ ปทมิวาติฯ วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, ‘‘คาโว’’ติ ปทญฺหิ นิจฺโจการนฺเตน โคสทฺเทน สมฺภูตํฯ ตถา หิ โยมฺหิ ปเร โคสทฺทนฺตสฺสาวาเทสํ กตฺวา ตโต โยนโมการาเทสํ กตฺวา ‘‘คาโว’’ติ นิปฺผชฺชติ, อาปสทฺเท ปน เทฺว อาเทสา น สนฺติฯ พุทฺธวจนญฺหิ ปตฺวา อาปสทฺโท อการนฺตตาปกติโก ชาโต, น อญฺญถาปกติโกติฯ

เอวํ วุตฺตาปิ เต ‘‘อิทเมว สจฺจํ, นาญฺญ’’นฺติ เจตสิ สนฺนิธาย อาธานคฺคาหิทุปฺปฎินิสฺสคฺคิภาเว, ‘‘น วจนปจฺจนีกสาเตน สุวิชานํ สุภาสิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตปจฺจนีกสาตภาเว จ ฐตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ยเถว คาโวสทฺโท, ตเถว อาโปสทฺโท กึ อิตฺถิลิงฺโค น ภวิสฺสติ พหุวจนโก จา’’ติ? ตโต เตสํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘อาปํ อาปโต สญฺชานาติ, อาปํ อาปโต สญฺญตฺวา อาปํ มญฺญติ, อาปสฺมึ มญฺญติ, อาปํ เมติ มญฺญติ, อาปํ อภินนฺทตี’’ติ เอวํ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาปนฺติ อิทํ กตรวจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพาฯ อทฺธา เต อาปสทฺทสฺส พหุวจนนฺตภาวเมว อิจฺฉมานา วกฺขนฺติ ‘‘ทุติยาพหุวจน’’นฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘นนุ โยวจนํ น สุยฺยตี’’ติ? เต วเทยฺยุํ ‘‘โยวจนํ กตอมาเทสตฺตา น สุยฺยตี’’ติฯ ยํ ยํ โภนฺโต อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ มุขารูฬฺหํ วทนฺติฯ

‘‘อาปโต’’ติ อิทํ ปน กึ โภนฺโต วทนฺตีติ? ‘‘อาปโต’’ติ อิทมฺปิ ‘‘พหุวจนกํ โตปจฺจยนฺต’’นฺติ วทาม โตปจฺจยสฺส เอกตฺเถ จ พวฺหตฺเถ จ ปวตฺตนโตฯ อิติ ตุมฺเห พหุวจนกตฺตํเยว อิจฺฉมานา ‘‘อาโปสทฺโท จ โยวจนนฺโต’’ติ ภณถ, ‘‘อาปโต’’ติ อิทมฺปิ ‘‘พหุวจนกํ โตปจฺจยนฺต’’นฺ ติ ภณถ, ‘‘อาปสฺมึ มญฺญตี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อาปสฺมิ’’นฺติทํ กตรวจนนฺตํ กตราเทเสน สมฺภูตนฺติ? อทฺธา เต เอวํ ปุฎฺฐา นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ ตถา เยสํ เอวํ โหติ ‘‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ, เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘ยํ อาจริเยหิ เวยฺยากรณมตํ คเหตฺวา ‘ยา อาโป’ติ จ ‘ตาส’นฺติ จ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘กึ ตาส’นฺติ วจเน ‘อาปาน’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อุทาหุ อาปสฺสา’’ติ? ‘‘อาปาน’นฺติ ปทมาเนตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ เจ, เอวญฺจ สติ ‘‘ยา อาปา’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘ยา กญฺญา ติฎฺฐนฺตี’’ติ ปทมิวฯ อถ ‘‘อาปา’’ติ ปทํ นาม นตฺถิ, ‘‘อาโป’’ติ ปทํเยว พหุวจนกนฺติ เจ, เอวํ สติ ‘‘ตาส’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อาปสฺสา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘อาโป’’ติ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส ตุมฺหากํ มเตน พหุวจนตฺเต สติ ‘‘อาปสฺสา’’ติ ปทมฺปิ พหุวจนนฺติ กตฺวา ตาสํสทฺเทน โยเชตฺวา วตฺตุํ ยุตฺติโตติฯ เอวํ สติ ‘‘อาปาน’’นฺติ ปทสฺส อภาเวเนว ภวิตพฺพํฯ ยถา ปน ‘‘ปุริโส, ปุริสาฯ ปุริสํ, ปุริเส’’ติ จ, ‘‘โค, คาโว, คโวฯ คาวุ’’นฺติ จ เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, เอวํ ‘‘อาโป, อาปาฯ อาปํ, อาเป’’ติ เอกวจนพหุวจเนหิ ภวิตพฺพํฯ เอวญฺจ สติ ‘‘อาปสทฺโท พหุวจนโกเยว โหตี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ

เย เอวํ วทนฺติ, เตสํ วจนํ สโทสํ ทุปฺปริหรณียํ มูลปริยายสุตฺเต ‘‘อาปํ มญฺญติ อาปสฺมิ’’นฺติ เอกวจนปาฬีนํ ทสฺสนโต, วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ จ ‘‘วิสฺสนฺทนภาเวน ตํ ตํ ฐานํ อาโปติ อปฺโปตีติ อาโป’’ติอาทิกสฺส เอกวจนวเสน วุตฺตนิพฺพจนสฺส ทสฺสนโตฯ ยถา ปน ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺเคปิ ปริยาปนฺโน โคสทฺโท ‘‘ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฎยฺยา’’ติ จ ‘‘อนฺนทา พลทา เจตา’’ติ จ อาทินา พวฺหตฺถทีปเกหิ อิตฺถิลิงฺคภูเตหิ สพฺพนามิกปเทหิ จ อสพฺพนามิกปเทหิ จ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺโต ทิสฺสติ, น ตถา ปาฬิยํ พวฺหตฺถทีปเกหิ อิตฺถิลิงฺคภูเตหิ สพฺพนามิกปเทหิ วา อสพฺพนามิกปเทหิ วา สมานาธิกรณภาเวน วุตฺโต อาปสทฺโท ทิสฺสติฯ ยทิ หิ อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา, กญฺญสทฺทโต อาปจฺจโย วิย อาปสทฺทโต อาปจฺจโย วา สิยา, นทสทฺทโต วิย จ อีปจฺจโย วา สิยา, อุภยมฺปิ นตฺถิ, อุภยาภาวโต อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตํ สพฺพมฺปิ วิธานํ ตตฺถ น ลพฺภติ, เตน ญายติ ‘‘อาปสทฺโท อนิตฺถิลิงฺโค’’ติฯ นนุ จ โภ โคสทฺทโตปิ อาปจฺจโย นตฺถิ, ตทภาวโต อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตวิธานํ น ลพฺภติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา โสเยว อิตฺถิลิงฺโค โหติ, น ปนายํ อาปสทฺโทติ?

เอตฺถ วุจฺจเต – โคสทฺโท น นิโยคา อิตฺถิลิงฺโค, อถ โข ปุลฺลิงฺโควฯ อิตฺถิลิงฺคภาเว ปน ตมฺหา อาปจฺจเย อโหนฺเตปิ อีปจฺจโย วิกปฺเปน โหติ, อญฺญมฺปิ อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตวิธานํ ลพฺภติฯ โส หิ นิจฺจโมการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ‘‘โค, คาวี’’ติอาทินา อตฺตโน อิตฺถิลิงฺครูปานํ นิพฺพตฺติการณภูโต, เตน โส อิตฺถิลิงฺโค ภวติฯ อาปสทฺเท ปน อีปจฺจยาทิ น ลพฺภติฯ เตน โส อิตฺถิลิงฺโคติ น วตฺตพฺโพฯ ยถา วา โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตํ ปฎิจฺจ อิตฺถิลิงฺคภาโว อุปปชฺชติ, น ตถา อาปสทฺทสฺสฯ อาปสทฺทสฺส หิ อนากุลรูปกฺกมตฺตา อวิสทาการโวหารตา น ทิสฺสติ, ยาย เอโส อิตฺถิลิงฺโค สิยาฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

ตถา เยสํ เอวํ โหติ ‘‘อาปสทฺโท สพฺพทา อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ, เต วตฺตพฺพา – ยถา อิตฺถิลิงฺคภูตสฺส กญฺญาสทฺทสฺส ปฐมํ กญฺญอิติ รสฺสวเสน ฐปิตสฺส อาปจฺจยโต ปรํ สฺมึวจนํ สรูปโต น ติฎฺฐติ, ยํภาเวน จ ยาภาเวน จ ติฎฺฐติ ‘‘กญฺญายํ, กญฺญายา’’ติ, น ตถา ‘‘อิตฺถิลิงฺค’’นฺติ ตุมฺเหหิ คหิตสฺส อาโปสทฺทสฺส ปฐมํ อาปอิติ รสฺสวเสน ฐปิตสฺส ปรํ สฺมึวจนํ ยํภาเวน จ ยาภาเวน จ ติฎฺฐติ, อถ โข สรูปโตเยว ติฎฺฐติ ‘‘อาปสฺมึ มญฺญตี’’ติฯ ยทิ ปน อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา, สฺมึวจนํ สรูปโต น ติฏฺเฐยฺยฯ ยสฺมา จ สฺมึวจนํ สรูปโต ติฎฺฐติ, ตสฺมา อาปสทฺโท น อิตฺถิลิงฺโคฯ น หิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสสงฺคเหสุ อเนกโกฎิสตสหสฺเสสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ เอกสฺมิมฺปิ ปาฬิปฺปเทเส ปฐมํ อการนฺตภาเวน ฐเปตพฺพานํ อิตฺถิลิงฺคสทฺทานํ ปรโต ฐิตํ สฺมึวจนํ สรูปโต ติฎฺฐตีติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘อาปสทฺโท นปุํสกลิงฺโค, ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ ‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’นฺติ นปุํสกลิงฺคภาเวน ตํสมานาธิกรณปทานิ นิทฺทิฎฺฐานี’’ติ? ตนฺน, มโนคเณ ปวตฺเตหิ ตม วจ สิรสทฺทาทีหิ วิย อาปสทฺเทนปิ สมานาธิกรณปทานํ กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคภาเวน นิทฺทิสิตพฺพตฺตาฯ ปุพฺพาจริยานญฺหิ สทฺทรจนาสุ ‘‘สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน, เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ตโม’’ติปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘วิหต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมึ วิปจฺจนีกสาเต ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ’’ติ เอตฺถ ‘‘วโจ’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ, ‘‘อวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโร’’ติ เอตฺถ ‘‘สิโร’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘อวนต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ, ‘‘อปฺปํ ราคาทิรโช เยสํ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ เต อปฺปรชกฺขา’’ติ เอตฺถ ‘‘รโช’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘อปฺป’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ทิสฺสติฯ น เต อาจริยา เตหิ สมานาธิกรณปเทหิ ตมวจสิรสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ตถาวิธํ สทฺทรจนํ กุพฺพิํสุ, อถ โข ‘‘โสภนํ มโน ตสฺสาติ สุมโน’’ติ เอตฺถ วิย มโนคเณ ปวตฺตปุลฺลิงฺคานํ ปโยเค นปุํสกลิงฺคภาเวนปิ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ กุพฺพิํสุฯ ยถา จ ‘‘วิหต’’นฺติอาทิกา สทฺทรจนา ตมวจสิรสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ น กตา, ตถา ‘‘โอมตฺต’’นฺติ จ ‘‘อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ จ สทฺทรจนาปิ อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ น กตาฯ ยสฺมา ปน มโนคเณ ปวตฺเตหิ มนสทฺทาทีหิ เอกเทเสน สมานคติกตฺตา อาปสทฺเทนปิ นปุํสกลิงฺคสฺส สมานาธิกรณตา ยุชฺชติ, ตสฺมา อฎฺฐสาลินิยํ ‘‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคสฺส อาปสทฺเทน สมานาธิกรณตา กตาฯ ตถาปิ อาปสทฺโท มนสทฺทาทีหิ เอกเทเสน สมานคติโก สมาสปทตฺเต มชฺโฌการสฺส ‘‘อาโปกสิณํ, อาโปคต’’นฺติอาทิปฺปโยคสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘โอมตฺต’’นฺติอาทิวจนํ อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ, ลิงฺควิปริยยวเสน ปน กตฺถจิ เอวมฺปิ สทฺทคติ โหตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘โอมตฺโต’’ติ จ ‘‘อธิมตฺตปถวีคติโก ชาโต’’ติ จ ลิงฺคํ ปริวตฺเตตพฺพํฯ ยทิ หิ อาปสทฺโท นปุํสกลิงฺโค สิยา, สนิการานิ’สฺส ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ พุทฺธวจนาทีสุ วิชฺเชยฺยุํ, น ตาทิสานิ สนฺติฯ กิญฺจิ ภิยฺโย – โอการนฺตํ นาม นปุํสกลิงฺคํ กตฺถจิปิ นตฺถิ, นิคฺคหีตนฺตอิการนฺต อุการนฺตวเสน หิ ติวิธานิเยว นปุํสกลิงฺคานิฯ เตน อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตา นุปปชฺชตีติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ อิจฺโจการนฺตวเสน คหิตสฺส อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา จ นปุํสกลิงฺคตา จ เอกนฺตโต นตฺถิ, นิคฺคหีตนฺตวเสน ปน คหิตสฺส กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคตา สิยา ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ ปโยคทสฺสนโตฯ เอตฺถ ปเนเก วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ โภ โอการนฺตวเสน คหิตสฺส อาปสทฺทสฺส อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน ทฺวิลิงฺคตา นตฺถิ, โอการนฺโต อาปสทฺโท กตรลิงฺโค’’ติ? ปุลฺลิงฺโคติ มยํ วทามาติฯ

ยทิ จ โภ อาปสทฺโท ปุลฺลิงฺโคฯ ยถา อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตา ปญฺญาเยยฺย, นิชฺฌานกฺขมตา จ ภเวยฺย, ตถา สุตฺตํ อาหรถาติฯ ‘‘อาหริสฺสามิสุตฺตํ, น โน สุตฺตาหรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ เอวญฺจ ปน วตฺวา เตสํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘อาโป อุปลพฺภตีติ? อามนฺตาฯ อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตาฯ เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อาปํ มญฺญติ อาปสฺมึ มญฺญตี’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิฯ

เอตฺถ จ ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทินา อาปสทฺทสฺส เอกวจนตา สิทฺธา, ตาย สิทฺธาย พหุวจนตาปิ สิทฺธาเยวฯ เอกวจนตาเยว หิ สทฺทสตฺเถ ปฎิสิทฺธา, น พหุวจนตา, เตน ‘‘อาเปนา’’ติ อิมินา ปน อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาววิคโม สิทฺโธ อิตฺถิลิงฺเค เอนาเทสาภาวโตฯ ‘‘อาปสฺส, อาปสฺมิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิลิงฺคภาววิคโมเยว อิตฺถิลิงฺเค สรูปโต นา สฺมา สฺมึ วจนานมภาวาฯ ‘‘อตีโต’’ติ อิมินา อิตฺถิลิงฺคนปุํสกลิงฺคภาววิคโม โอการนฺตนปุํสกลิงฺคสฺส อภาวโต, โอการนฺตสฺส คุณนามภูตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส จ อภาวโตฯ

อปิจ พุทฺธวจนาทีสุ ‘‘จิตฺตานิ, รูปานี’’ติอาทีนิ วิย สนิการานํ รูปานํ อทสฺสนโต โอกา รนฺตภาเวน คหิตสฺส นปุํสกลิงฺคภาววิคโม อตีว ปากโฎฯ อปรมฺเปตฺถ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตีโต’’ติ อิมินา อาปสทฺทสฺส วิสทาการโวหารตาสูจเกน โอกา รนฺตปเทน ตสฺส อวิสทาการโวหารตาย จ อุภยมุตฺตาการโวหารตาย จ อภาโว สิทฺโธฯ ตสฺส จ อวิสทาการโวหารตาย อภาเว สิทฺเธ อิตฺถิลิงฺคภาโว ทูรตโรฯ อุภยมุตฺตาการโวหารตาย จ อภาเว สิทฺเธ นปุํสกลิงฺคภาโวปิ ทูรตโรเยวฯ อิติ น กตฺถจิปิ โอการนฺตภาเวน คหิโต อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค วา นปุํสกลิงฺโค วา ภวติฯ มิลินฺทปญฺเห ปน นิคฺคหีตนฺตวเสน อาคโต นปุํสกลิงฺโคติ เวทิตพฺโพ, น เจตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อตีโต’’ติ ‘‘เตนา’’ติ จ อิมานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ วาจฺจลิงฺคานมนุวตฺตาปกสฺส อภิเธยฺยลิงฺคภูตสฺส อาปสทฺทสฺส ‘‘กญฺญาย จิตฺตานี’’ติอาทีนํ วิย อิตฺถินปุํสกลิงฺครูปานํ อภาวโตฯ อปิจ โวหารกุสลา ตถาคตา ตถาคตสาวกา จ, เตหิเยว อุตฺตมปุริเสหิ โวหารกุสเลหิ ‘‘อตีโต อาโป’’ติอาทินา วุตฺตตฺตาปิ ‘‘อตีโต’’ติ ‘‘เตนา’’ติ จ อิมานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น จินฺเตตพฺพานิ, ตสฺมา ตํสมานาธิกรโณ โอการนฺตภาเวน คหิโต อาปสทฺโท เอกวจนนฺโต ปุลฺลิงฺโค เจว ยถาปโยคํ เอกวจนพหุวจนโก จาติ เวทิตพฺโพ ‘‘อาโป, อาปาฯ อาปํ, อาเป’’ติอาทินา โยเชตพฺพตฺตาฯ เอวํ วุตฺตานิ สุตฺตปทานิ สวินิจฺฉยานิ สุตฺวา อทฺธา เต อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตาวาทิโน นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

เอตฺถ โกจิ วเทยฺย – ปาฬิยํ ปุลฺลิงฺคนโย เอกวจนนโย จ กึ อฎฺฐกถาฎีกาจริเยหิ น ทิฏฺโฐ, เย อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตฺตํ วณฺเณสุนฺติ? โน น ทิฏฺโฐ, ทิฏฺโฐเยว โส นโย เตหิฯ ยสฺมา ปน เต น เกวลํ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเนเยว วิสารทา, อถ โข สกเลปิ สทฺทสตฺเถ วิสารทา, ตสฺมา สทฺทสตฺเถ อตฺตโน ปณฺฑิจฺจํ ปกาเสตุํ, ‘‘สทฺทสตฺเถ จ อีทิโส นโย วุตฺโต’’ติ วิญฺญาเปตุญฺจ สทฺทสตฺถนยํ คเหตฺวา อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนกตฺตํ วณฺเณสุนฺติ นตฺถิ เตสํ โทโสฯ ตถา หิ มูลปริยายสุตฺตนฺตฎฺฐกถายํ เตหิเยว วุตฺตํ อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคกวจนกตฺตสูจนกํ ‘‘ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมุติวเสน จตุพฺพิโธ อาโป, เตสู’’ติอาทิ, ตสฺมา นตฺถิ เตสํ โทโสฯ ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, น เตสํ วจนํ โจทนาภาชนํฯ เย ปน อุชุวิปจฺจนีกวาทา ทฬฺหเมว อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตฺตํ มมายนฺติ, เตสํเยว วจนํ โจทนาภาชนํฯ ยสฺมา ปน มยํ ปาฬินยานุสาเรน อนฺตทฺวยวโต อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ วิทธาม, ตสฺมา โย โกจิ อิทํ วาทํ มทฺทิตฺวา อญฺญํ วาทํ ปติฎฺฐาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อิทญฺจ ปน ฐานํ มหาคหนํ ทุปฺปฎิวิชฺฌนฏฺเฐน, ปรมสุขุมญฺจ กตญาณสมฺภาเรหิ ปรมสุขุมญาเณหิ ปณฺฑิเตหิ เวทนียตฺตาฯ สพฺพมิทญฺหิ วจนํ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อตฺถพฺยญฺชนปริคฺคหเณ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถญฺเจว สาสเน อาทรํ อกตฺวา สทฺทสตฺถมเตน กาลํ วีตินาเมนฺตานํ สาถลิกานํ ปมาทวิหารนิเสธนตฺถญฺจ สาสนสฺสาติมหนฺตภาวทีปนตฺถญฺจ วุตฺตํ, น อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนตฺถนฺติ อิมิสฺสํ นีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ โยโค กรณีโย ภควโต สาสนสฺส จิรฎฺฐิตตฺถํฯ

ยสฺมา ปน ปาฬิโต อฎฺฐกถา พลวตี นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปาฬินยานุรูเปเนว อาปสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ โยเชสฺสาม โสตูนมสมฺโมหตฺถํ, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถนโย กริสฺสติฯ อตฺรายํ อุทานปาฬิ ‘‘กึ กยิรา อุทปาเนน, อาปา เจ สพฺพทา สิยุ’’นฺติฯ

อาโป, อาปาฯ อาปํ, อาเปฯ อาเปน, อาเปหิ, อาเปภิฯ อาปสฺส, อาปานํฯ อาปา, อาปสฺมา, อาปมฺหา, อาเปหิ, อาเปภิฯ อาปสฺส, อาปานํฯ อาเป, อาปสฺมึ, อาปมฺหิ, อาเปสุฯ โภ อาป, ภวนฺโต อาปาฯ

สพฺพนามาทีหิปิ โยเชสฺสาม – โย อาโป, เย อาปาฯ ยํ อาปํ, เย อาเปฯ เยน อาเปน, เสสํ เนยฺยํ , โส อาโป, เต อาปาฯ อตีโต อาโป, อตีตา อาปาฯ เสสํ เนยฺยํฯ อิจฺเจวํ –

ปุริเสน สมา อาป-สทฺทาที สพฺพถา มตา;

น สพฺพถาว โคสทฺโท, ปุริเสน สโม มโตฯ

มนาที เอกเทเสน, ปุริเสน สมา มตา;

สราที เอกเทเสน, สพฺพถา วา สมา มตาฯ

เย ปเนตฺถ สทฺทา ‘‘มโนคโณ’’ติ วุตฺตา, กถํ เตสํ มโนคณภาโว สลฺลกฺเขตพฺโพติ? วุจฺจเต เตสํ มโนคณภาวสลฺลกฺขณการณํ –

มโนคโณ มโนคณา-ทิกา เจวา’มโนคโณ;

อิติ สทฺทา ติธา เญยฺยา, มโนคณวิภาวเนฯ

เย เต นา ส สฺมึวิสเย, สา โส สฺยนฺตา ภวนฺติ จ;

สมาสตทฺธิตนฺตตฺเต, มชฺโฌการา จ โหนฺติ หิฯ

โสการนฺตปโยคา จ, กฺริยาโยคมฺหิ ทิสฺสเร;

เอวํวิธา จ เต สทฺทา, เญยฺยา ‘‘มโนคโณ’’อิติฯ

อตฺร ตสฺสตฺถสฺส สาธกานิ ปโยคานิ สาสนโต จ โลกโต จ ยถารหมาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม – มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วาฯ น มยฺหํ มนโส ปิโยฯ สาธุกํ มนสิ กโรถฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาฯ มโนรมํ, มโนธาตุ, มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิฯ โย เว ‘‘ทสฺส’’นฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโนฯ วจสา ปริจิตาฯ วจโส วจสิฯ

วโจรสฺมีหิ โพเธสิ, เวเนยฺยกุมุทญฺจิทํ;

ราโค สาราครหิโต, วิสุทฺโธ พุทฺธจนฺทิมาฯ

กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;

เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจฯ

สขา จ มิตฺโต จ มมาสิ สีวิก, สุสิกฺขิโต สาธุ กโรหิ เม วโจฯ เอกูนตึโส วยสา สุภทฺทฯ วยโส, วยสิ, วโยวุทฺโธ, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติฯ ชลนฺตมิว เตชสาฯ เตชโส, เตชสิ, เตโชธาตุกุสโลฯ เตโชกสิณํฯ ตปสา อุตฺตโม, ตปโส, ตปสิ, ตโปธโน, ตโปชิคุจฺฉาฯ กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปตฺติยาฯ เจตสา อญฺญาสิ, เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, เจโตปริวิตกฺกมญฺญายฯ เจโตปริยญาณํ, เจโต ปริจฺฉินฺทติ, โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ชานาติฯ ตมสา, ตมโส, ตมสิ, ตโมนุโท, ตโมหโรฯ นวาหเมตํ ยสสา ททามิฯ ยสโส, ยสสิ, ยโส โภคสมปฺปิโตฯ ยโสลทฺธาโข ปนสฺมากํ โภคาฯ ยโสธรา เทวี, ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺยฯ อยสาว มลํ สมุฎฺฐิตํฯ อยโส, อยสิ, อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฎิกุชฺชิตํฯ เสยฺโย อโยคุโฬ ภุตฺโต, อโยปตฺโต , อโยมยํ, อโย กนฺตตีติ อโยกนฺโตฯ ฆเตน วา ภุญฺชสฺสุ ปยสา วา, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ ยญฺญทตฺเตน, ปยสิ โอชา, ปโยธรา, ปโยนิธิฯ สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฎิคฺคหิฯ สิรโส, สิรสิ อญฺชลึ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํฯ สิโรรุหา, สิโร ฉินฺทติฯ โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโรฯ สิโร เต วชฺฌยิตฺวานฯ สรสา, สรโส, ตีณิ อุปฺปลชาตานิ, ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณฯ สโรรุหํฯ ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสาวา ธเนนวาฯ สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํฯ ฉนฺทสิ, ฉนฺโทวิจิติ, ฉนฺโทภงฺโค, อุรสา ปนุทหิสฺสามิ, อุรโส, อุรสิ ชายติ, อุรสิโลโม, อุโรมชฺเฌ วิชฺฌิฯ รหสา, รหโส, รหสิ, รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทาฯ อหสา, อหสิฯ ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหา, อโหรตฺตานมจฺจเยติ อิมานิ ปโยคานิฯ เอตฺถ จ ‘‘มเนน, มนสฺส, มเน, มนสฺมึ, มนมฺหี’’ติอาทีนิ จ ‘‘มนอายตนํ ตมปรายโน อยปตฺโต ฉนฺทหานี’’ติอาทีนิ จ ‘‘น มนํ อญฺญาสิฯ ยสํ  ลทฺธาน ทุมฺเมโธฯ ‘‘สิรํ ฉินฺทตี’’ติอาทีนิ จ รูปานิ มโนคณภาวปฺปกาสกานิ น โหนฺตีติ น ทสฺสิตานิ, น อลพฺภมานวเสน, ตสฺมาตฺร อิมา อาทิโต ปฎฺฐาย มโนคณภาววิภาวินี คาถาโย ภวนฺติ –

‘‘มนสา มนโส มนสิ’’, อิติอาทิวสา ฐิตา;

สา โส สฺยนฺตา สทฺทรูปา, วุตฺตา ‘‘มโนคโณ’’อิติฯ

มโนธาตุ วโจรสฺมิ, วโยวุทฺโธ ตโปคุโณ; 

เตโชธาตุ ตโมนาโส, ยโสโภคสมปฺปิโตฯ

เจโตปริวิตกฺโก จ, อโยปตฺโต ปโยธรา;

สิโรรุหา สโรรุหํ, อุโรมชฺเฌ รโหคโตฯ

ฉนฺโทภงฺโค อโหรตฺตํ, มโนมย’มโยมยํ;

เอวํวิโธ วิเสโส โย, ลกฺขณนฺตํ มโนคเณฯ

‘‘วโจ สุตฺวา, สิโร ฉินฺทิ, อโย กนฺตติ’’ อิจฺจปิ;

อุปโยคสฺส สํสิทฺธิ, ลกฺขณนฺตํ มโนคเณฯ

มโนคเณ วุตฺตนโย, อิตฺถิลิงฺเค น ลพฺภติ;

ปุนฺนปุํสกลิงฺเคสุ, ลพฺภเตว ยถารหํฯ

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –

สา โส สฺยนฺตานิ รูปานิ, สนฺทิสฺสนฺติ มโนคเณ;

มชฺโฌการนฺตรูปา จ, โสการนฺตูปโยคตาฯ

อิทํ มโนคณลกฺขณํฯ เอวํ มโนคณลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฎํ สมุทฺทิฎฺฐํฯ

อถ มโนคณาทิลกฺขณํ กถยาม –

เย เต นา สสฺมึวิสเย, สา โส สฺยนฺตา ยถารหํ;

สมาสตทฺธิตนฺตตฺเต, มชฺโฌกาโร น โหนฺติ ตุฯ

โสการนฺตูปโยคา จ, กฺริยาโยเค น โหนฺติ เต;

สทฺทา เอวํวิธา สพฺเพ; มโนคณาทิกา มตาฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘พิลํ ปทํ มุข’’มิจฺจาทโยฯ เตสํ รูปานิ ภวนฺติ – พิลสา, พิลโส, พิลสิ, พิลคโต, พิลํ ปาวิสิฯ ปทสาว อคมาสิ, ตีณิ ปทวารานิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, มุขคตํ โภชนํ ฉฑฺฑาเปติฯ สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโตฯ รสวรํ รสมยํ รสํ ปิวีติฯ อิทํ มโนคณาทิกลกฺขณํฯ

อปรมฺปิ ภวติ –

เย สมาสาทิภาวมฺหิ, มชฺโฌการาว โหนฺติ ตุ;

นา ส สฺมึวิสเย สาโส-สฺยนฺตา ปน น โหนฺติหิฯ

โสการนฺตูปโยคา จ, กฺริยาโยเค น โหนฺติ เต;

สทฺทา เอวํวิธา จาปิ, มโนคณาทิกา มตาฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘อาโป วาโย สรโท’’อิจฺเจวมาทโยฯ เตสํ รูปานิ ภวนฺติ – อาโปธาตุ, วาโยธาตุ, อาโปกสิณํ, วาโยกสิณํ, อาโปมยํ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ, สรทกาโลฯ อาเปน, อาปสฺส, อาเป, อาปสฺมึ, อาปมฺหิฯ วาเยน, วายสฺส, วาเย, วายสฺมึ, วายมฺหิฯ สรเทน, สรทสฺส, สรเท, สรทสฺมึ, สรทมฺหิฯ อาปํ อาปโต สญฺชานาติฯ วายํ วายโต สญฺชานาติฯ สรทํ ปตฺเถติ, สรทํ รมณียา นทีฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ สาสเน วายสทฺโท วิย วายุสทฺโทปิ มโนคณาทีสุ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต –

‘‘วายุ วาโย’’ติ เอเตสุ, ปจฺฉิโมเยว อิจฺฉิโต;

มโนคณาทีสุ นาทิ, อาทิคฺคหวเสนิธฯ

‘‘มโนธาตุ วาโยธาตุ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ หิ;

อการนฺตวเสเนว, มชฺโฌการานิ สิชฺฌเรฯ

วายุสทฺทมฺหิ คหิเต, อาทิคฺคหวเสนิธ;

‘‘วาโยธาตู’’ติ โอมชฺฌํ, รูปเมว น เหสฺสติฯ

ยถา หิ อายุสทฺทสฺส, รูปํ ทิสฺสติ สาคมํ;

‘‘อายุสา เอกปุตฺต’’นฺติ, มนสาทิปทํ วิยฯ

น ตถา วายุสทฺทสฺส, รูปํ ทิสฺสติ สาคมํ;

ตสฺมา มโนคณาทิมฺหิ, ตสฺโส’กาโส น วิชฺชติฯ

ตถา หิ ‘‘วายติ อิติ, วาโย’’ อิติ ครู วทุํ;

‘‘วาโยธาตู’’ติ เอตสฺส, ปทสฺสตฺถํ ตหึ ตหึฯ

ยตฺถ ปถวี จ อาโป จ, เตโช วาโย น คาธติ;

เอตฺถ อาปาทิกํ สทฺท-ตฺติกํ มโนคณาทิเกฯ

อิทมฺปิ มโนคณาทิกลกฺขณํฯ เอตฺถ มโนคณาทิกา ทฺวิธา ภิชฺชนฺติ พิล ปทาทิโต อาปาทิโต จฯ เอวํ มโนคณาทิกลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฎํ สมุทฺทิฎฺฐํฯ

อถ อมโนคณลกฺขณํ กถยาม –

เย จ นาวิสเย โสนฺตา, เย จ สฺมาวิสเย สิยุํ;

สทฺทา เอวํปการา เต, อมโนคณสญฺญิตาฯ

เก เต? อตฺถพฺยญฺชนกฺขรสทฺทาทโย เจว ทีโฆรสทฺทา จฯ เอเตสุ หิ อตฺถสทฺทาทีนํ นาวจนฎฺฐาเน ‘‘อตฺถโส พฺยญฺชนโส อกฺขรโส สุตฺตโส อุปายโส สพฺพโส ฐานโส’’ติอาทีนิ โสนฺตานิ รูปานิ ภวนฺติฯ ทีโฆรสทฺทานํ ปน สฺมาวจนฎฺฐาเน ‘‘ทีฆโส โอรโส’’ติ โสนฺตานิ รูปานิ ภวนฺติฯ อิทํ อมโนคณลกฺขณํฯ

อปรมฺปิ ภวติ –

สพฺพถา วินิมุตฺตา เย, สา โส สฺยนฺตาทิภาวโต;

เอวํวิธาปิ เต สทฺทา, อมโนคณสญฺญิตาฯ

เก เต? ‘‘ปุริโส กญฺญา จิตฺต’’มิจฺจาทโยฯ อิทมฺปิ อมโนคณลกฺขณํฯ เอวํ อมโนคณลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฎํ สมุทฺทิฎฺฐํฯ

เอวํ ทสฺสิเตสุ มโนคณลกฺขณาทีสุ โกจิ วเทยฺย ‘‘ยทิทํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ ‘เย สมาสาทิภาวมฺหิ, มชฺโฌการาว โหนฺติ ตู’ติอาทินา มโนคณาทิกลกฺขณํ, เตน ‘‘ปโรสตํ โคมยํ โคธโน’’อิจฺจาทีสุ โคปรสทฺทาทโยปิ มโนคณาทิกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา –

เอตฺถ มโนคณาทีนํ, อนฺตสฺโสตฺตํ ปฎิจฺจิทํ;

‘‘มชฺโฌการา’’ติ วจนํ, วุตฺตํ น ตฺวาคมาทิกํฯ

‘‘ปโรสตํ โคมย’’นฺติ-อาทีสุ อมโนคโณ;

ปุพฺพภูตํ ปทํ โอสฺสา-คมตฺตา’นิจฺจตาย จฯ

ตสฺมา นาปชฺชนฺติฯ อิติ สพฺพถาปิ อมโนคณลกฺขณํ นิสฺเสสโต ทสฺสิตํฯ อิจฺเจวํ มโนคณวิภาวนายํ มโนคโณ มโนคณาทิโก อมโนคโณ จาติ ติธา เภโท เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ มโนคเณ ปริยาปนฺนสทฺทานํ สมาสํ ปตฺวา ‘‘อพฺยคฺคมนโส นโร, ถิรเจตสํ กุลํ, สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาติอาทินา ลิงฺคตฺตยวเสน อญฺญถาปิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ ปน เกจิ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยทา มนสทฺโท สกตฺเถ อวตฺติตฺวา ‘อพฺยคฺโค มโน ยสฺส โสยํ อพฺยคฺคมนโส, อลีโน มโน ยสฺส โสยํ อลีนมนโส’ติ เอวํ อญฺญตฺเถ วตฺตติ, ตทา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา ลพฺภติ, น มโนคณนเยนา’’ติฯ ตํ น คเหตพฺพํ อุภินฺนมฺปิ ยถารหํ ลพฺภนโตฯ ตถา หิ วิสุทฺธิมคฺเค ปุคฺคลาเปกฺขนวเสน ‘‘ขนฺติโสรจฺจเมตฺตาทิ-คุณภูสิตเจตโสฯ อชฺเฌสนํ คเหตฺวานา’’ติ เอตฺถ มโนคณนโย ทิสฺสติฯ ตฎฺฎีกายมฺปิ ‘‘อชฺเฌสิโต ทาฐานาค-ตฺเถเรน ถิรเจตสา’’ติ มโนคณนโย ทิสฺสติ, ตสฺมา เตสํ วจนํ น คเหตพฺพํฯ เอวํ วทนฺตา จ เต อพฺยคฺคมนสทฺทาทีนํ อพฺยคฺคมนสอิจฺจาทินา สการนฺตปกติภาเวน ฐเปตพฺพภาวํ วิพฺภนฺตมติวเสน จินฺเตตฺวา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, ทฺวีสุ จ วจเนสุ ปุริสน เยน โยเชตพฺพตํ มญฺญนฺติฯ เอวญฺจ สติ ‘‘คุณภูสิตเจตโส, ถิรเจตสา’’ติ ฉฎฺฐีจตุตฺถีตติยารูปานิ นสิยุํ, อญฺญานิเยว อนภิมตานิ รูปานิ สิยุํฯ ยสฺมา สิยุํ, ตสฺมา เอวํ อคฺคเหตฺวา อยํ วิเสโส คเหตพฺโพฯ

ยตฺถ หิ สมาสวเสน มนสทฺโท เจตสทฺทาทโย จ สกตฺเถ อวตฺติตฺวา อญฺญตฺเถ วตฺตนฺติ, ตตฺถ สการาคมานํ ปทานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน จ มโนคเณ มนนเยน จ ยถารหํ ลพฺภติฯ นิสฺสการาคมานํ ปน ปุริสนเยเนว ลพฺภติฯ ยตฺถ ปน สมาสวิสเยเยว มนาทิสทฺทา สกตฺเถ วตฺตนฺติ, ตตฺถ นิสฺสการาคมานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน จ มโนคเณ มนนเยน จ ลพฺภติฯ

อิทานิ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ, สทฺทคตีสุ จ วิญฺญูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ยถาวุตฺตานํ ปทานํ ปทมาลา ติธา กตฺวา ทสฺสยิสฺสาม – ‘‘พฺยาสตฺโต มโน ยสฺส โสยํ พฺยาสตฺตมนโส นโร’’ติ เอวมจฺจนฺตํ ปุคฺคลาเปกฺขกสฺส อิมสฺส ปทสฺส –

พฺยาสตฺตมนโส นโร, พฺยาสตฺตมนสา นราฯ พฺยาสตฺตมนสํ นรํ, พฺยาสตฺตมนเส นเรฯ พฺยาสตฺตมนสา, พฺยาสตฺตมเนน นเรน, พฺยาสตฺตมเนหิ, พฺยาสตฺตมเนภิ นเรหิฯ พฺยาสตฺตมนโส, พฺยาสตฺตมนสฺส นรสฺส, พฺยาสตฺตมนานํ นรานํฯ พฺยาสตฺตมนา, พฺยาสตฺตมนสฺมา, พฺยาสตฺตมนมฺหา นรา, พฺยาสตฺตมเนหิ, พฺยาสตฺตมเนภิ นเรหิฯ พฺยาสตฺตมนโส, พฺยาสตฺตมนสฺส นรสฺส, พฺยาสตฺตมนานํ นรานํฯ พฺยาสตฺตมนสิ, พฺยาสตฺตมเน, พฺยาสตฺตมนสฺมึ, พฺยาสตฺตมนมฺหิ นเร, พฺยาสตฺตมเนสุ นเรสุฯ โภ พฺยาสตฺตมนส นร, ภวนฺโต พฺยาสตฺตมนสา นราติ นามิกปทมาลา ภวติฯ

เอวํ สการาคมสฺส ลพฺภมานาลพฺภมานตา ววตฺถเปตพฺพาฯ เอตฺถ หิ ปฐมาทุติยาวิภตฺตีนํ เอกวจนพหุวจนฎฺฐาเน จ ตติยาจตุตฺถีฉฎฺฐีสตฺตมีนํ เอกวจนฎฺฐาเน จ ยถารหํ สาคโม ภวติ อาเทสสรวิภตฺติสรปรตฺตาฯ อยญฺจ นโย สุขุโม สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ

อปโร นโย – ‘‘พฺยาสตฺโต มโน ยสฺส โสยํ พฺยาสตฺตมโน’’ติ เอวมฺปิ ปุคฺคลาเปกฺขกสฺส อิมสฺส ปทสฺส ‘‘พฺยาสตฺตมโน นโร, พฺยาสตฺตมนา นราฯ พฺยาสตฺตมนํ นร’’นฺติอาทินา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา ภวติฯ เอตฺถ ปน สพฺพถาปิ สาคโม นตฺถิฯ อปโรปิ นโย – ‘‘พฺยาสตฺโต จ โส มโน จาติ พฺยาสตฺตมโน’’ติ เอวํ จิตฺตาเปกฺขกสฺสปิ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘พฺยาสตฺตมโน, พฺยาสตฺตมนาฯ พฺยาสตฺตมนํ, พฺยาสตฺตมเนฯ พฺยาสตฺตมนสา, พฺยาสตฺตมเนนา’’ติอาทินา มโนคเณ มนนเยน นามิกปทมาลา ภวติ, เอตฺถ ปน ตติยาจตุตฺถีฉฎฺฐีสตฺตมีนํ เอกวจนฎฺฐาเนเยว สาคโม ภวติ อาเทสสรปรตฺตาฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘อลีนมนโส นโร’’ติอาทีสุปิ อยํ ติวิโธ นโย เวทิตพฺโพฯ

นปุํสกลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘พฺยาสตฺตมนสํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนานิ กุลานิฯ พฺยาสตฺตมนสํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนานิ กุลานิฯ พฺยาสตฺตมนสา กุเลนา’’ติอาทินา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถ ปน ปฐมาทุติยาตติยาจตุตฺถีฉฎฺฐีสตฺตมีนํ เอกวจนฎฺฐาเนเยว ยถารหํ สาคโม ภวติ อาเทสสรวิภตฺติสรปรตฺตา, อยมฺปิ นโย สุขุโม สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ

อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘พฺยาสตฺตมนสา อิตฺถี’’ติ เอวํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเนเยว สาคมํ วตฺวา ตโต ‘‘พฺยาสตฺตมนา, พฺยาสตฺตมนาโย อิตฺถิโยฯ พฺยาสตฺตมนํ อิตฺถิ’’นฺติ กญฺญาน เยน โยเชตพฺพาฯ ‘‘เอวํ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา, สทฺเธยฺยวจาโย อุปาสิกาโยฯ สทฺเธยฺยวจํ อุปาสิก’’นฺติอาทินาปิฯ ‘‘พฺยาสตฺตมนํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนา อิตฺถี’’ติอาทินา ปน จิตฺตกญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ เอตฺถ ปน สพฺพถาปิ สาคโม นตฺถิฯ

โสตูนํ ญาณปฺปเภทชนนตฺถํ อปราปิ นามิกปทมาลาโย ทสฺสยิสฺสาม สหนิพฺพจเนน – มโน เอว มานสํ, สมุสฺสาหิตํ มานสํ ยสฺส โสยํ สมุสฺสาหิตมานโสฯ ‘‘สมุสฺสาหิตมานโส, สมุสฺสาหิตมานสาฯ สมุสฺสาหิตมานสํ, สมุสฺสาหิตมานเสฯ สมุสฺสาหิตมานเสนา’’ติ ปุริสนเยน โยเชตพฺพาฯ สุนฺทรา เมธา อสฺส อตฺถีติ สุเมธโสฯ ‘‘สุเมธโส, สุเมธสาฯ สุเมธสํ, สุเมธเสฯ สุเมธเสนา’’ติ ปุริสนเยน, เอวํ ‘‘ภูริเมธโส’’ติอาทีนมฺปิฯ ตตฺริเม ปโยคา –

‘‘ยํ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปญฺญํ สุเมธสํ;

กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติฯ

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สมุสฺสาหิตมานสา สุเมธสา’’ติ รูปานิ, นปุํสเก วตฺตพฺเพ ‘‘สมุสฺสาหิตมานสํ สุเมธส’’นฺติ รูปานิ, กญฺญา จิตฺตนเยน เอเตสํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ โอการนฺตปุลฺลิงฺคฎฺฐาเน อิตฺถิลิงฺคาทิวินิจฺฉโย นยปฺปกาสนตฺถํ กโตฯ วิเสสโต หิ โอการนฺตกถาเยว อิธาธิปฺเปตาฯ อปิจ โลเก นีติ นาม นานปฺปกาเรหิ กถิตา เอว โสภติ, อยญฺจ สาสเน นีติ, ตสฺมา นานปฺปกาเรหิ กถิตาติฯ

สพฺพานิ นยโต เอวํ, โอการนฺตปทานิเม;

ปุลฺลิงฺคานิ ปวุตฺตานิ, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

วิเสโส เตสุ เกสญฺจิ, ปาฬิยํ โย ปทิสฺสติ;

ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน, ปกาเสสฺสามิ ตํ’ธุนาฯ

‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’, อิติอาทินเยน หิ;

กตฺถโจทนฺตปุลฺลิงฺค-รูปานิ อญฺญถา สิยุํฯ

ปจฺจตฺตวจนิจฺเจว, ตญฺจ รูปํ ปกาสเย;

‘‘ปจฺจตฺเต ภุมฺมนิทฺเทโส’’, อิติ ภาสนฺติ เกจนฯ

ตตฺร กานิจิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสสฺสาม – นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร, ปริยนฺตกเต สํสาเร, ชีเว สตฺตเม, น เหวํ วตฺตพฺเพ, พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตีติฯ อิมานิ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา คเหตพฺพานิฯ ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนานญฺจ เอการาเทโส เวทิตพฺโพฯ

เย ปน ‘‘วนปฺปคุมฺเพติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ วนปฺปคุมฺเพติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส, เอวญฺจ สติ ‘ถาลิยํ โอทนํ ปจตี’ติ เอตฺถ วิย อาธารสุติสมฺภวโต ‘คิมฺหาน มาเส ปฐมสฺมึ คิมฺเห’ติ อิทํ กตรตฺถํ โชเตตี’’ติ? เต วเทยฺยุํ ‘‘น มยํ โภ ‘วนปฺปคุมฺเพติ อิทํ ภุมฺมวจน’นฺติ วทาม, อถ โข ‘ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’ติ วทามา’’ติฯ เอวมฺปิ โทโสเยว ตุมฺหากํ, นนุ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติ เอตฺถาปิ สมฺปทานวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโสติ วุตฺเตปิ สงฺฆสฺส ทานกฺริยาย อาธารภาวโต ‘‘สงฺเฆ’’ติ วจนํ สุณนฺตานํ อาธารสุติ จ อาธารปริกปฺโป จ โหติเยวฯ น หิ สกฺกา เอวํ ปวตฺตํ จิตฺตํ นิวาเรตุํ, ตสฺมา เอตฺถ เอวํ ปน วิเสโส คเหตพฺโพ ‘‘ปจฺจตฺตวจนสฺสปิ กตฺถจิ ภุมฺมวจนสฺส วิย รูปํ โหตี’’ติฯ เอวญฺหิ คหิเต น โกจิ วิโรโธฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ นิรุตฺติปฺปเภทกุสโล โลกานุกมฺปโก ภควา ปจฺจตฺตวจนวเสน นิทฺทิสิตพฺเพ สติ เอวํ อนิทฺทิสิตฺวา โลกสฺส สมฺโมหมุปฺปาทยนฺโต วิย กถํ ภุมฺมวจนนิทฺเทสํ กริสฺสติ, ตสฺมา สทฺทสามญฺญเลสมตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ยทิ สทฺทสามญฺญํ คเหตฺวา ภุมฺมวจนนิทฺเทสํ อิจฺฉถ, ‘‘ปจฺจตฺเตกวจนสฺส อุปโยคพหุวจนนิทฺเทโส’’ติปิ อิจฺฉิตพฺพํ สิยาฯ

อปิจ ตเถว ‘‘อตฺตกาเร’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทเส สติ อาธารสุติสมฺภวโต ‘‘อตฺตการสฺมึ กิญฺจิ วตฺถุ นตฺถี’’ติ อนธิปฺเปโต อตฺโถ สิยา, น ปน ‘‘อตฺตกาโร นตฺถี’’ติ อธิปฺเปโต อตฺโถฯ ‘‘อุปโยคพหุวจนนิทฺเทโส’’ติ คหเณปิ อุปโยคตฺถสฺส นตฺถิสทฺเทน อวตฺตพฺพตฺตา โทโสเยว สิยา, อตฺถิสทฺทาทีนํ วิย ปน นตฺถิสทฺทสฺสปิ ปฐมาย โยคโต ‘‘อตฺตกาเร’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมวาติ วิญฺญายติฯ ‘‘พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ ปจฺจตฺตวจนสฺส ‘‘ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ วา ‘‘อุปโยควจนนิทฺเทโส’’ติ วา คหเณ สติ ‘‘พาลา จ ปณฺฑิตา จา’’ติ เอตฺตกมฺปิ วตฺตุํ อชานนโทโส สิยา, ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ ปทโยคโต ปน ‘‘พาเล จา’’ติอาทิ ปจฺจตฺตวจนเมวาติ วิญฺญายติฯ ยถา ปน นิคฺคหีตาคมวเสนุจฺจาริเต ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ ปเท ปจฺจตฺตวจนสฺส ‘‘จกฺขุํ เม เทหิ ยาจิโต’’ติ เอตฺถ อุปโยควจเนน สุติวเสน สมานตฺเตปิ ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว โสตาเร ปฎิภาติ ‘‘อุทปาที’’ติอาขฺยาเตน กถิตตฺตา, น ปน วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถภูโต อุปโยควจนตฺโถ ‘‘อุทปาที’’ติอาขฺยาเตน อวจนียตฺตา, ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ หิ ภควตา วุตฺตกาเล โก ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถมาจิกฺขติ, ตถา ‘‘พาเล ปณฺฑิเต’’ติอาทีนมฺปิ ปจฺจตฺตวจนานํ อปเรหิ ‘‘พาเล ปณฺฑิเต’’ติอาทีหิ ภุมฺโมปโยควจเนหิ สุติวเสน สมานตฺเตปิ ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว โสตาเร ปฎิภาติ, น อิตรวจนตฺโถ ยถาปโยคํ อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ อิติ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตฺตญฺเญว สารโต ปจฺเจตพฺพํ, น สุติสามญฺเญน ภุมฺโมปโยควจนตฺตํฯ

ยํ ปนาจริเยน ชาตกฎฺฐกถายํ –

‘‘ตโย คิรึ ติอนฺตรํ กามยามิ,

ปญฺจาลา กุรุโย เกกเก จ;

ตตุตฺตรึ พฺราหฺมณ กามยามิ,

ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณ กามนีต’’นฺติ –

อิมสฺส กามนีตชา ตกสฺส สํวณฺณนายํ ‘‘เกกเก จาติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, เตน เกกกสฺส รฎฺฐํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วทนฺโต จ โส ‘‘ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฎฺฐิต’’นฺติ, ‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส’’ติ จ อาทีสุ เยภุยฺเยน ‘‘ปุริเส, โลเก, สธเน, มนุสฺเส’’ติอาทีนํ อุปโยคพหุวจนภุมฺเมกวจนภาเวน อาคตตฺตา ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนภาวสฺส ปน อปากฎตฺตา เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘อิทมฺปิ ตาทิสเมวา’’ติ มญฺญมาโน วทติ มญฺเญฯ อาจริยา หิ กตฺถจิ อตฺตโน รุจิยาปิ วิสุํ วิสุํ กเถนฺติฯ อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ – ‘‘เกกเก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมว ‘‘ปญฺจาลา, กุรุโย’’ติ สหชาตปทานิ วิย, รฎฺฐวาจกตฺตา ปน ‘‘กุรุโย’’ติ ปทมิว พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ น หิ ภควา ‘‘ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ, เวสฺโส’’ติอาทีสุ วิย สมานวิภตฺตีหิ นิทฺทิสิตพฺเพสุ สหชาตปเทสุ ปจฺฉิมํ อุปโยควจนวเสน นิทฺทิเสยฺย, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘ปญฺจาลา’’ติ, ‘‘กุรุโย’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ วตฺวา ‘‘เกกเก’’ติ อุปโยควจนสฺส วจเน, ตสฺมา ‘‘เกกเก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมวฯ ตถา หิ สนฺธิวิโสธนวิธา ยโก อาจริโย ตาทิสานํ ปทานํ ปจฺจตฺตวจนตฺตญฺเญว วิภาเวนฺโต สามํ กเต ปกรเณ ‘‘วนปฺปคุมฺโพ วนปฺปคุมฺเพ, สุขํ ทุกฺขํ ชีโว, สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติ อาห, ฎีกายมฺปิ จ เตสํ ปจฺจตฺตวจนภาวเมว วิภาเวนฺโต ‘‘วนปฺปคุมฺโพ, สุขํ, ทุกฺขํ, ชีโว’’ติ สาธนียํ รูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา นิคฺคหีตโลปวเสน อกาโรการานญฺจ เอการาเทสวเสน ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว’’ติ รูปนิปฺผตฺติมาหฯ สา ปาฬินยานุ กูลาฯ กจฺจายนาจริ เยนปิ ปาฬินยํ นิสฺสาย ‘‘ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนปทํ วุตฺตํฯ เตนาห วุตฺติยํ ‘‘เทฺว ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานี’’ติฯ ‘‘ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ จ อิทํ ‘‘อฎฺฐ นาคาวาสสตานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อฎฺฐ นาคาวาสสเต’’ติ ปทมิว วุจฺจตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปน เตสํ ภุมฺเมกวจนตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ยทิ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํ, ‘‘เกกเก’’ติ จ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ’’ติ เอตฺถ ‘‘เอเสเส’’ติ อิมานิปิ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนานิ วา สิยุํ, อุปโยควจนานิ วาฯ ยเถตานิ เอวํวิธานิ น โหนฺติ, สุทฺธปจฺจตฺตวจนานิเยว โหนฺติ, ตถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, เกกเก’’ติอาทีนิปิ ตถาวิธานิ น โหนฺติ, สุทฺธปจฺจตฺตวจนานิเยว โหนฺติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต, เกกเก’’ติ, ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเน, อฎฺฐ นาคาวาสสเต, เก ปุริเส, เอเสเส’’ติ เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปุริสลิงฺคอิตฺถิลิงฺคนปุํสกลิงฺคสพฺพนามเอกวจนอเนกวจนวเสน สาสนวเร ฐิตานํ ปทานํ นิปฺผตฺติ ปจฺจตฺเตกวจนปุถุวจนานเมการาเทสว เสเนว ภวตีติ อวสฺสมิทํ สมฺปฎิจฺฉิตพฺพํฯ เอวํ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตา อตีว สุขุมา ทุพฺพิญฺเญยฺยา, สทฺเธน กุลปุตฺเตน อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา ตทุปเทสํ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ชานิตพฺพาฯ พุทฺธวจนสฺมิญฺหิ สทฺทโต จ อตฺถโต จ อธิปฺปายโต จ อกฺขรจินฺตกานํ ญาณจกฺขุสมฺมุยฺหนฎฺฐานภูตา ปาฬินยา วิวิธา ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ สทฺทโต ตาว อิทํ สมฺมุยฺหนฎฺฐานํ – ‘‘วิรตฺตา โกสิยายนี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ อิตฺถิลิงฺคปจฺจตฺตวจนํ ทิสฺสติ, ‘‘โก ปุริโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เก ปุริเส’’ติ สพฺพนามิกปจฺจตฺตวจนํ ทิสฺสติ, ‘‘กินฺนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ สมาสปทํ ปุลฺลิงฺควิสยํ ทิสฺสติฯ กึ นามํ เอตสฺสาติ โกนาโมติ หิ สมาโสฯ เตน ‘‘โกนามา อิตฺถี, โกนามํ กุล’’นฺติ อยมฺปิ นโย คเหตพฺโพฯ ‘‘กฺว เต พลํ มหาราชา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ กฺวสทฺเทน อีสกํ สมานสุติโก สตฺตมิยนฺโต โกสทฺโท ทิสฺสติ, กฺว โกสทฺ ทา หิ อญฺญมญฺญมีสกสมานสุติกาฯ ตถา ‘‘อิธ เหมนฺตคิมฺเหสุ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ, น เตนตฺถํ อพนฺธิ โส, น เตนตฺถํ อพนฺธิสู’’ติ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

อตฺถโต ปน อิทํ สมฺมุยฺหนฎฺฐานํ – ‘‘ยํ น กญฺจนเทฺวปิญฺฉ, อนฺเธน ตมสา คต’’นฺติ เอตฺถ นกาโร ‘‘กต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ น กตนฺติ กตํ วิยาติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ นกาโร อุปมาเน วตฺตติ, น ปฎิเสเธฯ

‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ

เอวมาทีนิปิ อญฺญานิ โยเชตพฺพานิฯ

อธิปฺปายโต อิทํ สมฺมุยฺหนฎฺฐานํ – ‘‘ตณฺหํ อสฺมิมานํ สสฺสตุจฺเฉททิฎฺฐิโย ทฺวาทสายตนนิสฺสิตํ นนฺทิราคญฺจ หนฺตฺวา พฺราหฺมโณ อนีโฆ ยาตี’’ติ วตฺตพฺเพปิ ตถา อวตฺวา ตเมวตฺถํ คเหตฺวา อญฺเญน ปริยาเยน

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน เทฺว จ ขตฺติเย;

รฎฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ

วุตฺตํฯ

‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนญฺจ วนถํ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติ

เอวมาทีนิปิ อญฺญานิ โยเชตพฺพานิฯ เอวํ พุทฺธวจเน สทฺทโต จ อตฺถโต จ อธิปฺปายโต จ อกฺขรจินฺตกานํ ญาณจกฺขุสมฺมุยฺหนฎฺฐานภูตา ปาฬินยา วิวิธา ทิสฺสนฺติฯ ยถาห –

‘‘ชานนฺตา อปิ สทฺทสตฺถมขิลํ มุยฺหนฺติ ปาฐกฺกเม,

เยภุยฺเยน หิ โลกนีติวิธุรา ปาเฐ นยา วิชฺชเร;

ปณฺฑิจฺจมฺปิ ปหาย พาหิรคตํ เอตฺเถว ตสฺมา พุโธ,

สิกฺเขยฺยามลธมฺมสาครตเร นิพฺพานติตฺถูปเค’’ติฯ

เอวํ ปาฬินยานํ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล จ, ปณฺฑิเต จา’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตฺตญฺเญว สารโต ปจฺเจตพฺพํ, น สุติสามญฺเญน ภุมฺโมปโยควจนตฺตํ ภุมฺโมปโยควจเนหิ เตสํ สมานสุติกตฺเตปิ ปจฺจตฺตโชตกตฺตาฯ สมานสุติกาปิ หิ สทฺทา อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธาทิวเสน อตฺถวิเสสโชตกา ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘สีโห คายตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํนามโก ปุริโส’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘สีโห นงฺคุฎฺฐํ จาเลตี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘มิคราชา’’ติ วิญฺญายติฯ เอวํ อตฺถวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ สงฺคาเม ฐตฺวา ‘‘สินฺธวมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘อสฺโส’’ติ วิญฺญายติฯ โรคิสาลายํ ปน ‘‘สินฺธวมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ลวณ’’นฺติ วิญฺญายติฯ เอวํ ปกรณวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ‘‘อิสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํนามิกา ธมฺมชาตี’’ติ วิญฺญายติฯ ‘‘อิสฺโส’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อจฺฉมิโค’’ติ วิญฺญายติฯ เอวํ ลิงฺควเสน เอกเทสสมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ‘‘เทวทตฺตํ ปกฺโกส ฆฎธารกํ ทณฺฑธารก’’นฺติอาทีสุปิ ฆฎทณฺฑาทีนิ ลิงฺคํ, ตถาปิ สมานสุติกาธิการตฺตา น ตํ อิธาธิปฺเปตํฯ

‘‘อิสฺสา อุปฺปชฺชตี’’ติ จ ‘‘อิสฺสา ปุริสมนุพนฺธึสู’’ติ จ วุตฺเต ปน สพฺพถา สมานสุติกานํ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน ยถาวุตฺตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ตถา ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา สายนฺหสมยํ อาสยา นิกฺขมตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มิคาธิโป เกสรสีโห’’ติ วิญฺญายติฯ ‘‘สีโห สมณุทฺเทโส, สีโห เสนาปตี’’ติ จ วุตฺเต ปน ‘‘สีโห นาม สามเณโร, สีโห นาม เสนาปตี’’ติ วิญฺญายติฯ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ‘‘อทฺทสํสุ โข ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู วิหารํ ปฎิสงฺขโรนฺเต’’ติ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ ปจฺจตฺโตปโยคตฺถสงฺขาตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ตถา ‘‘สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ อาลปนตฺถปจฺจตฺตตฺถสงฺขาตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ, ตสฺมา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติอาทีนิ ภุมฺโมปโยควจเนหิ สทิสตฺเตปิสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สุทฺธปจฺจตฺตวจนานีติ คเหตพฺพานิฯ ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนานํ เอว หิ เอการาเทสวเสน เอวํวิธานิ รูปานิ ภวนฺติ ภุมฺโมปโยควจนานิ วิยาติฯ นนุ จ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทิสฺสนโต ‘เอการนฺตมฺปิ ปุลฺลิงฺคํ อตฺถี’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ, โอการนฺตภาโวคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตปุลฺลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคานํ ยถาวุตฺตสตฺตวิธตาเยว คเหตพฺพาติฯ

เกจิ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ยายํ ปุริสสทฺทนยํ คเหตฺวา ‘ภูโต, ภูตาฯ ภูต’นฺติอาทินา สพฺเพสโมการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา วิภตฺตา, ตตฺถ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทส สหิตานิ รูปานิ กิมตฺถํ น วุตฺตานี’’ติ? วิเสสทสฺสนตฺถํฯ ตาทิสานิ หิ จตุตฺเถกวจนรูปานิ ปาฬินเย โปราณฎฺฐกถานเย จ อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘คตฺยตฺถกมฺมนิ, นยนตฺถกมฺมนิ, วิภตฺติวิปริณาเม, ตทตฺเถ จา’’ติ สงฺเขปโต อิเมสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ, ปเภทโต ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติฯ ทานโรจนธารณนโมโย คาทิเภเท ปน ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺติ, อิติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ น วุตฺตานีติฯ นนุ ทานกฺริยาโยเค ‘‘อภิรูปาย กญฺญา เทยฺยา’’ติ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตรูปทสฺสนโต อิมสฺมิมฺปิ สทฺทนีติปฺปกรเณ ‘‘ปุริสาย, ภูตายา’’ติอาทีนิ วตฺตพฺพานิ, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘ทานโรจนธารณนโมโย คาทิเภเท ปน ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ? อปาฬินยตฺตาฯ ‘‘อภิรูปาย กญฺญา เทยฺยา’’ติ อยญฺหิ สทฺทสตฺถโต อาคโต นโย, น พุทฺธวจนโตฯ พุทฺธวจนญฺหิ ปตฺวา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา เทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ภวิสฺสตีติฯ นนุ จ โภ นโมโยคาทีสุปิ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส ทิสฺสตีติฯ สาสนาวจราปิ หิ นิปุณา ปณฺฑิตา ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติฯ เกจิ ปน –

‘‘นโม พุทฺธาย พุทฺธสฺส,

นโม ธมฺมาย ธมฺมิโน;

นโม สงฺฆาย สงฺฆสฺส,

นโมกาเรน โสตฺถิ เม’’ติ จ,

‘‘มุเข สรสิ สมฺผุเลฺล, นยนุปฺปลปงฺกเช;

ปาทปงฺกชปูชาย, พุทฺธาย สตตํ ทเท’’ติ จ,

‘‘นโร นรํ ยาจติ กิญฺจิ วตฺถุํ, นเรน ทูโต ปหิโต นรายา’’ติ จ คาถารจนมฺปิ กุพฺพนฺตีติ? สจฺจํ, สาสนาวจราปิ นิปุณา ปณฺฑิตา ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิวตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ, คาถารจนมฺปิ กุพฺพนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ เต สทฺทสตฺเถ กตปริจยวเสน สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา ตถารูปา คาถาปิ จุณฺณิยปทานิปิ อภิสงฺขโรนฺติ, ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติฯ เย ปน สทฺทสตฺเถ อกตปริจยา อนฺตมโส พาลทารกา, เตปิ อญฺเญสํ วจนํ สุตฺวา กตปริจยวเสน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ, ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วทนฺตา ปน อปฺปกตราฯ กตฺถจิ หิ ปเทเส กุมารเก อกฺขรสมยํ อุคฺคณฺหาเปนฺตา ครู อกฺขรานมาทิมฺหิ ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ สิกฺขาเปนฺติ, น ปน ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ, เอวํ สนฺเตปิ ปาฬินเย โปราณฎฺฐกถานเย จ อุปปริกฺขิยมาเน ฐเปตฺวา คตฺยตฺถกมฺมาทิฎฺฐานจตุกฺกํ, ปเภทโต สตฺตฎฺฐานํ วา ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทส สหิตานิ รูปานิ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ อภิสงฺขตานิ ‘‘นโม พุทฺธาย, พุทฺธาย ทานํ เทนฺตี’’ติ ปทานิ ปาฬิํ ปตฺวา ‘‘นโม พุทฺธสฺส, พุทฺธสฺส ทานํ เทนฺตี’’ติ อญฺญรูปานิ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยํ ปน ปาฬินยอฎฺฐกถานยานุรูเปน อายาเทสสฺส ปโยครจนา – ‘‘พุทฺธาย สรณํ คจฺฉติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย นครํ เนนฺติ, พุทฺธํ นครํ เนนฺตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย สกฺกโต ธมฺโม, พุทฺเธน สกฺกโต ธมฺโม’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย ชีวิตํ ปริจฺจชติ, พุทฺธสฺส อตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย อเปนฺติ อญฺญติตฺถิยา, พุทฺธสฺมา อเปนฺติ อญฺญติตฺถิยา’’ติ วา , ‘‘พุทฺธาย ธมฺมตา, พุทฺธสฺส ธมฺมตา’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย ปสนฺโน, พุทฺเธ ปสนฺโน’’ติ วา อิติ ปเภทโต อิมํ สตฺตฐานํ วิวชฺเชตฺวา อญฺญตฺถ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ ตถา หิ –

ปาเฐ มหานมกฺการ-สงฺขาเต สาธุนนฺทเน;

สมฺปทาเน นโมโยเค, อายาเทโส น ทิสฺสติฯ

เอตฺถ มหานมกฺการปาโฐ นาม ‘‘นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ ปาโฐฯ อตฺราปิ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ วมฺมิกสุตฺเตปิ ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอวํ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ อมฺพฎฺฐสุตฺเตปิ ‘‘โสตฺถิ ภทนฺเต โหตุ รญฺโญ, โสตฺถิ ชนปทสฺส’’ฯ เอวํ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ

‘‘สุปฺปพุทฺธ’’นฺติ ปาฐสฺส, อตฺถสํวณฺณนายปิ;

สมฺปทาเน นโมโยเค, อายาเทโส น ทิสฺสติฯ

ตถา หิ

‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ พุทฺธคตา สตี’’ติ

อิมิสฺสา ปาฬิยา อฎฺฐกถายํ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิกสฺส ปุตฺโต คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสตึ อาวชฺเชตฺวา ‘นโม พุทฺธสฺสา’ติ วตฺวา คุฬํ ขิปตี’’ติ อายาเทสวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติฯ สคาถาวคฺควณฺณนายมฺปิ ธนญฺชานีสุตฺตฎฺฐกถายํ ‘‘ตฺวํ ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ ขิปิตฺวาปิ กาเสตฺวาปิ ‘นโม พุทฺธสฺสา’ติ ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส นมกฺการํ กโรสี’’ติ อายาเทสวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติฯ ตถา ตตฺถ ตตฺถ ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติฯ ตสฺส ปุริสสฺส ภตฺตํ น รุจฺจติฯ สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, พุทฺธสฺส ฉตฺตํ ธาเรติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเต’’ติอาทินา อายาเทสวิวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติฯ เอวํ ทานโรจนาทีสุ พหูสุ สมฺปทานวิสเยสุ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตํ รูปํ น ทิสฺสติฯ

คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ ปน จตูสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘มูลาย ปฎิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติ เจตฺถ คตฺยตฺถกมฺมนิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ หิ ‘‘มูลํ ปฎิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคํ คจฺฉตี’’ติ จ อตฺโถฯ ‘‘ปฎิกสฺเสยฺยา’’ติ เจตฺถ กส คติยนฺติ ธาตุสฺส ปติอุป สคฺเคน วิเสสิตตฺตา ‘‘อากฑฺเฒยฺยา’’ติ อตฺโถ ภวติฯ ‘‘อยํ ปุริโส มม อตฺถกาโม, โย มํ คเหตฺวาน ทกาย เนตี’’ติ เอตฺถ นยนตฺถกมฺมนิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ หิ มํ อุทกํ เนติ, อตฺตโน วสนกโสพฺภํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ ‘‘วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ เอตฺถ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติฯ มม วจนโต วิรมถาติ หิ นิสฺสกฺกวจนวเสน อตฺโถฯ ‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม’’ติ เอตฺถาปิ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติฯ มม มหโต หํสคณสฺส ภตฺตาติ หิ สามิวจนวเสน อตฺโถฯ มม หํสราชาติ เจตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนญฺจยายา’’ติ เอตฺถาปิ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติฯ มยํ ธนญฺจยสฺส รญฺโญ อสกฺกตา จ ภวามาติ หิ กตฺตุตฺเถ สามิวจนํฯ ตถา หิ ‘‘ธนญฺจยสฺสา’’ติ วา ‘‘ธนญฺจเยนา’’ติ วา วตฺตพฺเพ เอวํ อวตฺวา ‘‘ธนญฺจยายา’’ติ สมฺปทานวจนํ ทานกฺริยาทิกสฺส สมฺปทานวิสยสฺส อภาวโต วิภตฺติวิปริณาเมเยว ยุชฺชติ, ตสฺมา ธนญฺจยราเชน มยํ อสกฺกตา จ ภวามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อญฺญมฺปิ วิภตฺติวิปริณามฎฺฐานํ มคฺคิตพฺพํฯ

‘‘วิราคาย อุปสมาย นิโรธายา’’ติอาทีนิ ปน อเนกสหสฺสานิ อายาเทสสหิตานิ สทฺทรูปานิ ตทตฺเถ ปวตฺตนฺติฯ อฎฺฐกถาจริยาปิ หิ ธมฺมวินยสทฺทตฺถํ วณฺเณนฺตา ‘‘ธมฺมานํ วินยายฯ อนวชฺชธมฺมตฺถญฺเหส วินโย, น ภวโภคาทิอตฺถ’’นฺติ ตทตฺถวเสเนว อายาเทสสหิตํ สทฺทรูปํ ปยุญฺชิํสุ, เอวํ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทส สหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมนิ นยนตฺถกมฺมนิ วิภตฺติวิปริณาเม ตทตฺเถ จาติ อิเมสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเยฯ ตถา หิ นิรุตฺติปิฎเก ‘‘อตฺถายาติ สมฺปทานวจน’’นฺติ อายาเทสสหิตํ สทฺทรูปํ วุตฺตํ, ปุริสสทฺทาทิวเสน ปน ตาทิสานิ รูปานิ น วุตฺตานิ ตาทิสานํ สทฺทรูปานํ ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปวตฺตนโตฯ กจฺจายนปฺปกรเณปิ หิ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ ลกฺขณสฺส วุตฺติยํ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ปุริสายา’’ติ วา ‘‘สมณายา’’ติ วา ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติ วา น วุตฺตนฺติฯ

เอตฺถ สิยา – นนุ โภ ตสฺเสว วุตฺติยํ ‘‘จตุตฺถีติ กิมตฺถํ ปุริสสฺส มุขํฯ เอกวจนสฺสาติ กิมตฺถํ ปุริสานํ ททาติฯ วาติ กิมตฺถํ ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริสาย สมณาย พฺราหฺมณายา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ นยโต ทสฺสิตานิ, เกวลํ ปน มุขสทฺทโยคโต พหุวจนภาวโต วิกปฺปนโต จ ‘‘ปุริสายา’’ติอาทีนิ น สิชฺฌนฺติ, มุขสทฺทโยคาทิวิรหิเต ปน ฐาเน อวสฺสํ สิชฺฌนฺตีติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘จตุตฺถีติ กิมตฺถํ ปุริสสฺส มุข’’นฺติ วทนฺโต ‘‘สเจ อายาเทโส ภเวยฺย , จตุตฺถิยา เอว ภวติ, น ฉฎฺฐิยา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุข’’นฺติ ปทํ ทสฺเสสิ, น จ เตน ‘‘มุขสทฺทฎฺฐาเน เทตีติอาทิเก สมฺปทานวิสยภูเต กฺริยาปเท ฐิเต อายาเทโส โหตี’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอกวจนสฺสาติ กิมตฺถํ ปุริสานํ ททาตี’’ติ วทนฺโตปิ ‘‘เอกวจนสฺเสว อายาเทโส โหติ, น พหุวจนสฺสา’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘ททาตี’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสาน’’นฺติ ปทสฺส สมฺปทานวจนตฺตํ ญาเปตุํ อโวจ, น จ ‘‘เทตีติอาทิเก สมฺปทานวิสยภูเต กฺริยาปเท สติ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหตี’’ติ อิมมตฺถํ วิญฺญาเปติฯ ‘‘วาติ กิมตฺถํ ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา’’ติ จ วทนฺโตปิ ‘‘สมฺปทาเนเยว วิกปฺเปน อายาเทโส โหตี’’ติ วิญฺญาเปติ, น ทานาทิกฺริยํ ปฎิจฺจ อายาเทสวิธานํ ญาเปติฯ

ยทิ ปน ทานาทิกฺริยํ ปฎิจฺจ อายาเท สวิธานํ สิยา, วุตฺติการเกน ลกฺขณสฺส วุตฺติยํ มูโลทาหรเณเยว ‘‘อตฺถาย หิตายา’’ติ ตทตฺถปโยคานิ วิย ‘‘ปุริสาย ทียเต’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? พุทฺธวจเน โปราณฎฺฐกถาสุ จ ตาทิสสฺส ปโยคสฺส อภาวาฯ นิรุตฺติปิฎเก หิ ปภินฺนปฎิสมฺภิโท โส อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ปุริสสฺส ทียเต’’ติ อายาเทสรหิตานิเยว รูปานิ ทสฺเสติ, ‘‘อตฺถายาติ สมฺปทานวจน’’นฺติ ภณนฺโตปิ จ เถโร ทานาทิกฺริยาเปกฺขํ อกตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตํ รูปเมว นิทฺทิสิฯ เตน โส ปโยโค ตทตฺถปฺปโยโคติ วิญฺญายติฯ อิติ อิเมหิ การเณหิ ชานิตพฺพํ ‘‘ทานาทิกฺริยํ ปฎิจฺจ อายาเท สวิธานํ น กต’’นฺติฯ ยชฺเชวํ ‘‘อตฺถาย หิตายา’’ติอาทีนิเยว ตทตฺถปฺปโยคานิ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ ลกฺขณสฺส วิสยา ภเวยฺยุํ, นาญฺญานีติ? ตนฺน, อญฺญานิปิ วิสยาเยว ตสฺสฯ กตมานิ? ‘‘มูลาย ปฎิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ, ทกาย เนติ, วิรมถายสฺมนฺโต มมวจนาย, คณาย ภตฺตา’’ติอาทีนิฯ ‘‘สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติอาทีนิ ปน วาธิการตฺตา อวิสยาวาติฯ

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต วุตฺติการเกน มูโลทาหรเณสุ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘มูลาย ปฎิกสฺเสยฺยา’’ติอาทีนิปิ วตฺตพฺพานิ, กิมุทาหรเณ ปน ‘‘วาติ กิมตฺถํ สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, อวจเน การณมตฺถิ, ตํ สุณาถ – ‘‘มูลาย ปฎิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มูลาย, สคฺคายา’’ติ ปทานิ สุทฺธสมฺปทานวจนานิ น โหนฺติ คตฺยตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต, ตสฺมา มูโลทาหรเณสุ น วุตฺตานิฯ ตถา ‘‘ทกาย เนตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ทกายา’’ติ ปทํ นยนตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ น วุตฺตํฯ ‘‘วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘วจนายา’’ติ ปทํ นิสฺสกฺกวจนตฺเถ วตฺตนโต, ‘‘คณาย ภตฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘คณายา’’ติ ปทํ สามิวจนตฺเถ วตฺตนโต, ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนญฺจยายา’’ติ เอตฺถ ‘‘ธนญฺจยายา’’ติ ปทํ กตฺตุวเสน สามิอตฺเถ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ น วุตฺตํฯ กิมุทาหรเณปิ ‘‘สคฺคสฺสา’’ติ ปทํ คมนสทฺทสนฺนิธานโต คตฺยตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ ‘‘วาติ กิมตฺถํ สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติ น วุตฺตํฯ เอวญฺเหตฺถ วุตฺตนเยน พุทฺธวจนํ โปราณฎฺฐกถานยญฺจ ปตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเยติ ทฎฺฐพฺพํฯ

นนุ จ โภ ‘‘จนฺทนสารํ เชฎฺฐิกาย อทาสิ สุวณฺณมาลํ กนิฎฺฐายา’’ติ ทานปฺปโยเค จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตรูปทสฺสนโต ‘‘ราชกญฺญาย ทียเต, ราชกญฺญาย รุจฺจติ อลงฺกาโร, ราชกญฺญาย ฉตฺตํ ธาเรติ, ราชกญฺญาย นโม กโรหิ, ราชกญฺญาย โสตฺถิ ภวตุ, ราชกญฺญาย สิลาฆเต’’ติอาทีหิปิ ปโยเคหิ ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘พุทฺธวจนํ โปราณฎฺฐกถานยญฺจ ปตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทส สหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย’’ติ วทถาติ? อุปฺปถมวติณฺโณ ภวํ, น หิ ภวํ อมฺหากํ วจนตฺถํ ชานาติฯ อยญฺเหตฺถ อมฺหากํ วจนตฺโถ – สพฺพานิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ เอกวจนวเสน ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฎฺฐีสตฺตมีฐาเนสุ สมสมานิ โหนฺติ, อปฺปานิ อสมานิ, ตสฺมา ตานิ ฐเปตฺวา ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺเคสุ ปุริสาทิ จิตฺตาทิสทฺทานํ อการนฺตปกติภาเว ฐิตานํ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทส สหิตานิ รูปานิ พุทฺธวจนาทีสุ ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘มูลาย, สคฺคาย, ทกาย, วจนาย, คณายา’’ติอาทีนิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ ตีสุ ‘‘อภิญฺญาย, สมฺโพธาย, นิพฺพานายา’’ติ เอวมาทีนิ ปน อเนกสตานิ ติลิงฺคปทานิ ตทตฺเถเยวาติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘เทติ, โรจติ, ธาเรตี’’ติอาทีสุ ปน สุทฺธสมฺปทานวิสเยสุ น ทิสฺสนฺติฯ ภวนฺติ จตฺร –

จตุตฺเถกวจนสฺส, อายาเทเสน สํยุตํ;

รูปํ อนิตฺถิลิงฺคานํ, ฐาเนสุ จตุสุฎฺฐิตํฯ

คตฺยตฺถกมฺมนิ เจว, นยนตฺถสฺส กมฺมนิ;

วิภตฺติยา วิปลฺลาเส, ตทตฺเถ จาติ นิทฺทิเสฯ

‘‘มูลาย ปฎิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ’’;

เอวํ คตฺยตฺถกมฺมสฺมึ, ทิฎฺฐมมฺเหหิ สาสเนฯ

‘‘ทกาย เนติ’’ อิจฺเจวํ, นยนตฺถสฺส กมฺมนิ;

‘‘วจนายา’’ติ นิสฺสกฺเก, วิรมณปฺปโยคโตฯ

‘‘คณาย’’อิติ สามิสฺมึ, ‘‘ภตฺตา’’ติ สทฺทโยคโต;

‘‘ธนญฺจยายา’’ติ ปทํ, กตฺตุตฺเถ สามิสูจกํฯ

‘‘อสกฺกตา’’ติ สทฺทสฺส, โยคโตติ วินิทฺทิเส;

อญฺโญ จาปิ วิปลฺลาโส, มคฺคิตพฺโพ วิภาวินาฯ

‘‘อภิญฺญาย สมฺโพธาย, นิพฺพานายา’’ติมานิ ตุ;

ลิงฺคตฺตยวเสเนว, ตทตฺถสฺมึ วินิทฺทิเสฯ

เอวํ ปาฐานุโลเมน, กถิโต อายสมฺภโว;

อิทนฺตุ สุขุมํ ฐานํ, จินฺเตตพฺพํ ปุนปฺปุนํฯ

โอการนฺตวเสเนว, นานานยสุมณฺฑิตา;

ปทมาลา มเหสิสฺส, สาสนตฺถํ ปกาสิตาฯ

อิมมติมธุรญฺเจ จิตฺติกตฺวา สุเณยฺยุํ,

วิวิธนยวิจิตฺตํ สาธโว สทฺทนีตึ;

ชินวรวจเนเต สทฺทโต ชาตกงฺขํ,

กุมุทมิว’สินา เว สุฎฺฐุ ฉินฺเทยฺยุเมตฺถฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค นาม ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

อการนฺโตการนฺตตาปกติกโอการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโรฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ โภ สตฺถ, โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโรฯ

อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโยฯ เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฎเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโตฯ ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยญฺชนวิเสสวเสน, พฺยญฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิรุตฺติปิฎกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปฐมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํฯ ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตาฯ ตถา นิรุตฺติปิฎเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนญฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิฯ ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติฯ ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ สตฺถ, โภ สตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ สตฺถา’’ อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ ลปิตํฯ สพฺพเมตํ อาคเม อุปปริกฺขิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

อิทานิ สตฺถุสทฺทสฺส ยํ รูปนฺตรํ อมฺเหหิ ทิฎฺฐํ, ตํ ทสฺเสสฺสาม – ตถา หิ ‘‘อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถูนํ เอกา นิฎฺฐา อุทาหุ ปุถุ นิฎฺฐา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สตฺถูน’’นฺติ ปทํ ทิฎฺฐํ, ตสฺมา อยมฺปิ กโม เวทิตพฺโพ ‘‘สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ, สตฺถูน’’นฺติฯ อภิภวิตา, อภิภวิตา, อภิภวิตาโรฯ อภิภวิตารํ, อภิภวิตาโรฯ อภิภวิตารา, อภิภวิตุนา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิฯ อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํ, อภิภวิตูนํฯ อภิภวิตารา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิฯ อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํฯ อภิภวิตริ, อภิภวิตาเรสุฯ โภ อภิภวิต, โภ อภิภวิตา, ภวนฺโต อภิภวิตาโรฯ ยถา ปเนตฺถ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยชิตา, เอวํ ปริภวิตุอาทีนญฺจ อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘วตฺตา, ธาตา’’อิจฺจาทีนํ ปทานํ วตฺตุธาตุ อิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิฯ

วตฺตา ธาตา คนฺตา เนตา,

ทาตา กตฺตา เจตา ตาตา;

เฉตฺตา เภตฺตา หนฺตา เมตา,

เชตา โพทฺธา ญาตา โสตาฯ

คชฺชิตา วสฺสิตา ภตฺตา, มุจฺฉิตา ปฎิเสธิตา;

ภาสิตา ปุจฺฉิตา ขนฺตา, อุฎฺฐาโตกฺกมิตา ตตาฯ

นตฺตา ปนตฺตา อกฺขาตา, สหิตา ปฎิเสวิตา;

เนตา วิเนตา อิจฺจาที, วตฺตเร สุทฺธกตฺตริฯ

อุปฺปาเทตา วิญฺญาเปตา, สนฺทสฺเสตา ปพฺรูเหตา;

โพเธตาที จญฺเญ สทฺทา, เญยฺยา เหตุสฺมึ อตฺถสฺมึฯ

กตฺตา ขตฺตา เนตฺตา ภตฺตา, ปิตา ภาตาติเม ปน;

กิญฺจิ ภิชฺชนฺติ สุตฺตสฺมึ, ตํ ปเภทํ กเถสฺสหํฯ

สตฺถาติอาทีสุ เกจิ, อุปโยเคน สามินา;

สเหว นิจฺจํ วตฺตนฺติ, เนว วตฺตนฺติ เกจิ ตุฯ

ตตฺร กตฺตุสทฺทาทโย รูปนฺตรวเสน สตฺถุสทฺทโต กิญฺจิ ภิชฺชนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํวทา’’ติ เอตฺถ ‘‘กตฺเต’’ติ อิทํ อาลปเนกวจนรูปํ, เอวญฺหิ ‘‘โภ กตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นามฯ ‘‘เตน หิ โภ ขตฺเต เยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ขตฺเต’’ติ อิทญฺจาลปเนกวจนรูปํฯ เอวมฺปิ ‘‘โภ ขตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นามฯ ‘‘เนตฺเต อุชุํ คเต สตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เนตฺเต’’ติ อิทํ สตฺตมิยา เอกวจนรูปํ, เอตมฺปิ ‘‘เนตฺตรี’’ติ รูปโต รูปนฺตรํฯ ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตูสู’’ติ อิทํ สตฺตมิยา พหุวจนรูปํฯ ‘‘ภตฺตาเรสู’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ, อตฺร ‘‘ภตฺตูสู’’ติ ทสฺสนโต, ‘‘มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปิตูสู’’ติ ทสฺสนโต จ ‘‘วตฺตูสุ ธาตูสุ คนฺตูสุ เนตูสุ ทาตูสุ กตฺตูสู’’ติ เอวมาทินโยปิ คเหตพฺโพฯ อยํ นโย สตฺถุสทฺเทปิ อิจฺฉิตพฺโพ วิย อมฺเห ปฎิภาติฯ

ปิตา, ปิตา, ปิตโรฯ ปิตรํ, ปิตโรฯ ปิตรา, ปิตุนา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิฯ ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน , ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํฯ ปิตรา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิฯ ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํฯ ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุฯ โภ ปิต, โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโรฯ เอตฺถ ปน ‘‘เปตฺยา, ปิตูน’’นฺติ อิมํ นยทฺวยํ วชฺเชตฺวา ภาตุสทฺทสฺส จ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ, อนุญฺญาโตสิ มาตาปิตูหิ, มาตาปิตูนํ อจฺจเยนา’’ติ จ ทสฺสนโต ปิตุสทฺทสฺส ‘‘เปตฺยา, ปิตูหิ, ปิตูภิฯ ปิตูน’’นฺติ รูปเภโท จ, ‘‘ปิตโร’’ อิจฺจาทีสุ รสฺสตฺตญฺจ สตฺถุสทฺทโต วิเสโสฯ ตตฺถ จ ‘‘เปตฺยา’’ติ อิทํ ‘‘ชนฺตุโย, เหตุโย, เหตุยา, อธิปติยา’’ติ ปทานิ วิย อจินฺเตยฺยํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

โจทนา โสธนา จาตฺร ภวติ – สตฺถา ปิตา อิจฺเจวมาทีนิ นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย อาการนฺตานีติ จ, ปฐมํ ฐเปตพฺพํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ จ ตุมฺเห ภณถ, ‘‘เหตุ สตฺถารทสฺสนํฯ อมาตาปิตรสํวฑฺโฒฯ กตฺตารนิทฺเทโส’’ติอาทีสุ ปน สตฺถาร อิจฺจาทีนิ กถํ ตุมฺเห ภณถาติ? เอตานิปิ มยํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ ภณามาติฯ นนุ จ โภ เอตานิ อการนฺตานีติ? น, อุการนฺตานิเยว ตานิฯ นนุ จ โภ โย อํ นาทีนิ ปรภูตานิ วจนานิ น ทิสฺสนฺติ เยหิ อุการนฺตสทฺทานมนฺตสฺส อาราเทโส สิยา, ตสฺมา อการนฺตานีติ? น, อีทิเส ฐาเน ปรภูตานํ โย อํ นาทีนํ วจนานมโนกาสตฺตาฯ ตถา หิ สมาสวิสโย เอโสฯ สมาสวิสยสฺมิญฺหิ อจินฺเตยฺยานิปิ รูปานิ ทิสฺสนฺตีติฯ เอวํ สนฺเตปิ โภ ‘‘คามโต นิกฺขมตี’’ติ ปโยคสฺส วิย อสมาสวิสเย ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิทสฺสนโต ‘‘เหตุ สตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีสุ สตฺถาร อิจฺจาทีนิ อการนฺตานีติ จินฺเตตพฺพานีติ? น จินฺเตตพฺพานิ ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถาปิ อุการนฺตตฺตาฯ เอตฺถ หิ อสมาสตฺเตปิ โตปจฺจยํ ปฎิจฺจ สตฺถุสทฺทสฺส อุกาโร อาราเทสํ ลภติฯ ยานิ ปน ตุมฺเห อุการสฺส อาราเทสนิมิตฺตานิ โย อํนาทีนิ วจนานิ อิจฺฉถ, ตานิ อีทิเส ฐาเน วิญฺญูนํ ปมาณํ น โหนฺติฯ กานิ ปน โหนฺตีติ เจ? อสมาสวิสเย โตปจฺจโย จ สมาสวิสเย ปรปทานิ จ ปรปทาภาเว สฺยาทิวิภตฺติโย จาติ อิมาเนว อีทิเส ฐาเน เอกนฺเตน ปมาณํ โหนฺติฯ ตถา หิ ธมฺมปทฎฺฐกถายํ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ญตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนายํ ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺมึ ปหเฎ ทณฺโฑ นตฺถี’’ติ เอตฺถ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺส สมาสวิสยตฺตา สิมฺหิ ปเร อุกาโร อาราเทสํ ลภติ, ตโต สิสฺส โอการาเทโส, อิจฺเจตํ ปทํ ปกติรูปวเสน อุการนฺตํ ภวติฯ นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย ‘‘ปุริโส, อุรโค’’ติ ปทานิ วิย โอกา รนฺตญฺจ ภวติฯ อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, นตฺถิ มาตาปิตโร เอตสฺสาติ นิมฺมาตาปิตโร’’ติฯ ปกติรูปวเสน หิ ‘‘นิมฺมาตาปิตุ’’ อิติ ฐิเต สิวจนสฺมึ ปเร อุการสฺส อาราเทโส โหติฯ กตฺถจิ ปน ธมฺมปทฎฺฐกถาโปตฺถเก ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิติโก’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอโส ปน ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโร’’ติ ปทสฺส อยุตฺตตํ มญฺญมาเนหิ ฐปิโตติ มญฺญาม, น โส อยุตฺโต อฎฺฐกถาปาโฐฯ โส หิ อุมงฺคชาตกฎฺฐกถายํ เอกปิตโรติ สิมฺหิ อาราเทสปโยเคน สเมติฯ ตถา หิ –

‘‘ยถาปิ นิยโก ภาตา, สอุทริโย เอกมาตุโก;

เอวํ ปญฺจาลจนฺโท เต, ทยิตพฺโพ รเถสภา’’ติ

อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ปาฬินยญฺญูหิ ครูหิ ‘‘นิยโกติ อชฺฌตฺติโก เอกปิตโร เอกมาตุยา ชาโต’’ติ สิมฺหิ อาราเทสปโยครจนา กตาฯ น เกวลญฺจ สิมฺหิ อาราเทเส ปุลฺลิงฺคปฺปโยโคเยวมฺเหหิ ทิฏฺโฐ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคปฺปโยโคปิ สาสเน ทิฏฺโฐฯ ตถา หิ วินยปิฎเก จูฬวคฺเค ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ ปทํ ทิสฺสติฯ อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘สกฺยกุเล อุปฺปนฺนตฺตา สกฺยสฺส ภควโต ธีตา สกฺยธีตรา, น สกฺยธีตรา อสกฺยธีตรา’’ติฯ อิธาปิ สิมฺหิ ปเร อุการสฺส อาราเทโส กโต, อิตฺถิลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา อาปจฺจโย, ตโต สิโลโป จ ทฎฺฐพฺโพฯ เอวํ สมาสปทตฺเต สตฺถุ ปิตุ กตฺตุสทฺ ทานํ นามิกปทมาลายํ วุตฺตรูปโต โกจิ โกจิ รูปวิเสโส ทิสฺสติฯ อญฺเญสมฺปิ รูปวิเสโส นยญฺญุนา มคฺคิตพฺโพ สุตฺตนฺเตสุฯ โก หิ นาม สมตฺโถ นิสฺเสสโต พุทฺธวจนสาคเร สํกิณฺณานิ วิจิตฺรานิ ปณฺฑิตชนานํ หทยวิมฺหาปนกรานิ ปทรูปรตนานิ สมุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา อมฺเหหิ อปฺปมตฺตกานิเยว ทสฺสิตานิฯ

อทนฺธชาติโก วิญฺญุ-ชาติโก สตตํ อิธ;

โยคํ กโรติ เจ สตฺถุ, ปาฬิยํ โส น กงฺขติฯ

เย ปนิธ อมฺเหหิ ‘‘สตฺถา, อภิภวิตา, วตฺตา, กตฺตา’’ทโย สทฺทา ปกาสิตา, เตสุ เกจิ อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘ปุจฺฉิตา, โอกฺกมิตา’’อิจฺจาทโยฯ ตถา หิ ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตาฯ นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติฯ เกจิ สามิวจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘อภิภวิตา, วตฺตา’’อิจฺจาทโยฯ ตถา หิ ‘‘ปจฺจามิตฺตานํ อภิภวิตา, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโรฯ อมตสฺส ทาตาฯ ปริสฺสยานํ สหิตาฯ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติฯ เกจิ ปน อุปโยควจเนนปิ สทฺธึ เนว วตฺตนฺติ นิโยคา ปญฺญตฺติยํ ปวตฺตนโตฯ ตํ ยถา? ‘‘สตฺถา, ปิตา, ภาตา, นตฺตา’’อิจฺจาทโยฯ เอตฺถ ปน ‘‘อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํ กมฺมภูตํ อตฺถํ สนฺธาย กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ อุการนฺตตาปกติกานํ อากา รนฺตปทานํ ปวตฺตึ วิทิตฺวา สทฺเทสุ อตฺเถสุ จ โกสลฺลมิจฺฉนฺเตหิ ปุน ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘สตฺถา, สตฺโถ, สตฺถ’’นฺติ ติกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ ตตฺร หิ ‘‘สตฺถา’’ติ อิทํ ปฐมํ อุการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺโถ’’ติ อิทํ ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺถ’’นฺติทํ ปน ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา นิคฺคหีตนฺตภูตํ นปุํสกลิงฺคํฯ ตตฺร สตฺถาติ สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา, โก โส? ภควาฯ สตฺโถติ สห อตฺเถนาติ สตฺโถ, ภณฺฑมูลํ คเหตฺวา วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คโต ชนสมูโหฯ สตฺถนฺ ติ สาสติ อาจิกฺขติ อตฺเถ เอเตนาติ สตฺถํ, พฺยากรณาทิคนฺโถ, อถ วา สสติ หึสติ สตฺเต เอเตนาติ สตฺถํ, อสิอาทิฯ ‘‘สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโร’’ติ ปุเร วิย ปทมาลาฯ ‘‘สตฺโถ, สตฺถาฯ สตฺถํ, สตฺเถ’’ติ ปุริสนเยน ปทมาลาฯ ‘‘สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺถาฯ สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺเถ’’ติ นปุํสเก วตฺตมาน จิตฺตนเยน ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอวํ ติธา ภินฺนาสุ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพาฯ

สตฺถา ติฎฺฐติ สพฺพญฺญู, สตฺถา ยนฺติ ธนตฺถิกา;

สตฺถา อเปติ ปุริโส, โภนฺโต สตฺถา ททาถ สํฯ

เอวํ สุติสามญฺญวเสน สทิสตา ภวติฯ

สตฺถํ ยํ ติขิณํ เตน, สตฺโถ กตฺวาน กปฺปิยํ;

ผลํ สตฺถุสฺส ปาทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุญฺชติฯ

เอวํ อสุติสามญฺญวเสน อสทิสตา ภวติ, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสนฯ ‘‘เจตา เจโต’’ติ จ ‘‘ตาตา ตาโต’’ติ จ ทุกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺร หิ ‘‘เจตา’’ติ ปฐมํ อุการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาตา’’ติ ปทมฺปิฯ ‘‘เจโต’’ติ อิทํ ปน ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาโต’’ติ ปทมฺปิฯ ตตฺร เจตาติ จิโนติ ราสึ กโรตีติ เจตา, ปาการจินนโก ปุคฺคโล, อิฎฺฐกวฑฺฒกีติ อตฺโถฯ เจโตติ จิตฺตํ, เอวํนามโก วา ลุทฺโทฯ เอตฺถ จ จิตฺตํ ‘‘เจตยติ จินฺเตตี’’ติ อตฺถวเสน เจโต, ลุทฺโท ปน ปณฺณตฺติวเสนฯ ตาตาติ ตายตีติ ตาตาฯ ‘‘อฆสฺส ตาตา หิตสฺส วิธาตา’’ติสฺส ปโยโคฯ ‘‘ตาโต’’ติ เอตฺถาปิ ตายตีติ ตาโต, ปุตฺตานํ ปิตูสุ, ปิตรานํ ปุตฺเตสุ, อญฺเญสญฺจ อญฺเญสุ ปิยปุคฺคเลสุ วตฺตพฺพโวหาโร เอโสฯ ‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺจติ อสฺสเมฯ กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมํ ธมํฯ เอหิ ตาตา’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ‘‘เจตา, เจตา, เจตาโรฯ เจตารํ, เจตาโร’’ติ สตฺถุนเยน ปทมาลาฯ ‘‘เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจเตฯ เจตสา, เจเตนา’’ติ มโนคณนเยน เญยฺยาฯ อยํ จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ‘‘เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจเตฯ เจเตนา’’ติ ปุริสนเยน เญยฺยาฯ อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ‘‘ตาตา, ตาตา, ตาตาโรฯ ตาตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ตาโต, ตาตา, ตาต’’นฺติ ปุริสน เยน เญยฺยาฯ เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘ญาตา, ญาโต, ญาตํ, ญาตา’’ติ จตุกฺกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺร หิ ‘‘ญาตา’’ติ อิทํ ปฐมํ อุการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํฯ ‘‘ญาโต ญาต’’นฺติ อิมานิ ยถากฺกมํ ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺโฉกา รนฺตนิคฺคหีตนฺตภูตานิ วาจฺจลิงฺเคสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานิฯ ตถา หิ ‘‘ญาโต อตฺโถ สุขาวโหฯ ญาตเมตํ กุรงฺคสฺสา’’ติ เนสํ ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ ‘‘ญาตา’’ติ อิทํ ปน ปฐมํ อาการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉาปิ อากา รนฺตภูตํ วาจฺจลิงฺเคสุ อิตฺถิลิงฺคํฯ ตถา หิ ‘‘เอสา อิตฺถิมยา ญาตา’’ติ ปโยโคฯ ตตฺร ปุลฺลิงฺคปกฺเข ‘‘ชานาตีติ ญาตา’’ติ กตฺตุการกวตฺตมานกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิตฺถิลิงฺคาทิปกฺเข ‘‘ญายิตฺถาติ ญาตา ญาโต ญาต’’นฺติ กมฺมการกาตีตกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอส นโย อญฺญตฺถาปิ ยถาสมฺภวํ ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ญาตา, ญาตา, ญาตาโรฯ ญาตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ญาโต, ญาตาฯ ญาต’’นฺติ ปุริสนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ญาตํ, ญาตานิ, ญาตาฯ ญาตํ, ญาตานิ, ญาเต’’ติ วกฺขมานจิตฺตนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ญาตา, ญาตา, ญาตาโยฯ ญาตํ, ญาตา, ญาตาโย’’ติ วกฺขมานกญฺญาน เยน เญยฺยาฯ เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพาฯ อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ยถารหํ อิมินา นเยน สทิสาสทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ วตฺตา ธาตา คนฺตาทีนมฺปิ ‘‘วทตีติ วตฺตา, ธาเรตีติ ธาตา, คจฺฉตีติ คนฺตา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ นิพฺพจนานิ เญยฺยานิฯ

ยํ ปเนตฺถ อมฺเหหิ ปกิณฺณกวจนํ กถิตํ, ตํ ‘‘อฎฺฐาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ ยสฺมา อยํ สทฺทนีติ นาม สทฺทานมตฺถานญฺจ ยุตฺตายุตฺติปกาสนตฺถํ กตารมฺภตฺตา นานปฺปกาเรน สพฺพํ มาคธโวหารํ สงฺโขเภตฺวา กถิตาเยว โสภติ, น อิตรถา, ตสฺมา นานปฺปเภเทน วตฺตุมิจฺฉาย สมฺภวโต ‘‘อฎฺฐาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ นานาอุปาเยหิ วิญฺญูนํ ญาปนตฺถํ กตารมฺภตฺตา จ ปน ปุนรุตฺติโทโสเปตฺถ น จินฺเตตพฺโพ, อญฺญทตฺถุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ อยํ สทฺทนีติ ปิฎกตฺตโยปการาย สกฺกจฺจํ ปริยาปุณิตพฺพาฯ

อิติ อภิภวิตาปทสทิสานิ วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิฯ อิทานิ อตํสทิสานิ ทสฺเสสฺสามฯ เสยฺยถิทํ –

คุณวา คณวา เจว, พลวา ยสวา ตถา;

ธนวา สุตวา วิทฺวา, ธุตวา กตวาปิ จฯ

หิตวา ภควา เจว, ธิตวา ถามวา ตถา;

ยตวา จาควา จาถ, หิมวิจฺจาทโย รวาฯ

ปุนฺนปุํสกลิงฺเคหิ, อการนฺเตหิ ปายโต;

วนฺตุสทฺโท ปโร โหติ, ตทนฺตา คุณวาทโยฯ

สญฺญาวา รสฺมิวา เจว, มสฺสุวา จ ยสสฺสิวา;

อิจฺจาทิทสฺสนาเปโส, อาการิวณฺณุการโต;

อิตฺถิลิงฺคาทีสุ โหติ, กตฺถจีติ ปกาสเยฯ

สติมา คติมา อตฺถ-ทสฺสิมา ธิติมา ตถา;

มุติมา มติมา เจว, ชุติมา หิริมาปิ จฯ

ถุติมา รติมา เจว, ยติมา พลิมา ตถา;

กสิมา สุจิมา ธีมา, รุจิมา จกฺขุมาปิ จฯ

พนฺธุมา เหตุมา’ยสฺมา, เกตุมา ราหุมา ตถา;

ขาณุมา ภาณุมา โคมา, วิชฺชุมา วสุมาทโยฯ

ปาปิมา ปุตฺติมา เจว, จนฺทิมิจฺจาทโยปิ จ;

อตํสทิสสทฺทาติ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

อิวณฺณุกาโรกาเรหิ, มนฺตุสทฺโท ปโร ภเว;

อาการนฺตา จิการนฺตา, อิมนฺตูติ วิภาวเยฯ

คุณวา, คุณวา, คุณวนฺโตฯ คุณวนฺตํ, คุณวนฺเตฯ คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุฯ โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวา, โภนฺโต คุณวนฺโตฯ

เอตฺถ ปน ‘‘เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวาโหถา’’ติ จ,

‘‘พลวนฺโต ทุพฺพลา โหนฺติ, ถามวนฺโตปิ หายเร;

จกฺขุมา อนฺธิกา โหนฺติ, มาตุคามวสํ คตา’’ติ จ

ปาฬิยํ ‘‘สีลวา, จกฺขุมา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนฎฺฐาเน พหุวจนํ วุตฺตํฯ ‘‘คุณวา สติมา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จูฬนิรุตฺติยมฺปิ หิ ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนานิ อาคตานิ, นิรุตฺติปิฎเก ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเนว อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน นิรุตฺติปิฎเก จ ‘‘โภ คุณว’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อาคตํฯ มยํ ปน ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคาฯ กถํ นุ ภควา ตุยฺหํ สาวโก สาสเน รโต’’ติเอวมาทีสุ อเนกสเตสุ ปาเฐสุ ‘‘ภควา’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทีฆภาวทสฺสนโต วนฺตุปจฺจยฎฺฐาเน ‘‘โภ คุณวา’’อิจฺจาทิ ทีฆวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มญฺญาม, มนฺตุปจฺจยฎฺฐาเน ปน อิมนฺตุปจฺจยฎฺฐาเน จ ‘‘สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุมฯ เอวํ ชานาหิ ปาปิม’’อิจฺจาทีสุ ปาฬิปเทเสสุ ‘‘จกฺขุม’’อิจฺจาทิอาลปเนกวจนสฺส รสฺสภาวทสฺสนโต ‘‘โภ สติม, โภ คติม’’อิจฺจาทิ รสฺสวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มญฺญาม, อถ วา มหาปรินิพฺพานสุตฺตฎฺฐกถายํ ‘‘อายสฺมา ติสฺส’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘ภควา, อายสฺมา’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตปทมตฺตํ ฐเปตฺวา วนฺตุปจฺจยฎฺฐาเนปิ มนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพ, มนฺตุปจฺจยฎฺฐาเนปิ วนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพฯ ตถา หิ กจฺจายนาที สุ ‘‘โภ คุณวํ, โภ คุณว, โภ คุณวา’’อิติ นิคฺคหีตรสฺสทีฆวเสน ตีณิ อาลปเนกวจนานิ วุตฺตานิ, อิมินา ‘‘โภ สติมํ, โภ สติม, โภ สติมา’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโต ฯ ปฐมาพหุวจนฎฺฐาเน ปน ‘‘คุณวนฺโต, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ ตีณิ ปทานิ วุตฺตานิ, อิมินาปิ ‘‘สติมนฺโต, สติมนฺตา, สติมนฺตี’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโตฯ เตสุ ‘‘โภ คุณวํ โภ สติมํ, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ อิมานิ ปทานิ เอวํคติกานิ จ อญฺญานิ ปทานิ ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธานิ ยถา ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ปทํ ปสิทฺธํ, ตสฺมา ยํ จูฬนิรุตฺติยํ วุตฺตํ, ยญฺจ นิรุตฺติปิฎเก, ยญฺจ กจฺจายนาทีสุ, ตํ สพฺพํ ปาฬิยา อฎฺฐกถาหิ จ สทฺธึ ยถา น วิรุชฺฌติ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

อปิเจตฺถ อยมฺปิ วิเสโส คเหตพฺโพฯ ตํ ยถา? ‘‘ตุยฺหํ ธีตา มหาวีร, ปญฺญวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘ปญฺญวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโตฯ

‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฎฺฐิตานิ,

ยสสฺสิ นํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺห;

ยโส จ ลทฺธา ปุริมํ อุฬารํ,

นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติฯ

อิมิสฺสา ชาตกปาฬิยา อฎฺฐกถายํ ‘‘ปญฺญวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต จ ‘‘โภ คุณวนฺต, โภ คุณวนฺตา, โภ สติมนฺต, โภ สติมนฺตา’’ติอาทีนิปิ อาลปเนกวจนานิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิฯ ตถา หิ ติสฺสํ ปาฬิยํ ‘‘ยสสฺสิ ปญฺญวนฺต’’ อิจฺจาลปนวจนํ อฎฺฐกถาจริยา อิจฺฉนฺติฯ นนฺติ หิ ปทปูรเณ นิปาตมตฺตํฯ ปญฺญวนฺตนฺติ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อนุสาราคมํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวํ ปาวจเน วนฺตุปจฺจ ยาทิสหิตานํ สทฺทานํ ‘‘ภควา, อายสฺมา, ปญฺญวนฺต, จกฺขุม, ปาปิม’’อิติทสฺสิตนเยน อาลปนปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘คงฺคาภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ จ ‘‘กุโต อาคตตฺถ ภนฺเตติ, หิมวนฺตา มหาราชา’’ติ จ ทสฺสนโต ‘‘คุณวนฺตา’’ติ ปญฺจมิยา เอกวจนํ กถิตํฯ ยถา คุณวนฺตุ สทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ธนวนฺตุพลวนฺตาทีนํ สติมนฺตุ คติมนฺตาทีนญฺจ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ วิทฺวาทิปทานํ คุณวาปเทน สมานคติกตฺตมฺปิ โสตูนํ ปโยเคสุ สมฺโมหาปคมตฺถํ เอกเทสโต นิพฺพจนาทีหิ สทฺธึ วิทฺวนฺตุอิจฺจาทิปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – ญาณสงฺขาโต เวโท อสฺส อตฺถีติ วิทฺวา, ปณฺฑิโตฯ เอตฺถ จ วิทฺวาสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อิติ วิทฺวา สมํ จเร’’ติอาทิ อาหจฺจปาโฐ นิทสฺสนํฯ อตฺรายํ ปทมาลา – วิทฺวา, วิทฺวา, วิทฺวนฺโตฯ วิทฺวนฺตํ, วิทฺวนฺเตฯ วิทฺวตา, วิทฺวนฺเตนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ เวทนาวา, เวทนาวา, เวทนาวนฺโตฯ เวทนาวนฺตํ, เวทนาวนฺเตฯ เวทนาวตา, เวทนาวนฺเตนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ เอวํ ‘‘สญฺญาวาเจตนาวา สทฺธาวา ปญฺญวา สพฺพาวา’’อิจฺจาทีสุปิฯ เอตฺถ จ ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติอาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺถ สพฺพาวนฺตนฺ ติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ มชฺเฌทีฆญฺหิ อิทํ ปทํฯ เยภุยฺเยน ปน ‘‘ปญฺญวาปญฺญวนฺโต’’ติอาทีนิ มชฺเฌรสฺสานิปิ ภวนฺติฯ ยสสฺสิโน ปริวารภูตา ชนา อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสิวา, อถ วา ยสสฺสี จ ยสสฺสิวา จาติ ยสสฺสิวาฯ เอกเทสสรูเปกเสโสยํฯ ‘‘ยสสฺสิวา’’ติ ปทสฺส ปน อตฺถิภาเว –

‘‘ขตฺติโย ชาติสมฺปนฺโน, อภิชาโต ยสสฺสิวา;

ธมฺมราชา วิเทหานํ, ปุตฺโต อุปฺปชฺชเต ตวา’’ติ

อิทํ นิทสฺสนํฯ ‘‘ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวนฺโตฯ ยสสฺสิวนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํฯ อตฺเถ ทสฺสนสีลํ อตฺถทสฺสิ, กึ ตํ? ญาณํฯ อตฺถทสฺสิ อสฺส อตฺถีติ อตฺถทสฺสิมา, เอตฺถ จ –

‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มุติมา อตฺถทสฺสิมา;

สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวี’’ติ

อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ‘‘อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมนฺโตฯ อตฺถทสฺสิมนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํฯ ปาปํ อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา, อกุสลราสิสมนฺนาคโต มาโรฯ ปุตฺตา อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา, พหุปุตฺโตฯ ‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติ เอตฺถ หิ พหุปุตฺโต ‘‘ปุตฺติมา’’ติ วุจฺจติฯ จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมาฯ จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทวิมานมธิปฺเปตํ, จนฺทวิมานวาสี ปน เทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘จนฺโท อุคฺคโต, ปมาณโต จนฺโท อายามวิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ เอกูนปญฺญาสโยชโน, ปริกฺเขปโต ตีหิ โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน’’ติอาทีสุ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตถาคตํ อรหนฺตํ, จนฺทิมา สรณํ คโต’’ติอาทีสุ ปน จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติฯ อปโร นโย – จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมาฯ จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทเทวปุตฺโต อธิปฺเปโต, ตนฺนิวาสฎฺฐานภูตํ ปน จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘ราหุ จนฺทํ ปมุญฺจสฺสุ, จนฺโท มณิมยวิมาเน วสตี’’ติอาทีสุ จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺโตฯ

‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน;

โสมํโลกํปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ

อาทีสุ ปน ตนฺนิวาสฎฺฐานภูตํ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ ‘‘จนฺโท’’ติ จ ‘‘จนฺทิมา’’ติ จ จนฺทเทวปุตฺตสฺสปิ จนฺทวิมานสฺสปิ นามนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺร ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา จนฺทิมา’’ติ อิมานิ ปาปสทฺทาทิโต ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตสฺส อิมนฺตุปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธิมุปาคตานีติ คเหตพฺพานิฯ

นนุ จ โภ มนฺตุปจฺจยวเสเนว สาเธตพฺพานีติ? น, กตฺถจิปิ อการนฺตโต มนฺตุโน อภาวาฯ นนุ จ โภ เอวํ สนฺเตปิ ปาป ปุตฺต จนฺทโต ปฐมํ อิการาคมํ กตฺวา ตโต มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา สกฺกา สาเธตุนฺติ? สกฺกา รูปมตฺตสิชฺฌนโต, นโย ปน โสภโน น โหติฯ ตถา หิ ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจเย วิธิยมาเน อญฺเญหิ คุณยสาทีหิ อการนฺเตหิ อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจยสฺส กาตพฺพตาปสงฺโค สิยาฯ น หิ อเนเกสุ ปาฬิสตสหสฺเสสุ กตฺถจิปิ อการนฺตโต คุณ ยสาทิโต อิการาคเมน สทฺธึ มนฺตุปจฺจโย ทิสฺสติ, อฎฺฐานตฺตา ปน ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ อกตฺวา อิมนฺตุปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺตีติฯ

เอวํ สนฺเตปิ โภ กสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ มนฺตุปจฺจโยว วุตฺโต, น อิมนฺตุปจฺจ โยติ? ทฺวยมฺปิ วุตฺตเมวฯ กถํ ญายตีติ เจ? ยสฺมา ตตฺถ ‘‘ตปาทิโต สี, ทณฺฑาทิโต อิก อี, มธฺวาทิโต โร, คุณาทิโต วนฺตู’’ติ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ สนฺนิหิตโตทนฺตสทฺทภาเวน วตฺวา มชฺเฌ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ อญฺญถา สุตฺตํ วตฺวา ตโต สนฺนิหิตโตทนฺตวเสน ‘‘สทฺธาทิโต ณา’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘สตฺยาทีหิมนฺตู’’ติ วิสทิสํ กตฺวา วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส วเสน อิมนฺตุ ปจฺจโย จ วุตฺโตติ วิญฺญายติฯ ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺตโน อธิปฺปายวิญฺญาปนํฯ เอตฺถ จ ทุติโย อตฺโถ สรสนฺธิวเสน คเหตพฺโพฯ ตถา หิสฺส ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ ปฐโม อตฺโถ, ‘‘สตฺยาทีหิ อิมนฺตู’’ติ ทุติโย อตฺโถฯ อิติ ‘‘เสโต ธาวตี’’ติ ปโยเค วิย ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ สุตฺเต ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน อตฺถทฺวยปฎิปตฺติ ภวติ, ตสฺมา ปรมสุขุมสุคมฺภีรตฺถวตา อเนน สุตฺเตน กตฺถจิ สติ คติ เสตุ โคอิจฺจาทิโต มนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโตฯ กตฺถจิ สติ ปาป ปุตฺตอิจฺจาทิโต อิมนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา ปน สติสทฺโท มนฺตุวเสน คติธีเสถุโค อิจฺจาทีหิ, อิมนฺตุวเสน ปาปปุตฺตาทีหิ จ สมานคติกตฺตา เตสํ ปการภาเวน คหิโต, ตสฺมา เอวํ สุตฺตตฺโถ ภวติ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตุ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ มนฺตุปจฺจโย โหติ อิมนฺตุปจฺจโย จ ยถารหํ ‘ตทสฺสตฺถิ’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ สตีติ อิการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ธีมา, เสตุมา, โคมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อีการนฺต อุการนฺตนิจฺโจการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติฯ ยถา จ ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ปาปิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติฯ เอวํ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ ยถาสมฺภวํ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยา โหนฺตีติฯ

ยชฺเชวํ ปจฺจยทฺวยวิธายกํ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา นาโวจาติ? ตถา อวจเน การณมตฺถิฯ ยทิ หิ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ สิยา, เอกกฺขเณเยว อิมนฺตุ มนฺตูนํ วจเนน ทณฺฑสทฺทโต สมฺภูตํ ‘‘ทณฺฑิโก ทณฺฑี’’ติ รูปทฺวยมิว สติคติอาทิโตปิ วิสทิสรูปทฺวยมิจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตญฺจ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํฯ อปิจ ตถา วุตฺเต พวฺหกฺขรตาย คนฺถครุตา สิยาฯ ยสฺมา จ สุตฺเตน นาม อปฺปกฺขเรน อสนฺทิทฺเธน สารวนฺเตน คูฬฺหนินฺนเยน สพฺพโตมุเขน อนวชฺเชน ภวิตพฺพํฯ กจฺจายเน จ เยภุยฺเยน ตาทิสานิ คมฺภีรตฺถานิ สุวิสทญาณวิสยภูตานิ สุตฺตานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘อุปาฌธิกิสฺสรวจเน, สรา สเร โลป’’นฺติอาทีนิ, อิทมฺปิ เตสมญฺญตรํ, ตสฺมา ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํฯ เอวํ สุตฺโตปเทเส อกเตปิ อิมนฺตุโนปิ คหณตฺถํ ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อปโร นโย – ‘‘ตปาทิโต สี’’ติอาทีสุ โตทนฺตสทฺทสฺส พหุวจนนฺตตา น สุฎฺฐุ ปากฎา โตปจฺจยสฺส เอกตฺถพวฺหตฺเถสุ วตฺตนโต, ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ เอตฺถ ปน หิสทฺทสฺส พหุวจนตฺถตา อตีว ปากฎา, ตสฺมา พหุวจนคฺคหเณน อิมนฺตุ ปจฺจโย โหตีติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ นนุ จ โภ วินาปิ อิมนฺตุปจฺจเยน ปาปมสฺสตฺถีติ ปาปี, ปาปี เอว ปาปิมาติ สกตฺเถ มาปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ ‘‘ฉฎฺฐโม โส ปราภโว’’ติ เอตฺถ มปจฺจ เยน ‘‘ฉฎฺฐโม’’ติ ปทํ วิยาติ? อตินยญฺญู ภวํ, อตินยญฺญู นามาติ ภวํ วตฺตพฺโพ, น ปน ภวํ สทฺทคตึ ชานาติ, สทฺทคติโย จ นาม พหุวิธาฯ ตถา หิ ฉฏฺโฐเยว ฉฎฺฐโม, ‘‘สุตฺตเมว สุตฺตนฺโต’’ติอาทีสุ ปุริสนเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติอาทีสุ กญฺญานเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘ทิฎฺฐิ เอว ทิฎฺฐิคต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตน เยน โยเชตพฺพา สทฺทคติฯ เอวํวิธาสุ สทฺทคตีสุ ‘‘ปาปี เอว ปาปิมา’’ติอาทิกํ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? ‘‘สตฺถา ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา สา ปุมา’’ติอาทีสุ จ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? กตรสทฺทนฺโตคธํ กตราย จ นามิกปทมาลายํ โยเชตพฺพํ มญฺญสีติ? โส เอวํ ปุฏฺโฐ อทฺธา อุตฺตริ กิญฺจิ อทิสฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตาทิโส นโย น คเหตพฺโพฯ ตาทิสสฺมิญฺหิ นเย ‘‘ปาปิมตา ปาปิมโต’’ติอาทีนิ รูปานิ น สิชฺฌนฺติ, อิมนฺตุปจฺจยนเยน ปน สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อยเมว นโย ปสตฺถตโร อายสฺมนฺเตหิ สมฺมา จิตฺเต ฐเปตพฺโพฯ อตฺริทํ นิทสฺสนํ –

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน’’ติ จ,

‘‘สาขาปตฺตผลูเปโต, ขนฺธิมาวมหาทุโม’’ติ จฯ

ปาปิมา, ปาปิมา, ปาปิมนฺโตฯ ปาปิมนฺตํฯ เสสํ เนยฺยํ, เอส นโย ‘‘ขนฺธิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุปิฯ

อิทานิ ยถาปาวจนํ กิญฺจิเทว หิมวนฺตุ สติมนฺตาทีนํ วิเสสํ พฺรูมฯ หิมวนฺโตว ปพฺพโตฯ สติมํ ภิกฺขุํฯ พนฺธุมํ ราชานํฯ จนฺทิมํ เทวปุตฺตํฯ สติมสฺส ภิกฺขุโนฯ พนฺธุมสฺส รญฺโญฯ อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อิจฺจาทิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อปิเจตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ทฺวินฺนํ วตฺตพฺพวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ พหูนํ วตฺตพฺพวจนนฺติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ติณฺณ’’นฺติ เจตฺถ กถาสีสมตฺตํ, เตน จตุนฺนมฺปิ ปญฺจนฺนมฺปิ อติเรกสตานมฺปีติ ทสฺสิตํ โหติฯ พหโวหิ อุปาทาย ‘‘อุทฺทิฎฺฐา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ฐปิตาฯ ตตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติทํ วินยโวหารวเสน เทฺวเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตา น สพฺพสาธารณํฯ วินยโวหารญฺหิ วชฺเชตฺวา อญฺญสฺมึ โวหาเร น ปวตฺตติฯ ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติทํ ปน สพฺพตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

ตตฺร ‘‘หิมวนฺโต’’ติ อิทํ เยภุยฺเยเนกวจนํ ภวติ, กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ, เตนาห นิรุตฺติปิฎเก เถโร ‘‘หิมวา ติฎฺฐติ, หิมวนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติฯ ‘‘หิมวนฺโตว ปพฺพโต’’ติ อยํ เอกวจนนโย ยถารุตปาฬิวเสน คเหตพฺโพฯ ยถารุตปาฬิ จ นาม –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สราฯ

อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;

อตุโล นาม นาเมน, ปุญฺญวนฺโต ชุตินฺธโรฯ

คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โส อิสิ;

สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร’’

อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ปุญฺญวนฺโต’’ติอาทีนิ อเนเกสุ ฐาเนสุ พหุวจนภาเวน ปุนปฺปุนํ วทนฺตานิปิ กตฺถจิ เอกวจนานิ โหนฺติ, เอกวจนภาโว จ เนสํ คาถาวิสเย ทิสฺสติ, ตสฺมา ตานิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิฯ

เอวํ หิมวนฺตุสติมนฺตุสทฺทาทีนํ วิเสสํ ญตฺวา ปุน ลิงฺคนฺตวเสน ทฺวิลิงฺคกปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺร หิ ‘‘สิริมา’’ติ ปทํ สุติสามญฺญวเสน ลิงฺคทฺวเย วตฺตนโต ทฺวิธา ภิชฺชติฯ ‘‘สิริมา ปุริโส’’ติ หิ อตฺเถ อาการนฺตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สิริมา นาม เทวี’’ติ อตฺเถ อาการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมฺเปตํ อุการนฺตตาปกติกาฯ อถ วา ปน ปจฺฉิมํ อากา รนฺตตาปกติกํ, สิรี ยสฺส อตฺถิ โส สิริมาติ ปุลฺลิงฺควเสน นิพฺพจนํ, สิรี ยสฺสา อตฺถิ สา สิริมาติ อิตฺถิลิงฺควเสน นิพฺพจนํฯ อตฺริมานิ กิญฺจาปิ สุติวเสน นิพฺพจนตฺถวเสน จ อญฺญมญฺญํ สมานตฺถานิ, ตถาปิ ปุริสปทตฺถอิตฺถิปทตฺถวาจกตฺตา ภินฺนตฺถานีติ เวทิตพฺพานิฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ สิริมา, สิริมา, สิริมนฺโตฯ สิริมนฺตํ, สิริมนฺเตฯ สิริมตา, สิริมนฺเตนฯ คุณวนฺตุสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลาฯ สิริมา, สิริมา, สิริมาโยฯ สิริมํ, สิริมา, สิริมาโยฯ สิริมายฯ วกฺขมานกญฺญาน เยน เญยฺยาฯ เอวํ ทฺวิธา ภินฺนานํ สมานสุติกสทฺทานํ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพาฯ สมานนิพฺพจนตฺถสฺสปิ หิ อสมานสุติกสฺส ‘‘สิริมา’’ติ สทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ปทานํ อิเมหิ ปเทหิ กาจิปิ สมานตา น ลพฺภติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สิริมา’’ติ ปทํ เทฺวธา, ปุมิตฺถีสุ ปวตฺติโต;

ภิชฺชตีติ วิภาเวยฺย, เอตฺถ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉิตํฯ

อิติ อภิภวิตา ปเทน วิสทิสานิ คุณวาสติมาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิฯ อิทานิ อปรานิปิ ตพฺพิสทิสานิ ปทานิ ทสฺเสสฺสาม สทฺธึ นามิกปทมาลาหิฯ เสยฺยถิทํ?

ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา, อาตุมา สา ปุมา รหา;

ทฬฺหธมฺมา จ ปจฺจกฺข-ธมฺมา จ วิวฎจฺฉทาฯ

วตฺตหา จ ตถา วุตฺต-สิรา เจว ยุวาปิ จ;

มฆว อทฺธ มุทฺธาทิ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

เอตฺถ ‘‘สา’’ติ ปทเมว อาการนฺตตาปกติกมาการนฺตํ, เสสานิ ปน อการนฺตตาปกติกานิ อาการนฺตานิฯ

ราชา, ราชา, ราชาโนฯ ราชานํ, ราชํ, ราชาโนฯ รญฺญา, ราชินา, ราชูหิ, ราชูภิฯ รญฺโญ, ราชิโน, รญฺญํ, ราชูนํ, ราชานํฯ รญฺญา, ราชูหิ, ราชูภิฯ รญฺโญ, ราชิโน, รญฺญํ, ราชูนํ, ราชานํฯ รญฺเญ, ราชินิ, ราชูสุฯ โภ ราช, ภวนฺโต ราชาโน, ภวนฺโต ราชา อิติ วา, อยมมฺหากํ รุจิฯ

นิรุตฺติปิฎกาทีสุ ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน อาคตํฯ กิญฺจาปิ นิรุตฺติปิฎกาทีสุ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ ปาฬิยํ พหุวจเนกวจนวเสน ‘‘สขา’’ติ ปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ ตถา ‘‘พฺรหฺมา, อตฺตา’’อิจฺจาทีนิปิ พหุวจนานิ ตคฺคติกตฺตา วินา เกนจิ รูปวิเสเสนฯ

เอตฺถ จ ‘‘คหปติโก นาม ฐเปตฺวา ราชํ ราชโภคํ พฺราหฺมณํ อวเสโส คหปติโก นามา’’ติ ทสฺสนโต ราชนฺติ วุตฺตํ, อิทํ ปน นิรุตฺติปิฎเก น อาคตํฯ ‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ทสฺสนโต ‘‘ราชินา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ ทสฺสนโต จตุตฺถีฉฎฺฐีวเสน ‘‘ราชาน’’นฺติ วุตฺตํฯ กจฺจายนรูปสิทฺธิคนฺเถสุ ปน ‘‘ราเชน, ราเชหิ, ราเชภิฯ ราเชสู’’ติ ปทานิ วุตฺตานิฯ จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎเกสุ ตานิ นาคตานิ, อนาคตภาโวเยว เตสํ ยุตฺตตโร ปาฬิยํ อทสฺสนโต, ตสฺมา เอตฺเถตานิ อมฺเหหิ น วุตฺตานิฯ ปาฬินเย หิ อุปปริกฺขิยมาเน อีทิสานิ ปทานิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาญฺญตฺร, อตฺริเม ปโยคา – ‘‘อาวุตฺถํ ธมฺมราเชนา’’ติ จ, ‘‘สิวิราเชน เปสิโต’’ติ จ, ‘‘ปชาปติสฺส เทวราชสฺส ธชคฺค’’นฺติ จ, ‘‘นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฎฺฐวฑฺฒเน’’ติ จ, เอวํ ปาฬินเย อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘ราเชนา’’ติอาทีนิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น เกวลํ ปาฬินเย โปราณฎฺฐกถานเยปิ อุปปริกฺขิยมาเน สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาญฺญตฺร, เอวํ สนฺเตปิ สุฎฺฐุ อุปปริกฺขิตพฺพมิทํ ฐานํฯ โก หิ นาม สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน สพฺพโส นยํ สลฺลกฺเขตุํ สมตฺโถ อญฺญตฺร ปภินฺนปฎิสมฺภิเทหิ ขีณาสเวหิฯ

เอตฺถ จ สมาสนฺตคตราช-สทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย ทฺวิธา วุจฺจนฺเต โอการนฺตาการนฺตวเสนฯ ตตฺโรการนฺตา ‘‘มหาราโช ยุวราโช สิวิราโช ธมฺมราโช’’อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติฯ อากา รนฺตา ปน ‘‘มหาราชา ยุวราชา สิวิราชา ธมฺมราชา’’อิจฺเจวมาทโยฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ โปราณฎฺฐกถาสุ จ ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิ น สนฺติ, ตถาปิ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพสโข’’ติ ทสฺสนโต ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิปิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิฯ ตถา หิ สมาเสสุ ‘‘ธมฺมราเชน, ธมฺมราชสฺสา’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ เอตานิ โอการนฺตรูปานิ เอว, นากา รนฺตรูปานิฯ มหาราโช, มหาราชาฯ มหาราชํ, มหาราเชฯ มหาราเชน, มหาราเชหิ, มหาราเชภิฯ มหาราชสฺส, มหาราชานํฯ มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา, มหาราเชหิ, มหาราเชภิฯ มหาราชสฺส, มหาราชานํฯ มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ, มหาราเชสุฯ โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชา ฯ กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินเยหิ ปน ‘‘โภ มหาราชา’’อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฎฺฐพฺพานิฯ ยถา ‘‘มหาราโช’’ติ โอการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราโช ธมฺมราโช เทวราโช’’ติอาทีนมฺปิ โอการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อยํ ปนาการนฺตวเสน นามิกปทมาลา –

มหาราชา, มหาราชา, มหาราชาโนฯ มหาราชานํ, มหาราชํ, มหาราชาโนฯ มหารญฺญา, มหาราชินา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหารญฺญํ, มหาราชูนํฯ มหารญฺญา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหารญฺญํ, มหาราชูนํฯ มหารญฺเญ, มหาราชินิ, มหาราชูสุฯ โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชาโนฯ

อิธาปิ ปกรณทฺวยนเยน ‘‘โภ มหาราชา’’ อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฎฺฐพฺพานิฯ ยถา จ ‘‘มหาราชา’’ติ อาการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราชา, ธมฺมราชา, เทวราชา’’ติอาทีนมฺปิ อาการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิธ อปราปิ อตฺถสฺส ปากฎีกรณตฺถํ กฺริยาปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา อาการนฺโตการนฺตานํ มิสฺสกวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มหาราชา, มหาราโช ติฎฺฐติ, มหาราชาโน, มหาราชา ติฎฺฐนฺติฯ มหาราชานํ, มหาราชํ ปสฺสติ, มหาราชาโน, มหาราเช ปสฺสติฯ มหารญฺญา, มหาราชินา, มหาราเชน กตํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ กตํฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ทียเต, มหารญฺญา, มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา นิสฺสฎํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ , มหาราเชภิ นิสฺสฎํฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ปริคฺคโห, มหารญฺญํ, มหาราชูนํ, มหาราชานํ ปริคฺคโหฯ มหารญฺเญ, มหาราชินิ, มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ ปติฎฺฐิตํ, มหาราชูสุ, มหาราเชสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภ มหาราช ตฺวํ ติฎฺฐ, โภนฺโต มหาราชาโน, มหาราชา ตุมฺเห ติฎฺฐถาติฯ เอวํ ‘‘ยุวราชา, ยุวราโช’’ติอาทีสุปิฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘กสฺมา ปกรณกตฺตุนา อิมสฺมึ ฐาเน มหนฺโต วายาโม จ มหนฺโต จ ปรกฺกโม กโต, นนฺเวเตสุปิ ปเทสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺตีติ? วิญฺญูหิ เต เอวํ วตฺตพฺพา ‘‘ปกรณกตฺตาเรเนตฺถ โส จ มหนฺโต วายาโม โส จ มหนฺโต ปรกฺกโม สาฎฺฐกเถ นวงฺเค สตฺถุสาสเน สทฺเทสุ จ อตฺเถสุ จ โสตารานํ สุฎฺฐุ โกสลฺลุปฺปาทเนน สาสนสฺโสปการตฺถํ กโต, ยานิ เจตานิ เตน ปทานิ ทสฺสิตานิ, เอเตสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺติฯ เอตฺถ ยานิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, ตานิ วิชฺชมานวเสน คหิตานิฯ ยานิ น วิชฺชนฺติ, ตานิ โปราณฎฺฐกถาทีสุ วิชฺชมานวเสน ปาฬินยวเสน จ คหิตานี’’ติฯ อตฺรายํ สงฺเขปโต อธิปฺปายวิภาวนา –

‘‘อิทํ วตฺวา มหาราชา, กํโส พาราณสิคฺคโห;

ธนุํ ตูณิญฺจ นิกฺขิปฺป, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ

อิทํ อาการนฺตสฺส มหาราชสทฺทสฺส นิทสฺสนํฯ ยสฺมา ‘‘สพฺพสโข’’ติ ปาฬิ วิชฺชติ, ตสฺมา เตน นเยน ‘‘มหาราโช’’ติปิ โอการนฺโต ทิฏฺโฐ นาม โหติ ปุริสนเยน โยเชตพฺโพ จฯ เตเนว จ ‘‘ตมพฺรวิ มหาราชาฯ นิกฺขมนฺเต มหาราเช’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ

เอวํ มหาราชสทฺทสฺส โอกา รนฺตตฺเต สิทฺเธ ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา’’ติ ปญฺจมิยา เอกวจนญฺจ ‘‘มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหี’’ติ สตฺตมิยา เอกวจนญฺจ สิทฺธานิ เอว โหนฺติ ปาฬิยํ อวิชฺชมานานมฺปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตาฯ ‘‘ราเชน, ราชสฺสา’’ติอาทีนิ ปน นยวเสน คเหตพฺพานิ น โหนฺติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา’’อิจฺเจวมาทีนิ ‘‘ปุริโส อุรโค’’ติอาทีนิ วิย อญฺญมญฺญํ สพฺพถา สทิสานิ น โหนฺติฯ ตถา หิ เนสํ ‘‘รญฺญา พฺรหฺมุนา สขินา อตฺตนา อตฺเตน สานา ปุมุนา’’ติอาทีนิ วิสทิสานิปิ รูปานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ตานิ น สกฺกา นยวเสน ชานิตุํฯ เอวํ ทุชฺชานตฺตา ปน ปาฬิยํ โปราณฎฺฐกถาสุ จ ยถารุตปทาเนว คเหตพฺพานิฯ มหาราชสทฺทาทีนํ ปน โอการนฺตภาเว สิทฺเธเยว ‘‘ปุริสนโยคธา อิเม สทฺทา’’ติ นยคฺคหณํ ทิสฺสติ, ตสฺมา อมฺเหหิ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิฯ ยถา หิ –

‘‘เอตญฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;

ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑน มุจฺจตี’’ติ

เอตฺถ ‘‘หตฺถา’’ติ, ‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาต’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘ทณฺฑา’’ติ จ โอการนฺตสฺส ปญฺจมิเยกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘อุรคา, ปฎงฺคา, วิหคา’’ติอาทีนิปิ โอกา รนฺตานิ ปญฺจมิเยกวจนานิ คเหตพฺพานิ โหนฺติฯ ยถา จ ‘‘ทาฐินิ มาติมญฺญโวฺห, สิงฺคาโล มม ปาณโท’’ติ เอตฺถ ‘‘มญฺญโวฺห’’ติ, ‘‘สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยโวฺห ปติสฺสตา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กปฺปยโวฺห’’ติ จ กฺริยาปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘คจฺฉโวฺห, ภุญฺชโวฺห, สยโวฺห’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิ โหนฺติฯ คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ ปทรูปานิ สาสเน สุกุสลา กุสลา, ตสฺมา อมฺเหหิปิ นยคฺคาหวเสน ‘‘มหาราชา , มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิฯ นยคฺคาหวเสน ปน คหเณ อสติ กถํ นามิกปทมาลา ปริปุณฺณา ภวิสฺสนฺติ, สติเยว ตสฺมึ ปริปุณฺณา ภวนฺติฯ

ตถา หิ พุทฺธวจเน อเนกสตสหสฺสานิ นามิกปทานิ กฺริยาปทานิ จ ปาฎิเอกฺกํ ปาฎิเอกฺกํ เอกวจนพหุวจนกาหิ สตฺตหิ อฎฺฐหิ วา นามวิภตฺตีหิ ฉนฺนวุติยา จ อาขฺยาติกวจเนหิ โยชิตานิ น สนฺติ, นยวเสน ปน สนฺติเยว, อิติ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ อมฺเหหิ ฐปิตานิฯ ‘‘มหาราชา ติฎฺฐนฺติ, มหาราชา ตุมฺเห ติฎฺฐถา’’ติ อิมานิ ปน ‘‘อถ โข จตฺตาโร มหาราชา มหติยา จ ยกฺขเสนาย มหติยา จ กุมฺภณฺฑเสนายา’’ติ ทสฺสนโต,

‘‘จตฺตาโร เต มหาราชา, สมนฺตา จตุโร ทิสา;

ททฺทฬฺหมานา อฎฺฐํสุ, วเน กาปิลวตฺถเว’’ติ

ทสฺสนโต จ วุตฺตานิฯ ‘‘มหาราช’’นฺติอาทีนิปิ ปาฬิญฺจ ปาฬินยญฺจ ทิสฺวา เอว วุตฺตานิฯ อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ น ปสฺสาม, ตสฺมา สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพมิทํ ฐานํฯ อิทญฺหิ ทุทฺทสํ วีรชาตินา ชานิตพฺพฎฺฐานํฯ สเจ ปนายสฺมนฺโต พุทฺธวจเน วา โปราณิกาสุ วา อฎฺฐกถาสุ อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถฯ โก หิ นาม สพฺพปฺปกาเรน พุทฺธวจเน โวหารปฺปเภทํ ชานิตุํ สมตฺโถ อญฺญตฺร ปภินฺนปฎิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;

อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชญฺญา ปุพฺพาปรานิ จา’’ติฯ

พฺรหฺมา , พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโนฯ พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโนฯ พฺรหฺมุนา, พฺรเหฺมหิ, พฺรเหฺมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิฯ พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํฯ พฺรหฺมุนา, พฺรเหฺมหิ, พฺรเหฺมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิฯ พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํฯ พฺรหฺมนิ, พฺรเหฺมสุ, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรเหฺม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโนฯ

ยมกมหาเถรรุจิยา ‘‘โภ พฺรหฺมา’’อิติ พหุวจนํ วาฯ เอตฺถ ปน ‘‘ปณฺฑิตปุริเสหิ เทเวหิ พฺรหฺมูหี’’ติ ฎีกาวจนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘พฺรหฺมูนํ วจีโฆโส โหตี’’ติ จ ‘‘พฺรหฺมูนํ วิมานาทีสุ ฉนฺทราโค กามาสโว น โหตี’’ติ จ อฎฺฐกถาว จนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘วิหึสสญฺญี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรเหฺม’’ติ อาหจฺจภาสิตสฺส จ ทสฺสนโต ‘‘พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ, พฺรหฺมูนํ, พฺรเหฺม’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, เอตานิ จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎกกจฺจายเนสุ น อาคตานิฯ

สขา, สขา, สขิโน, สขาโน, สขาโยฯ สขํ, สขารํ, สขานํ, สขิโน, สขาโน, สขาโยฯ สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิฯ สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํฯ สขารสฺมา, สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิฯ สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํฯ สเข, สเขสุ, สขาเรสุฯ โภ สข, โภ สขา, โภ สขิ, โภ สขี, โภ สเข, ภวนฺโต สขิโน, สขาโน, สขาโยฯ

ยมกมหาเถรมเตน ‘‘โภ สขา’’อิติ พหุวจนํ วาฯ ปาฬิยํ ปน สุวณฺณกกฺกฎชาตเก ‘‘หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติ ทีฆวเสน วุตฺโต สขาสทฺโท อาลปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถรนโย น ยุชฺชตีติ เจ ? โน น ยุชฺชติฯ ยสฺมา ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ มโนชชาตเก สขาสทฺโท เอกวจนมฺปิ โหติ พหุวจนมฺปิฯ ตถา หิ ตตฺถ ปฐมปาเท พหุวจนํ, ทุติยปาเท ปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถเรน ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนฎฺฐาเน สขาสทฺโท วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาฐานุโลเมน สมาเส ลพฺภมานสฺส สขสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘สพฺพสโข, สพฺพสขา, สพฺพสขํ, สพฺพสเข’’ติอาทินา ปุริสนเยนฯ ตตฺรายํ สมาสวิคฺคโห – สพฺเพสํ ชนานํ สขา, สพฺเพ วา ชนา สขิโน เอตสฺสาติ สพฺพสโข, ยถา สพฺพเวรีติฯ

อตฺตา, อตฺตา, อตฺตาโนฯ อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโนฯ อตฺตนา, อตฺเตน, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิฯ อตฺตโน, อตฺตานํฯ อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิฯ อตฺตโน, อตฺตานํฯ อตฺตนิ, อตฺตเนสุฯ โภ อตฺต, ภวนฺโต อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโนฯ

เอตฺถ ปน อตฺตํ นิรงฺกตฺวาน ปิยานิ เสวติฯ

‘‘สเจ คจฺฉสิ ปญฺจาลํ, ขิปฺป’มตฺตํ ชหิสฺสสิ;

มิคํ ปนฺถานุปนฺนํว, มหนฺตํ ภยเมสฺสตี’’ติ

ปาฬีสุ ‘‘อตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต ‘‘อตฺต’’นฺติ อิธ วุตฺตํ, ‘‘อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน ‘‘อตฺเตนา’’ติฯ จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘อตฺตสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฎฺฐีนเมกวจนํ อาคตํ, เอตํ กจฺจายเน นิรุตฺติปิฎเก จ น ทิสฺสติฯ กตฺถจิ ปน ‘‘อตฺเตสู’’ติ อาคตํฯ สพฺพาเนตานิ สาฎฺฐกถํ ชินตนฺตึ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพานิฯ

‘‘อาตุมา , อาตุมา, อาตุมาโนฯ อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโนฯ อาตุเมน, อาตุเมหิ, อาตุเมภี’’ติอาทินา ปุริสนเยน วตฺวา ‘‘โภ อาตุม, ภวนฺโต อาตุมา, อาตุมาโน’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ตตฺร อตฺตสทฺทสฺส สมาเส ‘‘ภาวิตตฺโต, ภาวิตตฺตาฯ ภาวิตตฺตํ, ภาวิตตฺเตฯ ภาวิตตฺเตน, ภาวิตตฺเตหิ, ภาวิตตฺเตภี’’ติ ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

สา, สา, สาโนฯ สานํ, สาเนฯ สานา, สาเนหิ, สาเนภิฯ สาสฺส, สานํฯ สานา, สาเนหิ, สาเนภิฯ สาสฺส, สานํฯ สาเน, สาเนสุฯ โภ สา, ภวนฺโต สาโนฯ สา วุจฺจติ สุนโขฯ

เอตฺถ จ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิฯ เกจิ ปน สาสทฺทสฺส ทุติยาตติยาทีสุ ‘‘สํ, เสฯ เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ ตานิ ‘‘สํ, เสฯ เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ พุทฺธวจเน เจว อฎฺฐกถาทีสุ จ นิรุตฺติปิฎเก จ ทิสฺสนฺติฯ เอวํ ปน นิรุตฺติปิฎเก วุตฺตํ ‘‘สา ติฎฺฐติ, สาโน ติฎฺฐนฺติฯ สานํ ปสฺสติ, สาเน ปสฺสติฯ สานา กตํ, สาเนหิ กตํ, สาเนภิ กตํฯ สาสฺส ทียเต, สานํ ทียเตฯ สานา นิสฺสฎํ, สาเนหิ นิสฺสฎํ, สาเนภิ นิสฺสฎํฯ สาสฺส ปริคฺคโห, สานํ ปริคฺคโหฯ สาเน ปติฎฺฐิตํ, สาเนสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภ สา, ภวนฺโต สาโน’’ติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฎเก วุตฺตนเยเนว นามิกปทมาลา คเหตพฺพาฯ

อตฺริทํ วตฺตพฺพํ – ยถา ‘‘เสหิ ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโฐ’’ติอาทีสุ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมานสฺส ‘‘สโก’’อิติ อตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘อตฺตโน อยนฺติ โส’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โส, สาฯ สํ, เสฯ เสน, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ ปุริสนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ ยถา วา ‘‘หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สํ ผลํฯ สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติ, โกสลํ เสน’สนฺตุฎฺฐํ, ชีวคฺคาหํ อคาหยี’’ติอาทีสุ นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส สกมิจฺจตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘สํ, สานิ, สาฯ สํ, สานิ, เสฯ เสน, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ จิตฺตนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา เตหิ อาจริเยหิ ทุติยาตติยาฐาเน ‘‘สํ, เสฯ เสนา’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ ปญฺจมีฐาเน ‘‘สา, สสฺมา, สมฺหา’’ติ วุตฺตํ, สตฺตมีฐาเน จ ‘‘เส, สสฺมึ, สมฺหี’’ติ จ วุตฺตํ? สพฺพเมตํ อการณํ, ตกฺกคาหมตฺเตน คหิตํ อการณํฯ สุนขวาจโก หิ สาสทฺโท อาการนฺตตาปกติโก, น ปุริส จิตฺตสทฺทาทโย วิย อการนฺตตาปกติโกฯ ยาย อิมสฺส อีทิสานิ รูปานิ สิยุํ, สา จ ปกติ นตฺถิฯ น เจโส ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา’’ อิจฺเจวมาทโย วิย ปฐมํ อการนฺตภาเว ฐตฺวา ปจฺฉา ปฎิลทฺธอาการนฺตตา, อถ โข นิจฺจโมการนฺตตาปกติโก โคสทฺโท วิย นิจฺจมาการนฺตตาปกติโกฯ นิจฺจมาการนฺตตาปกติกสฺส จ เอวรูปานิ รูปานิ น ภวนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฎเก ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน อายสฺมตา มหากจฺจายเนน น วุตฺตานิฯ สเจปิ มญฺเญยฺยุํ ‘‘อตฺตํ, อตฺเตนา’ติ จ ทสฺสนโต ‘สํ, เสนา’ติ อิมานิ ปน คเหตพฺพานี’’ติฯ น คเหตพฺพานิ ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา, สา, ปุมา’’อิจฺเจวมาทีนํ อญฺญมญฺญํ ปทมาลาวเสน วิสทิสตฺตา นยวเสน คเหตพฺพาการสฺส อสมฺภวโตฯ อีทิเส หิ ฐาเน นยคฺคาหวเสน คหณํ นาม สโทสํเยว สิยา, ตสฺมา นยคฺคาหวเสนปิ น คเหตพฺพานิฯ

อปรมฺปิ อตฺร วตฺตพฺพํ – ยถา หิ ‘‘สาหิ นารีหิ เต ยนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อตฺตโน นารี’’ติ, ‘‘สา นารี’’ติ เอวํ อตฺถวโต อิตฺถิลิงฺคสฺส กญฺญาสทฺเทน สทิสสฺส สาสทฺทสฺส ‘‘สา, สา, สาโยฯ สํ, สา, สาโยฯ สาย, สาหิ, สาภิฯ สาย, สานํฯ สาย, สาหิ, สาภิฯ สาย, สานํฯ สาย, สายํ, สาสู’’ติ กญฺญานเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา อิมสฺส สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา เต อาจริยา ตติยาพหุวจนฎฺฐาเน จ ‘‘สาหิ, สาภี’’ติ รูปานิ อิจฺฉนฺติ, กสฺมา จ สตฺตมีพหุวจนฎฺฐาเน ‘‘สาสู’’ติ? อิทมฺปิ อการณํ อาการนฺตปุลฺลิงฺคตฺตาฯ กสฺมา จ ปน จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนฎฺฐาเน ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสวเสน ‘‘สสฺส’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส อาการนฺตตาปกติกตฺตาฯ อาการนฺตตาปกติกสฺส จ สาสทฺทสฺส ยถา อการนฺตตาปกติกสฺส ปุริสสทฺทสฺส ‘‘ปุริสสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนรูปํ ภวติ เอวรูปสฺส รูปสฺส อภาวโตฯ เตเนว อายสฺมา กจฺจาโน นิรุตฺติปิฎเก สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนฎฺฐาเน ปุพฺพกฺขรสฺส ทีฆวเสน ‘‘สาสฺส’’อิติ รูปมาหฯ กสฺมา จ ปน เต อาจริยา จตุตฺเถกวจนฎฺฐาเน ‘‘สาย’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ, ฐเปตฺวา หิ อาการนฺติตฺถิลิงฺเค ฆสญฺญโต อาการโต ปเรสํ นาทีนํ อายาเทสญฺจ อการนฺตโต ปุนฺนปุํสกลิงฺคโต ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสญฺจ อาการนฺตปุลฺลิงฺเค อฆโต อาการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส กตฺถจิปิ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ นิรุตฺติปิฎเก จ ตาทิสํ รูปํ น วุตฺตํ, อวจนํเยว ยุตฺตตรํ พุทฺธวจเน อฎฺฐกถาทีสุ จ อนาคมนโตฯ ยา ปนมฺเหหิ นิรุตฺติปิฎกํ นิสฺสาย พุทฺธวจนญฺจ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุตฺตา, สาเยว สารโต ปจฺเจตพฺพาฯ เอตฺถาปิ นานาอตฺเถสุ วตฺตมานานํ ลิงฺคตฺตยปริยาปนฺนานํ สา โส สํอิจฺเจเตสํ ติณฺณํ ปทานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ทฎฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ สิยา – โย ตุมฺเหหิ สาสทฺโท ‘‘ตํสทฺท ตฺเถ จ สุนเข จ สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตตี’’ติ อิจฺฉิโต, กถํ ตํ ‘‘สา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส วาจโก’’ติ ชานนฺตีติ? น ชานนฺติ, ปโยควเสน ปน ชานนฺติ โลกิยชนา เจว ปณฺฑิตา จฯ ปโยควเสน หิ ‘‘สา มทฺที นาคมารุหิ, นาติพทฺธํว กุญฺชร’’นฺติอาทีสุ สาสทฺทสฺส ตํสทฺทตฺถตา วิญฺญายติ, เอวํ สาสทฺโท ตํสทฺทตฺเถ จ วตฺตติฯ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ ภควโต สาชาติมฺปิ สุตฺวา สตฺตา อมตรสภาคิโน ภวนฺตี’’ติอาทีสุ สาสทฺทสฺส สุนขวาจกตา วิญฺญายติฯ

‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ,

ตํ ขชฺชเร ภุญฺชเร ปิยฺยเร จ;

ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวึ,

อุตฺติฎฺฐปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติ

เอตฺถ ปน สาสทฺทสฺส รสฺสภาวกรเณน ‘‘สปาโก’’ติ ปาฬิ ฐิตาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สานํ สุนขานํ อิทํ มํสนฺติ ส’’มิติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘สํ ปจตีติ สปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘สปาโกติ สปากจณฺฑาโล’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ ตมฺปิ เอตเทวตฺถํ ทีเปติฯ เอวํ สาสทฺโท สุนเข จ วตฺตติฯ ‘‘สา ทารา ชนฺตูนํ ปิยา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สกา ทารา สตฺตานํ ปิยา’’ติ อตฺถทีปนวเสน สาสทฺทสฺส สกวาจกตา ปญฺญายติฯ เอวํ สาสทฺโท สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตติฯ อิติ สาสทฺทํ ปโยควเสน อีทิสตฺถสฺส วาจโกติ ชานนฺติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

ตํสทฺทตฺเถ จ สุนเข, สกสฺมิมฺปิ จ วตฺตติ;

สาสทฺโท โส จ โข เญยฺโย, ปโยคานํ วเสน เวฯ

เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหตี’’ติ เอกวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ,

‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร;

รกฺขสา ปุตฺตรูเปน, สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ

พหุวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ, นิรุตฺติปิฎเก ‘‘สาโน’’อิจฺจาทิทสฺสนโต จ ‘‘สา, สา, สาโนฯ สานํ, สาเนฯ สานา’’ติอาทินา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา กถิตาฯ

อิทานิ ปุมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ปุมา, ปุมา, ปุมาโนฯ ปุมานํ, ปุมาเนฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมาเน, ปุมาเนสุฯ โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมา, ปุมาโนฯ ‘‘โภ ปุมา’’อิติ พหุวจเน นโยปิ เญยฺโยฯ

เอตฺถ ปน –

‘‘ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเร’’ติ

อยํ ปาฬิ ปุมสทฺทสฺส พหุวจนภาวสาธิกา, กจฺจายเน ‘‘เห ปุมํ’’อิติ สานุสารํ อาลปเนกวจนํ ทิสฺสติฯ ตทเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ จ อฎฺฐกถาสุ จ สานุสารานํ อาลปนวจนานํ อทสฺสนโต อิธ น วทามิฯ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตํ เจ, คเหตพฺพํฯ ‘‘ยสสฺสิ นํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺหา’’ติ เอตฺถ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อาคมวเสเนวานุสาโร โหติ, น สภาวโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยมาการนฺตวเสน นามิกปทมาลาฯ

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา;

อโหรตฺตานมจฺจเยน, นิพฺพตฺโต อหเมกโก’’ติ จ,

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ จ

ปาฬิทสฺสนโต ปน โอการนฺตวเสนปิ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ

ปุโม, ปุมาฯ ปุมํ, ปุเมฯ ปุเมน, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมานํฯ ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมานํฯ ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเมสุฯ โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมาฯ ‘‘โภ ปุมา’’อิติ วา, เอวํ ปุมสทฺทสฺสทฺวิธา นามิกปทมาลา ภวติฯ

อิทานิ มิสฺสกนโย วุจฺจเต –

ปุมา , ปุโม, ปุมา, ปุมาโนฯ ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเมฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมาเน, ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุมาเนสุ, ปุเมสุฯ โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมาโน, ภวนฺโต ปุมาฯ ‘‘โภ ปุมาโน, โภ ปุมา’’อิติ วาฯ

อิทานิ รหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโมฯ รหา, รหา, รหิโนฯ รหานํ, รหาเนฯ รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิฯ รหสฺส, รหานํฯ รหา, รหาเนหิ, รหาเนภิฯ รหสฺส, รหานํฯ รหาเน, รหาเนสุฯ โภ รห, ภวนฺโต รหิโน, ภวนฺโต รหาฯ

อิทานิ ทฬฺหธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโนฯ ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเนฯ ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬฺหธมฺเม ทฬฺหธมฺเมสุฯ โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาฯ ‘‘โภ ทฬฺหธมฺมาโน, โภ ทฬฺหธมฺมา’’อิติ ปุถุวจนมฺปิ เญยฺยํ, เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถ จ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร ธนุคฺคหา ทฬฺหธมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ อิมิสฺสํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ อิติ พหุวจนวเสน อาคตตฺตา ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ อปฺปสิทฺโธ ตทนฺตานํ พหุวจนภาเว ตุลฺยรูปตฺตาฯ ตถาปิ อมฺเหหิ ปทมาลา อาการนฺตวเสเนว โยชิตาฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ วตฺตุํ ยุชฺชเตว อปริพฺยตฺตรูปตฺตาฯ อญฺญสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส อตีว ปริพฺยตฺโต หุตฺวา โอการนฺต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิสฺสติ คุณสทฺทปณฺณตฺติวาจกสทฺทวเสนฯ ตตฺถ ‘‘อิสฺสตฺเต จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ เอตฺถ ทฬฺหธมฺมสทฺโท โอการนฺโต คุณสทฺโทฯ ‘‘พาราณสิยํ ทฬฺหธมฺโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรสี’’ติ เอตฺถ ปน ปณฺณตฺติวาจกสทฺโทฯ เอวํ โอการนฺโต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิฏฺโฐฯ ตสฺส ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมาฯ ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺเม’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา เญยฺยา, อาการนฺโตการนฺตานํ วเสน มิสฺสกปทมาลา จฯ กถํ?

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมาฯ ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺเมฯ ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมน, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬธมฺมินา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมสฺมา, ทฬฺหธมฺมมฺหา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬฺหธมฺเม, ทฬฺหธมฺมสฺมึ, ทฬฺหธมฺมมฺหิ, ทฬฺหธมฺเมสุฯ โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาติฯ เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา, ปจฺจกฺขธมฺโมติ มิสฺสกปทมาลา จ โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ วิวฎจฺฉทสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉทาโนฯ วิวฎจฺฉทานํ, วิวฎจฺฉทาเนฯ วิวฎจฺฉเทน, วิวฎจฺฉเทหิ, วิวฎจฺฉเทภิฯ วิวฎจฺฉทสฺส, วิวฎจฺฉทานํฯ วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉเทหิ, วิวฎจฺฉเทภิฯ วิวฎจฺฉทสฺส, วิวฎจฺฉทานํฯ วิวฎจฺฉเท, วิวฎจฺฉเทสุฯ โภ วิวฎจฺฉท, ภวนฺโต วิวฎจฺฉทา, ภวนฺโต วิวฎจฺฉทาโนฯ

อยํ นามิกปทมาลา ‘‘สเจ ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฎจฺฉทา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต อาการนฺตวเสน กถิตาฯ ‘‘โลเก วิวฎจฺฉโท’’ติปิ ปาฬิทสฺสนโต ปน โอกา รนฺตวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฎจฺฉโท, วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉทํ, วิวฎจฺฉเท’’ติฯ มิสฺสกวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉโท, วิวฎจฺฉทาโน, วิวฎจฺฉทาฯ วิวฎจฺฉทานํ, วิวฎจฺฉทํ, วิวฎจฺฉทาเน, วิวฎจฺฉเท’’อิติฯ

อิทานิ วตฺตหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – วตฺตหาติ สกฺโกฯ

วตฺตหา, วตฺตหาโนฯ วตฺตหานํ, วตฺตหาเนฯ วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิฯ วตฺตหิโน, วตฺตหานํฯ วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิฯ วตฺตหิโน, วตฺตหานํฯ วตฺตหาเน, วตฺตหาเนสุฯ โภ วตฺตห, ภวนฺโต วตฺตหาโนฯ อถ วา ‘‘โภ วตฺตหา, โภ วตฺตหาโน’’อิจฺจปิฯ

อิทานิ วุตฺตสิรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

วุตฺตสิรา, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโนฯ วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเนฯ วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิ, วุตฺตสิราเนภิฯ วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิเรหิ, วุตฺตสิเรภิฯ วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํฯ วุตฺตสิเร, วุตฺตสิเรสุฯ โภ วุตฺตสิร, ภานฺโต วุตฺตสิราโนติฯ ‘‘วุตฺตสิโร’’ติ โอการนฺตปาโฐปิ ทิสฺสติฯ

อิทานิ ยุวสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ยุวา, ยุวา, ยุวาโน, ยุวานาฯ ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเวฯ ยุวานา, ยุเวน, ยุวาเนน, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิฯ ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํฯ ยุวานา , ยุวานสฺมา, ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิฯ ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํฯ ยุวาเน, ยุวานสฺมึ, ยุวานมฺหิ, ยุเว, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุวาเนสุ, ยุวาสุ, ยุเวสุฯ โภ ยุว, ยุวาน, ภวนฺโต ยุวานาฯ

อิมสฺมึ ฐาเน เอกเทเสน อาการนฺตนโย จ สพฺพถา โอการนฺตนโย จ เอกเทเสน จ โอการนฺตนโยติ ตโย นยา ทิสฺสนฺติฯ

มฆวสทฺทสฺสปิ ‘‘มฆวา, มฆวา, มฆวาโน, มฆวานา’’ติอาทินา ยุวสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลาโยชนํ กุพฺพนฺติ ครูฯ นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘มฆวา ติฎฺฐติ, มฆวนฺโต ติฎฺฐนฺติฯ มฆวนฺตํ ปสฺสติ, มฆวนฺเต ปสฺสติฯ มฆวตา กตํ, มฆวนฺเตหิ กตํ, มฆวนฺเตภิ กตํฯ มฆวโต ทียเต, มฆวนฺตานํ ทียเตฯ มฆวตา นิสฺสฎํ, มฆวนฺเตหิ นิสฺสฎํ, มฆวนฺเตภิ นิสฺสฎํฯ มฆวโต ปริคฺคโห, มฆวนฺตานํ ปริคฺคโหฯ มฆวติ ปติฎฺฐิตํ, มฆวนฺเตสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภ มฆวา, ภวนฺโต มฆวนฺโต’’ติ คุณวาปทนเยน วุตฺตํ, ตถา จูฬนิรุตฺติยมฺปิฯ ตํ ปาฬิยา สํสนฺทติ สเมติฯ ปาฬิยญฺหิ ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา มฆวาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน ‘‘มโฆติ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวา’’ติ อตฺถิ อตฺถวาจกวนฺตุปจฺจยวเสน ปทสิทฺธิ ทสฺสิตา โหติ, ตสฺมาสฺส คุณวนฺตุสทฺทสฺส วิย จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ อทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อทฺธสทฺทสฺส หิ ยํ กาเล มคฺเค จ วตฺตมานสฺส ‘‘อตีโต อทฺธาฯ ทีโฆ อทฺธา สุทุคฺคโม’’ติอาทีสุ ‘‘อทฺธา’’ติ ปฐมนฺตํ รูปํ ทิสฺสติ, ตํ ‘‘อทฺธา อิทํ มนฺตปทํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทีสุ เอกํสตฺเถ วตฺตมาเนน ‘‘อทฺธา’’ติ นิปาตปเทน สมานํฯ นิปาตานํ ปน ปทมาลา น รูหติ, นามิกานํเยว รูหติฯ

อทฺธา, อทฺธา, อทฺธาโนฯ อทฺธานํ, อทฺธาเนฯ อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิฯ อทฺธุโน, อทฺธานํฯ อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิฯ อทฺธุโน, อทฺธานํฯ อทฺธนิ, อทฺธาเน, อทฺธาเนสุฯ โภ อทฺธ, ภวนฺโต อทฺธา, อทฺธาโนฯ

เอตฺถ กิญฺจิ ปโยคํ ทสฺเสสฺสาม – ตโย อทฺธาฯ อทฺธานํ วีติวตฺโตฯ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาฯ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยนฯ ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโทฯ อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโนฯ อทฺธาเน คจฺฉนฺเต ปญฺญายิสฺสติฯ อิจฺจาทโย เญยฺยาฯ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพา ‘‘อทฺธานนฺติ ทุติเยกวจนนฺตวเสน จตุตฺถีฉฎฺฐีพหุวจนวเสน จ วุตฺตํ รูปํฯ ‘‘อทฺธานมคฺคปฎิปฺปนฺโน โหตี’’ติอาทีสุ ทีฆมคฺควาจเกน ‘‘อทฺธาน’’นฺติ นปุํสเกน สทิสํ สุติสามญฺญวเสนาติฯ

อิทานิ มุทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มุทฺธา, มุทฺธา, มุทฺธาโนฯ มุทฺธํ, มุทฺเธ, มุทฺธาเนฯ มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิฯ มุทฺธสฺส, มุทฺธานํฯ มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิฯ มุทฺธสฺส, มุทฺธานํฯ มุทฺธนิ, มุทฺธเนสุฯ โภ มุทฺธ, ภวนฺโต มุทฺธา, มุทฺธาโนฯ

เอวํ อภิภวิตาปเทน วิสทิสปทานิ ภวนฺติฯ อิติ นานานเยหิ อภิภวิตาปเทน สทิสานิ วตฺตาทีนิ วิสทิสานิ คุณวาทีนิ ราชสาอิจฺจาทีนิ จ อาการนฺตปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิฯ

เอตฺถ โยคํ สเจ โปโส, กเร ปณฺฑิตชาติโก;

ตสฺส โวหารเภเทสุ, วิชมฺเภ ญาณมุตฺตมํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค นาม ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโทฯ

อุการนฺต อวณฺณนฺตตาปกติกํ

อาการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ภวนฺต กโรนฺตอิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

คจฺฉํ มหํ จรํ ติฎฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํฯ

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตติฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโตฯ

คจฺฉาทีนิ อญฺญานิ จ ตํสทิสานํ เอวํ เญยฺยานีติ ยมกมหาเถรมตํฯ กิญฺจาเปตฺถ ตติเยกวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ

ตตฺร ยมกมหาเถเรน อาลปนวจนฎฺฐาเนเยว ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตํ กถิตํ, ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ เกหิจิ ปน ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนพหุวจนตฺตํ, อาลปนวจนฎฺฐาเน พหุวจนตฺตํเยว กถิตํฯ ‘‘คจฺฉํ, มหํ, จร’’นฺติอาทีนํ ปน อาลปนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ มยํ ปน พุทฺธวจเน อเนกาสุ จาฎฺฐกถาสุ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนปฺปโยคานํ ‘‘คจฺฉํ, มหํ’’อิจฺจาทีนญฺจ สานุสาราลปเนกวจนปฺปโยคานํ อทสฺสนโต ‘‘คจฺฉนฺโต ภารทฺวาโชฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติฯ มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติอาทีนํ ปน ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานญฺเญว ทสฺสนโต ตาทิสานิ รูปานิ อนิชฺฌานกฺขมานิ วิย มญฺญามฯ นิรุตฺติปิฎเก ปจฺจตฺตาลปนฎฺฐาเน ‘‘มหนฺโต, ภวนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตเมว กถิตํ, น เอกวจนตฺตํฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘มหํ ภวํ จรํ ติฎฺฐ’’นฺติ คาถํ วตฺวา ‘‘มหํ ติฎฺฐติ, มหนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ, ‘‘โภ มหา, ภวนฺโต มหนฺโต’’ติ จ, ‘‘ภวํ ติฎฺฐติ, ภวนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติ ปทานิ ยตฺถ ‘‘โหนฺโต โหนฺตา’’ติ กฺริยตฺถํ น วทนฺติ, ตตฺถ ‘‘ภวํ กจฺจาโนฯ มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถา’’ติอาทีสุ วิย อญฺญสฺมึ อตฺเถ ปตนโต เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก’’ติ เอตฺถ ‘‘สนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ เอตฺถ ‘‘อรหนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย จ ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทสฺส พหุวจนตฺตํ นิชฺฌานกฺขมํฯ ‘‘มหนฺโต, จรนฺโต, ติฎฺฐนฺโต’’ติอาทีนํ ปน พหุวจนตฺตํ น นิชฺฌานกฺขมํ วิย อมฺเห ปฎิภาติฯ น หิ กตฺถจิปิ ‘‘สนฺโต, อรหนฺโต, ภวนฺโต’’ติ ปทวชฺชิตานํ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ อเนกปทสตานํ พหุวจนนฺตตาปโยเค ปสฺสามฯ ตถา หิ –

พวฺหตฺเต กตฺถจิ ฐาเน, ‘‘ชาน’’มิจฺจาทโย ยถา;

ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโยฯ

พวฺหตฺเต กตฺถจิ ฐาเน, ‘‘สนฺโต’’ อิจฺจาทโยปิ จ;

ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโยฯ

‘‘อรหนฺโต’’ติ พวฺหตฺเต, เอกนฺเตเนว ทิสฺสติ;

เนวํ ทิสฺสนฺติ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโยฯ

อเนกสตปาเฐสุ, ‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีสุ;

เอกสฺสปิ พหุกตฺเต, ปวตฺติ น ตุ ทิสฺสติฯ

พหุวจนนเยน, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส หิ;

คหเณ สติ พหโว, โทสา ทิสฺสนฺติ สจฺจโตฯ

ยเถกมฺหิ ฆเร ทฑฺเฒ, ทฑฺฒา สามีปิกา ฆรา;

ตถา พวฺหตฺตวาจิตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส ตุฯ

‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีนํ, พวฺหตฺตวาจิตา สิยา;

รูปนโย อนิฏฺโฐ จ, คเหตพฺโพ อเนกธาฯ

เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ‘‘นิรุตฺติปิฎกํ นาม ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน มหาขีณาสเวน มหากจฺจายเนน กต’’นฺติ โลเก ปสิทฺธํ, ตสฺมา อิทํ ฐานํ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ กิญฺจาเปตฺถ เถเร คารเวน เอวํ วุตฺตํ, ตถาปิ ปาฬินยํ ครุํ กตฺวา ทิฏฺเฐเนกวจนนเยน อทิฏฺโฐ พหุวจนนโย ฉฑฺเฑตพฺโพฯ เอวํ สติ นิคฺคหีตนฺเตสุ นโย โสภโน ภวติฯ อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ –

‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’ อิติ ปทานิ ตุ;

วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อญฺญมญฺญนฺติ ลกฺขเยฯ

‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฎฺฐํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;

ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สทิสานิ ภวนฺติ หิฯ

ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนิ, กตฺถจิ ปริวตฺตเร;

วิภตฺติลิงฺควจน-วเสนาติ วิภาวเยฯ

ตตฺร ตาว ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจติ – ภวํสทฺโท หิ ‘‘วฑฺฒนฺโต, โหนฺโต’’ติ อตฺเถปิ วทติฯ เตสํ วเสน อยํ นามิกปทมาลาฯ

ภวํ, ภวนฺโต, ภวนฺตาฯ ภวนฺตํ, ภวนฺเตฯ ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํฯ ภวนฺตา, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํฯ ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุฯ เห ภวนฺต, เห ภวนฺตาฯ

ตตฺถ ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติอาทีนํ ‘‘วฑฺฒนฺโตโหนฺโต’’ติอาทินา อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติฯ ธมฺมกาโม ภวํ โหติฯ ราชา ภวนฺโต นานาสมฺปตฺตีหิ โมทติฯ กุฬีรทโห คงฺคาย เอกาพทฺโธ, คงฺคาย ปูรณกาเล คงฺโคทเกน ปูรติ, อุทเก มนฺที ภวนฺเต ทหโต อุทกํ คงฺคาย โอตรตี’’ติ ปโยคา ภวนฺติ, ตสฺมา อยํ นามิกปทมาลา สารโต ปจฺเจตพฺพาฯ เอตฺถ ภวํสทฺทมตฺตํ วชฺเชตฺวา คจฺฉมานจรมานสทฺทาทีสุ วิย ภวนฺตสทฺเท ‘‘ภวนฺโต, ภวนฺตา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘ภวนฺตํ, ภวนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติฯ เอวํ วฑฺฒนภวนตฺถวาจกสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ

อยญฺจ วิเสโส ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทํ วฑฺฒนภวนตฺถโต อญฺญตฺเถ วตฺตมานํ พหุวจนเมว โหติ, ยถา ‘‘ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ วฑฺฒนภวนตฺเถสุ วตฺตมานํ เอกวจนเมวฯ อตฺริเม ปโยคา ‘‘อนุปุพฺเพน ภวนฺโต วิญฺญุตํ ปาปุณาติฯ สมเณน นาม อีทิเสสุ กมฺเมสุ อพฺยาวเฎน ภวิตพฺพํ, เอวํ ภวนฺโต หิ สมโณ สุสมโณ อสฺสา’’ติฯ ‘‘ภวํ’’ อิติ ปทํ ปน อุภยตฺถาปิ เอกวจนเมว, ตสฺมา อิทานิ ‘‘ภวํ อานนฺโทฯ ภวนฺโต อาคจฺฉนฺติ, อปฺปสทฺทา ภวนฺโต โหนฺตุ, มา โภนฺโต สทฺทมกตฺถา’’ติ เอวมาทิปโยคทสฺสนวเสน โวหารวิเสเส ปวตฺตํ อญฺญํ อตฺถํ ปฎิจฺจ อปราปิ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ภวํ, ภวนฺโต, โภนฺโตฯ ภวนฺตํ, ภวนฺเตฯ ภวตา, โภตา, ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํฯ ภวตา, โภตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํฯ ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุฯ โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต อิติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘โภ’’อิจฺจาทีนิ ตีณิ ปทานิ ยสฺมา โวหารวิเสสปวตฺตานิ อาลปนปทานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวุโส, ภนฺเต’’ติ ปทานิ วิย โภสทฺทาทิอุปปทวนฺตานิ น ภวนฺติ, ‘‘โภ ปุริส, ภวนฺโต พฺราหฺมณา, โภนฺโต สมณา, โภ ราช’’อิจฺจาทีสุ หิ ปุริสสทฺทาทโยเยว โภสทฺทาทิ อุปปทวนฺโต ภวนฺติฯ อิธ จ ‘‘ภวํ อานนฺโท’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, น ปน ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหตี’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิฯ ปฐมสฺมิญฺหิ นเย วฑฺฒนตฺถวเสน ‘‘โภ ภวนฺต, ภวนฺโต ภวนฺตา, โภนฺโต ภวนฺตา’’ติ โภสทฺ ทาทโย อาลปนปทานํ อุปปทานิ ภวนฺติ, น ทุติยสฺมึ นเยฯ อาเมฑิตวเสน ปน ‘‘โภ โภ, ภวนฺโต ภวนฺโต, โภนฺโต โภนฺโต’’ติ ปทานิ ภวนฺติ ยถา ‘‘ภนฺเต ภนฺเต’’ติฯ

อตฺริทํ ภูธาตุวเสน สงฺเขปโต ปาฬินิทสฺสนํ – กสฺมา ภวํ วิชฺชนมรญฺญนิสฺสิโตฯ กถํ ปนาหํ โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิฯ เอวํ โภติ โข อมฺพฏฺโฐ มาณโว พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฎิสฺสุตฺวาฯ มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถฯ อิมํ โภนฺโต นิสาเมถฯ เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ, ปาปธมฺมา อสญฺญตา อิจฺเจวมาทิฯ เอตฺถ ‘‘ภวํ’’อิจฺจาทีนิ ภูธาตุมยานิ นามปทานีติ เวทิตพฺพานิฯ

อปิจ เตสุ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ อิมานิ นิปาตปทานิปิ โหนฺตีติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ‘‘โภ ปุริสา’’ติอาทีสุ เตสํ นิปาตานิปาตภาเว วิวาโท น กรณีโยฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘โภ เค ตู’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘อามนฺตนตฺเถ นิปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ นิรุตฺติมญฺชูสายํ วุตฺตํ ‘‘โภติทํ อามนฺตนตฺเถ นิปาโตฯ โส น เกวลํ เอกวจนเมว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘โภ ปุริสา’ติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโตฯ ‘ภวนฺโต’ติ ปทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘ปุริสา’ติ ปุน วุตฺต’’นฺติฯ ปาฬิยญฺหิ อฎฺฐกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ทิสฺสติ, อิตเร ปน พหุวจนวเสเนว ทิสฺสนฺติฯ เตสํ ตุ นิปาตปทตฺเต รูปนิปฺผาทนกิจฺจํ นตฺถิฯ เตสุ โภสทฺทสฺส นิปาตปทตฺตา อาหจฺจภาสิเต นิชฺชีวาลปเน อิตฺถิลิงฺควิสโย ‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล, ปริปฺลว โภ ปุถุสิเล’’ติ ปโยโคปิ ทิสฺสติฯ อตฺริมา โภสทฺทสฺส ปวตฺติปริทีปนี คาถาโย –

‘‘อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ, มนุสฺสานํ สหพฺยตํ’’;

เอวมาทีสุ โภสทฺโท, เอกวจนโก มโตฯ

‘‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุล-ปุตฺต’’มิจฺเจวมาทิสุ;

พหุวจนโก เอโส, โภสทฺโทติ วิภาวเยฯ

ปุคฺคลาลปเน เจว, ธมฺมสฺสาลปเนปิ จ;

นิชฺชีวาลปเน จาติ, โภสทฺโท ตีสุ ทิสฺสติฯ

ตตฺร ธมฺมาลปนมฺหิ, เอกวโจว ลพฺภติ;

อิตเรสุ สิยา เทก-วโจ พหุวโจปิ จฯ

นิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ธมฺมสฺสาลปเน ธุวํ;

‘‘อจฺฉริยํ วต โภ’’ติ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ปุคฺคลาลปเน ปน;

‘‘เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ’’, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

คุณีปทํ อสนฺตมฺปิ, ปุคฺคลาลปนมฺหิ ตุ;

อชฺฌาหริตฺวา ปาวเท, อตฺถํ ‘‘โภ เอหิ’’อาทิสุฯ

ฆฎาทีนํ อาลปนํ, นิชฺชีวาลปนํ ภเว;

ชีวํว โลกิยา โลเก, อาลปนฺติ กทาจิ ตุฯ

นิชฺชีวาลปนํ อปฺปํ, อตฺถวิญฺญาปเน สิยา;

‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล’’, อิติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ

เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสํ, เกจิ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

เตสํ มเตน โภตีติ, ลิงฺคํ วิปริณามเยฯ

อถ วา ปน โภสทฺโท, นิปาโต โสปทํ วิย;

ตสฺมา วิโรธตา นาสฺส, ติลิงฺเค วจนทฺวเยฯ

เอวํ สนฺเตปิ โภสทฺโท, ทฺวิลิงฺเคเยว ปายโต;

ยสฺมา ทิฏฺโฐ ตโต วิญฺญู, ทฺวิลิงฺเคเยว ตํ วเทฯ

อิตฺถิลิงฺคมฺหิ สมฺปตฺเต, ‘‘โภ’’ติ อิติ ปโยชเย;

เอวํวิธํ ปโยคญฺหิ, สุปฺปโยคํ พุธาพฺรวุํฯ

ยชฺเชวํ ทุปฺปโยคํว, สิยา ตุมฺเหหิ ทสฺสิตํ;

‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล’’, อิจฺจาหจฺจปทนฺติ เจฯ

ทุปฺปโยคํ น ตํ ยสฺมา, โวหารกุสเลน เว;

ชิเนน ภาสิเต ธมฺเม, ทุปฺปโยคา น วิชฺชเรฯ

อิตฺถิลิงฺคสฺส วิสเย, โภติสทฺทปฺปโยชนํ;

กวีนํ เปมนียนฺติ, มยา เอวมุทีริตํฯ

เอวํ ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ปาฬินยานุรูปํ ทฺวิธา วิภตฺตา วฑฺฒนภวนตฺถตทญฺญตฺถวเสนฯ

กโรนฺตสทฺทสฺส ปน –

กรํ, กโรนฺโต, กโรนฺตาฯ กโรนฺตํ, กโรนฺเตฯ กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุฯ โภ กโรนฺต, ภวนฺโต กโรนฺตาติ รูปานิ ภวนฺติฯ

‘‘กโรโต น กริยติ ปาป’’นฺติ อิทเมตฺถ กโรโตสทฺทสฺส อตฺถิตานิทสฺสนํฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตี, กโรนฺติโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตํ, กโรนฺตานี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ

อรหนฺตสทฺทสฺส –

อรหํ, อรหนฺโตฯ อรหนฺตํ, อรหนฺเตฯ อรหตา, อรหนฺเตน, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิฯ อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํฯ อรหตา, อรหนฺตา, อรหนฺตสฺมา, อรหนฺตมฺหา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิฯ อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํฯ อรหนฺเต, อรหนฺตสฺมึ , อรหนฺตมฺหิ, อรหนฺเตสุฯ โภ อรหนฺต, ภวนฺโต อรหนฺโต อิติ รูปานิ ภวนฺติฯ

อยํ คุณวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ‘‘อรหา, อรหนฺโต, อรหนฺตา’’อิติ จฯ เอตญฺหิ รูปํ สมนฺตปาสาทิกายํ มนุสฺสวิคฺคหฎฺฐาเน ทิสฺสติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาฬิยํ ปน ‘‘มยญฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติ ปทํ ทิสฺสติฯ อรหนฺตํ, อรหนฺเตฯ อรหตา, เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

ตถา หิ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อรหํ สุคโต โลเกฯ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทีสุ อรหํสทฺทาทโย คุณวาจกาฯ ‘‘อรหา อโหสิฯ อหญฺหิ อรหา โลเกฯ เอโก อรหา, เอกสฎฺฐิ อรหนฺโต โลเก อเหสุํฯ

คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํฯ

มยญฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติอาทีสุ อรหาสทฺ ทาทโย ปณฺณตฺติวาจกาติ ทฎฺฐพฺพาฯ อิธ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน วิสุํ วตฺตพฺพนโย อปฺปสิทฺโธฯ ยทิ เอวํ อาสวกฺขยํ ปตฺตา อิตฺถี กถํ วตฺตพฺพา, อาสวกฺขยํ ปตฺตํ จิตฺตํ กถํ วตฺตพฺพนฺติ? อิตฺถี ตาว ‘‘ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วจนโต ‘‘อรห’’นฺติ วตฺตพฺพา คุณวเสน, ปณฺณตฺติวเสน ปน ‘‘อิตฺถี อรหา อโหสี’’ติ วตฺตพฺพาฯ จิตฺตํ ปน คุณวเสเนว ‘‘อรหํ จิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติฯ

สนฺตสทฺทสฺส –

สํ, สนฺโต, สนฺโต, สนฺตาฯ สํ, สนฺตํ, สนฺเตฯ สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํฯ สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํฯ สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุฯ โภ สนฺต, ภวนฺโต สนฺโตติ รูปานิ ภวนฺติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อทฺธา หิ ตาต สตเนส ธมฺโม’’ติ ชยทฺทิสชาตกปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ สตเนสาติ สตานํ เอสาติ เฉโท, รสฺสตฺตนิคฺคหีตสรโลปวเสน จ รูปนิฎฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ตทฎฺฐกถายํ ‘‘อทฺธา เอกํเสน เอส ตาต สตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺโม สภาโว’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อยํ เย โลเก ‘‘สปฺปุริสา’’ติ จ ‘‘อริยา’’ติ จ ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เตสํ วาจกสฺส สนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ตปฺปฎิเสธสฺส ปน อสํ, อสนฺโต, กตฺถจิ อสนฺตา อิจฺจปิฯ ตถา หิ ‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘อสํ, อสนฺตํ, อสนฺเตฯ อสตา’’ติอาทินา โยเชตพฺพาฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘สนฺโต, อสนฺโต’’ติมานิ พหุวจนกานิเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เอกวจนกานิฯ กสฺมา? ปณฺณตฺติวาจกตฺตาฯ อญฺญตฺร ปน ‘‘สนฺโต, ทนฺโต’’ติอาทีสุ เอกวจนานิเยว ฐเปตฺวา วิชฺชมานตฺถวาจกสนฺโตสทฺทํ, กสฺมา? อปณฺณตฺติวาจกตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ปณฺณตฺติวาจกานํ เตสํ กานิจิ ปโยคานิ กถยาม –

สเมติ อสตา อสํฯ ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํฯ น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโตฯ อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณาฯ อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโตฯ สพฺภิเรว สมาเสถฯ สตํ ธมฺโม อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติฯ

โย ปนมฺเหหิ ปทมาลายํ ‘‘สพฺภี’’ติ อยํ สทฺโท ตติยาปญฺจมีพหุวจนวเสน โยชิโต, โส จ โข สนฺตอิติ อการนฺตปกติวเสน, อญฺญตฺถ ปน ‘‘สพฺภี’’ติ อิการนฺตปกติวเสน โยเชตพฺโพฯ ตถา หิ สพฺภีติ สปฺปุริโส นิพฺพานญฺจ, สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ สพฺภีติฯ สพฺโพ จายมตฺโถ สาฎฺฐกถาย ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมาย จ ทีเปตพฺโพฯ

อาลปเน จ ปจฺจตฺเต, ตติยาปญฺจมีสุ จ;

สมาสมฺหิ จ โยเชยฺย, สพฺภิสทฺทํ สุเมธโสฯ

อตฺรายํ โยชนา – โภ สพฺภิ ติฎฺฐ, สพฺภิ ติฎฺฐติ, สพฺภิ สห คจฺฉติ, สพฺภิ อเปหิ, อสพฺภิรูโป ปุริโสฯ ยสฺมา ปนายํ สาสนานุกูลา, ตสฺมา อิมิสฺสา ตทนุกูลตฺตํ ทสฺเสตุํ อิธ สาสนโต ปโยเค ทสฺเสสฺสาม อตกฺกาวจเร วิจิตฺเต สุคตปาฬินเย โสตูนํ วิสารทมติปฎิลาภตฺถํฯ ตํ ยถา? พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินา’ภิปูชยามฯ สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํฯ ยํ สาลวนสฺมึ เสนโก, ปาปกมฺมมกริ อสพฺภิรูปํฯ อาพาโธยํ อสพฺภิรูโปฯ อสมฺโมทโก ถทฺโธ อสพฺภิรูโป’’ติ ฯ ตตฺถ อาลปนวจเน ทิฏฺเฐเยว ปจฺจตฺตวจนํ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ ตถา กรณวจเน ทิฏฺเฐเยว นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ สมาเส สทฺทรูเป ทิฏฺเฐเยว พฺยาเส สทฺทรูปํ ยถาสมฺภวํ ทิฎฺฐเมว โหติ ฐเปตฺวา ‘‘เหตุสตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีนิฯ ตตฺถ จ นิพฺพานวาจโก เจ, สพฺภิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สนฺติวิสุทฺธิ นิพฺพุติสทฺทา วิย, โส จ ยมกมหาเถรมเต รตฺตินเยน โยเชตพฺโพฯ สพฺเพสมิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ สาธารโณ หิ โส นโยฯ สุนฺทรตฺถวาจโก เจ, อคฺคิ รตฺติ อฎฺฐินเยหิ โยเชตพฺโพ วาจฺจลิงฺคตฺตาฯ ‘‘สพฺภิธมฺมภูตํ นิพฺพาน’’นฺติ เอตฺถ หิ สุนฺทรธมฺมภูตํ นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ปาฬินยวเสน อาลปนาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สพฺภิสทฺทสฺส ปวตฺตึ ญตฺวา ปุน อฎฺฐกถานยวเสนปิ ตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? ยสฺมา สคาถาวคฺคสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘สนฺโต ‘สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’ติ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘สพฺภีหี’’ติ หิวจนวเสน สทฺทรจนาวิเสโส อฎฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา สพฺภิสทฺโท สพฺเพสุปิ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพฯ อตฺริทํ วทาม –

ครู ‘‘สพฺภีหิ สทฺธิ’’นฺติ, อตฺถํ ภาสึสุ ปาฬิยา;

ยโต ตโต สพฺภิสทฺทํ, ธีโร สพฺพตฺถ โยชเยฯ

‘‘อสพฺภิรูโป’’อิติปิ, สมาสวิสเย สุตํ;

ยสฺมา ตสฺมา สพฺภิสทฺทํ, วิญฺญู สพฺพธิ โยชเยฯ

‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย , อสพฺภา จ นิวารเย’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อสพฺภา’’ติปทํ วิจิตฺรวุตฺตีสุ ตทฺธิตปจฺจเยสุ ณฺยปจฺจยว เสน นิปฺผตฺติมุปาคตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? เยภุยฺเยน อสพฺภีสุ ภวํ อสพฺภํฯ กึ ตํ? อกุสลํ, ตโต อสพฺภา อกุสลธมฺมา นิวารเย จ, กุสลธมฺเม ปติฎฺฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ตุ อสพฺภีนํ เอตาติ อสพฺภา, น วา สพฺภีนํ เอตาติปิ อสพฺภาติ นิพฺพจนํ, ณฺยปจฺจยวเสน จ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ยา จ ปเนตฺถ อมฺเหหิ สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สํ, สนฺโตฯ สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา ปทมาลา ทสฺสิตา, ตตฺถ ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘อส’’นฺติ ปเท ทิฏฺเฐเยว ‘‘ส’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ ยุคฬภาเวน วิชฺชมานตารหตฺตาฯ เอวํ ทิฏฺเฐน อทิฎฺฐสฺส คหณํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ‘‘อส’’นฺติ เอตฺถ น สํ อสนฺติ สมาสวิคฺคหวเสนาธิคนฺตพฺพตฺตา ‘‘ส’’มิติ ปทํ ทิฎฺฐเมว โหติฯ เอวมญฺญตฺราปิ นโยฯ ตตฺร สนฺติ สปฺปุริโสฯ อสนฺ ติ อสปฺปุริโสฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘อสตี, อสา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘อสตี, อสตี, อสติโย, อสาฯ อสตึ, อสตี, อสติโยฯ อสาย, อสติยา, อสตีหิ, อสตีภิฯ อสติยา, อสตีน’’นฺติ วกฺขมาน อิตฺถินเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติฯ มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติอาทีนิ ทสฺเสตพฺพานิฯ อสาติ เจตฺถ อสตีติ จ สมานตฺถา, อสนฺตชาติกาติ หิ เตสํ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘อสาติ อสติโย ลามิกา, อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิ, อตฺตนิ ปฎิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา , ทุกฺขา, ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถ’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, ตสฺมา สาตํ นตฺถิ เอติสฺสนฺติ อสาติ อตฺเถ ‘‘อสา’’ติ ปทสฺส ยถา ริตฺโต อสฺสาโท เอตฺถาติ ริตฺตสฺสนฺติปทสฺส ลุตฺตุตฺตรกฺขรสฺส ‘‘ริตฺตสฺสํ, ริตฺตสฺสานิฯ ริตฺตสฺส’’นฺติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, ตถา ‘‘อสา, อสา, อสาโยฯ อสํ, อสา, อสาโยฯ อสายา’’ติ กญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถ จ โย อมฺเหหิ ‘‘สนฺโต’’อิติ สทฺโท ทสฺสิโตฯ โส กตฺถจิ เอกวจนพหุวจนภาเวน สํวิชฺชมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺส วเสน อยํ นามิกปทมาลา –

สนฺโต, สนฺโต, สนฺตาฯ สนฺตํ, สนฺเตฯ สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํฯ สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํฯ สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุฯ โภ สนฺต, ภวนฺโต สนฺโต, ภวนฺโต สนฺตาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อยํ โข ภิกฺขเว อฎฺฐโม ภทฺโท อสฺสาชานีโย สนฺโต สํวิชฺชมาโน โลกสฺมึฯ จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึฯ อสตา ตุจฺฉา มุสา อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติฯ ภเว โข สติ ชาติ โหติ’’อิจฺเจวมาทีนิ ปโยคานิ ภวนฺติฯ ‘‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติอาทีสุ ปน สติสทฺโท วจนวิปลฺลาสวเสน ฐิโตติ คเหตพฺโพฯ

ตตฺร เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ฐิเตสุ สนฺโตสทฺเทสุ พหุวจนสนฺโตสทฺทํ ฐเปตฺวา เสสา สมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโตติ สมาโน, สนฺตาติ สมานา’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพฯ สมาโนติ อิมสฺส จ ‘‘โหนฺโต’’ติ อตฺโถ ‘‘ปหุ สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี, กึ การณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปโยคานิ ปน –

‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ปราภวโต มุขํฯ

อิเธว ติฎฺฐมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;

ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ

เอวมาทีนิ ภวนฺติฯ

อปิจ สนฺโตสทฺโท ยสฺมา ‘‘กิลนฺโต’’ติ จ ‘‘อุปสนฺโต’’ติ จ ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ จ อตฺถํ วทติ, ตสฺมา เตสํ วเสน สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สนฺโต, สนฺตาฯ สนฺตํ, สนฺเตฯ สนฺเตนา’’ติ ปุริสน เยน นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘สนฺโต ตสิโตฯ ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํฯ สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารีฯ สนฺโต นิรุทฺโธ อตฺถงฺคโต อพฺภตฺถงฺคโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิฯ นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตํ, สนฺตานี’’ติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลาฯ สา จ ‘‘สํวิชฺชมานํ สมานํ กิลนฺตํ อุปสนฺตํ นิรุทฺธ’’มิติ อตฺถทีปกาปทวตีติ เวทิตพฺพาฯ อถ วา ‘‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหตี’’ติอาทีสุ นปุํสกปฺปโยคทสฺสนโต สนฺตสทฺทสฺส สํวิชฺชมานสทฺทตฺถวาจกตฺเต ตติยาปญฺจมีจตุตฺถีฉฎฺฐีสตฺตมีฐาเน ‘‘สตา, สโต, สตํ, สตี’’ติ ปทานิ อธิกานิ วตฺตพฺพานิ, เสสานิ จิตฺตนเยน เญยฺยานิฯ อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตา, สนฺตา, สนฺตาโยฯ สนฺตํ, สนฺตา, สนฺตาโยฯ สนฺตายา’’ติ กญฺญานเยน จ, สนฺตี, สนฺตี, สนฺติโย ฯ สนฺตึ, สนฺตี, สนฺติโยฯ สนฺติยา’’ติ อิตฺถิน เยน จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตาสุ ปฐมา ‘‘สํวิชฺชมานา กิลนฺตา อุปสนฺตา นิรุทฺธา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตี, เอตฺถ ปโยคา สุวิญฺเญยฺยาวฯ ทุติยา ปน ‘‘สํวิชฺชมานา สมานา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตีฯ ตถา หิ ‘‘สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา’’ติ เอตฺถ สํวิชฺชมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;

ตมฺปิ ปาณททิํ สนฺตึ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ

เอตฺถ ปน สมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ อปราปิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ปทมาลา เวทิตพฺพาฯ สนฺตีสทฺทสฺส หิ สํวิชฺชมานสทฺทตฺถ วาจกตฺเต ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมีฐาเน ‘‘สติ, สติยา, สติยํ, สนฺติยา, สนฺติยํ, สนฺตีสู’’ติ รูปานิ วตฺตพฺพานิฯ เสสานิ อิตฺถินเยน เญยฺยานิฯ อยํ ตติยา, เอตฺถ จ ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ ปาฬิ ‘‘สนฺติยา’’อิจฺจาทีนํ อตฺถิภาเว นิทสฺสนํฯ อปโร นโย – สตีสทฺทสฺส ‘‘สมานา’’ติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, เอวํ ทหริยา สตี’’ติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตี, สตี, สติโยฯ สตึ, สตี, สติโยฯ สติยา’’ติอาทีนิปิ รูปานิ โยเชตพฺพานิ, สํโยเค นการโลปวเสน วาฯ

อิทานิ ‘‘สนฺโต, สนฺตา’’ติ ปททฺวยสฺส ปโยคนิจฺฉยํ กถยาม ปโยเคสุ โสตูนํ อสมฺมูฬฺหภาวายฯ ตถา หิ ‘‘สปฺปุริสา’’ติ วา ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ วา พหุวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต ทนฺโต’’ติ เอวํ วุตฺตเอกวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สํวิชฺชมาโน’’ติ เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สํวิชฺชมานา’’ติ พหุวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ, ‘‘สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติ จ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ วา ‘‘สนฺตา’’ติ วา พหุวจนํ วตฺตพฺพํ, ‘‘กิลนฺโต’’ติ วา ‘‘สมาโน’’ติ วา ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วา ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ วา เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํฯ เตเยวตฺเถ พหุวจนวเสน วตฺตุกาเมน ปน ‘‘สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สนฺตา’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํฯ อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อิทญฺหิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหฎฺฐานํฯ อยมฺปิ ปเนตฺถ สงฺคโห เวทิตพฺโพ –

‘‘ติลิงฺคตฺเถ จ เอกตฺเถ, พวฺหตฺเถปิ จ ทิสฺสติ;

สตฺตมฺยนฺโต สติสทฺโท, วิปลฺลาเส พหุมฺหิ โส’’ติฯ

อิทานิ มหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺเตฯ มหตา, มหนฺเตน, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิฯ มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํฯ มหตา, มหนฺตา, มหนฺตสฺมา, มหนฺตมฺหา, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิฯ มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํฯ มหติ, มหนฺเต, มหนฺตสฺมึ, มหนฺตมฺหิ, มหนฺเตสุฯ โภ มห, โภ มหา, ภวนฺโต มหนฺโตติ อยมมฺหากํ รุจิฯ

เอตฺถ ‘‘มหนฺโต, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺเตฯ มหนฺเตนา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ อาลปนปทานิ โยเชตพฺพานิฯ นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มหนฺตํ, มหนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มหตี, มหตี, มหติโยฯ มหตึ, มหตี, มหติโยฯ มหติยา, มหตีหิ มหตีภี’’ติ อิตฺถินโยปิ ลพฺภติฯ ‘‘มหติยา จ ยกฺขเสนายา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ อปโรปิ ‘‘มหนฺตา, มหนฺตา, มหนฺตาโยฯ มหนฺต’’นฺติ กญฺญานโยปิ ลพฺภติ, ‘‘มหนฺตา นิธิกุมฺภิโย’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ กจฺจายเน ปน ‘‘มหนฺตี’’อิติ ปทํ ทิฎฺฐํฯ ตํ ‘‘คุณวนฺตี, กุลวนฺตี’’อิจฺจาทีนิ วิย ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธตฺตา วีมํสิตพฺพํฯ

นนุ โภ ยสฺมา สาสเนปิ ‘‘คจฺฉนฺตี, จรนฺตี’’ติอาทีนิ จ ‘‘อิทฺธิมนฺตี’’ติ จ ปทํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘มหนฺตี, คุณวนฺตี’’ติอาทีนิปิ ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํ ตถารูปสฺส นยสฺส วเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา, ‘‘มหตี, คุณวตี’’อิจฺจาทินยสฺเสว ทสฺสนโต จฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม มหตี นงฺคลสีสา, อิตฺถี สิยา รูปวตี, สา จ สีลวตี สิยาฯ สติมตี จกฺขุมตีฯ อิทฺธิมตี ปตฺติมตี’’ติ จ ‘‘มหตึ เสนํ ทิสฺวา มโหสธเสนา มนฺทา, อยํ อติวิย มหตี เสนา ทิสฺสตี’’ติ จ อาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ, น ‘‘มหนฺตี, รูปวนฺตี’’อิจฺจาทีนิฯ

เกจิ ปน ‘‘มหาอิติ สทฺโท พฺยาเส น ลพฺภติ, สมาเสเยว ลพฺภติ ‘มหาปุริโส’ติ เอตฺถ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโคฯ มหา วตายํ ภนฺเต ภูมิจาโลฯ โฆโส จ วิปุโล มหาฯ พาราณสิรชฺชํ นาม มหาฯ เสนา สาทิสฺสเต มหา’’ติ ปโยคทสฺสนโตฯ เอวํ พฺยาเสปิ ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตาฯ โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ ปุลฺลิงฺเค, ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิฯ โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตานี’’ติ นปุํสกลิงฺเค, ‘‘มหนฺตา, มหา, มหนฺตา, มหนฺตาโยฯ โภติ มหนฺเต, โภติโย มหนฺตา, มหนฺตาโย’’ติ อิตฺถิลิงฺเค สพฺพํ สมฺปุณฺณํ โยเชตพฺพํฯ สมาเส ปน ‘‘มหาสตฺโต มหาอุปาสโก มหาอุปาสิกา มหพฺพโล มหาวนํ มหคฺคตํ มหปฺผลํ มหพฺภย’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ, ตทฺธิเต ‘‘มหตฺตโน มหตฺตํ มหนฺตตฺตํ มหนฺตตา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ปน ‘‘คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา’’ติ รูปานิ วตฺวา เสสานิ มหนฺตสทฺเท วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตฺวา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ ตถา ‘‘คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา’’ติ ปุริสนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานี’’ติ จิตฺตนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺติโย’’ติ อิตฺถินโย จ คเหตพฺโพฯ เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน ‘‘จรํ จรนฺโต จรนฺตํ จรนฺตี, ททํ ททนฺโต ททนฺตํ ททนฺตี’’ติอาทีนํ อเนกปทสหสฺสานํ นามิกปทมาลา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

เย ปนาจริยา ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนํ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนตฺตญฺจ ‘‘คจฺฉํ’’อิจฺจาทีนํ อาลปเนกวจนตฺตญฺจ อิจฺฉนฺติ, เต สมมฺเหหิ ปโยโค สาสเน น ทิฏฺโฐ นยวเสนาคเหตพฺพตฺตาฯ ตสฺมา ตานิ เอตฺถ น วทามฯ อยํ ปน วิเสโส ทิฏฺโฐฯ เสยฺยถิทํ?

‘‘คจฺฉํ วิธม’’มิจฺจาทิ-ปทานิ มุนิสาสเน;

กตฺถจาขฺยาติกา โหนฺติ, กตฺถจิ ปน นามิกาฯ

‘‘ตสฺสาหํ สนฺติเก คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ;

วิธมํ เทว เต รฎฺฐํ, ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตวฯ

อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขนํ วเน’’;

อิจฺเจวมาทโย เญยฺยา, ปโยคา เอตฺถ ธีมตาฯ

‘‘คจฺฉิสฺสามิ วิธมี’’ติ-อาทินา ชินสาสเน;

นานากาลปุริสานํ, วเสนตฺถํ วเท วิทูฯ

นามตฺเต ปน ‘‘คจฺฉนฺโต, วิธมนฺโต’’ติอาทินา;

‘‘คจฺฉ’’มิจฺเจวมาทีน-มตฺถมตฺถวิทู วเทฯ

อิทานิ สมคติกตฺเตปิ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน โย วิเสโส ทิสฺสติ, ตํ วทามฯ ตถา หิ ‘‘สา ชานํเยว อาห น ชานามีติ, ปสฺสํเยว อาห น ปสฺสามี’’ติ เอวมาทีสุ ชานํ ปสฺสํ สทฺทานํ ‘‘ชานนฺตี ปสฺสนฺตี’’ติ ลิงฺคนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติฯ ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ชานนฺตา ปสฺสนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา ปน ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺเต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติฯ เอส นโย อุตฺตรตฺราปิฯ ‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสร’’นฺติ เอตฺถ อนุสฺสรํสทฺทสฺส ‘‘อนุสฺสรนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ‘‘สทฺธมฺโม ครุกาตพฺโพ, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ เอตฺถ สรํสทฺทสฺส สรนฺเตนาติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺฐานํ, มนสา คณฺหโต ยถา’’ติ เอตฺถ ผุสํสทฺทสฺสปิ ‘‘ผุสนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ตถา ‘‘ยาจํ อททมปฺปิโย’’ติ เอตฺถาปิ ยาจํสทฺทสฺส ‘‘ยาจนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ยาจนฺ ติ วา ยาจิตพฺพํ ธนํ, อิมินา นเยน นานปฺปการโต ปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ อิติ ‘‘ภวํกร’’นฺติอาทีนํ วิสทิสปทมาลา จ ‘‘คจฺฉํ, จร’’นฺติอาทีนํ สทิสปทมาลา จ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน กตฺถจิ ปริวตฺตนนฺติ อยํ ติวิโธปิ อากาโร อาขฺยาติกปทตฺถวิภาวนาย สทฺธึ กถิโต ปาวจนวเร โสตูนํ สทฺเทสฺวตฺเถสุ จ วิสารทพุทฺธิปฎิลาภตฺถํฯ สพฺพเมตญฺหิ สนฺธาย อิมา คาถา วุตฺตา –

‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’อิติ ปทานิ ตุ;

วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อญฺญมญฺญนฺติ ลกฺขเยฯ

‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฎฺฐํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;

ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สมานานิ ภวนฺติ หิฯ

ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนํ, กตฺถจิ ปริวตฺตนํ;

ลิงฺควิภตฺติวจน-นฺตรโต ปน ทิสฺสตีติฯ

อปิจ อยํ สพฺเพสมฺปิ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติ, ยทิทํ ทฺวีสุ ลิงฺเคสุ ฉสุ วิภตฺตีสุ เตรสสุ วจเนสุ อญฺญตรลิงฺควิภตฺติวจนวเสน ปริวตฺตนํฯ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘คจฺฉํ จร’’นฺติอาทีนิ, วิปฺปกตวโจ สิยุํ;

‘‘คจฺฉมาโน จรมาโน’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จฯ

‘‘มหํ ภว’’นฺติ เอตานิ, วิปฺปกตวโจปิ จ;

อวิปฺปกตวโจ จ, สิยุํ อตฺถานุรูปโตฯ

‘‘อรหํ ส’’นฺติ เอตานิ, วินิมุตฺตานิ สพฺพถา;

อาการํ ติวิธมฺเปตํ, กเร จิตฺเต สุเมธโสติฯ

สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อาการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ธนภูติอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขามิ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวาฯ

อคฺคิ, อคฺคี, อคฺคโยฯ อคฺคิํ, อคฺคี, อคฺคโยฯ อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิฯ อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํฯ อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิฯ อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํฯ อคฺคิสฺมึ, อคฺคิมฺหิ, อคฺคีสุฯ โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, ภวนฺโต อคฺคโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ นิสฺสกฺกวจนฎฺฐาเน ‘‘อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ อิมานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ ‘‘อคฺคินา, อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ

ธนภูติ, ธนภูตี, ธนภูตโยฯ ธนภูตึ, ธนภูตี, ธนภูตโยฯ ธนภูตินา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิฯ ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํฯ ธนภูตินา, ธนภูติสฺมา, ธนภูติมฺหา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิฯ ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํฯ ธนภูติสฺมึ, ธนภูติมฺหิ, ธนภูตีสุฯ โภ ธนภูติ, โภ ธนภูตี, ภวนฺโต ธนภูตโยฯ

สิริภูติ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติ อคฺคินิ;

คินิ โชติ ทธิ ปาณิ, อิสิ สนฺธิ มุนิ มณิฯ

พฺยาธิ คณฺฐิ รวิ มุฎฺฐิ, กวิ คิริ กปิ นิธิ;

กุจฺฉิ วตฺถิ วิธิ สาลิ, วีหิ ราสิ อหิ มสิฯ

สาติ เกสิ กิมิ โพนฺทิ, โพธิ ทีปิ ปติ หริ;

อริ ธนิ ติมิ กลิ, สารถฺยุทธิ อญฺชลิ,

อธิปติ นรปติ, อสิ ญาติ นิรูปธิ;

สมาธิ ชลธิจฺจาที, ธนภูติสมา มตาฯ

อถ วา เอเตสุ อธิปติสทฺทสฺส ‘‘อธิปติยา สตฺตา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘อธิปติยา’’ติ สตฺตมีรูปมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํฯ อปิจ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ ปาฬิยํ อิการนฺตสมาสปทโต โยวจนสฺส โนอาเทสทสฺสนโต กฺวจิ อธิปติอิจฺจาทีนํ อิการนฺตสมาสปทานํ ‘‘อธิปติโน’’ติอาทินาปิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิ อีการนฺตานํ ทณฺฑีสทฺทาทีนํ ‘‘ทณฺฑิโน’’ติอาทีนิ ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจนรูปานิ วิยฯ คหปติชานิปติสทฺ ทาทีนํ ปน สมาสปทานมฺปิ เอวรูปานิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ น อิจฺฉิตพฺพานิ ‘‘คหปตโย ชานิปตโย’’ติอาทินา นเยน ยถาปาวจนํ คเหตพฺพรูปตฺตาฯ อิสิ มุนิสทฺทานํ ปนาลปนฎฺฐาเน ‘‘อิเส, มุเส’’ติ รูปนฺตรมฺปิ คเหตพฺพํ ‘‘ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเสฯ ปฎิคฺคณฺห มหามุเน’’ติ ทสฺสนโตฯ

เย ปเนตฺถ อมฺเหหิ อคฺคินิ คินิสทฺทา วุตฺตา, ตตฺเรเก เอวํ วทนฺติ ‘‘อคฺคินิสทฺโท ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเยว ลพฺภติ, น ปจฺจตฺตพหุวจนภาเว อุปโยคภาวาทีสุ วา’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ อคฺคินิสทฺโท นาม นตฺถิ, คินิสทฺโทเยว อตฺถี’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘‘คินิสทฺโท นาม นตฺถิ, อคฺคินิสทฺโทเยวตฺถี’’ติ วทนฺติฯ สพฺพเมตํ น ยุชฺชติ อคฺคินิ คินิสทฺทานมุปลพฺภนโต, สพฺพาสุปิ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตาทสฺสนโต จฯ ตถา หิ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –

‘‘น หิ วคฺคุ วทนฺติ วทนฺตา, 

นาภิชวนฺติ น ตาณมุเปนฺติ;

องฺคาเร สนฺถเต เสนฺติ,

อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ

อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อคฺคินิ’’นฺติ อุปโยควจนํ ทิสฺสติฯ เตนาห อฎฺฐกถาจริโย ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโตชาลํ สพฺพทิสาสุ จ สมฺปชฺชลิตมคฺคิ’’นฺติฯ ตตฺเรว จ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –

‘‘อถ โลหมยํ ปน กุมฺภึ,

อคฺคินิสญฺชลิตํ ปวิสนฺติ;

ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตํ,

อคฺคินิสมาสุ สมุปฺลวาเต’’ติ

อิมสฺมึ ปเทเส สมาสวิสยตฺตา อคฺคินิสญฺชลิตนฺติ อคฺคินีหิ สญฺชลิตนฺติ อตฺโถ ลพฺภติ, ตถา อคฺคินิสมาสูติ อคฺคินีหิ สทิสาสูติ อตฺโถปิฯ เอวํ สมาสวิธานมุเขน ‘‘อคฺคินีหี’’ติ กรณวจนมฺปิ ทิสฺสติฯ

คินิสทฺโทปิ จ ปาฬิยํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘ตเมว กฎฺฐํ ทหติ, ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ จูฬโพธิจริยายํ คินิสทฺโท ทิฏฺโฐฯ เกจิ ปเนตฺถ สนฺธิวเสน อการโลปํ สญฺโญคาทิสฺส จ คการสฺส โลปํ วทนฺติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ ตสฺสา ปาฬิยา อฎฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมาติ ยโต กฎฺฐาฯ คินีติ อคฺคี’’ติ เอวํ คินิสทฺทสฺส อุลฺลิงฺเคตฺวา วจนโตฯ ตถา ‘‘ฉนฺนา กุฎิ อาหิโต คินี’’ติ อิมสฺส ธนิยสุตฺตสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘อาหิโตติ อาภโต ชาลิโต วาฯ คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโต, ตเถว จ ‘‘มหาคินิ ปชฺชลิโต, อนาหาโรปสมฺมตี’’ติ อิมิสฺสา เถรคาถาย สํวณฺณนายํ ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโตฯ ยทิ หิ คินิสทฺโท วิสุํ น สิยา, อฎฺฐกถาจริยา ‘‘ชายเต คินี’’ติอาทีนิ ‘‘ชายเต อคฺคินี’’ติอาทินา ปทจฺเฉทวเสน อตฺถํ วเทยฺยุํฯ ยสฺมา เอวํ น วทิํสุ, ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ ปน วทิํสุ, เตน ญายติ ‘‘คินิสทฺโทปิ วิสุํ อตฺถี’’ติฯ เย ‘‘คินิสทฺโท นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพเมว สาสเน คินิสทฺทสฺสุปลพฺภนโตฯ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายญฺหิ ‘‘ฉนฺนา กุฎิ อาหิโต คินี’’ติ ปาฐสฺส สํวณฺณนายเมว ‘‘เตสุ ฐาเนสุ อคฺคินิ ‘คินี’ติ โวหริยตี’’ติ ตสฺส อภิธานนฺตรํ วุตฺตํ, ตสฺมา มยเมตฺถ คาถารจนํ กริสฺสาม –

วิเทหรฎฺฐมชฺฌมฺหิ, ยํ ตํ นาเมน วิสฺสุตํ;

รฎฺฐํ ปพฺพตรฎฺฐนฺติ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํฯ

ธมฺมโกณฺฑวฺหยํ ตตฺถ, นครํ อตฺถิ โสภนํ;

ตมฺหิ ฐาเน มนุสฺสานํ, ภาสา เอว คินิจฺจยํฯ

‘‘คินิ คินี คินโย’’ติ-อาทินา ปวเท วิทู;

ปทมาลํ ยถา อคฺคิ-สทฺทสฺเสว สุเมธโสฯ

อิติ อลาพุ ลาพุสทฺทา วิย อคฺคินิ คินิสทฺทาปิ ภควโต ปาจเน ทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา ปน อคฺคินิสทฺทสฺส สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตา สิทฺธา, ตถา คินิสทฺทสฺสปิ สิทฺธาว โหติฯ 

ตสฺมาตฺร –

อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิฯ อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํฯ อคฺคินินา, อคฺคินิสฺมา, อคฺคินิมฺหา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิฯ อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํฯ อคฺคินิสฺมึ, อคฺคินิมฺหิ, อคฺคินีสุฯ โภ อคฺคินิ, ภวนฺโต อคฺคินี, ภวนฺโต อคฺคินโยฯ

‘‘คินิ, คินี, คินโยฯ คินึ, คินี, คินโย, คินินา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ อิติ ปาฬินยานุสาเรน อคฺคินิ คินิสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยชิตาฯ อถ วา ยถา สกฺกฎภาสายํ สตฺว ปทฺธสฺวามินีติ สญฺโญควเสน วุตฺตานํ สทฺทานํ มาคธภาสํ ปตฺวา สตฺตวปทุมสุวามินีติ นิสฺสญฺโญควเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทินา, ตถา สกฺกฎภาสายํ อคฺนีติ สญฺโญควเสน วุตฺตสฺส มาคธภาสํ ปตฺวา ‘‘อคฺคินี’’ติ สญฺโญคนการวเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติอาทิกาฯ ยถา จ เวยฺยากรเณหิ สกฺกฎภาสาภูโต อคฺนิสทฺโท สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตีสุ วจเนสุ โยชิยติ, ตถา มาคธภาสาภูโต อคฺคินิสทฺโทปิ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺโพว โหติ, ตสฺมา โส อิธมฺเหหิ โยชิยติ, คินิสทฺโทปิ อคฺคินิสทฺเทน สมานตฺถตฺตา, อีสกญฺจ สรูปตฺตา ตเถว โยชิยตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ สิยา – ยทิ อคฺคินิสทฺโท สพฺเพสุ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพ, อถ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘อคฺคิสฺสินี’’ติ ลกฺขเณน สิมฺหิ ปเร อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทโส ทสฺสิโตติ? สจฺจํ, ยถา นวกฺขตฺตุํ ฐเปตฺวา กเตกเสสสฺส ทสสทฺทสฺส โยวจนมฺหิ นวาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส อุติอาเทสํ กสฺมา ‘‘นวุตี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเน ปุน ‘‘นวุตี’’ติ ปกตึ ฐเปตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา ‘‘นวุตีน’’นฺติ รูปํ นิปฺผาทิตํ ฯ อิตฺถิลิงฺเค ปน นาทิเอกวจนานิ กตฺวา เตสํ ยาอา เทสํ กตฺวา ‘‘นวุติยา’’ติ รูปํ นิปฺผาทิตํฯ ตถา หิ ‘‘ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินยํ นวุติยา หํสสหสฺเสหิ ปริวุโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติฯ ตถา สิมฺหิ อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทสกรณวเสน ‘‘อคฺคินี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเนปิ ปุน ‘‘อคฺคินี’’ติ ปกตึ ฐเปตฺวา ตโต โยอํนาทโย วิภตฺติโย กตฺวา ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา’’ติอาทีนิ กถํ น นิปฺผชฺชิสฺสนฺตีติ สนฺนิฎฺฐานํ กาตพฺพํฯ

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภาวี อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวาฯ

ทณฺฑี, ทณฺฑี, ทณฺฑิโนฯ ทณฺฑึ, ทณฺฑี, ทณฺฑิโนฯ ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิฯ ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํฯ ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิฯ ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํฯ ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุฯ โภ ทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, ภวนฺโต ทณฺฑิโนฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ทณฺฑิน’’นฺติ อุปโยเคกวจนญฺจ ‘‘ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา’’ติ นิสฺสกฺกวจนญฺจ ‘‘ทณฺฑินี’’ติ ภุมฺเมกวจนญฺจ นาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสสฺส ปโยคสฺส ทสฺสนโต คเหตพฺพเมวฯ

‘‘ภณ สมฺม อนุญฺญาโต, อตฺถํ ธมฺมญฺจ เกวลํ;

สนฺติ หิ ทหรา ปกฺขี, ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธรา’’ติ

ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี’’อิติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ปน ‘‘ทณฺฑี’’อิติ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ภาวี, ภาวี, ภาวิโนฯ ภาวึ, ภาวินํ, ภาวี, ภาวิโนฯ ภาวินา, ภาวีหิ, ภาวีภิฯ ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํฯ ภาวินา, ภาวิสฺมา, ภาวิมฺหา, ภาวีหิ, ภาวีภิฯ ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํฯ (ภาวินิ) ภาวิสฺมึ, ภาวิมฺหิ, ภาวีสุฯ โภ ภาวิ, โภ ภาวี, ภวนฺโต ภาวิโนฯ

เอวํ วิภาวี สมฺภาวี, ปริภาวี ธชี คณี;

สุขี โรคี สสี กุฎฺฐี, มกุฎี กุสลี พลีฯ

ชฎี โยคี กรี ยานี, โตมรี มุสลี ผลี;

ทนฺตี มนฺตี สุธี เมธี, ภาคี โภคี นขี สิขีฯ

ธมฺมี สงฺฆี ญาณี อตฺถี, หตฺถี จกฺขี ปกฺขี ทาฐี;

รฎฺฐี ฉตฺตี มาลี จมฺมี, จารี จาคี กามี สามีฯ

มลฺลการี ปาปการี, สตฺตุฆาตี ทีฆชีวี;

ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายีฯ

วชฺชทสฺสี จ ปาณี จ, ยสสฺสิจฺจาทโยปิ จ;

เอเตสํ โกจิ เภโท ตุ, เอกเทเสน วุจฺจเตฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘วชฺชทสฺสี, ปาณี’’อิจฺเจวมาทีนํ อุปโยคภุมฺมวจนฎฺฐาเน ‘‘วชฺชทสฺสินํ, ปาณิเน’’ติอาทีนิปิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ จ –

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเนฯ

สมุปคจฺฉติ สสินิ คคนตลํฯ

อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐน, มชฺฌารญฺญํ ตทา อหุฯ

สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน’’ติ

เอวมาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา, อยํ นโย ทณฺฑีปทาทีสุปิ ลพฺภเตว สมานคติกตฺตา ทณฺฑีปทาทีนํ วชฺชทสฺสีป ทาทีหิฯ ตสฺมา อุปโยคฎฺฐาเน ‘‘ทณฺฑึ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน’’ติ โยเชตพฺพํฯ ภุมฺมฎฺฐาเน ‘‘ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุ, ทณฺฑิเนสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย คามณี เสนานีอิจฺจาทีนิ วชฺเชตฺวา ยถารหํ อีการนฺตปุลฺลิงฺเคสุ เนตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อญฺเญสํ อุกา รนฺตปุลฺลิงฺคานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสามฯ กตมานิ ตานิ? ‘‘ภิกฺขุ เหตุ เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ ขาณุ สงฺกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ ชนฺตุ สินฺธุ พนฺธุ รุรุ เนรุ สตฺตุ พพฺพุ ปฎุ พินฺทุ ครุ’’อิจฺจาทีนิฯ

ภิกฺขุ, ภิกฺขู, ภิกฺขโวฯ ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโวฯ ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิฯ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํฯ ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิฯ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํฯ ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุฯ โภ ภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู, ภิกฺขเว, ภิกฺขโวฯ ภิกฺขุอาทีนิ อญฺญานิ จ ตํสทิสานิ เอวํ เญยฺยานิฯ

อยมฺปิ ปเนตฺถ วิเสโส เญยฺโย – เหตุ, เหตู, เหตุโย, เหตโวฯ เหตุํ, เหตู, เหตุโย, เหตโวฯ โภ เหตุ, ภวนฺโต เหตู, เหตเว, เหตโวฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

อถ วา ‘‘เหตุยา’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต ‘‘เธนุยา’’ติ อิตฺถิลิงฺครูเปน สทิสํ ‘‘เหตุยา’’ติ ปุลฺลิงฺครูปมฺปิ สตฺตมีฐาเน อิจฺฉิตพฺพํฯ กานิจิ หิ ปุลฺลิงฺครูปานิ เกหิจิ อิตฺถิลิงฺครูเปหิ สทิสานิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโนฯ เอหิ พาเลขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํฯ ภาตรา มาตรา อธิปติยา รตฺติยา เหตุโย เธนุโย มตฺยา เปตฺยา’’ติ เอวํ นยทสฺสเนน ‘‘เหตุยา ตีณิฯ อธิปติยา สตฺตฯ อุฏฺเฐหิ กตฺเต’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพาฯ

ชนฺตุ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโวฯ ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโวฯ โภ ชนฺตุ, ภวนฺโต ชนฺตู, ชนฺตเว ชนฺตโวฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

ครุ, ครู, ครโว, ครุโนฯ ครุํ, ครู, ครโว, ครุโนฯ โภ ครุ, ภวนฺโต ครู, ครโว, ครุโนฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ เอตฺถ ปน ‘‘ภตฺตุ จ ครุโน สพฺเพ, ปฎิปูเชติ ปณฺฑิตา’’ติปาฬินิทสฺสนํฯ ตตฺร ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิสฺสติ, น คาถาสุฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิสฺสติ, น จุณฺณิยปเทสุ, อปิจ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติ, น อสนฺธิวิสเย, พุทฺธสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยปิ อสนฺธิวิสเยปิ ทิสฺสติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ คาถาสุ จ ทิสฺสติ , จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติฯ สาวกสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ น ทิสฺสตีติ อยํ ทฺวินฺนํ วิเสโส ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘เอวญฺจ ปน ภิกฺขเว อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิฎฺฐํฯ ‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปญฺชลีกตา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิฎฺฐํฯ ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ เอวมาทีสุ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสเยเยว ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฎฺฐํฯ ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสิ โสตุกามตฺถ ภิกฺขเว’’ติ ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขู’’ติอาทีสุ ปน พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสยาวิสเยสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฎฺฐํฯ ‘‘อรญฺเญ รุกฺขมูเล วา, สุญฺญาคาเรว ภิกฺขโว’’ติ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโว’’ติ เอวมาทีสุ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ คาถาสุ จ ทิฎฺฐํ, จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิฎฺฐํฯ อิจฺเจวํ –

จุณฺณิเยว ปเท ทิฎฺฐํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทฺวิธา;

ยโต ปวตฺตเต สนฺธิ-วิสยาวิสเยสุ ตํฯ

‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปทํ ทิฎฺฐํ, คาถายญฺเจว จุณฺณิเย;

ปทสฺมิมฺปิ จ สนฺธิสฺส, วิสเยวาติ นิทฺทิเสติฯ

สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ปน สยมฺภูอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส ตํสทิสานญฺจ นามิกปทมาลํ กถยาม –

สยมฺภู , สยมฺภู, สยมฺภุโวฯ สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภุโวฯ สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิฯ สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุนา, สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิฯ สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุฯ โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, ภวนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโวฯ เอวํ ปภู อภิภูวิภู อิจฺจาทีนิปิฯ

สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโนฯ สพฺพญฺญุํ, สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโนฯ โภ สพฺพญฺญุ, ภวนฺโต สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโน, เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปทานิ ภิกฺขุสทิสานิ ภวนฺติ, เอวํ วิทู วิญฺญู กตญฺญู มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู วทญฺญู อวทญฺญู อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺร ‘‘เย จ ลทฺธา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉรา’’ติ เอตฺถ ‘‘วทญฺญู’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต สยมฺภู สพฺพญฺญู อิจฺจาทีนมฺปิ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนตฺตํ คเหตพฺพํฯ อปิจ ‘‘วิทู, วิญฺญู’’ติอาทีสุ ‘‘ปรจิตฺตวิทุนี’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘วิทุนี, วิทุนี, วิทุนิโยฯ วิทุนึ, วิทุนี, วิทุนิโยฯ วิทุนิยา’’ติ อิตฺถินเยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ ตถา ‘‘วิญฺญู ปฎิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฎฺฐุลฺลาทุฎฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วิญฺญู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต ‘‘โกธนา อกตญฺญู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺถ จ ‘‘อกตญฺญู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตปิ ‘‘วิญฺญู, วิญฺญู, วิญฺญุโยฯ วิญฺญุํ, วิญฺญู, วิญฺญุโยฯ วิญฺญุยา’’ติ จ ‘‘กตญฺญู, กตญฺญู, กตญฺญุโยฯ กตญฺญุํ, กตญฺญู, กตญฺญุโย, กตญฺญุยาติ จ ชมฺพูนเยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ เอวํ ‘‘มคฺคญฺญู, ธมฺมญฺญู’’อิจฺจาทีสุปิฯ ‘‘สยมฺภู’’ติ ปเท ปน ‘‘สยมฺภุ ญาณํ โคตฺรภุ จิตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต นปุํสกลิงฺคตฺเต วตฺตพฺเพ ‘‘สยมฺภุ, สยมฺภู, สยมฺภูนิฯ สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภูนี’’ติ นปุํสเก อายุนโยปิ คเหตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิ ยถารหํ คเหตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิติ สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค สมตฺโตฯ

ยสฺมา ปนายํ สมตฺโตปิ ปาวจนาทีสุ ยํ ยํ ฐานํ โสตูนํ สมฺมุยฺหนฎฺฐานํ ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ โสตูนมนุคฺคหาย โจทนาโสธนาวเสน สํสยํ สมุคฺฆาเฎตฺวา ปุน วตฺตพฺโพ โหติ, ตสฺมา กิญฺจิ ปเทสเมตฺถ กถยามฯ

ยํ กิร โภ ปาฬิยํ ‘‘สญฺญเต พฺรหฺมจารโย, อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ จ รูปํ อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปมิว วุตฺตํ, ตํ ตถา อวตฺวา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมํ จรตีติ พฺรหฺมจาริ ยถา มุนาตีติ มุนี’’ติ เอวํ อิกา รนฺตวเสน อิจฺฉิตตฺตาฯ ‘‘มุนโย อคฺคโย’’ติ รูปานิ วิย ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ รูปํ ภวติฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘พฺรหฺมํ จรณสีโลติ พฺรหฺมจารี, ยถา ทุกฺกฎํ กมฺมํ กรณสีโลติ ทุกฺกฎกมฺมการี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน คหเณ ‘‘ทุกฺกฎกมฺมการิโน’’ติ รูปมิว ‘‘ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี’’ติ อีกา รนฺตสฺส สทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว จ ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ รูปํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อิเม หิ นาม ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน สจฺจวาทิโน สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ปฎิชานิสฺสนฺตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ เอวํ อิการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ยุชฺชติ, ปุน อีการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมจาริ, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารโย’’ติ อคฺคินเยน, ‘‘พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจาริโน’’ติ ทณฺฑีนเยน จ ปทมาลา คเหตพฺพาฯ

ยํ ปน อายสฺมา พุทฺธโฆโส ‘‘ยถา โสภนฺติ ยติโน, สีลภูสนภูสิตา’’ติ เอตฺถ ยติสทฺทสฺส อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยตโย’’ติ รูปํ อวตฺวา กสฺมา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยติโน’’ติ รูปํ ทสฺเสติฯ นนฺเวสา ปมาทเลขา วิย ทิสฺสติฯ ยถา หิ ‘‘กุกฺกุฎา มณโย ทณฺฑา สิวโย เทว เต กุทฺธา’’ติ ปาฬิคติยา อุปปริกฺขิยมานาย ‘‘ยตโย’’ติ รูเปเนว ภวิตพฺพํ อิการนฺตตฺตาติ? นายํ ปมาทเลขาฯ ‘‘วทนสีโล วาที’’ติ เอตฺถ วิย ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน โยชเน นิทฺโทสตฺตา, ตสฺมา ‘‘ยตนสีโล ยตี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย อีกา รนฺตวเสน ‘‘ยติโน’’ติ สมฺปทานสามีนเมกวจนสทิสํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปํ ภทนฺเตน พุทฺธโฆเสน ทสฺสิตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมวฯ

ยตฺถ ปน ตสฺสีลตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ยตติ วีริยํ กโรตีติ ยตี’’ติ กตฺตุการกวเสน อิการนฺตภาโว คยฺหติฯ ตตฺถ ‘‘มุนโย มณโย สิวโย’’ติ โยการนฺตรูปานิ วิย ‘‘ยตโย’’ติ โยการนฺตํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปญฺจ อุปโยคาลปนพหุวจนรูปญฺจ ภวติ, เอวํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ตีสุ ฐาเนสุ โยการนฺตาเนว รูปานิ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ยทิ เอวํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ สารมติ สุทฺธทิฎฺฐิสมฺมาทิฎฺฐิมิจฺฉาทิฎฺฐิวชิรพุทฺธิ สทฺทาที กถนฺติ? เอเตสํ ปน อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐานมฺปิ สมาสปทตฺตา อคฺคินเย อฎฺฐตฺวา ยถาสมฺภวํ ทณฺฑีนเย ติฎฺฐนโต โนการนฺตาเนว รูปานิฯ ตถา หิ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ โนการนฺตปจฺจตฺตพหุวจนปาฬิ ทิสฺสติ, อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมว ทฎฺฐพฺพํฯ นนุ จ โภ กจฺจายนปฺปกรเณ ‘‘อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ เอตฺถ สมาสปทสฺส อิการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โยการนฺตสฺส ปจฺจตฺตพหุวจนปาฐสฺส ทสฺสนโต สารมติสทฺทาทีนมฺปิ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูเปน วิย โยการนฺเตหิ รูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ? นปิ ภวิตพฺพํ พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส รูปสฺส อทสฺสนโตติฯ

นนุ จ โภ พุทฺธวจเน ‘‘ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสาฯ เต โหนฺติ ชานิปตโย, อญฺญมญฺญํ ปิยํวทา’’ติ สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสานิ โยการนฺตานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส โยการนฺตสฺส รูปสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต – วิสทิสตฺตํ ปฎิจฺจฯ คหปติสทฺทาทีสุ หิ ยสฺมา ปติสทฺโท สภาเวเนว ปุลฺลิงฺโค, น ตุ สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติโก หุตฺวา ปจฺฉา ปุลฺลิงฺคภาวํ ปตฺโต, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ ‘‘คหปตโย, ชานิปตโย’’ติ โยการนฺตานิ, ‘‘เสนาปตโย, เสนาปติโน’’ติ โย โนการนฺตานิ จ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติฯ ตถา หิ ‘‘ตตฺตกา เสนาปติโน’’ติ อฎฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติฯ ยสฺมา ปน สารมติ สุทฺธทิฎฺฐิสมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐิ วชิรพุทฺธิ สทฺทาทีสุ มติทิฎฺฐิสทฺทาทโย สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติกา หุตฺวา ปจฺฉา พหุพฺพีหิสมาสวเสน ปุลฺลิงฺคภาวปฺปตฺตา, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ ‘‘สารมติโน สุทฺธทิฎฺฐิโน สมฺมาทิฎฺฐิโน มิจฺฉาทิฎฺฐิโน วชิรพุทฺธิโน’’ติอาทีนิ’โนการนฺตานิเยว ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติ, สมฺปทานสามีนเมกวจเนหิ สทิสานีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

เสฎฺฐิ สารถิจกฺกวตฺติสามิอิ จฺเจเตสุ กถนฺติ? เอตฺถ ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – กตฺถจิ ปาเฐ ‘‘เสฎฺฐี สารถี จกฺกวตฺตี สามี’’ติ อนฺตกฺขรสฺส ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘เสฎฺฐิ สารถิ จกฺกวตฺติ สามิ’’อิติ อนฺตกฺขรสฺส รสฺสตฺตํ ทิสฺสติฯ กิญฺจาปิ รสฺสตฺตเมเตสํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนาทิภาเวน ‘‘เสฎฺฐิโน สารถิโน’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต รสฺสํ กตฺวา เอตานิ อุจฺจาริยนฺตีติ ญายติ, ตสฺมา เอวํ นิพฺพจนตฺโถ คเหตพฺโพ – เสฎฺฐํ ธนสารํ, ฐานนฺตรํ วา อสฺส อตฺถีติ เสฎฺฐีฯ อสฺสทมฺมาทโย สารณสีโลติ สารถีฯ จกฺกํ ปวตฺตนสีโลติ จกฺกวตฺตีฯ สํ เอตสฺส อตฺถีติ สามีติฯ อสฺสตฺถิกตสฺสีลตฺถสทฺทา หิ โนการนฺตรูปวเสน สมานคติกา ภวนฺติ ยถา ‘‘ทณฺฑิโน ภูมิสายิโน’’ติฯ อปโรปิ นิพฺพจนตฺโถ อีการนฺตวเสน อสฺสทมฺมาทโย สาเรตีติ สารถีฯ ตถา หิ ‘‘ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถี’’ติ วุตฺตํฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ เอวํ กตฺตุการกวเสน อีการนฺตตฺตํ คเหตฺวา กตฺถจิ ลพฺภมานมฺปิ อิการนฺตตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา พุทฺธวจนานุรูเปน ‘‘สารถิโน จกฺกวตฺติโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตรูปานิ คเหตฺวา ทณฺฑีนเยน โยเชตพฺพานิ ‘‘ทณฺฑินี’’ติอาทิกํ วชฺชิตพฺพํ วชฺเชตฺวาฯ เอวํ ‘‘เสฎฺฐิโน สารถิโน จกฺกวตฺติโน สามิโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตานิเยว รูปานิ เญยฺยานิฯ

อตฺร กิญฺจิ ปโยคํ นิทสฺสนมตฺตํ กถยามฯ ‘‘ตาต ตโย เสฎฺฐิโน อมฺหากํ พหูปการา’’ติ จ ‘‘เต กตภตฺตกิจฺจา ‘มหาเสฎฺฐิโน มยํ คมิสฺสามา’ติ วทิํสู’’ติ จ ‘‘สารถิโน อาหํสู’’ติ จ ‘‘เทฺว จกฺกวตฺติโน’’ติ จ เอวมาทีนิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ กตฺถจิ ‘‘เสฎฺฐิ สารถิ’’อิจฺจาทิ รสฺสตฺตปาโฐ ทิสฺสติ, ตถาปิ โส สภาเวน รสฺสตฺตภาโว ปาโฐ น โหติ, ทีฆสฺส รสฺสตฺตกรณปาโฐติ เวทิตพฺโพฯ ปทมาลา จสฺส วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

มเหสีติ เอตฺถ กถนฺติ? ‘‘มเหสี’’ติ เอตฺถ กิญฺจาปิ มเหสีสทฺโท อีการนฺตวเสน นิทฺทิสิยติ, ตถาปิ อิสิสทฺเทน สมานคติกตฺตา อิสิสทฺทสฺส อคฺคิสทฺเทน สมานปทมาลตฺตา อคฺคิน เยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ นนุ จ โภ เอตฺถ ตสฺสีลตฺโถ ทิสฺสติ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสนสีโลติ มเหสี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ภูมิสายี’’ติ ปทสฺส วิย ทณฺฑีนเยเนว ปทมาลา กาตพฺพาติ? น กาตพฺพา ตสฺสีลตฺถสฺส อสมฺภวโตฯ อิมสฺส หิ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสิ คเวสิ เอสิตฺวา ฐิโตติ มเหสี’’ติ อตสฺสีลตฺโถ เอว ยุชฺชติฯ กตกรณีเยสุ พุทฺธาทีสุ อริเยสุ ปวตฺตนามตฺตาฯ อิสิสทฺเทน จายํ สทฺโท อีสกํ สมาโน เกวลํ สมาสปริโยสาเน ทีฆวเสน อุจฺจาริยติ, รสฺสวเสน ปน ‘‘มหา อิสิ มเหสี’’ติ สนฺธิวิคฺคโห ฯ ยสฺมา รสฺสตฺตํ คเหตฺวา ตสฺส ปทมาลากรณํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคายิํสุ มเหสโย’’ติ อิกา รนฺตรูปํ ทิสฺสติฯ น หิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กตฺถจิปิ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนรูปํ วิย ‘‘มเหสิโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ทิสฺสติฯ ตสฺมา อีการนฺตวเสน อุจฺจาริตสฺสปิ สโต รสฺสวเสน อุจฺจาริตสฺส วิย ‘‘มเหสิ, มเหสี, มเหสโยฯ มเหสึ, มเหสี, มเหสโยฯ มเหสินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพาฯ อปิจ มเหสีสทฺโท ยตฺถ ราชคฺคุพฺพริวาจโก, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺโค โหติ, ตพฺพเสน ปน ‘‘มเหสี, มเหสี, มเหสิโยฯ มเหสึ, มเหสี, มเหสิโยฯ มเหสิยา’’ติ จ วกฺขมานอิตฺถีนเยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ หตฺถีสทฺเท กถนฺติ? หตฺถีสทฺทสฺส ปน หตฺโถ อสฺส อตฺถีติ เอวํ อีกา รนฺตวเสน คหเณ ‘‘หตฺถิโน’’ติ รูปํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘วเน หตฺถิโน’’ติ ปโยโค ทิสฺสติฯ ตสฺเสว ตสฺมึเยวตฺเถ รสฺสํ กตฺวา คหเณ ‘‘หตฺถโย’’ติ รูปํ ภวติฯ ตถา หิ –

‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;

สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตาฯ

เอวเมว มนุสฺเสสุ, ทหโร เจปิ ปญฺญวา;

โสปิ ตตฺถ มหา โหติ, เนว พาโล สรีรวา’’ติ

อิมสฺมึ เกฬิสีลชาตเก ‘‘หตฺถโย’’ติ อาหจฺจปทํ ทิสฺสติฯ เอวมสฺส ทณฺฑีนเยน จ อคฺคินเยน จ ทฺวิธา ปทมาลา, เวทิตพฺพาฯ อิมินา นเยน อวุตฺเตสุปิ ฐาเนสุ ปาฬินยานุรูเปน โปราณฎฺฐกถานุรูเปน จ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

เอตฺตาวตา ภูธาตุมยานํ ปุลฺลิงฺคานํ นามิกปทมาลา สทฺธึ ลิงฺคนฺตเรหิ สทฺทนฺตเรหิ อตฺถนฺตเรหิ จ นานปฺปการโต ทสฺสิตาฯ

อิมํ สทฺทนีตึ สุนีตึ วิจิตฺตํ,

สปญฺเญหิ สมฺมา ปรีปาลนียํ;

สทา สุฎฺฐุ จินฺเตติ วาเจติ โย โส,

นโร ญาณวิตฺถินฺนตํ ยาติ เสฎฺฐํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย นิคฺคหีตนฺตาทิปุลฺลิงฺคานํ

ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค 

สตฺตโม ปริจฺเฉโทฯ

สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคํ สมตฺตํฯ

๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ อิตฺถิลิงฺเคสุ อาการนฺตสฺส ภูธาตุมยสฺส ปกติรูปภูตสฺส ภาวิกาสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ วตฺตพฺพายมฺปิ ปสิทฺธสฺส ตาว กญฺญาสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

กญฺญา, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญํ, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญายํ, กญฺญาสุฯ โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโยฯ อยมมฺหากํ รุจิฯ

เอตฺถ ‘‘กญฺญา’’ติ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตํ, นิรุตฺติปิฎเก พหุวจนวเสน วุตฺโต นโย นตฺถิฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘สทฺธา ติฎฺฐติ, สทฺธาโย ติฎฺฐนฺติฯ สทฺธํ ปสฺสติ, สทฺธาโย ปสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘สทฺธา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ นาคตํ, ตถาปิ ‘‘พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกญฺญา สมาคตาฯ อเหตุ อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต พาหากญฺญา สญฺญาสทฺทาทีนํ พหุวจนตา คเหตพฺพาฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา’’ติ เทฺว เอกวจนานิ วตฺวา ‘‘โภติโย กญฺญาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘โภติ สทฺธา’’ติ เอกวจนํ วตฺวา ‘‘โภติโย สทฺธาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ มยํ ปเนตฺถ ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํฯ ผุสฺสตี วรวณฺณาเภฯ เอหิ โคเธ นิวตฺตสฺสู’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโย’’ติ เอวํปการานิเยว อาลปเนกวจนพหุวจนานิ อิจฺฉามฯ เอตฺถ ‘‘โภติ กญฺเญ’’ติ อยํ นโย อมฺมาทีสุ มาตาทีสุ จ น ลพฺภติฯ

ภาวิกา, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกํ, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกายํ, ภาวิกาสุฯ โภติ ภาวิเก, โภติโย ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ

เอวํ เหฎฺฐุทฺทิฎฺฐานํ สพฺเพสํ ภูธาตุมยานํ ‘‘ภาวนา วิภาวนา’’อิจฺเจวมาทีนํอาการนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจาการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ อาการนฺตปทานิ นาม สทฺธาทีนิฯ

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา’ภิชฺฌา;

อิจฺฉา ปุจฺฉา ชายา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา สงฺขาฯ

ชงฺฆา พาหา คีวา ชิวฺหา, วาจา ฉายา คงฺคา นาวา;

นิทฺทา กนฺตา สาลา มาลา, เวลา วีณา ภิกฺขา ลาขาฯ

คาถา เสนา เลขา’เปกฺขา, อาสา ปูชา เอสา กงฺขา;

อญฺญา มุทฺทา ขิฑฺฑา ภสฺสา, ภาสา กีฬา สตฺตา เจตาฯ

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณา ปชา;

เทวตา วฎฺฎกา โคธา, พลากา วสุธา สภาฯ

อุกฺกา เสผาลิกา สิกฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;

การณา วิสิขา สาขา, วจา วญฺฌา ชฎา ฆฎาฯ

ปีฬา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นินฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปาฯ

ปภา สีมา ขมา เอชา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ฬา เมขลา กลาฯ

วฬวา สุณิสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา ปริสา นิสา;

มาติกิจฺจาทโย เจว, ภาวิกาปทสาทิสาฯ

อมฺมนฺนมฺพา จ ตาตา จ, กิญฺจิเทว สมา สิยุํ;

มาตา ธีตา ปนตฺตาที, ปุถเคว อิโต สิยุํฯ

ปริสาสทฺทสฺส ปน สตฺตมีฐาเน ‘‘ปริสาย, ปริสายํ, ปริสติ, ปริสาสู’’ติ โยเชตพฺพํ ‘‘เอกมิทํ โภ โคตม สมยํ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริสติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโตฯ อมฺมาทีนํ ปน ‘‘อมฺมา, อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา กญฺญานเยน วตฺวา อวสาเน ‘‘โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

มาตา, มาตา, มาตโรฯ มาตรํ, มาตโรฯ มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิฯ มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํฯ มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิฯ มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํฯ มาตริ, มาตุยา, มตฺยา, มาตุยํ, มตฺยํ, มาตูสุฯ โภติ มาตา, โภติโย มาตา, มาตโรฯ

เอตฺถ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคานํ สการนฺตานิ รูปานิ เอหิ เอภิ เอสุการนฺตาทีนิ จ เอนนฺ ตาทีนิ จ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ วุตฺตานิปิ ‘‘มาตุสฺส มาตเรหี’’ติอาทีนิ น วุตฺตานิ, เอส นโย อิตเรสุปิฯ ‘‘ยํกิญฺจิตฺถิกตํ ปุญฺญํ, มยฺหญฺจ มาตุยา จ เตฯ อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนฎฺฐาเน ‘‘มาตุยา, มตฺยา’’ติ จ วุตฺตํ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน สมานคติกตฺตา เตสํ วจนานํฯ ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตเก ‘‘มตฺยา’’ติ ปทํ ปญฺจมีตติเยกวจนวเสน อาคตํ, ยถา ปน ‘‘ขตฺติยา’’ติ ปทํ มชฺฌสรโลปวเสน ‘‘ขตฺยา’’ติ ภวติ, ตถา ‘‘มาตุยา มาตุย’’นฺติ จ ปทํ ‘‘มตฺยา, มตฺย’’นฺติ ภวติ, อยํ นโย ธีตุสทฺทาทีสุ น ลพฺภติฯ

ธีตา, ธีตา, ธีตโรฯ ธีตํ, ธีตรํ, ธีตโรฯ ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิฯ ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํฯ ธีตรา, ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิฯ ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํฯ ธีตริ, ธีตุยา, ธีตุยํ, ธีตูสุฯ โภติ ธีตุ, โภติ ธีตา, โภติโย ธีตา, ธีตโรฯ เอตฺถ ปนฯ

‘‘ชาลึ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ;

จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา’’ติ

ปาฬิยํ ‘‘ธีต’’นฺติ ทสฺสนโต อุปโยควจนฎฺฐาเน ‘‘ธีต’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ สารโต คเหตพฺพํ, ตถา ปาฬิยํ ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ สมาสปทสฺส ทสฺสนโต ตติเยกวจนนฺตปทสทิสํ ‘‘เสฎฺฐิธีตรา’’ติอาทิกํ ปฐเมกวจนนฺตมฺปิ สมาสปทํ คเหตพฺพเมว, นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘มาตา ธีตา’’ติ ปททฺวยํ สทฺธานเย ปกฺขิตฺต, ตมมฺเหหิ ‘‘สทฺธายา’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘มาตายา’’ติอาทีนํ ปาฬิอาทีสุ พฺยาเส อทสฺสนโต วิสุํ คหิตํ สมาเสเยว หิ อีทิสึ สทฺทคตึ ปสฺสาม ‘‘ราชมาตาย ราชธีตาย เสฎฺฐิธีตายา’’ติฯ เอวํ กญฺญาน โยปิ เอกเทเสน ลพฺภติ, ตถา ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ ปาฬิยํ ‘‘นนฺทมาเต’’ติ ทสฺสนโต ‘‘โภติ ราชมาเต, โภติ ราชธีเต’’ติ เอวมาทินโยปิ ลพฺภติ, ตตฺร นนฺทมาเตติ นนฺทสฺส มาตา นนฺทมาตา, โภติ นนฺทมาเต, เอวํ สมาเสเยว อีทิสี สทฺทคติ โหติ, ตสฺมา สมาสปทตฺเต ‘‘มาตุ ธีตุ ทุหิตุ’’อิจฺเจเตสํ ปกติรูปานํ เทฺว โกฎฺฐาสา คเหตพฺพา ปฐมํ ทสฺสิตรูปโกฎฺฐาโส จ กญฺญานโย รูปโกฎฺฐาโส จาติฯ นตฺตาที นิ ปทานิ น เกวลํ ปุลฺลิงฺคานิเยว โหนฺติ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคานิปิฯ ตถา หิ ‘‘วิสาขาย นตฺตา กาลงฺกตา โหติฯ จตสฺโส มูสิกา คาธํ กตฺตา, โน วสิตา’’ติอาทีนิ ปโยคานิ สาสเน ทิสฺสนฺติฯ

นตฺตา, นตฺตา, นตฺตาโรฯ นตฺตํ, นตฺตารํ, นตฺตาโรฯ นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิฯ นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ นตฺตานํ, นตฺตูนํฯ นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิฯ นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ, นตฺตานํ, นตฺตูนํฯ นตฺตริ, นตฺตุยา, นตฺตุยํ, นตฺตูสุฯ โภติ นตฺต, โภติ นตฺตา, โภติโย นตฺตา, นตฺตาโรฯ

เอวํ ‘‘กตฺตา วสิตา ภาสิตา’’ อิจฺจาทีสุปิ สมาสปทตฺเต ปน ‘‘ราชมาตาย นนฺทมาเต’’ติอาทีนิ วิย ‘‘ราชนตฺตาย, ราชนตฺเต’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

สวินิจฺฉโยยํ อาการนฺตุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อาการนฺตุการนฺตตาปกติกํ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูมิปทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโยฯ รตฺตึ, รตฺตี, รตฺติโยฯ รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺติยํ, รตฺตีสุฯ โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺติโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโยฯ ภูมึ, ภูมี, ภูมิโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํฯ เอวํ ‘‘ภูติ สตฺติ ปตฺติ วุตฺติ มุตฺติ กิตฺติ ขนฺติ ติตฺติ สิทฺธิ อิทฺธิ วุทฺธิ สุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ ปีติ นนฺทิ มติ อสนิ วสนิ สติ คติ วุฑฺฒิ ยุวติ องฺคุลิ โพนฺทิ ทิฎฺฐิ ตุฎฺฐิ นาภิ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อปิจ ‘‘รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติฯ ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึฯ น ภูมฺยา จตุรงฺคุโลฯ เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํฯ ภูมฺยา โส ปติตํ ปาสํฯ คีวาย ปฎิมุญฺจติฯ อิมา จ นภฺโย สตราชิจิตฺติตาฯ สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเร’’ติ เอวมาทีนํ ปโยคานํ ทสฺสนโต รตฺติ ภูมิ นาภิสทฺทาทีนํ อยมฺปิ นามิกปทมาลาวิเสโส เวทิตพฺโพฯ กถํ?

รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโยฯ รตฺตึ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโยฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ รตฺยํ, รตฺโต, รตฺตีสุฯ โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโยฯ

เอตฺถ ‘‘รตฺโต’’ติ รูปนยํ วชฺเชตฺวา ‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย, ภูมฺโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํฯ

นาภิ, นาภี, นาภิโย, นภฺโยฯ นาภึ, นาภี, นาภิโย, นภฺโยฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภิยํ, นภฺยํ, นาภีสุฯ โภติ นาภิ, โภติโย นาภี, นาภิโย, นภฺโยฯ

โพธิ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌฯ โพธึ, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธีสุฯ โภติ โพธิ, โภติโย โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌฯ

เอตฺถ ปน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชิน โพธิยํฯ อญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา’’ติ วิจิตฺรปาฬินยทสฺสนโต วิจิตฺรนยา นามิกปทมาลา วุตฺตาฯ สพฺโพปิ จายํ นโย อญฺญตฺถาปิ ยถารหํ โยเชตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคํนิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูรีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถึ, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีนํฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีนํฯ อิตฺถิยา, อิตฺถิยํ, อิตฺถีสุฯ โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถิโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

‘‘ภูรี, ภูรี, ภูริโยฯ ภูรึ, ภูรี, ภูริ โย’’ติ อิตฺถิยา สมํฯ เอวํ ภูตี โภตี วิภาวินี อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อญฺเญสญฺจ อีการนฺตสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺเญ อีการนฺตสทฺทา นาม –

‘‘มาตุลานี จ ภคินี, ภิกฺขุนี สามุคี อชี;

วาปี โปกฺขรณี เทวี, นาคี ยกฺขินี ราชินีฯ

ทาสี จ พฺราหฺมณี มุฎฺฐ-สฺสตินี สีฆยายินี;

สากิยานี’’ติ จาทีนิ, ปโยคานิ ภวนฺติ หิฯ

ตตฺร ‘‘โปกฺขรณี ทาสี, พฺราหฺมณิ’’จฺจาทินํ คติ;

อญฺญถาปิ สิยา คาถา-จุณฺณิเยสุ ยถารหํฯ

‘‘กุสาวตี’’ติอาทีนํ, คาถาสฺเวว วิเสสโต;

รูปานิ อญฺญถา โหนฺติ, เอกวจนโต วเทฯ

‘‘กาสี อวนฺตี’’อิจฺจาที, พหุวจนโต วเท;

‘‘จนฺทวตี’’ติอาทีนิ, ปโยคสฺสานุรูปโตฯ

ตถา หิ ‘‘โปกฺขรญฺโญ สุมาปิตาฯ ตา จ สตฺตสตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺตสตานิ จฯ ทารเก จ อหํ เนสฺสํ , พฺราหฺมณฺยา ปริจารเกฯ นชฺโช สนฺทนฺติฯ นชฺชา เนรญฺชราย ตีเรฯ ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํฯ

พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก;

อสีติยา สหสฺเสหิ, สุปตฺโต ปริวาริโตฯ

ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิญฺญ’’นฺติ

เอวมาทีนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต โปกฺขรณี อิจฺจาทีนํ นามิกปทมาลาโย สวิเสสา โยเชตพฺพาฯ กถํ? ‘โปกฺขรณี, โปกฺขรณี, โปกฺขรณิโย, โปกฺขรญฺโญฯ โปกฺขรณิ’’นฺติอาทินา วตฺวา กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนฎฺฐาเน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรญฺญา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ ภุมฺมวจนฎฺฐาเน ปน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรณิยํ, โปกฺขรญฺญ’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ ตถา ‘‘ทาสี, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโยฯ ทาสึ, ทาสิยํ, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโย’’ติ วตฺวา กรณวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ ภุมฺมวจนฎฺฐาเน ปน ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา, ทาสิยํ, ทาสฺย’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ สพฺพตฺถ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘ยฎฺฐิยา ปฎิโกเฎติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํฯ ผุสิสฺสามิ วิมุตฺติย’’นฺติ ปโยคานํ ทสฺสนโต อํวจนสฺส ยมาเทสวเสน ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํฯ เตสุ จ ‘‘ฆเร ชาตํว ทาสิย’’นฺติ เอตฺถ อํวจนสฺส ยมาเทสโต อญฺโญปิ สทฺทนโย ลพฺภติฯ กถํ? ยถา ทหรี เอว ‘‘ทหริยา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ทาสี เอว ‘‘ทาสิยา’’ติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรึ, กุมารึ จารุทสฺสน’’นฺติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิ นิทสฺสนํ , อุปโยควจนิจฺฉาย ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมสฺมึ ปนาธิปฺปาเย ‘‘ทาสิยา, ทาสิยา, ทาสิยาโยฯ ทาสิยํ, ทาสิยา, ทาสิยาโยฯ ทาสิยายา’’ติ กญฺญานเยเนว นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘กุมาริยา’’ติ สทฺทสฺเสวฯ ตถา หิ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตถา ‘‘ปุปฺผวติยา, ปุปฺผวติยํ, ปุปฺผวติยาย, ปุปฺผวติยายํ, โภติ ปุปฺผวติเย’’ติ กญฺญานยนิสฺสิเตน เอกวจนนเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวติยา นาม อโหสิฯ ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวติยายํฯ อุยฺยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยายา’’ติ ปาฬิ จ อฎฺฐกถาปาโฐ จ นิทสฺสนํฯ อปโร นโย – ‘‘ทาสิยา ทหริยา กุมาริยา’’ติอาทีสุ กการสฺส ยการาเทโสปิ ทฎฺฐพฺโพฯ พฺราหฺมณีสทฺทสฺส ตุ ‘‘พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณิโย, พฺราหฺมณฺโยฯ พฺราหฺมณิ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา กรณวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ นทีสทฺทสฺส ‘‘นที, นที, นทิโย, นชฺโชฯ นทิ’’นฺติอาทินา วตฺวา ‘‘นทิยา, นชฺชา’’ติ จ ‘‘นทิยํ, นชฺช’’นฺติ จ วตฺตพฺพํ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ อิตฺถิลิงฺเคสุ หิ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเฐเยว อุปโยคพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, ตถา อุปโยคพหุวจเน ทิฏฺเฐเยว ปจฺจตฺตพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานมฺปิ อญฺญตรสฺมึ ทิฏฺเฐเยว อญฺญตรํ ทิฎฺฐเมว โหติฯ ตถา หิ ‘‘ทาสา จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จา’’ติ เอตฺถ ‘‘ทาสฺโย’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเฐเยว อปรมฺปิ ‘‘ทาสฺโย’’ติ อุปโยคพหุวจนํ ตํสทิสตฺตา ทิฎฺฐเมว โหติฯ

‘‘สกฺโก จ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;

เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;

อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิย’’นฺติ

เอตฺถ ‘‘อุมฺมาทนฺตฺยา’’ติ กรณวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ สมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานิปิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ ‘‘พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’ติ เอตฺถ ‘‘พฺราหฺมณฺยา’’ติ สามิวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกภุมฺมวจนานิปิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ ‘‘เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคี’’ติ เอตฺถ จ ‘‘ภูมฺยา, ปถพฺยา’’ติ สตฺตมิยา เอกวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนานิปิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ ‘‘พาราณสฺยํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ ‘‘พาราณสฺย’’นฺติ ภุมฺมวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ อญฺญานิปิ ‘‘พฺราหฺมณฺยํ เอกาทสฺยํ ปญฺจมฺย’’นฺติอาทีนิ ภุมฺมวจนานิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ

คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ รูปานิ ปุพฺพาจริยาสภาปิ คาถาภิสงฺขรณวเสนฯ สาสเนปิ ปน เอตาทิสานิ รูปานิ เยภุยฺเยน คาถาสุ สนฺทิสฺสนฺติฯ

กุสาวตีฯ กุสาวตึฯ กุสาวติยา, กุสาวตฺยาฯ กุสาวติยํ, กุสาวตฺยํฯ โภติ กุสาวติฯ

พาราณสีฯ พาราณสึฯ พาราณสิยา, พาราณสฺยาฯ พาราณสิยํ, พาราณสฺยํ, พาราณสฺสํ อิจฺจปิ, โภติ พาราณสิฯ

นฬินีฯ นฬินึฯ นฬินิยา, นฬิญฺญาฯ นฬินิยํ, นฬิญฺญํฯ โภติ นฬินิฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

คาถาวิสยํ ปน ปตฺวา ‘‘กุสาวติมฺหิ, พาราณสิมฺหิ, นฬินิมฺหี’’ติอาทินา สทฺทรูปานิปิโยเชตพฺพานิฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘กุสาวติมฺหิ’’อาทีนิ มฺหิยนฺตานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิ คาถาสุเยว ปญฺญายนฺติ, น จุณฺณิยปทรจนายํฯ อกฺขรสมเย ปน ตาทิสานิ รูปานิ อนิวาริตานิ ‘‘นทิมฺหา จา’’ติอาทิทสฺสนโตฯ ยํ ปน อฎฺฐกถาสุ จุณฺณิยปทรจนายํ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิมฺหี’’ติอาทิกํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทิสฺสติ, ตํ อกฺขรวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ จุณฺณิยปทฎฺฐาเน ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิยํ ปฎิสนฺธิยํ สุคติยํ ทุคฺคติย’’นฺติอาทิทสฺสนโตฯ อยํ ปเนตฺถ นิยโม สุคตสาสเน คาถายํ จุณฺณิยปทฎฺฐาเน จ ‘‘กญฺญา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ติ เอวํ ปญฺจนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ นา ส สฺมา สฺมึ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต สทฺทา สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติฯ มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ อิวณฺณนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ ปรตฺตํ ยาติฯ ตตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘คาถายํ จุณฺณิเย จาปิ, นา สสฺมาที สรูปโต;

นาการนฺตอิวณฺณนฺต-อิตฺถีติ ปรตํ คตาฯ

มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ, อิวณฺณนฺติตฺถิภี สห;

ย’โต ปรตฺตเมตสฺส, ปโยคานิ ภวนฺติ หิฯ

ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

กุสาวภิมฺหิ นคเร, ราชา อาสิ มหีปตี’’ติฯ

เอวํ กุสาวตี อิจฺจาทีนิ อญฺญถา ภวนฺติ, นครนามตฺตา ปเนกวจนานิปิ, น ชนปทนามานิ วิย พหุวจนานิฯ ‘‘กาสี, กาสิโยฯ กาสีหิ, กาสีภิฯ กาสีนํฯ กาสีสุฯ โภติโย กาสิโยฯ เอวํ อวนฺตี อวนฺติโย’’ติอาทินาปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อญฺญานิปิ ปทานิ คเหตพฺพานิฯ เอวํ กาสีอิจฺจาทีนิ ชนปทนามตฺตา รูฬฺหีวเสน พหุวจนาเนว ภวนฺติ อตฺถสฺส เอกตฺเตปิฯ

จนฺทวตี, จนฺทวตึ, จนฺทวติยา, จนฺทวติยํ, โภติ จนฺทวติ, เอวํ เอกวจนวเสน วา, จนฺทวติโย, จนฺทวติโย, จนฺทวตีหิ, จนฺทวตีภิ, จนฺทวตีนํ, จนฺทวตีสุ, โภติโย จนฺทวติโย, เอวํ พหุวจนวเสน วา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา, อญฺญานิปิ ปทานิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘จนฺทวตี’’อิจฺจาทีนิ หิ เอกิสฺสา พหูนญฺจิตฺถีนํ ปณฺณตฺติภาวโต ปโยคานุรูเปน เอกวจนวเสน วา พหุวจนวเสน วา โยเชตพฺพานิ ภวนฺติฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิฯ

สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อญฺเญน อุการนฺติตฺถิลิงฺเคน นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสาม –

ยาคุ, ยาคู, ยาคุโยฯ ยาคุํ, ยาคู, ยาคุโยฯ ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิฯ ยาคุยา, ยาคูนํฯ ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิฯ ยาคุยา, ยาคูนํฯ ยาคุยา, ยาคุยํ, ยาคูสุฯ โภติ ยาคุ, โภติโย ยาคู, ยาคุโยฯ

เอวํ ‘‘ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รชฺชุ’’อิจฺจาทีนิฯ ตตฺร ธาตุสทฺโท รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฎฺฐิอฎฺฐิมิญฺชสุกฺกสงฺขาตธาตุวาจโก ปุลฺลิงฺโค, สภาววาจโก ปน สุคตาทีนํ สารีริกวาจโก โลกธาตุวาจโก จ จกฺขาทิวาจโก จ อิตฺถิลิงฺโค, ภู หู กรปจาทิสทฺทวาจโก อิตฺถิลิงฺโคเจว ปุลฺลิงฺโค จฯ อตฺร ปนิตฺถิลิงฺโค อธิปฺเปโตฯ

สวินิจฺฉโยยํอุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

ชมฺพู, ชมฺพู, ชมฺพุโยฯ ชมฺพุํ, ชมฺพู, ชมฺพุโยฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูนํฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิฯ ชมฺพุยา , ชมฺพูนํฯ ชมฺพุยา, ชมฺพุยํ, ชมฺพูสุฯ โภติ ชมฺพุ, โภติโย ชมฺพู, ชมฺพุโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ ชมฺพูสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ ‘‘อมฺพา สาลา จ ชมฺพุโย’’ติอาทินา ปสิทฺธํฯ ‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา’’ติ เอตฺถ ปน รุกฺขสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ชมฺพุกา’’ติ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส กโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ชมฺพูติ กเถตพฺพาติ ชมฺพุกาฯ เก เร เค สทฺเทติ ธาตุฯ อถ วา อิตฺถิลิงฺควเสน ชมฺพู เอว ชมฺพุกา, ชมฺพุกา จ ตา รุกฺขา จาติ ชมฺพุการุกฺขา, ยถา ลงฺกาทีโป, ปุลฺลิงฺคปกฺเข วา สมาสวเสน ‘‘ชมฺพุกรุกฺขา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาวิสยตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ทีฆํ กตฺวา ‘‘ชมฺพุการุกฺขา’’ติ วุตฺตํ ‘‘สรณาคมเน กญฺจี’’ติ เอตฺถ วิยฯ

ภู, ภู, ภุโยฯ ภุํ, ภู, ภุโยฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภุยํ, ภูสุฯ โภติ ภุ, โภติโย ภู, ภุโยฯ

เอวํ ‘‘อภู, อภู, อภุโยฯ อภุํ, อภู, อภุโยฯ อภุยา’’ติอาทินา โยเชตพฺพาฯ อตฺร ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ นิทสฺสนปทํฯ

‘‘วธู จ สรภู เจว, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสูรู’’, อิจฺจาที ชมฺพุยา สมาฯ

อิทํ ปน สุขุมํ ฐานํ สุฎฺฐุ มนสิ กาตพฺพํฯ ‘‘วทญฺญู, วทญฺญู, วทญฺญุโยฯ วทญฺญุํ, วทญฺญู, วทญฺญุโยฯ วทญฺญุยา’’ติ ชมฺพูสมํ โยเชตพฺพํฯ เอวํ ‘‘มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู กตญฺญู’’อิจฺจาทีสุปิฯ

นนุ จ โภ –

‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;

วทญฺญู สีลสมฺปโนฺน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติ

‘‘เอวมาทิปฺปโยคทสฺสนโต วทญฺญูสทฺทาทีนํ ปุลฺลิงฺคภาโว ปสิทฺโธ, เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ อิตฺถิลิงฺคนโย ทสฺสิโตติ? วทญฺญูอิจฺจาทีนํ เอกนฺตปุลฺลิงฺคภาวาภาวโต ทฺวิลิงฺคานิ เตสํ วาจฺจลิงฺคตฺตาฯ ตถา หิ –

‘‘สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉรา;

สงฺเฆ ทานานิ ทสฺสามิ, อปฺปมตฺตา ปุนปฺปุน’’นฺติ จ,

‘‘โกธนา อกตญฺญู จา’’ติ จ อิตฺถิลิงฺคปโยคิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เอวํ นีติ อมฺเหหิ ฐปิตาฯ

สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

โอการนฺตปทํ ภูธาตุมยํ อิตฺถิลิงฺคมปฺปสิทฺธํ, อญฺญํ ปโนการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํฯ

โอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, โคสทฺโทติ วิภาวเย;

โคสทฺทสฺเสว ปุลฺลิงฺเค, รูปมสฺสาหุ เกจน;

ตถา หิ เกจิ ‘‘โค, คาโว, คโวฯ คาวุ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตานิ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเต มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณานํ วณฺณวิเสสาภาโว วิย รูปวิเสสาภาวโต โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปฎิปาทนํ อนิชฺฌานกฺขมํฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา มาตุคามสทฺทสฺส ‘‘มาตุคาโม, มาตุคามาฯ มาตุคาม’’นฺติอาทินา นเยน เทฺว ปทมาลา กตฺวา เอกา ปุลฺลิงฺคสฺส ปทมาลา, เอกา อิตฺถิลิงฺคปทมาลาติ วุตฺตวจนํ วิย อิทํ วจนํ อมฺเห ปฎิภาติ, ตสฺมา อนิชฺฌานกฺขมํฯ

อปิจ อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปสุ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปหิ สเมสุ สนฺเตสุ กถํ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโว สิยา? รูปมาลาวิเสสาภาวโตฯ ยถา หิ รตฺติ อคฺคิ อฎฺฐิสทฺทานํ อิการนฺตภาเวน สมตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคปุมนปุํสกลิงฺคลกฺขณภูโต รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติฯ ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, น ตถา เตหาจริเยหิ อภิมตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติฯ ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ภวติ, ยถา ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํ, ยถา จ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ปุนฺนปุํสกลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, ตถา ทฺวินฺนํ โคสทฺ ทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํฯ อวิเสสตฺเต สติ กถํ เตสํ ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานํ สิยา, กถญฺจ วิสทาวิสทาการโวหารตา สิยาฯ อิทํ ฐานํ อตีว สณฺหสุขุมํ ปรมคมฺภีรํ มหาคหนํ น สกฺกา สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาภูตาย สพฺพญฺญุชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา นยํ สมฺมา อชานนฺเตน อกตญาณสมฺภาเรน เกนจิ อชฺโฌคาเหตุํ วา วิชเฎตุํ วา, อมฺหากํ ปน มเต ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสโส เจว ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานญฺจ ทิสฺสติ, วิสทาวิสทาการโวหารตา จ ทิสฺสติ, นปุํสกลิงฺคสฺส ตทุภยมุตฺตาการโวหารตา จ ทิสฺสตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน อิมํ นีตึ ฐเปสฺสามฯ เอวญฺหิ สติ ปริยตฺติสาสเน ปฎิปนฺนกา นิกฺกงฺขภาเวน น กิลมิสฺสนฺติฯ เอตฺถ ตาว อตฺถคฺคหเณ วิญฺญูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ติสฺโส นามิกปทมาลาโย กเถสฺสาม – เสยฺยถิทํ?

คาวี, คาวี, คาวิโยฯ คาวึ, คาวี, คาวิโยฯ คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิฯ คาวิยา, คาวีนํฯ คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิฯ คาวิยา , คาวีนํฯ คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสุฯ โภติ คาวิ, โภติโย คาวี, คาวิโยฯ

อยํ โคสทฺทโต วิหิตสฺส อีปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนสฺส อิตฺถิวาจกสฺส อีการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส คาวีสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

โค, คาโว, คโวฯ คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโวฯ คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาเว, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ โภ โค, ภวนฺโต คาโว, คโวฯ

อยํ ปุมวาจกสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโวฯ คาวํ, ควํ, คาวึ, คาโว, คาวี คโวฯ โคหิ, โคภิฯ ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ โคหิ, โคภิฯ ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ โคสุฯ โภติ โค, โภติโย คาโว, คาวี, คโวฯ อยํ ปุมิตฺถิวาจกสฺส โอการนฺตสฺสิตฺถิปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทนามิกปทมาลาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘คาวุ’’นฺติ ปทํ เอกนฺตปุมวาจกตฺตา น วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, เอกนฺตปุมวาจกตฺตญฺจสฺส อาหจฺจปาฬิยา ญายติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว วสฺสูปคตํ ภิกฺขุํ อิตฺถี นิมนฺเตสิ ‘เอหิ ภนฺเต, หิรญฺญํ วา เต เทมิ, สุวณฺณํ วา เต เทมิ, เขตฺตํ วา เต เทมิ, วตฺถุํ วา เต เทมิ, คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมิฯ ทาสํ วา เต เทมิ, ทาสึ วา เต เทมิ, ธีตรํ วา เต เทมิ ภริยตฺถาย, อหํ วา เต ภริยา โหมิ, อญฺญํ วา เต ภริยํ อาเนมี’ติ’’ เอวํ อาหจฺจปาฬิยา ญายติฯ

เอตฺถ หิ ‘‘คาวุ’’นฺติ วจเนน ปุมา วุตฺโต, ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถี, ยํ ปน อิมิสฺสํ โอกา รนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลายํ ‘‘คาวี’’ติ ปทํ จตุกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘กญฺญา’’ติ ปทํ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตาวิญฺญาปเน สมตฺถํ โหติฯ น หิ อิตเรสุ ลิงฺเคสุ สมานสุติกภาเวน จตุกฺขตฺตุํ อาคตปทํ เอกมฺปิ อตฺถิ, ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ จ อิเมสํ สทฺทานํ กตฺถจิ ฐาเน อิตฺถิปุเมสุ สามญฺญวเสน ปวตฺตึ อุปริ กถยิสฺสามฯ ยา ปนมฺเหหิ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโวฯ คาวํ, ควํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา กตา, ตตฺถ โคสทฺทโต สิโยนํ อีการาเทโส อํวจนสฺส จ อึการาเทโส ภวติ, เตน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘คาวี คาวี คาวิ’’นฺติ รูปานิ ทสฺสิตานิฯ ตถา หิ มุขมตฺตทีปนิยํ สทฺทสตฺถวิทุนา วชิรพุทฺธาจริเยน นิรุตฺตินเย โกสลฺลวเสน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส วุตฺโตฯ ยถา ปน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส ภวติ, ตถา สิสฺสีการาเทโส อํวจนสฺส จ อึการาเทโส ภวติฯ อตฺริมา นยคฺคาหปริทีปนิโย คาถา –

อีปจฺจยา สิทฺเธสฺวปิ, ‘‘คาวี คาวี’’ติอาทิสุ;

ปฐเมกวจนาทิ-อนฺเตสุ ชินสาสเนฯ

วทตา โยนมีการํ, โคสทฺทสฺสิตฺถิยํ ปน;

อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิฯ

กิญฺจ ภิยฺโย อฎฺฐกถาสุ จ –

‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ-วจเนน ปนิตฺถิยํ;

อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิฯ

ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ อฎฺฐกถาสุ ‘‘เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฎฺฐิยํ ปหริตฺวา ปลิฆถมฺภมตฺถเก นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก เทฺว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตา วิหิตาฯ ‘‘คาโว’’ติ หิ อิมินา สามญฺญโต อิตฺถิปุมภูตา โคณา คหิตา, ตถา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ โคโณฯ เอวํ ‘‘คาโว’’ติ จ ‘‘คาวิ’’นฺติ จ อิเม สทฺทา สทฺทสตฺถวิทูหิ อฎฺฐกถาจริเยหิ นิรุตฺตินยกุสลตาย สมานลิงฺควเสน เอกสฺมึเยว ปกรเณ เอกสฺมึเยว วากฺเย ปิณฺฑีกตาฯ ยทิ หิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ‘‘คาวี คาวิ’’มิจฺเจตานิ รูปานิ น ลพฺเภยฺยุํ, อฎฺฐกถายํ ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาว’’นฺติจฺเจว วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘คาวิ’’นฺติ ปน น วตฺตพฺพํฯ ยถา จ ปน อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมวเสน สพฺเพสํ คุนฺนํ สงฺคาหกวจนํ วตฺวา เตเยว คาโว สนฺธาย ปุน ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ สทฺทรจนํ กุพฺพิํสุ, ตสฺมา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวจนเมวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อสพฺพสงฺคาหกวจนํ อิทํ คาวีสทฺเทน อิตฺถิยาเยว คเหตพฺพตฺตาติ เจ? น, ปกรณวเสน อตฺถนฺตรสฺส วิทิตตฺตาฯ น หิ สพฺพวเชสุ ‘‘อิตฺถิโยเยว วสนฺติ, น ปุมาโน’’ติ จ, ‘‘ปุมาโนเยว วสนฺติ, น อิตฺถิโย’’ติ จ สกฺกา วตฺตุํฯ อปิจ ‘‘คาวิมฺปิ ทิสฺวา ปลายนฺติ ‘ภิกฺขู’ติ มญฺญมานา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ, เอตฺถาปิ ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ สพฺโพ โค คหิโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิตรถา ‘‘อิตฺถิภูโตเยว โค ภิกฺขูติ มญฺญิตพฺโพ’’ติ อาปชฺชติฯ อิติ ปาฬินเยน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานมฺหา อิตฺถิปุมวาจกสฺมา โคสทฺทโต อํวจนสฺส อึการาเทโส โหตีติ วิญฺญายติฯ

วชิรพุทฺธาจริเยนปิ โคสทฺทโต อีปจฺจเย กาตพฺเพปิ อกตฺวา โยนมีการาเทโส กโตฯ ตสฺสาธิปฺปาโย เอวํ สิยา โคสทฺทโต อีปจฺจเย กเต สติ อีปจฺจยวเสน ‘‘คาวี’’ติ นิปฺผนฺนสทฺโท ยตฺถ กตฺถจิ วิสเย ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฎี’’อิจฺจาทโย วิย อิตฺถิวาจโกเยว สิยา, น กตฺถจิปิ อิตฺถิปุมวาจโก, ตสฺมา สาสนานุกูลปฺปโยควเสน โยนมีการาเทโส กาตพฺโพติฯ อิติ วชิรพุทฺธาจริยมเต โคสทฺทโต โยนํ อีการาเทโส โหตีติ ญายติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยสฺมา อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘คาโว ปิฎฺฐิยํ ปหริตฺวา’’ติอาทินา นเยน รจิตาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก เทฺว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ วจนปริโยสานาย สทฺทรจนายํ ‘‘เอโก คาวี, เทฺว คาวี’’ติ อตฺถโยชนานโย วตฺตพฺโพ โหติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ อุปโยควจนญฺจ ทิสฺสติฯ อิติ อฎฺฐกถาจริยานํ มเต โคสทฺทโต สิโยนมีการาเทโส อํวจนสฺส อึการาเทโส โหตีติ ญายติฯ ตสฺมาเยวมฺเหหิ ยา สา โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว, คาวํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา ฐปิตา, สา ปาฬินยานุกูลา อฎฺฐกถานยานุกูลา กจฺจายนาจริยมตํ คเหตฺวา ปทนิปฺผตฺติชนกสฺส ครุโน จ มตานุกูลา, ‘‘คาวี’’ติ ปทสฺส จตุกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา ปน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตฺตญฺจ สาเธติฯ อิจฺเจสา ปาฬินยาทีสุ ญาเณน สมฺมา อุปปริกฺขิยมาเนสุ อตีว ยุชฺชติ, นตฺเถตฺถ อปฺปมตฺตโกปิ โทโสฯ เอตฺถ ปน ปจฺจตฺโตปโยคาลปนานํ พหุวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวิโย’’ติ ปทญฺจ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามีนเมกวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวิยา’’ติ ปทญฺจ กรณนิสฺสกฺกานํ พหุวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวีหิ คาวีภี’’ติ ปทานิ จ สมฺปทานสามีนํ พหุวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวีน’’นฺติ ปทญฺจ ภุมฺมวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสู’’ติ ปทานิ จาติ อิมานิ วิตฺถารโต โสฬส ปทานิ เอกนฺเตน อีปจฺจยวเสน สิทฺธตฺตา เอกนฺติตฺถิวาจกตฺตา จ น วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อยํ ปเนตฺถ นิจฺฉโย วุจฺจเต โสตูนํ นิกฺกงฺขภาวาย – อิตฺถิลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสน วา อีการึการาเทสวเสน วา สิชฺฌนฺติฯ เอเตสุ ปจฺฉิมนโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อญฺญตฺถฯ ตถา ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสนปิ สิทฺธตฺตา เยภุยฺเยน อิตฺถิวาจกานิ ภวนฺติ อีกา รึการาเทสวเสนปิ สิทฺธตฺตาฯ กตฺถจิ เอกกฺขเณเยว สพฺพสงฺคาหกวเสน อิตฺถิปุมวาจกานิ ภวนฺติฯ เอเตสุปิ ปจฺฉิโมเยว นโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อญฺญตฺถฯ ‘‘คาวิโยฯ คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิฯ คาวีนํฯ คาวิยํ, คาวีสู’’ติ เอตานิ ปน อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธตฺตา สพฺพถาปิ อิตฺถีนํเยว วาจกานิ ภวนฺติฯ อิตฺถิภูเตสฺเวว โคทพฺเพสุ โลกสงฺเกตวเสน วิเสสโต ปวตฺตตฺตา เอกนฺตโต อิตฺถิทพฺเพสุ ปวตฺตานิ ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฎี’’อิจฺจาทีนิ ปทานิ วิยฯ กิญฺจาปิ ปน ‘‘นที มหี’’อิจฺจาทีนิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธานิ, ตถาปิ ตานิ อวิญฺญาณกตฺตา ตทตฺถานํ อิตฺถิทพฺเพสุ วตฺตนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ อิตฺถิปุมนปุํสกภาวรหิตา หิ ตทตฺถาฯ ยสฺมา ปน อิตฺถิลิงฺเค โคสทฺเท เอนโยโค เอสุกาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเวน คเวน คาเวสุ คเวสู’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ ยสฺมา จ อิตฺถิลิงฺเคน โคสทฺเทน สทฺธึ สสฺมาสฺมึวจนานิ สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คาวสฺส ควสฺส คาวสฺมา ควสฺมา คาวสฺมึ ควสฺมิ’’นฺติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ ยสฺมา จ ตตฺถ สฺมาวจนสฺส อาเทสภูโต อากาโร จ มฺหากาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาวา ควา คาวมฺหา ควมฺหา’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ ยสฺมา จ สฺมึวจนสฺส อาเทสภูโต เอกาโร จ มฺหิกา โร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเว คเว คาวมฺหิ ควมฺหี’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ อปิจ ‘‘ยาย ตายา’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยเชตุํ อยุตฺตตฺตาปิ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน น วุตฺตานิฯ ตถา หิ ‘‘ยาย ตาย’’อิจฺจาทีหิ สทฺธึ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ น โยเชตพฺพานิ เอกนฺตปุลฺลิงฺครูปตฺตาฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ – ยา ตุมฺเหหิ โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา นเยน ปทมาลา ฐปิตา, สา ‘‘มาตุคาโม อิตฺถี มาตุคามา อิตฺถิโย’’ติ วุตฺตสทิสา จ โหตีติ? ตนฺนฯ มาตุคามอิตฺถีสทฺทา หิ นานาลิงฺคา ปุมิตฺถิลิงฺคภาเวน, นานาธาตุกา จ คมุ อิสุธาตุวเสน, อิมสฺมึ ปน ฐาเน โค คาวีสทฺทา เอกลิงฺคา อิตฺถิ ลิงฺคภาเวน, เอกธาตุกา จ คมุธาตุวเสนาติฯ ยชฺเชวํ โคณสทฺทสฺส โคสทฺทสฺสาเทสวเสน กจฺจายเนน วุตฺตตฺตา ตทาเทสตฺตํ เอกธาตุกตฺตญฺจาคมฺม เตนาปิ สทฺธึ มิสฺเสตฺวา ปทมาลา วตฺตพฺพาติ? น, โคณสทฺทสฺส อจฺจนฺตปุลฺลิงฺคตฺตา อการนฺตตาปกติกตฺตา จฯ ตถา หิ โส วิสุํ ปุลฺลิงฺคฎฺฐาเน อุทฺทิฏฺโฐฯ อยํ ปน ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทิกา ปทมาลา โอการีการนฺตปทานิ มิสฺเสตฺวา กตาติ น สลฺลกฺเขตพฺพา, อถ โข วิกปฺเปน โคสทฺทโต ปเรสํ สิ โย อํวจนานํ อีการึการาเทสวเสน วุตฺตปทวนฺตตฺตา โอการนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลา อิจฺเจว สารโต ปจฺเจตพฺพาฯ

อิทานิ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ โลกิกปฺปโยคานิ จ กถยาม – ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว วสฺสานํ ปจฺฉิเม มาเส สรทสมเย กิฎฺฐสมฺพาเธ โคปาลโก คาโว รกฺเขยฺย, ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฎยฺยฯ

อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา;

เอตมตฺถํ วสํ ญตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เตฯ

สพฺพา คาโว สมาหรติฯ คมิสฺสนฺติ ภนฺเต คาโว วจฺฉคิทฺธินิโย’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิฯ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต’’ติอาทีนิ ปน โลกิกปฺปโยคานิฯ อิติ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโวปิ ปุลฺลิงฺคภาโว วิย สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ

ตตฺร ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทีนิ กิญฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคภาเวน วุตฺตานิ, ตถาปิ ยถาปโยคํ ‘‘ปชา เทวตา’’ติปทานิ วิย อิตฺถิปุริสวาจกาเนว ภวนฺติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘สา โค’’ติ วา ‘‘ตา คาโว’’ติ วา วุตฺเต อิตฺถิปุมภูตา สพฺเพปิ โคณา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ น หิ อีทิเส ฐาเน เอกนฺตโต ลิงฺคํ ปธานํ, อตฺโถเยว ปธาโนฯ ‘‘วเชคาโว ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ ‘‘คาโว’’ติ อยํ สทฺโท ปุเมปิ วตฺตติ, ตถาปิ ทุหนกฺริยาย ปุเม อสมฺภวโต อตฺถวเสน อิตฺถิโย ญายนฺเตฯ ‘‘คาวี ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต ปน ลิงฺควเสน อตฺถวเสน จ วจนโต โก สํสยมาปชฺชิสฺสติ วิญฺญูฯ ‘‘ตา คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต อิตฺถิลิงฺควเสน วจนโต กทาจิ กสฺสจิ สํสโย สิยา ‘‘นนุ อิตฺถิโย’’ติ, ปุลฺลิงฺควเสน ปน ‘‘เต คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต สํสโย นตฺถิ, อิตฺถิโย จ ปุมาโน จ ญายนฺเต ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน กตฺถจิ อิตฺถิปุมสฺส คหิตตฺตาฯ ‘‘อเถตฺถ สีหา พฺยคฺฆา จา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘คาวี จรตี’’ติ จ ‘‘คาวึ ปสฺสตี’’ติ จ วุตฺเต อิตฺถี วิญฺญายเต คาวีสทฺเทน อิตฺถิยา คเหตพฺพตฺตา ฯ โลกิกปฺปโยเคสุ หิ สาสนิกปฺปโยเคสุ จ คาวีสทฺเทน อิตฺถี คยฺหติฯ เอกจฺจํ ปน สาสนิกปฺปโยคํ สนฺธาย ‘‘คาวี’’ติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ จ ‘‘อิตฺถิปุริสสาธารณวจนมโวจุมฺหฯ ตถา หิ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺสา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ อฎฺฐกถาสุ จ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมสาธารณํ สทฺทรจนํ กตฺวา ปุน ตเทว อิตฺถิปุมํ สนฺธาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ รจิตา สทฺทรจนา ทิสฺสติฯ

เอตฺถ หิ โคชาติยํ ฐิตา อิตฺถีปิ ปุมาปิ ‘‘คาวี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ วิเสสโต ปน ‘‘คาวี’’ติ อิทํ อิตฺถิยา อธิวจนํฯ ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิปฺปเทสาทีสุ ‘‘อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี’’ติ, ‘‘คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมี’’ติ จ ‘‘ติณสีโห กโปตวณฺณคาวีสทิโส’’ติ จ ปโยคทสฺสนโต อิตฺถี กถิยตีติ วตฺตพฺพํฯ โคสทฺเทน ปน ‘‘โคทุหนํฯ คทฺทุหนํฯ โคขีรํ โคธโน โครูปานิ จา’’ติ ทสฺสนโต อิตฺถีปิ ปุมาปิ กถิยตีติ วตฺตพฺพํฯ

อิทานิ โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ปาฬินยาทินิสฺสิโต อตฺถยุตฺตินโย วุจฺจเต วิญฺญูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ –

สา โค คจฺฉติ, สา คาวี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว คจฺฉนฺติฯ ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว ปสฺสติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ กตํฯ ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ เทติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ อเปติฯ ตาสํ ควํ , คุนฺนํ, โคนํ สิงฺคานิฯ ตาสุ โคสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภติ โค ตฺวํ ติฎฺฐ, โภติโย คาโว คาวี, ควา ตุมฺเห ติฎฺฐถฯ

อปโรปิ วุจฺจเต –

สา โค นทิํ ตรนฺตี คจฺฉติ, สา คาวี นทิํ ตรนฺตี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทิํ ตรนฺตีโย คจฺฉนฺติฯ ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ นทิํ ตรนฺตึ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทิํ ตรนฺติโย ปสฺสติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ นทิํ ตรนฺตีหิ กตํฯ ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทิํ ตรนฺตีนํ เทติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ นทิํ ตรนฺตีหิ อเปติฯ ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทิํ ตรนฺตีนํ สนฺตกํฯ ตาสุ โคสุ นทิํ ตรนฺตีสุ ปติฎฺฐิตนฺติฯ

ตตฺร ยา สา ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺสิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลา ฐปิตา, สา ‘‘โค, คาโว คโว’’ติอาทินา วุตฺตสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลาโต สวิเสสา ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฎฺฐาเน จตุนฺนํ กญฺญาสทฺทานํ วิย คาวีสทฺทานํ วุตฺตตฺตาฯ ยสฺมา ปนายํ วิเสโส, ตสฺมา อิมสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อญฺเญสมิตฺถิลิงฺคานํ วิย อวิสทาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพา, น ปุลฺลิงฺคานํ วิย วิสทาการโวหารตา, นาปิ นปุํสกลิงฺคานํ วิย อุภยมุตฺตาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพาฯ เอตฺถ นิจฺฉยกรณี คาถา วุจฺจติ –

ทุวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ, ยถา ทิสฺสติ นานตา;

โคสทฺทานํ ตถา ทฺวินฺนํ, อิจฺฉิตพฺพาว นานตาฯ

ตถา หิ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา?

ธาตุ , ธาตู, ธาตโวฯ ธาตุํ, ธาตู, ธาตโวฯ ธาตุนา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุสฺส, ธาตูนํฯ ธาตุสฺมา, ธาตุมฺหา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุสฺส, ธาตูนํฯ ธาตุสฺมึ, ธาตุมฺหิ, ธาตูสุฯ อยํ ปุลฺลิงฺควิเสโสฯ

ธาตุ, ธาตู, ธาตุโยฯ ธาตุํ, ธาตู, ธาตุโยฯ ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุยา, ธาตูนํฯ ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุยา, ธาตูนํฯ ธาตุยา, ธาตุยํ, ธาตูสุฯ อยํ อิตฺถิลิงฺคสฺส วิเสโสฯ

ยถา จ ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ปญฺญายติ, ตถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปญฺญายเตวฯ ยถา จ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา, ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติอาทินา จ วิเสโส ปญฺญายติ, ยถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปญฺญายเตวฯ ตถา หิ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคํฯ

อิทานิ อิมเมวตฺถํ ปากฎตรํ กตฺวา สงฺเขปโต กถยาม – ปุริโสติ วิสทาการโวหาโร, กญฺญาติ อวิสทาการโวหาโร, รูปนฺ ติ อุภยมุตฺตาการโวหาโรฯ ปุริโส ติฎฺฐติ, กญฺญา ติฎฺฐติ, กญฺญา ติฎฺฐนฺติ, กญฺญา ปสฺสติ, โภติโย กญฺญา ติฎฺฐถ, เอตฺเถกปทมสมํ, จตฺตาริ สมานิฯ ปุริสา ติฎฺฐนฺติ, ปุริสา นิสฺสฎํ, ภวนฺโต ปุริสา คจฺฉถฯ กญฺญาโย ติฎฺฐนฺติ, กญฺญาโย ปสฺสติ, โภติโย กญฺญาโย คจฺฉถ, ตีณิ ตีณิ สมานิฯ ปุริสํ ปสฺสติ, กญฺญํ ปสฺสติ, เทฺว อสมานิฯ ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฎฺฐิตํ, เทฺว สมานิฯ เตน ปุริเสน กตํ, ตาย กญฺญาย กตํ, ตาย กญฺญาย เทติ, ตาย กญฺญาย อเปติ, ตาย กญฺญาย สนฺตกํ, ตาย กญฺญาย ปติฎฺฐิตํ, เอกมสมํ, ปญฺจ สมานิฯ เอวํ ปุลฺลิงฺคสฺส วิสทาการโวหารตา ทิสฺสติ, อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา ทิสฺสติฯ นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ‘‘รูปํ, รูปานิ, รูปาฯ รูปํ, รูปานิ, รูเปฯ โภ รูป, ภวนฺโต รูปานิ, รูปา’’ติ เอวํ ตีสุ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฎฺฐาเนสุ สนิการาย วิเสสาย รูปมาลาย วเสน อุภยมุตฺตาการโวหารตา ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคานํ ตีสุ ฐาเนสุ สนิกา รานิ รูปานิ สพฺพทา น สนฺติ, อิติ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อยํ นโย ‘‘สทฺธา สติ หิรี, ยา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา, เต มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา, ปหูตํ สทฺธํ ปฎิยตฺตํ, สทฺธํ กุล’’นฺติอาทีสุ สมานสุติกสทฺเทสุปิ ปทมาลาวเสน ลพฺภเตวฯ ยา จ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา วุตฺตา, สา เอกจฺเจสุปิ สงฺขฺยาสทฺเทสุ ลพฺภติฯ ตถา หิ วีสติอาทโย นวุติปริยนฺตา สทฺทา เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคาติ วุตฺตา, เอตฺถ ‘‘วีสติยา’’ติ ปญฺจกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, ตถา ‘‘ตึสายา’’ติอาทีนํ ‘‘นวุติยา’’ติ ปทปริยนฺตานํ, เอวํ วีสติอาทีนํ กญฺญาสทฺทสฺเสว อวิสทาการโวหารตา ลพฺภตีติ อวคนฺตพฺพํฯ ยทิ เอวํ ติจตุสทฺเทสุ กถนฺติ? ติจตุสทฺ ทา ปน ยสฺมา ‘‘ตโย ติสฺโส ตีณิ, จตฺตาโร จตุโร จตสฺโส จตฺตารี’’ติ อตฺตโน อตฺตโน รูปานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุคภตฺตา ยถาสกลิงฺควเสน ‘‘ปุริสา กญฺญาโย จิตฺตานี’’ติอาทีหิ วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตหิ สทฺเทหิ โยคํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกลิงฺควเสน วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหาราติ วตฺตุมรหนฺติฯ

สพฺพนาเมสุปิ อยํ ติวิโธ อากาโร ลพฺภติ รูปวิเสสโยคโตฯ กถํ? ปุนฺนปุํสกวิสเย ‘‘ตสฺส กสฺส’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพานิ สพฺพนามิกรูปานิ จตุตฺถีฉฎฺฐิยนฺตานิ ภวนฺติ, อิตฺถิลิงฺควิสเย ‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพนามิกรูปานิ ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฎฺฐีสตฺตมิยนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพนามตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา เอกนฺตโต สมฺปฎิจฺฉิตพฺพาฯ เอตฺถ ปน สุลภานิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ อนาหริตฺวา สุทุลฺลภภาเวน ตติยาปญฺจมีสตฺตมีรูปานิ สาสนโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม ภควโต ปาวจเน นิกฺกงฺขภาเวน โสตูนํ ปรมสณฺหสุขุมญาณาธิคมตฺถํฯ ตํ ยถา? ‘‘อายสฺมา อุทายี เยน สา กุมาริกา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฎิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนีเย นิสชฺชํ กปฺเปสี’’ติฯ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูปํ, ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ตติยารูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิทิฎฺฐานิเยว นาม เตสํ อญฺญมญฺญสมานคติกตฺตา, ทิฏฺเฐน จ อทิฎฺฐสฺสปิ ยุตฺตสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ เอตฺถ ‘‘กสฺสา’’ติ ปญฺจมิยา รูปํ, ‘‘กสฺสา’’ติ ปญฺจมิยา รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ปญฺจมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามฯ ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ เวสาลิยํ มหาวเน มกฺกฎิํ อามิเสน อุปลาเปตฺวา ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวติฯ อญฺญตโร ภิกฺขุ อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฎิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ จ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา อญฺญตริสฺสา’’ติ จ สตฺตมิยา รูปํ, ตสฺมึ ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามาติฯ

นนุ จ โภ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ‘‘ตายา’’ติ หิสฺส อตฺโถ, ตถา ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ อิทมฺปิ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ ‘‘กายา’’ติ หิสฺส อตฺโถฯ ‘‘อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฎิพทฺธจิตฺโต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อญฺญตริสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ ‘‘อญฺญตริสฺส’’นฺติ หิสฺส อตฺโถติ? ตนฺน, อีทิเสสุ จุณฺณิยปทวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ นนุ จ โภ จุณฺณิยปทวิสเยปิ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติอาทีสุ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถํ วทนฺติ ครูติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตาทิเสสุ ฐาเนสุ เทฺว อธิปฺปายา ภวนฺติ อาธารปฎิคฺคาหกภาเวน ภุมฺมสมฺปทานานมิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ วตฺตุกามสฺส สโต ‘‘สงฺเฆ เทถา’’ติ วจนํ น วิรุชฺฌติ, ยุชฺชติเยวฯ ตถา ‘‘สงฺเฆ เทถา’’ติ วตฺตุกามสฺสปิ สโต ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ วจนมฺปิ น วิรุชฺฌติ, ยุชฺชติเยว, ยถา ปน อลาพุ ลาพุสทฺเทสุ วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาเนสุปิ ‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺตี’’ติ เอตฺถ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อการ โลโป โหตีติ อกฺขรโลโป พุทฺธิยา กริยติฯ ตถา ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติอาทีสุปิ พุทฺธิยา วิภตฺติวิปลฺลาสสฺส ปริกปฺปนํ กตฺวา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วิปลฺลาสตฺถมิจฺฉนฺติ อาจริยาฯ ตสฺมา ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิฯ เวสฺสนฺตเร วรํ ทตฺวา’’ติอาทีสุ วิภตฺติวิปลฺลาโส ยุตฺโต ‘‘ตสฺสา กุมาริกายา’’ติอาทีสุ ปน น ยุตฺโต, วิภตฺติวิปลฺลาโส จ นาม เยภุยฺเยน ‘‘เนว ทานํ วิรมิสฺส’’นฺติอาทีสุ คาถาสุ อิจฺฉิตพฺโพฯ

ตถาปิ วเทยฺย ยา สา ตุมฺเหหิ ‘‘ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวตี’’ติ ปาฬิ อาภตา, น สา สตฺตมีปโยคาฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ หิ อิทํ ฉฎฺฐิยนฺตปทํ ‘‘ตสฺสามกฺกฎิยาองฺคชาเต เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวตี’’ติ อตฺถสมฺภวโตติ? ตนฺน, อฎฺฐกถายํ ‘‘ตสฺสาติ ภุมฺมวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อฎฺฐกถายํเยว ‘‘ตสฺสา จ สิกฺขาย สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขติ, ตสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘ตสฺสา’’ติ ภุมฺมวจนํ นิทฺเทโส กโตติฯ นนุ จ โภ ตตฺถาปิ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ? ‘‘อติวิย ตฺวํ วิภตฺติวิปลฺลาสนเย กุสโลสิ, วิภตฺติวิปลฺลาสิโก นามา’’ติ ภวํ วตฺตพฺโพฯ โย ตฺวํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ วุตฺตปาฬิมฺปิ อุลฺลงฺฆสิ, อฎฺฐกถาวจนมฺปิ อุลฺลงฺฆสิ, อปรมฺปิ เต นิทฺเทสปาฬิํ อาหริสฺสามฯ สเจ ตฺวํ ปณฺฑิตชาติโก, สญฺญตฺตึ คมิสฺสสิฯ สเจ อปณฺฑิตชาติโก, อตฺตโน คาหํ อมุญฺจนฺโตเยว สญฺญตฺตึ น คมิสฺสติ, สาสเน จิตฺตึ กตฺวา สุโณหีติฯ ‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตู’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตน ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน สตฺถุกปฺเปน อคฺคสาวเกน ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ‘‘อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม’’ติ เอวํ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ ปทํ ภุมฺมวจนวเสน วุตฺตํฯ ตญฺหิ ‘‘อิธา’’ติ ปทสฺส อตฺถวาจกตฺตา สตฺตมิยา รูปนฺติ วิญฺญายติฯ อิติ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ สตฺตมิยา รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามฯ

อปรมฺปิ เต สพฺพโลกานุกมฺปเกน สพฺพญฺญุนา อาหจฺจภาสิตํ ปาฬิํ อาหริสฺสาม, จิตฺตึ กตฺวา สุโณหิ, ‘‘อฎฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อปุพฺพํ อจริมํ เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา รูปํฯ เอวํ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ สตฺตมิยา รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามฯ น หิ สพฺพถาปิ โวหารา สรูปโต ปาฬิอาทีสุ ทิสฺสนฺติ, เอกจฺเจ ทิสฺสนฺติ, เอกจฺเจ น ทิสฺสนฺติเยวฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทโย สทฺทา, ‘‘ตาย’’อิจฺจาทโย วิย;

เญยฺยา ปญฺจสุ ฐาเนสุ, ตติยาทีสุ ธีมตาฯ

ติณฺณนฺนํ ปน นาทีนํ, โหติ สพฺยปเทสโต;

‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ติอาทีนิ, ภวนฺติ ตติยาทิสุฯ

อตฺร ปนายํ ปาฬินยวิภาวนา อฎฺฐกถานยวิภาวนา จ – ตสฺสา กญฺญาย สทฺธึ คจฺฉติ, ตสฺสา กญฺญาย กตํ, ตสฺสา กญฺญาย เทติ, ตสฺสา กญฺญาย อเปติ, ตสฺสา กญฺญาย อยํ กญฺญา หีนา, ตสฺสา กญฺญาย อยํ กญฺญา อธิกา, ตสฺสา กญฺญาย สนฺตกํ, ตสฺสา กญฺญาย ปติฎฺฐิตนฺติฯ ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ จิตฺตึ กตฺวา ปริยาปุณิตพฺพา สาสนสฺส จิรฎฺฐิตตฺถํฯ เอวํ สพฺพถาปิ ปาฬิอฎฺฐกถานยานุสาเรน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา ญาตพฺพาฯ

เอวํ ปน ญตฺวา วิญฺญุชาตินา ‘‘ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสเสน ลิงฺคนานตฺตํ โหตี’’ติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ โคสทฺโท หิ ‘‘ปุริโส มาตุคาโม โอโรโธ อาโป สตฺถา’’ติอาทโย วิย น นิโยคา วิสทาการโวหาโร, นาปิ ‘‘กญฺญา รตฺติ อิตฺถี’’ติอาทโย วิย นิโยคา อวิสทาการโวหาโรฯ ตถา หิ อยํ ปุลฺลิงฺคภาเว ธาตุสทฺโท วิย วิสทาการโวหาโร, อิตฺถิลิงฺคภาเว อวิสทาการโวหาโร ฯ อิติ อิมสฺส อตฺถสฺส โสตูนํ ญาปเนน ปรมสณฺหสุขุมญาณปฺปฎิลาภตฺตํ ‘‘โค, คาวี คาโวฯ คาวึ, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อาเวณิกา นามิกปทมาลา วุตฺตาฯ เอตฺถ ปน ‘‘คาวิ’’นฺติ เอกกฺขตฺตุมาคตํ, ‘‘โค โคหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘คาโว คาวี คาว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ, ‘‘คาวิยา’’ติ ปญฺจกฺขตฺตุํ, เอวเมตฺถ ปญฺจกฺขตฺตุํ อาคตปทานํ วเสน อวิสทากาโร ทิสฺสตีติ อิทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ คเหตพฺพํฯ อิมญฺหิ นยํ มุญฺจิตฺวา นตฺถิ อญฺโญ นโย เยน โคสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยาฯ ตสฺมา อิทเมว อมฺหากํ มตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ปุมิตฺถิลิงฺคสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาย นิพฺพิเสสตํ วทนฺตานํ ปน อาจริยานํ มตํ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาเนน โคสทฺเทนิ’ตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาย สทิสตฺเต สติ มาตุคามสทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย สมํ โยเชตฺวา ปุมิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปนํ วิย โหตีติ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

เอตฺถ ปน กิญฺจิ ลิงฺคสํสนฺทนํ กถยาม – เหฎฺฐา นิทฺทิฎฺฐสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ‘‘คาวุํ คาวํ คาเวนา’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘โค โคหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘คาโว คโว คว’’นฺติ อิมานิ ปน ‘‘สตฺถา ราชา’’ติอาทีนิ วิย ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ วา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขตฺตุํ วา อาคตปทานิ น สนฺติฯ ตทภาวโต วิสทากาโร ทิสฺสติฯ ปุริสสทฺทสฺส นามิกปทมาลายมฺปิ ‘‘ปุริโส ปุริส’’นฺติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘ปุริเส’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘ปุริสา’’ติ ติกฺขตฺตุํฯ เอวํ วิสทากาโร ทิสฺสติฯ อาการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ปน ‘‘กญฺญ’’นฺติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘กญฺญาหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘กญฺญาโย’’ติอาทีนิ ติกฺขตฺตุํ, ‘‘กญฺญา’’ติ อิทํ จตุกฺขตฺตุํ, ‘‘กญฺญายา’’ติ อิทํ ปน ปญฺจกฺขตฺตุํฯ เอวํ อวิสทากาโร ทิสฺสติฯ อาการนฺตปุลฺลิงฺคสฺสตุ ‘‘สตฺถรี’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘สตฺถู’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘สตฺถา’’ติอาทีนิ ติกฺขตฺตุํ, เอวํ วิสทากาโร ทิสฺสติฯ อิมินา นเยน สพฺพาสุปิ ปุมิตฺถิลิงฺคปทมาลาสุ วิสทากาโร จ อวิสทากาโร จ เวทิตพฺโพฯ นปุํสกลิงฺคสฺส ปน นามิกปทมาลายํ ‘‘จิตฺเตนา’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘จิตฺต’’นฺติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘จิตฺตานี’’ติ อิทํ ติกฺขตฺตุํ อาคตํฯ อฎฺฐิ อายุสทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ อุภยมุตฺตากาโร ทิสฺสติฯ กิญฺจาเปตฺถ จตุกฺขตฺตุํ ปญฺจกฺขตฺตุํ วา อาคตปทานํ อภาวโต วิสทากาโร อุปลพฺภมาโน วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา ‘‘จิตฺตํ อฎฺฐิ อายู’’ติอาทีนิ นปุํสกานิ ‘‘คจฺฉํ อคฺคิ ภิกฺขู’’ติอาทีนํ ปุลฺลิงฺคานํ นเยน อปฺปวตฺตนโต วิสทาการญฺจ, ‘‘รตฺติ ยาคู’’ติอาทีนํ อิตฺถิลิงฺคานํ นเยน อปฺปวตฺตนโต อวิสทาการญฺจ อุภยมนุปคมฺม วิเสสโต ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติอาทินา สนิการาย รูปมาลาย รูปวนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา เตสมากาโร อุภยมุตฺโตติ ทฎฺฐพฺโพฯ

ติวิโธปายํ อากาโร สกฺกฎภาสาสุ น ลพฺภติฯ เตเนส สพฺเพสุปิ พฺยากรณสตฺเถสุ น วุตฺโตฯ สพฺพสตฺตานํ ปน มูลภาสาภูตาย ชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ลพฺภติฯ ตถา หิ อยํ นิรุตฺติมญฺชูสายํ วุตฺโต –

กึ ปเนตํ ลิงฺคํ นาม? เกจิ ตาว วทนฺติ –

‘‘ถนเกสวตี อิตฺถี, มสฺสุวา ปุริโส สิยาฯ อุภินฺนมนฺตรํ เอตํ, อิตโร’ภยมุตฺตโก’ติ

วุตฺตตฺตา วิสิฎฺฐา ถนเกสาทโย ลิงฺค’’นฺติ, เอตํ น สพฺพตฺถ, คงฺคาสาลารุกฺขาทีนํ ถนาทินา สมฺพนฺธาภาวโตฯ

อปเร วทนฺติ – ‘‘น ลิงฺคํ นาม ปรมตฺถโต กิญฺจิ อตฺถิ, โลกสงฺเกตรูโฬฺห ปน โวหาโร ลิงฺคํ นามา’’ติฯ อิทเมตฺถ สนฺนิฎฺฐานํฯ สพฺพลิงฺคิโกปิ สทฺโท โหติ ตฎํ ตฎี ตโฎติฯ ยทิ จ ปรมตฺถโต ลิงฺคํ นาม สิยา, กถํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ เตสํ เอกตฺถ สมาเวโส ภวติ, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

เอตฺถ ปน นามิกปทมาลาสงฺขาตปพนฺธวเสเนว อวิสทาการโวหาราทิตา คเหตพฺพา, น เอเกกปทวเสนฯ ตถา หิ ‘‘กญฺญา ปุริโส จิตฺต’’นฺติ จ, ‘‘กญฺญาโย ปุริสา จิตฺตานี’’ติ จ เอวมาทิกสฺส เอเกกปทสฺส อวิสทาการโวหาราทิตา น ทิสฺสติฯ ยสฺมา ปน ปพนฺธวเสน วิสทาการโวหาราทิภาเว สิทฺเธเยว สมุทายาวยวตฺตา เอเกกปทสฺสปิ อวิสทาการโวหาราทิตา สิชฺฌเตวฯ

เกจิ ปน นามิกปทมาลาสงฺขาตํ ปพนฺธํ อปรามสิตฺวา เอเกกปทวเสเนว อวิสทาการโวหาราทิกํ อิจฺฉนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ เอเกกปทสฺเสว อวิสทาการโวหาราทิตา สิยา, เอวํ สนฺเต ‘กญฺญา ปุริสา สตฺถา คุณวา ราชา’ติอาทีนํ ปทานํ อาการสุติวเสน, ‘ปุริโส สตฺถาโร กญฺญาโย’ติอาทีนํ ปน โอการสุติวเสน, ‘จิตฺตํ ปุริสํ กญฺญ’นฺติอาทีนํ อนุสารสุติวเสน อญฺญมญฺญํ สมานสุติสมฺภวา กถํ อวิสทาการโวหาราทิตา สิยา’’ติ? กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘สิยา เอว, นานตฺตํ ปน เตสํ ทุปฺปฎิเวธ’’นฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘มา ตุมฺเห เอวมวจุตฺถ, ทุชฺชานตรมฺปิ นิพฺพานํ กถนสมตฺถํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย ชานนฺติ, ตสฺมา สุฎฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา วเทถา’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโต อุตฺตริ เต ปญฺหํ ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘โพธิสทฺโท อายุสทฺโท จ กตรลิงฺโค’’ติฯ เต ชานนฺตา เอวํ วกฺขนฺติ ‘‘โพธิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จ, อายุสทฺโท จ ปน นปุํสกลิงฺโค จ ปุลฺลิงฺโค จาติ ทฺวิลิงฺคา เอเต สทฺทา’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ โพธิสทฺโท จ อายุสทฺโท จ ทฺวิลิงฺคา เอเต สทฺทา, เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนํ โพธิสทฺทานํ เอกปทภาเวน ววตฺถิตานํ อจฺจนฺตสมานสุติกานํ กถํ อวิสทาการโวหารตา จ วิสทาการโวหารตา จ สิยา, กถญฺจ ปน ทฺวินฺนํ อายุสทฺ ทานํ เอกปทภาเวน ววตฺถิตานํ อจฺจนฺตสมานสุติกานํ อุภยมุตฺตาการโวหารตา จ วิสทาการโวหารตา จ สิยา’’ติ? เอวํ วุตฺตา เต อทฺธา กิญฺจิ อุตฺตริ อปสฺสนฺตา นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา วทนฺติ –

‘‘เอเส’สา เอต’มิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

‘ถีปุมนปุํสกานี’ติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานี’’ติฯ

เตสํ กิร อยมธิปฺปาโย – ‘‘เอโส ปุริโส, เอโส มาตุคาโม, เอโส ราชา, เอสา อิตฺถี, เอสา ลตา, เอตํ นปุํสกํ, เอตํ จิตฺต’’นฺติ เอวํ ปุริสาทีสุ เยสุ อตฺเถสุ โลกสฺส ‘‘เอโส เอสา เอต’’นฺติ จ ปสิทฺธิ โหติ, เตสุ อตฺเถสุ ตานิ นามานิ ‘‘ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํทฺวาเรน อญฺญานิปีติฯ เอวํ วทนฺเตหิ เตหิ ‘‘อิมินา นาม อากาเรน ‘เอโส เอสา เอต’นฺติ นามานิ อญฺญานิ จ ปุลฺลิงฺคาทินามํ ลภนฺตี’’ติ อยํ วิเสโส น ทสฺสิโต, สทฺธมฺมนยญฺญูหิ ปน เนรุตฺติเกหิ ทสฺสิโต ‘‘ยสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทินาฯ

เกจิ ปน ‘‘อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ยทิ หิ อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต มาตุคามกลตฺตกนฺตกณฺฎกคุมฺพาทโยปิ โวหารา อิตฺถิลิงฺคานิ สิยุํ อวิสทาการตฺตา ตทตฺถานํฯ ยทิ ปน วิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต ‘‘เทวตา สทฺธา ญาณ’’มิจฺจาทโยปิ โวหารา ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ วิสทาการตฺตา ตทตฺถานํฯ อถ วา ยทิ อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, วิสทาการานํ ปนตฺถานํ วาจโก โวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต เอกสฺเสวตฺถสฺส เอกกฺขเณ ทฺวีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพตา สิยา –

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต;

กโรมิ เต ตํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติฯ

ยทิ จ อุภยมุตฺตาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร นปุํสกลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต อุภยมุตฺตาการานํ อตฺถานํ ติณรุกฺขาทีสุ ‘‘อิทํ นามา’’ติ นิยมาภาวโต ลิงฺควจนํ วิรุทฺธํ สิยาฯ อปิจ ‘‘ปญฺญารตนํฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุค’’นฺติ จ อาทินา นปุํสกลิงฺควจเนน ตทตฺถานมฺปิ อุภยมุตฺตาการตา วุตฺตา สิยาฯ อปิจ เอกมฺปิ ตีรํ ‘‘ตฎํ ตฎี ตโฎ’’ติ ตีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ เอกมฺปิ จ ญาณํ ‘‘ปญฺญาณํ ปญฺญา ปชานนา อโมโห’’ติอาทินา ตีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา ตํ นยํ อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺโตเยว นโย คเหตพฺโพฯ

โลกสฺมิญฺหิ อิตฺถีนํ เหฎฺฐิมกาโย วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโท, อุรมํสํ อวิสทํ, คมนาทีนิปิ อวิสทานิ ฯ อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทํ คจฺฉนฺติ, ติฎฺฐมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภุญฺชมานา อวิสทํ ภุญฺชนฺติฯ ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา ‘‘มาตุคาโม วิย คจฺฉติ ติฎฺฐติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภุญฺชตี’’ติ วทนฺติฯ อิติ ยถา อิตฺถิโย เยภุยฺเยน อวิสทาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกสฺส วา อวิญฺญาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา เยภุยฺเยน อวิสทาการา, เตเยว อิตฺถิลิงฺคานิ นาม ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘กญฺญา เทวตา ธีตลิกา ทุพฺพา สทฺธา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ อิจฺเจวมาทีนิฯ ปุริสานํ ปน เหฎฺฐิมกาโย อวิสโท โหติ, อุปริมกาโย วิสโท, อุรมํสํ วิสทํ, คมนาทีนิปิ วิสทานิ โหนฺติฯ ปุริสา หิ คจฺฉมานา วิสทํ คจฺฉนฺติ, ติฎฺฐมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภุญฺชมานา วิสทํ ภุญฺชนฺติฯ อิตฺถิมฺปิ หิ คมนาทีนิ วิสทานิ กุรุมานํ ทิสฺวา ‘‘ปุริโส วิย คจฺฉตี’’ติอาทีนิ วทนฺติฯ อิติ ยถา ปุริสา เยภุยฺเยน วิสทาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกสฺส วา อวิญฺญาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา เยภุยฺเยน วิสทาการา, เตเยว ปุลฺลิงฺคานิ นาม ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘ปุริโส มาตุคาโม โอโรโธ อาโป รุกฺโข โมโห สตฺถา’’ อิจฺเจวมาทีนิฯ ยถา จ ปน นปุํสกา อุภยมุตฺตาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกสฺส วา อวิญฺญาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา อุภยมุตฺตาการา, เตเยว นปุํสกลิงฺคานิ นาม ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘จิตฺตํ รูปํ อิตฺถาคารํ กลตฺตํ นาฎกํ รตนํ ญาณํ อฎฺฐิ อายุ’’อิจฺเจวมาทีนิฯ อิจฺเจวํ นามิกานํ สพฺเพสมฺปิ โวหารานํ –

วิสทาวิสทาการา, อากาโร’ภยมุตฺตโก;

ลิงฺคสฺส ลกฺขณํ เอตํ, เญยฺยํ สฺยาทิปฺปพนฺธโตฯ

อิทํ ฐานํ ทุพฺพินิวิชฺฌํ มหาวนคหนํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฎํ กตฺวา ทสฺสิตํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํฯ อิติ สพฺเพสํ นามิกปทานํ ปพนฺธนิสฺสิเตน อวิสทาการโวหาราทิภาเวน อิตฺถิลิงฺคาทิภาวสฺส สมฺภวโต ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ ปพนฺธนิสฺสิเตน อวิสทาการโวหาราทิภาเวน ยถาสกํ อิตฺถิลิงฺคาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

โอการนฺตตาปกติกํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

เอวํ สพฺพถาปิ อาการนฺต อิวณฺณนฺต อุวณฺณนฺโตการนฺตวเสน ฉพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตานิ ภวนฺติฯ เอเตสุ ปน เกสญฺจิ อาการนฺตานํ อีการนฺตานญฺจ กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส เอการาเทสวเสน โย ปเภโท ทิสฺสติ, โส อิทานิ วุจฺจติฯ ตถา หิ –

‘‘น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต;

อพฺยยตํ วิลปสิ, วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ

อิมสฺมึ ราธชาตเก ‘‘วิรตฺตา’’ติ อาการนฺตวเสน วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอการาเทสวเสน ‘‘วิรตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘โกสิยายนี’’ติ อีการนฺตวเสน วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอการาเทสวเสน ‘‘โกสิยายเน’’ติ วุตฺตํฯ เตน อฎฺฐกถาจริโย ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเนติ มาตา โน โกสิยายนี พฺราหฺมณี วิรตฺตา อมฺหากํ ปิตริ นิปฺเปมา ชาตา’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสิฯ นนุ จ โภ ปาฬิยํ ‘‘วิรตฺเต’’ติ, ‘‘โกสิยายเน’’ติ จ ปจฺจตฺตวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ อิตฺถิลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ อาการีการนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ฉพฺพิธตาเยว คเหตพฺพาฯ

อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ, ปกิณฺณนยสาลินี;

ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ สยมฺภุโนฯ

สทฺทนีติสูริโยยํ, อเนกสุวินิจฺฉยรสฺมิกลาโป;

สํสยนฺธการนุโท, กสฺส มติปทุมํ น วิกาเสฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

อิตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโค

อฎฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ‘‘ภูตํ’’อิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺเตน, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺตา, จิตฺตสฺมา, จิตฺตมฺหา, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺเต, จิตฺตสฺมึ, จิตฺตมฺหิ, จิตฺเตสุฯ โภ จิตฺต, โภ จิตฺตา, ภวนฺโต จิตฺตานิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘จิตฺตา’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ‘‘จิตฺเต’’ติ อุปโยคพหุวจนญฺจ อนาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ อญฺเญสมฺปิ ตาทิสานํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกรูปานํ ทสฺสนโต วิภงฺคปาฬิยญฺจ ‘‘ฉ จิตฺตา อพฺยากตา’’ติอาทิทสฺสนโต คเหตพฺพเมว , ตสฺมา ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ นิคฺคหีตนฺตานญฺหิ นปุํสกลิงฺคานํ กตฺถจิ โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคานํ วิย ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ ภวนฺติฯ ตานิ จ ปุลฺลิงฺเคน วา สลิงฺเคน วา อลิงฺเคน วา สทฺธึ สมานาธิกรณานิ หุตฺวา เกวลานิ วา ปาวจเน สญฺจรนฺติฯ อตฺร ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานาฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ สพฺเพ มาลา อุเปนฺติมํฯ ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิฯ จตฺตาโร มหาภูตาฯ ตีณินฺทฺริยาฯ เทฺว อินฺทฺริยาฯ ทสินฺทฺริยาฯ เทฺว มหาภูเต นิสฺสาย เทฺว มหาภูตา, ปญฺจ วิญฺญาณา, จตุโร องฺเค อธิฎฺฐาย, เสมิ วมฺมิกมตฺถเก, รูปา สทฺทา รสา คนฺธาฯ รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จฯ จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอวมาทโย อเนกสตา ปาฬิปฺปเทสา ทฎฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘สติปฎฺฐานา’’ติอาทีนิ ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น คเหตพฺพานิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเน โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโตฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปน ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ คเหตพฺพานิ นิโยคา นิคฺคหีตนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีหิ สทฺธึ เตสํ สมานาธิกรณภาวสฺส ทสฺสนโตติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – นนุ ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิปฺปโยคทสฺสนโต สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาโว ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ตุมฺเหหิ ‘‘สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเน โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ เอกนฺตโต สติปฎฺฐานสทฺ ทาทีนํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคตา อนุมตา, นนุ ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิทสฺสนโต ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติอาทีสุปิ ‘‘สติปฎฺฐานสทฺ ทาทโย ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพาติ? น วตฺตพฺพา, กสฺมาติ เจ? ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ สติปฎฺฐานจิตฺตสทฺทาทีนํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน อนิจฺฉิตพฺพโตฯ ตตฺถ หิ ปุลฺลิงฺเคน ธมฺมสทฺเทน โยเชตุํ ธมฺมิสฺสโร ภควา ธมฺมาเปกฺขํ กตฺวา ‘‘สติปฎฺฐาโน, จิตฺโต, จิตฺตา’’ติ จ อภาสิฯ เกวลา หิ สติปฎฺฐาน จิตฺตสทฺทาทโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน กตฺถจิปิ โยชิตา น สนฺติ, นิคฺคหีตนฺตนปุํสกภาเวน ปน โยชิตา สนฺติฯ

ตถา หิ ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติ เอตฺถาปิ ปุลฺลิงฺคคหปติสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา วิญฺญาเณ ปวตฺตํ จิตฺตนามํ ปณฺณตฺติวเสน ปุคฺคเล อาโรเปตฺวา ปุคฺคลวาจกํ กตฺวา ‘‘จิตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ปน วิญฺญาณสงฺขาตํ จิตฺตมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘จิตฺต’’มิจฺเจว วุจฺเจยฺยฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพ สาเปกฺขตฺตา จิตฺตสทฺ ทาทีนํฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติอาทีสุ ปน สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ อเปกฺขิตพฺพานิ ปทานิ น สนฺติ, เยหิ เต ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘จตฺตาริ, สพฺพานิ, เอตานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน คเหตฺวา ‘‘สติปฎฺฐานา , สมฺมปฺปธานา’’ติอาทีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพานิฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เกจิ อฎฺฐกถาจริยา นิการ โลปํ อิจฺฉนฺติ ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช, นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ อทสฺสนญฺหิ โลโป, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สติปฎฺฐานานิ, จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ, สพฺพานิ มาลานี’ติอาทิกา โยชนา กาตพฺพาฯ

เกจิ ปน ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ มญฺญิตฺวา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ อิตฺถิลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สพฺพา มาลา’’ติ อตฺถํ กเถนฺติฯ ตํ กิญฺจาปิ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ น คเหตพฺพํฯ น หิ โส ภควา ลิงฺคํ นญฺญาสิ, น จ ‘‘สพฺพา มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เทฺว ปทานิ อิตฺถิลิงฺคานิ กตฺวา วตฺตุํ น สกฺขิฯ โย เอวํ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิฯ ชานนฺโตเยว ปน ภควา วตฺตุํ สกฺโกนฺโตเยว จ ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ ‘‘สพฺพานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘ตีณินฺทฺริยา’’ติ ปทํ วิย ลุตฺตนิกาเรน นปุํสกลิงฺเคน มาลาสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘สพฺพานิ มาลานี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ กตฺถจิ ‘‘ยสฺส เอเต ธนา อตฺถี’’ติ เอตฺถ วิยฯ เอตฺถ หิ ยสฺส เอตานิ ธนานีติ อตฺโถฯ อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ มาลาสทฺโท ทฺวิลิงฺโค อิตฺถินปุํสกวเสนฯ ติฎฺฐตุ ตสฺสิตฺถิลิงฺคตฺตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา, นปุํสกตฺเต ปน ตีณิ มาลานิฯ ‘‘มาเลหิ จ คนฺเธหิ จ ภควโต สรีรํ ปูเชนฺตี’’ติอาทโย นปุํสกปฺปโยคานิปิ พหู สนฺทิสฺสนฺตีติฯ

ยทิ ปน โภ มาลสทฺโท อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปเน โก โทโส อตฺถีติ? อตฺเถว อิตฺถิลิงฺคสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธึ สมานาธิกรณภาวสฺสาภาวโต, นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธึ สมานาธิกรณภาวสฺส อุปลพฺภนโตฯ เตเนว จ ‘‘เอเต ธนา’’ติอาทโย ปโยคา ปาวจเน พหุธา ทิฎฺฐาฯ เอตฺถาปิ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ธนาติอาทีนิ วิปลฺลาสวเสน ปุลฺลิงฺคานิเยว ‘‘เอเต’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยชิตตฺตา’’ติฯ น, นปุํสกานิเยเวตานิฯ ยทิ หิ ‘‘ธนา’’ติอาทีนิ ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนฎฺฐาเน ‘‘เอโส’’ติอาทีหิ โอการนฺตสมานาธิกรณปเทหิ โยชิตา โอการนฺตธนสทฺ ทาทโย สิยุํฯ ตถารูปานํ อภาวโต ปน ‘‘ธนา อินฺทฺริยา วิญฺญาณา’’ติอาทโย สทฺทา นปุํสกลิงฺคานิเยว โหนฺติฯ อยํ นโย ปจฺจตฺตพหุวจนฎฺฐาเนเยว ลพฺภติฯ นปุํสกลิงฺคานิ หิ วิสทาการานิ ปุลฺลิงฺครูปานิ วิย หุตฺวา ปุลฺลิงฺเคหิปิ สทฺธึ จรนฺติ, นปุํสกา วิย ปุริสเวสธาริโน ปุริเสหีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

อถาปิ เต ปุพฺเพ วุตฺตวจนํ ปุน ปริวตฺเตตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ จิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ จิตฺโต, จิตฺตํ เอติสฺสา อตฺถีติ จิตฺตา ยถา ‘‘สทฺโธ, สทฺธา’’ติ เอวํ อสฺสตฺถีติ อตฺถวเสน คเหตพฺพโต ลิงฺควิปลฺลาโส นิจฺฉิตพฺโพ, ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปน เอวรูปสฺส อตฺถสฺส อคฺคเหตพฺพโต ‘‘สติปฎฺฐานํ ธมฺโม, จิตฺตํ ธมฺโม, จิตฺตานิ ธมฺมา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? ตนฺน, ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม’’ติอาทีสุ จ จิตฺตสติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสน นิจฺจํ ปุลฺลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ

ตถา หิ เอกนฺตนปุํสกลิงฺโคปิ ปุญฺญสทฺโท อภิสงฺขาราเปกฺขนวเสน ‘‘ปุญฺโญ อภิสงฺขาโร’’ติ ปุลฺลิงฺโค ชาโต, ตถา เอกนฺตนปุํสกลิงฺคาปิ ปทุม มงฺคลสทฺ ทาทโย อญฺญสฺสตฺถสฺสาเปกฺขนวเสน ‘‘ปทุโม ภควา, ปทุมา เทวี, มงฺคโล ภควา, มงฺคลา อิตฺถี’’ติ จ ปุมิตฺถิลิงฺคา ชาตาฯ เอกนฺตปุลฺลิงฺคาปิ หตฺถิวิเสสวาจกา กาลาวก คงฺเคยฺยสทฺทาทโย กุลาเปกฺขนวเสน ‘‘กาลาวกญฺจ คงฺเคยฺย’’นฺติอาทินา นปุํสกลิงฺคา ชาตาฯ ตทเปกฺขนวเสน หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘กาลาวโก จ คงฺเคยฺโย’’ติอาทิ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ เอวํ ตํตทตฺถานมเปกฺขนวเสน ตํตํปกติลิงฺคํ นาเสตฺวา อปรํ ลิงฺคํ ปติฎฺฐาเปตฺวา นิทฺเทโส ทิสฺสติ, น จ ตานิ สพฺพานิปิ ลิงฺคานิ ตทฺธิตวเสน อญฺญลิงฺคานิ ชาตานิ, อถ โข คหปติธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสเนว อญฺญลิงฺคานิ ชาตานิ, ตสฺมา ‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานิ, ขาทมานา ตุวํ ปุเรฯ สิวิปุตฺตานิ จวฺหยฯ เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา’’ติอาทีสุเยว ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ อนญฺญาเปกฺขกตฺตา วุตฺตธมฺมสทฺทาทีนํ, น ปน ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี, สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทาทีนํ วิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขกตฺตา เตสนฺติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ, อิทญฺจ เอกจฺจานํ สมฺโมหฎฺฐานํ, ตสฺมา สทฺธมฺมฎฺฐิติยา อยํ นีติ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

พทรติตฺถวิหารวาสี อาจริยธมฺมปาโล ปน ‘‘อปริมาณา ปทา อปริมาณา อกฺขรา อปริมาณา พฺยญฺชนาติ ปาฬิปฺปเทเส ‘ปทา อกฺขรา พฺยญฺชนา’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ ทฎฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ เอตฺถาปิ มยํ ‘‘ปทา’’ติ อิทํ ‘‘อินฺทฺริยา รูปา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกลิงฺคเมวาติ วทาม โอการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตภาวาภาวโต, อิตรทฺวยํ ปน นปุํสกลิงฺคนฺติปิ ปุลฺลิงฺคนฺติปิ คเหตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตกา รนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตภาวสฺสูปลพฺภนโตฯ ตถา หิ ‘‘ปุตฺตานิ ลตานิ ปพฺพตานิ ธมฺมานี’’ติอาทีนํเยว ลิงฺควิปลฺลาสานิ อิจฺฉิตพฺพานิ นิคฺคหีตนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตตาย อนุปลทฺธิโต, เตสญฺโจการนฺตาการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตตาทสฺสนโตฯ ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรี’’ติ อิทํ ปน อญฺญปทตฺถวเสน นปุํสกํ ชาตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ภูตํ, ภูตานิ, ภูตาฯ ภูตํ, ภูตานิ, ภูเตฯ ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูเต, ภูตสฺมึ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุฯ โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตานิ, ภวนฺโต ภูตาฯ เอวํ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

อิมินา นเยน ‘‘มหาภูตํ ภวิตฺตํ ภูนํ ภวน’’มิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจ ‘‘วตฺต’’มิจฺจาทีนํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ

วตฺตํ รูปํ โสตํ ฆานํ, ทุกฺขํ ปุปฺผํ ฌานํ ญาณํ;

ทานํ สีลํ ปุญฺญํ ปาปํ, วชฺชํ สจฺจํ ยานํ ฉตฺตํฯ

สกฎํ กนกํ ตครํ นครํ, ตรณํ จรณํ ธรณํ มรณํ;

นยนํ วทนํ กรณํ ลวนํ, วสนํ ปวนํ ภวนํ คคนํฯ

อมตํ ปุฬินํ มาลํ, อาสนํ สวนํ มุขํ;

ปทุมํ อุปฺปลํ วสฺสํ, โลจนํ สาธนํ สุขํฯ

ตาณํ มูลํ ธนํ กูลํ, มงฺคลํ นฬินํ ผลํ;

หิรญฺญํ อมฺพุชํ ธญฺญํ, ชาลํ ลิงฺคํ ปทํ ชลํฯ

องฺคํ ปณฺณํ สุสานํ สํ, อาวุธํ หทยํ วนํ;

โสปานํ จีวรํ ปาณํ, อลาตํ อินฺทฺริยํ กุลํฯ

โลหํ กณํ พลํ ปีฐํ, อณฺฑํ อารมฺมณํ ปุรํ;

อรญฺญํ ตีรมสฺสตฺถ-มิจฺจาทีนิ สมุทฺธเรฯ

อิมานิ จิตฺตสทฺเทน สพฺพถาปิ สทิสานิ, อิมานิ ปน วิสทิสานิฯ เสยฺยถิทํ –

‘‘จมฺมํ เวสฺม’’นฺติอาทีนิ, เอกธาเยว ภิชฺชเร;

‘‘กมฺมํ ถามํ คุณว’’นฺติ-อาทีนิ ตุ อเนกธาฯ

กถํ?

จมฺเม, จมฺมสฺมึ, จมฺมมฺหิ, จมฺมนิ, เวสฺเม, เวสฺมสฺมึ, เวสฺมมฺหิ, เวสฺมนิ, ฆมฺเม, ฆมฺมสฺมึ, ฆมฺมมฺหิ, ฆมฺมนิฯ เอวํ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺมาฯ กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺเมฯ กมฺเมน, กมฺมุนา, กมฺมนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิฯ กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํฯ กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมุนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิฯ กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํฯ กมฺเม, กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเมสุฯ โภ กมฺม, ภวนฺโต กมฺมานิ, ภวนฺโต กมฺมาฯ

ถามสทฺทสฺส ปน ตติเยกวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน’’ติ จ, ‘‘ถามา, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามุนา’’ติ จ โยเชตพฺพํฯ

วนฺตุ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยวตํ ปน นิคฺคหีตนฺตสทฺทานํ ‘‘คุณวํ จิตฺตํ, รุจิมํ ปุปฺผํ, ปาปิมํ กุลํ’’ อิจฺจาทิปโยควเสน –

คุณวํ , คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, คุณวนฺติฯ คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต คุณวนฺติฯ คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุฯ โภ คุณว, ภวนฺโต คุณวนฺตานิ, คุณวนฺติฯ

เอวํ ‘‘รุจิมํ, รุจิมนฺตานิ, รุจิม’’นฺติอิจฺจาทินา, ‘‘ปาปิมํ, ปาปิมนฺตานิ, ปาปิม’’นฺติ อิจฺจาทินา จ โยเชตพฺพํฯ อปิเจตฺถ ‘‘คุณวํ พลวํ ยสวํ สติมํ คติมํ’’อิจฺจาทินา ปโยคา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

กโรนฺตสทฺทสฺส ‘‘กโรนฺตํ จิตฺตํ, กโรนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –

กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺติฯ กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺเต, กโรนฺติฯ กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรติ, กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุฯ โภ กโรนฺต, ภวนฺโต, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ

คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ตุ ‘‘คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ, คจฺฉนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –

คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ , คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉนฺตา, ภวนฺโต คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาติ โยเชตพฺพํฯ

เอวํ ‘‘จรนฺตํ ททนฺตํ ติฎฺฐนฺตํ จินฺตยนฺต’’นฺติอาทีสุปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

มหนฺตสทฺทสฺส ปน โกจิ เภโท, ตถา หิ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ เอวํ ‘‘มหา’’อิติ นปุํสกปโยคทสฺสนโต ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิ, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺตานิ, มหนฺเตฯ มหตา’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ สพฺพาเนตานิ จิตฺตสทฺเทน วิสทิสานิฯ

สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อวณฺณุการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตํ

นปุํสกลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ตสฺสีลตฺถสฺส กตรสฺสสฺส อตฺถวิภาวิ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อฎฺฐิ, อฎฺฐี, อฎฺฐีนิฯ อฎฺฐึ, อฎฺฐี, อฎฺฐีนิฯ อฎฺฐินา, อฎฺฐีหิ, อฎฺฐีภิฯ อฎฺฐิสฺส, อฎฺฐิโน, อฎฺฐีนํฯ อฎฺฐินา, อฎฺฐีหิ, อฎฺฐีภิฯ อฎฺฐิสฺส, อฎฺฐิโน, อฎฺฐีนํฯ อฎฺฐิสฺมึ, อฎฺฐิมฺหิ, อฎฺฐีสุฯ โภ อฎฺฐิ, ภวนฺโต อฎฺฐี, ภวนฺโต อฎฺฐีนิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

กิญฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฎฺฐาเน ‘‘อฎฺฐิสฺมา, อฎฺฐิมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนา คเหตพฺพานิฯ ยถา ปน อฎฺฐิสทฺทสฺส, เอวํ ‘‘สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ’’อิจฺจาทีนมฺปิ รูปานิ ภวนฺติฯ

อตฺถวิภาวิ , อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิฯ อตฺถวิภาวึ, อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิฯ อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิฯ อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํฯ อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวิสฺมา อตฺถวิภาวิมฺหา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิฯ อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํฯ อตฺถวิภาวิสฺมึ, อตฺถวิภาวิมฺหิ, อตฺถวิภาวีสุฯ โภ อตฺถวิภาวิ, ภวนฺโต อตฺถวิภาวี, ภวนฺโต อตฺถวิภาวีนิฯ

เอวํ ‘‘ธมฺมวิภาวิ, จิตฺตานุปริวตฺติ, สุขการิ’’อิจฺจาทีนิปิฯ ตตฺถ อฎฺฐิ สตฺถิอาทีนิ ปธานลิงฺคานิ อนญฺญาเปกฺขกตฺตา, อตฺถวิภาวิ ธมฺมวิภาวิอาทีนิ อปฺปธานลิงฺคานิ อญฺญาเปกฺขกตฺตาฯ

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อิวณฺณนฺตตาปกติกํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ กตรสฺสสฺส โคตฺรภุ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อายุ, อายู, อายูนิฯ อายุํ, อายู, อายูนิฯ อายุนา, อายูหิ, อายูภิฯ อายุสฺส, อายุโน, อายูนํฯ อายุนา, อายูหิ, อายูภิฯ อายุสฺส, อายุโน, อายูนํฯ อายุสฺมึ, อายุมฺหิ, อายูสุฯ โภ อายุ, ภวนฺโต อายู, ภวนฺโต อายูนิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

กิญฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฎฺฐาเน ‘‘อายุสฺมา, อายุมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ เอตฺถ จ อายุสทฺโท ปุํนปุํสกลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ ตสฺสทฺวิลิงฺคตา ทิสฺสติฯ ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสฯ อายุ จสฺสา ปริกฺขีโณ อโหสี’’ติอาทีสุ หิ อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา ภิกฺขุน เยน ยถาสมฺภวํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ‘‘อคฺคํ อายุ จ วณฺโณ จฯ กิตฺตกํ ปนสฺส อายู’’ติอาทีสุ ปน นปุํสกลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติ โยชิตาฯ

โคตฺรภุ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิฯ โคตฺรภุํ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิฯ โคตฺรภุนา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิฯ โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํฯ โคตฺรภุนา, โคตฺรภุสฺมา, โคตฺรภุมฺหา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิฯ โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํฯ โคตฺรภุสฺมึ, โคตฺรภุมฺหิ, โคตฺรภูสุฯ โภ โคตฺรภุ, ภวนฺโต โคตฺรภู, ภวนฺโต โคตฺรภูนิฯ โภ โคตฺรภู, โภ โคตฺรภูนิ, เอวํ พหุวจนํ วาฯ อยมมฺหากํ มตํ, เอวํ ‘‘จิตฺตสหภุ’’อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตสทฺทานํ อญฺเญสมฺปิ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ปุคฺคลวาจโก ปน อูการนฺโต โคตฺรภูสทฺโท ปุลฺลิงฺคปริยาปนฺนตฺตา สพฺพญฺญูนเย ปวิฏฺโฐฯ ตตฺรญฺเญ สทฺทา นาม ‘‘จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ สิงฺคุ หิงฺคุ จิตฺตคุ’’อิจฺจาทโยฯ

สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อุวณฺโณการนฺตตาปกติกํ

อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

เอวํ นิคฺคหีตนฺต อิการนฺต อุการนฺตวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตาเนว โหนฺติฯ เตสุ เกสญฺจิ นิคฺคหีตนฺตานํ กฺวจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส พหุวจนสฺส เอกา ราเทสวเสน เภโท ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘สุเข ทุกฺเขฯ เอกูนปญฺญาส อาชีวกสเต เอกูนปญฺญาส ปริพฺพาชกสเต’’อิจฺเจวมาทิฯ นนุ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ นปุํสกลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ นปุํสกลิงฺคํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา นปุํสกลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ติวิธตาเยว คเหตพฺพาติฯ

นปุํสกานมิจฺเจวํ, ลิงฺคานํ นยสาลินี;

ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

ยสฺเสสา ปคุณา สทฺท-นีติเรสา สุภาวิตา;

สาสเน กุลปุตฺตานํ, สรณํ โส ปรายณํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

นปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา

อธิกูนกโต เจก-กฺขรโต จ อิโต ปรํ;

ตีณิ ลิงฺคานิ มิสฺเสตฺวา, ปทมาลมนากุลํฯ

นานาสุขุมสงฺเกต-คเตสฺวตฺเถสุ วิญฺญุนํ;

คมฺภีรพุทฺธิจารตฺถํ, ปวกฺขามิ ยถาพลํฯ

อิตฺถี ถี จ ปภา ภา จ, คิรา รา ปวนํ วนํ;

อุทกญฺจ ทกํ กญฺจ, วิตกฺโก อิติ จาทโยฯ

ภู ภูมิ เจว อรญฺญํ, อรญฺญานีติ จาทโย;

ปญฺญา ปญฺญาณํ ญาณญฺจ, อิจฺจาที จ ติธา สิยุํฯ

โก วิ สา เจว ภา รา จ, ถี ธี กุ ภู ตเถว กํ;

ขํ โค โม มา จ สํ ยํ ตํ, กิมิจฺจาที จ เอกิกาติฯ

อยํ ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาอุทฺเทโสฯ ตตฺร อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถึ…เป.… โภติโย อิตฺถิโยฯ

ถี ถี, ถิโยฯ ถึ, ถี, ถิโยฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถิยํ, ถีสุฯ โภติ ถิ, โภติโย ถี, โภติโย ถิโยฯ เอตฺถ –

‘‘กุกฺกุฎา มณโย ทณฺฑา, ถิโย จ ปุญฺญลกฺขณา;

อุปฺปชฺชนฺติ อปาปสฺส, กตปุญฺญสฺส ชนฺตุโน;

ถิยา คุยฺหํ น สํเสยฺย; ถีนํ ภาโว ทุราชาโน’’ติ

อาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ

ปภา, ปภา, ปภาโยฯ ปภํ…เป.… โภติโย ปภาโยฯ

ภา, ภา, ภาโยฯ ภํ, ภา, ภาโยฯ ภาย, ภาหิ, ภาภิฯ ภาย, ภานํฯ ภาย, ภาหิ, ภาภิฯ ภาย, ภานํฯ ภาย, ภายํ, ภาสุฯ โภติ เภ, โภติโย ภา, โภติโย ภาโยฯ เอตฺถ จ ‘‘ภากโร ภานุ’’อิจฺจาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ

คิรา , คิรา, คิราโยฯ คิรํ…เป.… โภติโย คิราโยฯ ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถฯ เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโส’’ติ อิมานิ คิราสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว นิทสฺสนปทานิฯ

สุวณฺณวาจโก ราสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, อิธ ปน สทฺทวาจโก ราสทฺโท อิตฺถิลิงฺโคฯ

รา, รา, ราโยฯ รํ, รา, ราโยฯ ราย, ราหิ, ราภิฯ ราย, รานํฯ ราย, ราหิ, ราภิฯ ราย, รานํฯ ราย, รายํ, ราสุฯ โภติ เร, โภติโย รา, โภติโย ราโยฯ

รา วุจฺจติ สทฺโทฯ อคฺคญฺญสุตฺตฎีกายญฺหิ ‘‘รา สทฺโท ติยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโล’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ราสทฺทสฺส สทฺทวาจกตฺเต ‘‘รตฺตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ

ปวนํ, ปวนานิ, ปวนาฯ ปวนํ, ปวนานิ, ปวเนฯ

วนํ, วนานิ, วนาฯ วนํ, วนานิ, วเนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ

ปวน วนสทฺทา กทาจิ สมานตฺถา กทาจิ ภินฺนตฺถาฯ เต หิ อรญฺญวาจกตฺเต สมานตฺถา ‘‘เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสึ ตทาฯ สปุตฺโต ปาวิสึ วน’’นฺติอาทีสุฯ ยถากฺกมํ ปน เต วายุตณฺหาวนวาจกตฺเต ภินฺนตฺถา ‘‘ปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเตฯ เฉตฺวา วนญฺจ วนถํ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติอาทีสุฯ

อุทกํ, อุทกานิ, อุทกาฯ อุทกํ, อุทกานิ, อุทเกฯ

ทกํ, ทกานิ, ทกาฯ ทกํ, ทกานิ, ทเกฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ

‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ สีตํฯ ถลชา ทกชา ปุปฺผา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ‘‘นีโลทํ วนมชฺฌโตฯ มโหทธิฯ อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรตี’’ติ ปาฬิปฺปเทเสสุ ปน สมาสนฺตคตนามตฺตา อุทสทฺเทเนว อุทกตฺโถ วุตฺโต ‘‘ริตฺตสฺสาท’’นฺติ วตฺตพฺพฎฺฐาเน ‘‘ริตฺตสฺส’’นฺติ สทฺเทน ริตฺตสฺสาทตฺโถ วิยฯ ปาฬิยญฺหิ เกวโล อุทสทฺโท น ทิฎฺฐปุพฺโพฯ อตฺถิ เจ, สุฎฺฐุ มนสิ กาตพฺโพฯ

กํ, กานิ, กาฯ กํ, กานิ, เกฯ เกน, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ กา, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ เก, กสฺมึ, กมฺหิ, เกสุฯ โภ ก, ภวนฺโต กา, ภวนฺโต กานิฯ โภสทฺเทน วา พหุวจนํ โยเชตพฺพํ ‘‘โภ กานิ, โภ กา’’ติฯ

เอตฺถ กํ วุจฺจติ อุทกํ สีสํ สุขญฺจฯ อตฺร ‘‘กนฺตาโร กนฺทโร เกวฎฺฎา เกสา กรุณา นาโก’’ติอาทีนิ ปโยคานิ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺร กนฺตาโรติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ตริตพฺโพ อติกฺกมิตพฺโพติ กนฺตาโร, นิรุทกปฺปเทโสฯ โจรกนฺตารนฺติอาทีสุ ปน รูฬฺหิยา ทุคฺคมนฎฺฐาเนปิ กนฺตารสทฺโท ปวตฺตตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ กนฺทโรติ เอตฺถาปิ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต ภินฺโนติ กนฺทโรฯ เกวฎฺฎาติอาทีสุ ปน เก อุทเก วตฺตนโต คหณตฺถํ ปวตฺตนโต เกวฎฺฎาฯ เก สีเส เสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ เกสาฯ กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณาฯ นาโกติ สคฺโคฯ กนฺติ หิ สุขํ, น กํ อกํ, ทุกฺขํ, ตํ นตฺถิ เอตฺถาติ นาโกติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ ยเถตฺถ อิตฺถีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ‘‘วิตกฺโก วิจาโร อาภา ปทีโป’’ติอาทีนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ

ภู, ภู, ภุโยฯ ภุํ, ภู, ภุโยฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภุยํ, ภูสุฯ โภติ ภุ, โภติโย ภู, โภติโย ภุโยฯ เอตฺถ จ ‘‘ภูรุโห ภูปาโล ภูภุโช ภูตล’’นฺติ นิทสฺสนปทานิฯ

ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย; เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ;

อรญฺญํ, อรญฺญานิ, อรญฺญา; เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อรญฺญานี วุจฺจติ มหาอรญฺญํ, ‘‘คหปตานี’’ติ ปทมิว อินีปจฺจยวเสน สาเธตพฺพํ ปทํ อิตฺถิลิงฺคญฺจฯ ‘‘อรญฺญานี’’ติ หิ อฎฺฐกถาปาโฐปิ ทิสฺสติฯ

อรญฺญานี, อรญฺญานี, อรญฺญานิโยฯ อรญฺญานึ, อรญฺญานี, อรญฺญานิโยฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีหิ, อรญฺญานีภิฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีนํฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีหิ, อรญฺญานีภิฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีนํฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานิยํ, อรญฺญานีสุฯ โภติ อรญฺญานิ, โภติโย อรญฺญานี, โภติโย อรญฺญานิโยฯ

ยเถตฺถ อุตฺตราธิกวเสน โยชิตา, เอวํ ‘‘สภา, สภาย’’นฺติอาทีสุปิ โยเชตพฺพาฯ สภายนฺติ สภา เอว , ลิงฺคพฺยตฺตยวเสน ปน เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘สภาเย วา ทฺวารมูเล วา วตฺถพฺพ’’นฺติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

ปญฺญา, ปญฺญา, ปญฺญาโยฯ ปญฺญํ, ปญฺญา, ปญฺญาโยฯ ปญฺญายฯ

ปญฺญาณํ, ปญฺญาณานิ, ปญฺญาณาฯ ปญฺญาณํ, ปญฺญาณานิ, ปญฺญาเณฯ ปญฺญาเณนฯ

‘‘ตถา หิ ภนฺเต ภควโต สีลปญฺญาณํฯ สาธุ ปญฺญาณวา นโร’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ

ญาณํ, ญาณานิ, ญาณาฯ ญาณํ, ญาณานิ, ญาเณฯ ญาเณนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘อคฺคิ อคฺคินิ คินิ’’อิจฺจาทีสุปิ อุตฺตราธิกวเสน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

โก วี สาทีสุปิ เอกกฺขเรสุ โก วุจฺจติ พฺรหฺมา วาโต จ สรีรญฺจ, ตสฺส ตพฺพาจกตฺเต อิเม ปโยคาฯ เสยฺยถิทํ?

‘‘ชิเนน เยน อานีตํ, โลกสฺส อมิตํ หิตํ;

ตสฺส ปาทมฺพุชํ วนฺเท, กโมฬิอลิเสวิตํฯ

กกุธรุกฺโขฯ กรชกาโย’’ อิจฺเจวมาทโยฯ ตตฺถ กโมฬิอลิเสวิตนฺติ วนฺทนฺตานํ อเนกสตานํ พฺรหฺมานํ โมฬิภมรเสวิตนฺติ กวโย อิจฺฉนฺติฯ กกุธรุกฺโขติ เอตฺถ ปน โก วุจฺจติ วาโต, ตสฺส โย กุชฺฌติ, วาตโรคาปนยนวเสน ตํ นิวาเรติ, ตสฺมา โส รุกฺโข กกุโธติ วุจฺจตีภิ อาจริยาฯ กรชกาโยติ เอตฺถ ตุ โก วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ ปวตฺโต รโช กรโชฯ กึ ตํ ? สุกฺกโสณิตํฯ ตญฺหิ ‘‘ราโค รโช, น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตราครชผลตฺตา สรีรวาจเกน กสทฺเทน วิเสเสตฺวา ผลโวหาเรน ‘‘กรโช’’ติ วุจฺจติฯ เตน สุกฺกโสณิตสงฺขาเตน กรเชน สมฺภูโต กาโย กรชกาโยติ อาจริยาฯ ตถา หิ ‘‘กาโย มาตาเปตฺติกสมฺภโว’’ติ วุตฺโต, มหาอสฺสปูรสุตฺตฎีกายํ ปน ‘‘กริยติ คพฺภาสเย ขิปิยตีติ กโร, สมฺภโวฯ กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถฯ มาตุอาทีนํ สณฺฐาปนวเสน กรโต ชาโตติ อปเร, อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาหา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต กสทฺทาธิการตฺตาฯ

โก, กาฯ กํ, เกฯ เกน, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ กา, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ เก, กสฺมึ, กมฺหิ, เกสุฯ โภ ก, ภวนฺโต กาฯ

ตตฺร วิ วุจฺจติ ปกฺขีฯ ตถา หิ ปกฺขีนํ อิสฺสโร สุปณฺณราชา วินฺโทติ กถิยติฯ เอตมตฺถญฺหิ สนฺธาย ปุพฺพาจริเยนปิ อยํ คาถา ภาสิตา –

‘‘สทฺธานเต มุทฺธนิ สณฺฐเปมิ, มุนินฺท นินฺทาปคตํ ตวคฺคํ;

เทวินฺทนาคินฺทนรินฺทวินฺท-น ตํ วิภินฺนํ จรณารวินฺท’’นฺติฯ

ตตฺถ วีนํ อินฺโทติ วินฺโท, ปกฺขิชาติยา ชาตานํ สุปณฺณานํ ราชาติ อตฺโถฯ

วึ, วี, วโยฯ วึ, วี, วโยฯ วินา, วีหิ, วีภิฯ วิสฺส, วิโน, วีนํฯ วินา, วิสฺมา, วิมฺหา, วีหิ, วีภิฯ วิสฺส, วิโน, วีนํฯ วิสฺมึ, วิมฺหิ, วีสุฯ โภ วิ, ภวนฺโต วโยฯ

สา วุจฺจติ สุนโข, ‘‘มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติอาทีสุ ปน สาสทฺโท สพฺพนามิกปริยาปนฺโน ปรมฺมุขวจโน ตสทฺเทน สมฺภูโต ทฎฺฐพฺโพฯ สาสทฺทสฺส ภา รา ถี ภู กสทฺทานญฺจ นามิกปทมาลา เหฎฺฐา ปกาสิตาฯ

ธี วุจฺจติ ปญฺญาฯ เอตฺถ จ ‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท’’ติฯ ‘‘ธีมา, ธีมติ, สุธี, สุธินี, ธียุตฺต’’นฺติ จ อาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ

ธี, ธี, ธิโยฯ ธึ, ธี, ธิโยฯ ธิยา, ธีหิ, ธีภิฯ ธิยา, ธีนํฯ ธิยา, ธีหิ, ธีภิฯ ธิยา, ธีนํฯ ธิยา, ธิยํ, ธีสุฯ โภติ ธิ, โภติโย ธี, โภติโย ธิโยฯ

กุ วุจฺจติ ปถวีฯ เอตฺถ จ ‘‘กุทาโลฯ กุมุทํฯ กุญฺชโร’’ติ อิมานิ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺร กุํ ปถวึ ทาลยติ ปทาเลติ ภินฺทติ เอเตนาติ กุทาโลฯ กุยํ ปถวิยํ โมทตีติ กุมุทํฯ กุํ ชรตีติ กุญฺชโรฯ ตถา หิ วิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘กุํ ปถวึ ตทภิฆาเตน ชรยตีติ กุญฺชโร’’ติฯ

กุ, กู, กุโยฯ กุํ, กู, กุโยฯ กุยา, กูหิ, กูภิฯ กุยา, กูนํฯ กุยา, กูหิ, กูภิฯ กุยา, กูนํฯ กุยา, กุยํ, กูสุฯ โภติ กุ, โภติโย กู, โภติโย กุโยฯ

ข’มินฺทฺริยํ ปกถิตํ, ข’มากาสมุทีริตํ;

สคฺคฎฺฐานมฺปิ ขํ วุตฺตํ, สุญฺญตฺตมฺปิ จ ขํ มตํฯ

ตตฺรินฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ คตินิวาสภาวโต ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ, อากาสํ วิวิตฺตฏฺเฐนฯ สคฺโค กตสุจริเตหิ เอกนฺเตน คนฺตพฺพตาย ‘‘ข’’นฺติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ‘‘ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโนฯ สาขํ ฆฏฺเฎตี’’ติ จ, ‘‘เข นิมฺมิโต อจริ อฎฺฐสตํ สยมฺภู’’ติ จ อาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

ขํ, ขานิ, ขาฯ ขํ, ขานิ, เขฯ เขน, เขหิ, เขภิฯ ขสฺส, ขานํฯ ขา, ขสฺมา, ขมฺหา, เขหิ, เขภิฯ ขสฺส, ขานํฯ เข, ขสฺมึ, ขมฺหิ, เขสุฯ โภ ข, ภวนฺโต ขานิ, ภวนฺโต ขาฯ

โคสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต –

โค โคเณ จินฺทฺริเย ภูมฺยํ, วจเน เจว พุทฺธิยํ;

อาทิจฺเจ รสฺมิยญฺเจว, ปานีเยปิ จ วตฺตเต;

เตสุ อตฺเถสุ โคเณ ถิ-ปุมา จ อิตเร ปุมาฯ

ตถา หิ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโตฯ โคปญฺจโม’’ติอาทีสุ โคสทฺโท โคเณ วตฺตติฯ โคจโรติ เอตฺถินฺทฺริเยปิ วตฺตติ คาโว จกฺขาทีนินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโรฯ ตถา หิ โปราณา กถยิํสุ ‘‘คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิย โคจโร, อภิณฺหํ จริตพฺพฎฺฐานํฯ คาโววาจกฺขาทีนินฺทฺริยานิ, เตหิ จริตพฺพฎฺฐานํ โคจโร’’ติฯ ‘‘โคมตึ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนายํ ปน ปถวิยํ วตฺตติฯ ‘‘ภูริปญฺญํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํวนฺทามี’’ติ หิ อตฺโถฯ ตถา สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายวาเสฎฺฐสุตฺตสํวณฺณนปฺปเทเส ‘‘โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิรกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวี หิ ‘‘โค’’ติ วุจฺจติ, ตปฺปเภโท จ เขตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘โคตฺตวเสน โคตโม’’ติ เอตฺถ ตุ วจเน พุทฺธิยญฺจ วตฺตติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตโมติ หิ ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปนฺติ ทฎฺฐพฺพ’’นฺติฯ ตถา หิ ตํโคตฺตชาตา สุทฺโธทนมหาราชาทโยปิ โคตโมตฺเวว วุจฺจนฺติฯ เภน ภควา อตฺตโน ปิตรํ สุทฺโธทนมหาราชานํ ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข โคตม ตถาคตา’’ติ อโวจฯ เวสฺสวโณปิ มหาราชา ภควนฺตํ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, พุทฺธํ วนฺทาม โคตม’’นฺติ อโวจ, อายสฺมาปิ วงฺคีโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ‘‘สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมา’’ติ อโวจฯ เอวํ อิทํ สามญฺญรูปํ คํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปน โคตมโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิวเสน พหุวิธํฯ

ตถา โคสทฺโท อาทิจฺเจ วตฺตติฯ ‘‘โคโคตฺตํ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนา เอตฺถ นิทสฺสนํ, อาทิจฺจพนฺธุํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ วนฺทามีติ อตฺโถฯ อาทิจฺโจปิ หิ โคตมโคตฺเต ชาโต ภควาปิ, เอวํ เตน สมานโคตฺตตาย ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติอาทินา ภควโต โถมนา ทิสฺสติ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสี’’ติ จ, ‘‘วนฺเท เชตวนํ นิจฺจํ, วิหารํ รวิพนฺธุโน’’ติ จ, ‘‘โลเกกพนฺธุ’มรวินฺทสหายพนฺธุ’’นฺติ จฯ ‘‘อุณฺหคู’’ติ เอตฺถ ปน โคสทฺโท รสฺมิยํ วตฺตติฯ อุณฺหา คาโว รสฺมิโย เอตสฺสาติ อุณฺหคู, สูริโยฯ ปุพฺพาจริยาปิ หิ ฉนฺโทวิจิติสตฺเถ อิมเมวตฺถํ พฺยากรึสุฯ

‘‘โคสีตจนฺทน’’นฺติ เอตฺถ ปานีเย วตฺตติฯ โคสทฺเทน หิ ชลํ วุจฺจติฯ โค วิย สีตํ จนฺทนํ, ตสฺมึ ปน อุทฺธนโต อุทฺธริตปกฺกุถิตเตลมฺหิ ปกฺขิตฺเต ตงฺขณญฺเญว ตํ เตลํ สุสีตลํ โหติฯ

เอตฺเถเก วทนฺติ ‘‘กสฺมา โภ ‘โคปทตฺเถ วตฺตมาโน โคสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จา’ติ วทถ, กสฺมา จ ปน ‘อินฺทฺริยปถวีวจนพุทฺธิสูริยรสฺมิปานีเยสุ วตฺตมาโน ปุลฺลิงฺโค’ติ วทถ, เอเตสุ สูริยตฺเถ วตฺตมาโน ปุลฺลิงฺโค โหตุ, นนุ อินฺทฺริยวจนปานีเยสุ วตฺตมาเนน ปน โคสทฺเทน นปุํสกลิงฺเคน ภวิตพฺพํ, ปถวีพุทฺธิรสฺมีสุ วตฺตมาเนน อิตฺถิลิงฺเคน ภวิตพฺพํ อินฺทฺริยาทิปถวาทิปทตฺเถสุ วตฺตมานานํ อินฺทฺริยสทฺทาทิปถวีสทฺ ทาทีนํ นปุํสกิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทสสฺส ทสฺสนโต’’ติ? ตนฺน, นิยมาภาวโตฯ อิตฺถิปทตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ หิ สโต กสฺสจิ สทฺทสฺส ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ ยถา ‘‘โอโรโธ’’ติฯ ปุริสปทตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ จ สโต กสฺสจิ อิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ, ยถา ‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต’’ติฯ อิตฺถิปุริสปทตฺเถสุ ปน อวตฺตมานานมฺปิ สตํ เกสญฺจิ สทฺทานํ เอกสฺมึเยว ญาณาทิอตฺเถ วตฺตมานานํ อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ ยถา ‘‘ปญฺญา อโมโห ญาณ’’นฺติ, ‘‘ตฎํตฎีตโฎ’’ติ จฯ ตถา หิ อนิตฺถิภูโตปิ สมาโน ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน รุกฺโขปิ นามํ ลภติ, ตพฺพเสน นครมฺปิฯ เตนาห จกฺกวตฺติสุตฺตฎีกายํ ‘‘มาตุลาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตาย อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘มาตุลา’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเร’’ติฯ

โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เหฎฺฐา ปกาสิตาฯ

โม วุจฺจติ จนฺโท, อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘มา วุจฺจติ จนฺโท’’ติ อาการนฺตปาโฐ ทิสฺสติ, โอการนฺตปาเฐน เตน ภวิตพฺพํ สกฺกฎภาสาย เอกกฺขรโกสโต นยํ คเหตฺวา ‘‘โม สิโว จนฺทิมา เจวา’’ติ โอการนฺตวเสน วตฺตพฺพตฺตาฯ เอตฺถ จ โอการนฺตวเสน วุตฺตสฺส มสทฺทสฺส จนฺทวาจกตฺเต ‘‘ปุณฺณมี, ปุณฺณมา’’ติ จ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺถ ปุณฺโณ โม เอตฺถาติ ปุณฺณมี, เอวํ ปุณฺณมา, รตฺตาเปกฺขํ อิตฺถิลิงฺควจนํฯ เอตฺถ ปน ‘‘วิสาขปุณฺณมาย รตฺติยา ปฐมยาเมปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ เอตฺถ สิยา – ยทิ ‘‘ปุณฺณมา’’ติ อยํสทฺโท รตฺตาเปกฺโข อิตฺถิลิงฺโคฯ

‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;

ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํฯ

อนฺวทฺธมาเส ปนฺนรเส, ปุณฺณมาเย อุโปสเถ;

ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ทานํ ทาตุมุปาคมิ’’นฺติ

อาทีสุ กถํ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ ปทสิทฺธีติ? ยการสฺส เยการาเทสวเสนฯ ธมฺมิสฺสเรน หิ ภควตา ‘‘ปุณฺณมายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ วทตา ยการสฺส ฐาเน เยกาโร ปฐิโต อิตฺถิลิงฺควิสเย ตฺตาการสฺส ฐาเน ตฺเตกาโร วิย, นีการสฺส ฐาเน เนกาโร วิย จฯ ตถา หิ ยถา ‘‘อพฺยยตํ วิลปสิ วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ อิมสฺมึ ราธชาตเก ‘‘วิรตฺตา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิรตฺเต’’ติ วทนฺเตน ตฺตาการสฺส ฐาเน ตฺเตกาโร ปฐิโต, ‘‘โกสิยายนี’’ติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘โกสิยายเน’’ติ วทนฺเตน นีการสฺส ฐาเน เนกาโร ปฐิโตฯ เอวํ ‘‘ปุณฺณมายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ วทตา ยการสฺส ฐาเน เยกาโร ปฐิโตฯ ยถา จ ‘‘ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมึ มหาสมยสุตฺตปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ วทตา ยการสฺส ฐาเน เยกา โร ปฐิโต, เอวมิธาปิฯ ยถา ปน ‘‘สภาเย วา ทฺวารมูเล วา’’ติ เอตฺถ ‘‘สภาย’’นฺติ ลิงฺคพฺยตฺตยวเสน สภา วุตฺตา, น ตถา อิธ ‘‘ปุณฺณมาย’’นฺติ ลิงฺคพฺยตฺตเยน ปุณฺณมา วุตฺตา, อถ โข ‘‘ปุณฺณมา’’ติ อาการนฺติตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘ปุณฺณมาโย’’ติ ปทํ ยการฎฺฐาเน เยการุจฺจารณวเสน สมฺภูตํ ภุมฺมวจนนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มา วุจฺจติ สิรีฯ ตถา หิ วิทฺวมุขมณฺฑนฎีกายํ ‘‘มาลินี’’ติ ปทสฺสตฺถํ วทตา ‘‘มา วุจฺจติ ลกฺขี, อลินี ภมรี’’ติ วุตฺตํฯ ลกฺขีสทฺโท จ สิรีสทฺเทน สมานตฺโถ, เตน ‘‘มา วุจฺจติ สิรี’’ติ อตฺโถ อมฺเหหิ อนุมโต, ตถา โปราเณหิปิ ‘‘มํ สิรึ ธาเรติ วิทธาติ จาติ มนฺธาตา’’ติ อตฺโถ ปกาสิโต, ตสฺมา ‘‘มาลินี มนฺธาตา’’ติ จ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺร ปุลฺลิงฺคสฺส ตาว มสทฺทสฺส อยํ นามิกปทมาลา –

โม, มาฯ มํ, เมฯ เมน, เมหิ, เมภิฯ มสฺส, มานํฯ มา, มสฺมา, มมฺหา, เมหิ, เมภิฯ มสฺส, มานํฯ เม, มสฺมึ, มมฺหิ, เมสุฯ โภ ม, ภวนฺโต มาฯ

อยํ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส มาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา –

มา, มา, มาโยฯ มํ, มา, มาโยฯ มาย, มาหิ, มาภิฯ มาย, มานํฯ มาย, มาหิ, มาภิฯ มาย, มานํฯ มาย, มายํ, มาสุฯ โภติ เม, โภติโย มาโยฯ

เอตฺถ ปน สิรีวาจโก มาสทฺโท จ สทฺทวาจโก ราสทฺโท จาติ อิเม สมานคติกา เอกกฺขรตฺตา นิจฺจมาการนฺตปกติกตฺตา อิตฺถิลิงฺคตฺตา จฯ

ตตฺร สํ วุจฺจติ สนฺตจิตฺโต ปุริโสฯ ยํ โลเก ‘‘สปฺปุริโส’’ติ จ, ‘‘อริโย’’ติ จ, ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ จ วทนฺติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ ยทิทํ ‘‘ส’’นฺติฯ เอวํ สปฺปุริสาริยปณฺฑิตวาจกสฺส สํสทฺทสฺส ปจฺจตฺตวจนวเสน อตฺถิภาเว ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ อิทํ ปโยคนิทสฺสนํฯ เอตฺถ หิ ‘‘น สํ อส’’นฺติ สมาสจินฺตาย สปฺปุริสาสปฺปุริสปทตฺถา สํ อสํสทฺเทหิ วุตฺตาติ ญายนฺติ, ตสฺมา ‘‘สปฺปุริสปทตฺโถ ปจฺจตฺตวจเนน สํสทฺเทน วุตฺโต นตฺถี’’ติ วจนํ น วตฺตพฺพํฯ เย ‘‘นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพํฯ นามิกปทมาลา ปนสฺส ‘‘สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา เหฎฺฐา ปกาสิตาฯ นปุํสกลิงฺคตฺเต สํ วุจฺจติ ธนํ, ‘‘มนุสฺสสฺสํฯ ปรสฺสํฯ สพฺพสฺสํฯ สพฺพสฺสหรณํฯ ปรสฺสหรณ’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺถ มนุสฺสสฺส สํ มนุสฺสสฺสํฯ เอวํ ปรสฺส สํ ปรสฺสํฯ สพฺพสฺส สํ สพฺพสฺสํฯ ตสฺส หรณํ ปรสฺสหรณํ สพฺพสฺสหรณนฺติ สมาโสฯ ตถา สํ วุจฺจติ สุขํ สนฺติ จฯ วุตฺตญฺหิ ตพฺพาจกตฺตํ โปราณกวิรจนายํ –

‘‘เทวเทโว สํเทหี โน, หีโน เทวาติเทหโต;

หโตปปาตสํสาโร, สาโร สํ เทตุ เทหิน’’นฺติฯ

ตสฺมา อยเมตฺถ คาถา, ‘‘สกลโลกสงฺกโร ทีปงฺกโร’’ติ เอตฺถ ‘‘สงฺกโร’’ติ ปทญฺจนิทสฺสนํฯ ‘‘สํ, สานิ, สาฯ สํ, สานิ, เสฯ เสน’’อิจฺจาทิ ปุพฺเพ ปกาสิตนเยน เญยฺยํฯ เอตฺถ จ โสตูนํ สุคตมตวเร โกสลฺลชนนตฺถํ สมาสนฺตคตสฺส สํสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ ปริปุณฺณํ กตฺวา กถยาม –

มนุสฺสสฺสํ, มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺสาฯ มนุสฺสสฺสํ, มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺเสฯ มนุสฺสสฺเสน, มนุสฺสสฺเสหิ, มนุสฺสสฺเสภิฯ มนุสฺสสฺสสฺส, มนุสฺสสฺสานํฯ มนุสฺสสฺสา, มนุสฺสสฺสสฺมา, มนุสฺสสฺสมฺหา, มนุสฺสสฺเสหิ, มนุสฺสสฺเสภิฯ มนุสฺสสฺสสฺส, มนุสฺสสฺสานํฯ มนุสฺสสฺเส, มนุสฺสสฺสสฺมึ, มนุสฺสสฺสมฺหิ, มนุสฺสสฺเสสุฯ โภ มนุสฺสสฺส, โภนฺโต มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺสาฯ เอส นโย ‘‘ปรสฺสํ สพฺพสฺส’’นฺติอาทีสุปิ, สพฺพาเนตานิ ปทานิ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ คเหตพฺพานิฯ

ยํ ตํ กิมิติสทฺทานํ, นามมาลํ ปนตฺตริ;

สพฺพนามปริจฺเฉเท, ปกาสิสฺสํ ติลิงฺคโตฯ

อิจฺเจวํ เหฎฺฐา อุทฺทิฎฺฐานํ โก วิ สาทีนํ นามิกปทมาลา สทฺธึ อตฺถนฺตรนิทสฺสนปเทหิ วิภตฺตาฯ ตตฺริทํ ลิงฺคววตฺถานํ –

โก วิ สา โหนฺติ ปุลฺลิงฺเค, ภา รา ถี ธี กุ ภู ถิยํ;

กํ ขํ นปุํสเก โค ตุ, ปุเม เจวิตฺถิลิงฺคเกฯ

โม ปุเม อิตฺถิลิงฺเค มา, สํ ปุเม จ นปุํสเก;

ยํ ตํ กิมิติ สพฺพตฺร, ลิงฺเคสฺเวว ปวตฺตเรฯ

อิโต อญฺญานิปิ เอกกฺขรานิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิฯ

เอวํ วิญฺญูนํ นยญฺญูนํ สทฺทรจนาวิสเย ปรมวิสุทฺธวิปุลพุทฺธิปฎิลาภตฺถํ ปรมสณฺหสุขุมตฺเถสุ ปโยเคสุ อสมฺโมหตฺถํ สุวณฺณตเล สีหวิชมฺภเนน เกสรีสีหสฺส วิชมฺภนมิว เตปิฎเก พุทฺธวจเน ญาณวิชมฺภเนน วิชมฺภนตฺถญฺจ อธิกูเนกกฺขรวเสน ลิงฺคตฺตยํ มิสฺเสตฺวา นามิกปทมาลา วิภตฺตาฯ

สทฺเท ภวนฺติ กุสลา น ตุ เกจิ อตฺเถ,

อตฺเถ ภวนฺติ กุสลา น ตุ เกจิ สทฺเทฯ

โกสลฺลเมว ปรมํ ทุภยตฺถ ตสฺมา,

โยคํ กเรยฺย สตตํ มติมา วรนฺติฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ

วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาวิภาโค

ทสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิ-วเสนปิ อิโต ปรํ;

ภาสิสฺสํ ปทมาลาโย, ภาสิตสฺสานุรูปโตฯ

ตตฺถ วาจฺจลิงฺคานีติ อปฺปธานลิงฺคานิ, คุณนามสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ ปธานลิงฺคานิ, คุณีปทสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ ยสฺมา ปน เตสุ วาจฺจลิงฺคานิ นาม อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพานิ ภูธาตุมยานิ จ วาจฺจลิงฺคานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ เตสํ ภูธาตุมยานิ วาจฺจลิงฺคานิ สรูปโต นามิกปทมาลาย อโยชิตานิปิ ตตฺถ ตตฺถ นยโต โยชิตานิ , ตสฺมา น ทานิ ทสฺเสสฺสามฯ อภูธาตุ มยานิปิ กิญฺจาปิ นยโต โยชิตานิ, ตถาปิ โสตารานํ ปโยเคสุ โกสลฺลชนนตฺถํ กถยาม, นามิกปทมาลญฺจ เนสํ ทสฺเสสฺสาม กิญฺจิ ปโยคํ วทนฺตาฯ

ทีโฆ รสฺโส นีโล ปีโต,

สุกฺโก กณฺโห เสฏฺโฐ ปาโป;

สทฺโธ สุทฺโธ อุจฺโจ นีโจ,

กโตตีโต อิจฺจาทีนิฯ

ทีฆา ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;

ทีโฆ พาลาน สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานตํฯ

ทีโฆ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีเฆฯ ทีเฆน, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีฆา, ทีฆสฺมา, ทีฆมฺหา, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีเฆ, ทีฆสฺมึ, ทีฆมฺหิ, ทีเฆสุฯ โภ ทีฆ, ภวนฺโต ทีฆาฯ ‘‘ทีฆาติ มํ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทีฆา, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆํ, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆายฯ เสสํ กญฺญานเยน เญยฺยํฯ

ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีเฆฯ ทีเฆนฯ เสสํ จิตฺตนเยน เญยฺยํฯ รสฺสาทีนิ จ เอวเมว วิตฺถาเรตพฺพานิฯ อยํ วาจฺจลิงฺคานํ นามิกปทมาลา, ‘‘คุณนามานํ นามิกปทมาลา’’ติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ

อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสานิ ยานิ หิ;

เตสํ ทานิ ยถาปาฬิํ, ปทมาลํ กเถสฺสหํฯ

กตมานิ ตานิ ปทานิ, ยานิ สวิเสสานิ?

ภวาภวาทิกํ ลงฺกา-ทีโป อิจฺจาทิกานิ จ;

โพธิ สนฺธีติ จาทีนิ, สวิเสสานิ โหนฺติ ตุฯ

เอเตสุ หิ –

ภวาภวปทํ เทก-วโจ พหุวโจ กฺวจิ;

สมาเส อสมาเสปิ, สมฺภโว ตสฺส อิจฺฉิโตฯ

วิคฺคหญฺจ ปทตฺถญฺจ, วตฺวา ปทสฺสิมสฺส เม;

วุจฺจมานมวิกฺขิตฺตา, ปทมาลํ นิโพธถฯ

ภโว จ อภโว จ ภวาภวํฯ อถ วา ภโว จ อภโว จ ภวาภวานิ, อยํ วิคฺคโหฯ ตตฺร ภโวติ ขุทฺทโก ภโวฯ อภโวติ มหนฺโต ภโวฯ วุทฺธตฺถวาจโก เหตฺถ อกาโรฯ เอตฺถ จ สุคติทุคฺคติวเสน หีนปณีตวเสน จ ขุทฺทกมหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ภโวติ วุทฺธิฯ อภโวติ อวุทฺธิฯ อยํ ปทตฺโถฯ อยํ ปน นามิกปทมาลา –

ภวาภวํ, ภวาภวํ, ภวาภเวน, ภวาภวสฺส, ภวาภวา, ภวาภวสฺมา, ภวาภวมฺหา, ภวาภวสฺส, ภวาภเว, ภวาภวสฺมึ, ภวาภวมฺหิ, โภ ภวาภวฯ อิติ ภวาภวปทํ เอกวจนกํ ภวติฯ ทิสฺสติ จ ตสฺเสกวจนตา ปาฬิยํ อฎฺฐกถายญฺจ –

‘‘อตีตกปฺเป จริตํ, ฐปยิตฺวา ภวาภเว;

อิมสฺมึ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม’’

อิติ วา,

‘‘เอวํ พหุวิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺติญฺจ พหูวิธํ;

ภวาภเว อนุภวิตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ’’

อิติ วา เอวํ ปาฬิยํ ภวาภว ปทสฺส เอกวจนตา ทิฎฺฐาฯ

อฎฺฐกถายมฺปิ –

‘‘อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิตํ ยํ,

ภวาภวํ คจฺฉติ ชีวโลโก;

นโม อวิชฺชาทิกิเลสชาล-

วิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺส ตสฺสา’’ติ

เอวํ ตสฺเสกวจนตา ทิฎฺฐาฯ

ภวาภวานิ, ภวาภวา, ภวาภวานิ, ภวาภเว, ภวาภเวหิ, ภวาภเวภิ, ภวาภวานํ, ภวาภเวหิ, ภวาภเวภิ, ภวาภวานํ, ภวาภเวสุ, ภวนฺโต ภวาภวานิฯ อิติ ภวาภวปทํ พหุวจนกมฺปิ ภวติฯ ทิสฺสติ จ ตสฺส พหุวจนกตา ปาฬิยํ ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ ปกปฺปิกา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสู’’ติฯ อุภยมฺปิ นยํ โวมิสฺเสตฺวา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ กถํ? ‘‘ภวาภวํ, ภวาภวานิฯ ภวาภวํ, ภวาภวานิฯ ภวาภเวน, ภวาภเวหิ, ภวาภเวภิ’’อิจฺเจวมาทินา จิตฺตนเยน โยเชตพฺพาฯ

นปุํสเกกวจน-พหุวจนกา อิมา;

ปทมาลา สมาสตฺเต, กตาติ ปริทีปเยฯ

สมาสกปทญฺเจว, อสมาสกเมว จ;

ภวาภวปทํ เทฺวธา, อิติ วิทฺวา วิภาวเยฯ

นปุํสกํ สมาสตฺเต, ปุลฺลิงฺคมิตรตฺตเน;

นปุํสกํ ตุ ปาเยน, เอกวจนกํ วเทฯ

‘‘ภโว จ อภโว จา’’ติ, สมาสตฺถํ วเท พุโธ;

‘‘ภวโต ภว’’มิจฺจตฺถํ, อสมาสสฺส ภาสเยฯ

ปุลฺลิงฺคตฺตมฺหิ โส เญยฺโย, นิสฺสกฺกอุปโยคโต;

เอวํ วิเสสโต ชญฺญา, ภวาภวปทํ วิทูฯ

ยถา เจตฺถ ภวาภวปทสฺส นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ‘‘กมฺมากมฺมํ ผลาผล’’นฺติอาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อตฺโถปิ เนสํ ยถารหํ วตฺตพฺโพฯ เยภุยฺเยเนตานิ เอกวจนกานิ ภวนฺติฯ เอวํ ตาว ภวาภวปทาทีนํ วิเสสวนฺตตา ทฎฺฐพฺพาฯ

ลงฺกาทีโป, ลงฺกาทีปํ, ลงฺกาทีเปน, ลงฺกาทีปสฺส, ลงฺกาทีปา, ลงฺกาทีปสฺมา, ลงฺกาทีปมฺหา, ลงฺกาทีปสฺส, ลงฺกาทีเป, ลงฺกาทีปสฺมึ, ลงฺกาทีปมฺหิ, โภ ลงฺกาทีปฯ อยํ สมาสตฺเต นามิกปทมาลาฯ อสมาสตฺเตปิ ปน โยเชตพฺพาฯ

ลงฺกา ทีโป, ลงฺกํ ทีปํ, ลงฺกาย ทีเปน, ลงฺกาย ทีปสฺส, ลงฺกาย ทีปา, ลงฺกาย ทีปสฺมา, ลงฺกาย ทีปมฺหา, ลงฺกาย ทีปสฺส, ลงฺกาย ทีเป, ลงฺกาย ทีปสฺมึ, ลงฺกาย ทีปมฺหิ, โภติ ลงฺเก ทีปฯ อยํ พฺยาเส นามิกปทมาลาฯ อยํ นโย ‘‘ชมฺพุทีโป’’ติ เอตฺถ น ลพฺภติ เกวเลน ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีปสฺส อกถนโต, ยถา เกวเลน ลงฺกาสทฺเทน ลงฺกาทีโป กถิยติฯ อยํ ปน พฺยาเส ปทมาลานโย วิเสสโต กพฺพรจนายํ กวีนํ อุปการาย สํวตฺตติ สาสนสฺสาปิฯ ตถา หิ พฺยาสวเสน โปราณกวิรจนา ทิสฺสติ –

‘‘วนฺทามิ เสลมฺหิ สมนฺตกูเฎ,

ลงฺกาย ทีปสฺส สิขายมาเน;

อาวาสภูเต สุมนามรสฺส,

พุทฺธสฺส ตํ ปาทวฬญฺชมคฺค’’นฺติฯ

สาสเนปิ พฺยาสวเสน ‘‘ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’ติอาทิกา ปาฬิ ทิสฺสติฯ

ยถา ปน ‘‘ชมฺพุทีโป’’ติ เอตฺถ อยํ นโย น ลพฺภติ, ตถา ‘‘นาคทีโป’’ติอาทีสุปิ เกวเลน ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีปสฺส อกถนมิว เกวเลน นาคสทฺทาทินา นาคทีปาทีนํ อกถนโตติฯ นนุ จ โภ ‘‘พุทฺธสฺส ชมฺพุนทรํสิโน ตํ, ทาฐํ มยํ ชมฺพุนรา นมามา’’ติ โปราณกวิรจนายํ ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีโป วุตฺโต ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ อตฺถสมฺภวโตติ? สจฺจํ ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, เกวเลน ปน ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีปตฺถํ น วทติ, กินฺตุ ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาวิสยตฺตา อธิกกฺขรโทสํ ปริวชฺชนฺเตน ทีปสทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘ชมฺพุนรา’’ติ วุตฺตํ, เอวํ อุตฺตรปทโลปวเสน วุตฺโต ชมฺพุสทฺโท นรสทฺทํ ปฎิจฺจ สมาสพเลน ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถ โหติ, น เกวโล พฺยาสกาเล, ตถา หิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุตฺเต ชมฺพุทีโป น ญายติ, อถ โข ชมฺพุรุกฺโขเยว ญายติฯ

กึ ปน โภ ‘‘กาโก ทาโส, กากํ ทาสํ, กาเกน ทาเสนา’’ติ อยํ นโย ลพฺภติ, น ลพฺภตีติ? ลพฺภติ, กากสทฺเทน กากนามกสฺส ทาสสฺส กถนํ โหติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ชมฺพุทีโป’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ชมฺพุนามโก ทีโป’’ติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ชมฺพู ทีโป, ชมฺพุํ ทีปํ, ชมฺพุยา ทีเปนา’’ติ อยํ นโย ลพฺภตีติ? น ลพฺภติ ชมฺพูสทฺทสฺส ปณฺณตฺติวเสน ทีเป อปฺปวตฺตนโตฯ ชมฺพูสทฺโท หิ รุกฺเขเยว ปณฺณตฺติวเสน ปวตฺตติ, น ทีเปฯ ยถา ปน จิตฺตโวหาโร จิตฺตนามเก คหปติมฺหิปิ มเนปิ ปวตฺตติ ‘‘จิตฺโต คหปติฯ จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุฯ ยถา จ กุสโวหาโร กุสนามเก รญฺเญปิ กุสติเณปิ ปวตฺตติ –

‘‘ปภาวติญฺจ อาทาย, มณึ เวโรจนํ กุโส;

กุสาวตึ กุสราชา, อคมาสิ มหพฺพโล;

กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตตี’’ติ

อาทีสุ, ตถา กากสทฺโทปิ วายเส, เอวํนามเก ทาเสปิ ปวตฺตติ ‘‘กาโก รวติ, กาโก นาม ทาโส สฎฺฐิโยชนานิ คจฺฉตี’’ติอาทีสุฯ ชมฺพูสทฺโท ปน คหปติมนาทีสุ จิตฺต กุส กากสทฺทา วิย ปณฺณตฺติวเสน ทีปสฺมึ น ปวตฺตติ, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยว นโย มนสิกรณีโยฯ

ยถา ปเนตฺถ ‘‘ลงฺกาทีโป’’ติ สทฺทสฺส นามิกปทมาลา สมาสวเสน พฺยาสวเสน จ โยชิตา, เอวํ ‘‘ปุพฺพวิเทหทีโป, อปรโคยานทีโป, อุตฺตรกุรุทีโป, อสฺสยุชนกฺขตฺตํ, จิตฺรมาโส, เวสฺสนฺตรราชา, เสตวตฺถํ, ทิพฺพรโถ’’ติอาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา สมาสวเสน พฺยาสวเสน จ โยเชตพฺพาฯ ปุพฺพวิเทหาทิสทฺเทหิ ปุพฺพวิเทหทีปาทีนํ กถนญฺจ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ทิพฺพรโถ’’ติอาทีนํ สมาสคตปทานํ ปโยชเน สติ พฺยาสวเสน วิสุํ กตฺตพฺพตา จ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ พฺยาสวเสน ‘‘ทิพฺโพ รโถ’’ติอาทินา ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณวเสน ปจฺเจกวิภตฺติยุตฺตภาเว สติ คาถาสุ วุตฺติปาลนสุขุจฺจารณคุโณ ภวติฯ โส จ สาสนานุกูโล หิ อยํ นโย ฐปิโตฯ ตถา หิ ปาวจเน ‘‘ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’ติอาทิกา ปาฬิโย พหู ทิสฺสนฺติ, เอวํ ลงฺกาทีปาทิสทฺทานํ วิเสสวนฺตตา ภวติฯ

อิทานิ โพธิสนฺธิอาทีนํ วิเสสวนฺตตา วุจฺจติ –

โพธิ สนฺธิ วิภตฺตา’ยุ, ธาตุเยว ปชาปติ;

ทามา ทามํ ตถา สทฺธา, สทฺธํ ตฎํ ตฎี ตโฎฯ

พฺยญฺชนํ พฺยญฺชโน อตฺโถ, อตฺถมกฺขรมกฺขโร;

อชฺชวํ อชฺชโว เจว, ตถา มทฺทวคารวาฯ

วโจ วจีติ จาทีนิ, สมรูปา สรูปโต;

ทฺวิตฺติลิงฺคานิ สมฺโภนฺติ, ยถาสมฺภวมุทฺทิเสฯ

เอเตสุ หิ โพธิสทฺทสฺส ตาว ‘‘โพธิ ราชกุมาโร’’ติ จ, ‘‘อริยสาวโก ‘โพธี’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค’’ติ จ เอวํ ปุคฺคลวจนสฺส ‘‘โพธิ, โพธี, โพธโยฯ โพธึ, โพธี, โพธโยฯ โพธินา’’ติ ปุลฺลิงฺเค อคฺคินเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

รุกฺขมคฺคนิพฺพานสพฺพญฺญุตญฺญาณวจนสฺส ปน ‘‘โพธิ, โพธี, โพธิโยฯ โพธึ, โพธี, โพธิโยฯ โพธิยา’’ติ อิตฺถิลิงฺเค รตฺตินเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

เกจิ ปน ‘‘รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค’’ติ วทนฺติ, ตํ อาคเมน วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสนโต วิจาเรตพฺพํฯ น หิ อาคเม รุกฺขวจนสฺส โพธิสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภาโว ทิสฺสติ, ปุคฺคลวจนสฺส ปน ทิสฺสติฯ ยทิ จ ‘‘สาโล ธโว ขทีโร’’ติอาทีนํ วิย รุกฺขวจนสฺส โพธิสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สิยา, ชมฺพู สิมฺพลี ปาฎลีสทฺทาทีนํ รุกฺขวาจกตฺตา ปุลฺลิงฺคตฺตํ สิยา, น เตสํ อิมสฺส จ รุกฺขวาจกตฺเตปิ ปุลฺลิงฺคภาโว อุปลพฺภติฯ ยทิ หิ รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, เอวํ สนฺเต นิพฺพานวจโน สพฺพญฺญุตญฺญาณวจโน จ โพธิสทฺโท นปุํสกลิงฺโค สิยา ‘‘นิพฺพาน’’นฺติอาทินา นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิฎฺฐสฺส นิพฺพานาทิโน อตฺถสฺส กถนโตฯ

เย เอวํ วทนฺติ ‘‘รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค’’ติ, เต ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ เอตฺถ ภควา ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธี’’ติ นิพฺพจนวเสน ‘‘กึ รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค น ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมานา วทนฺติ มญฺเญฯ เนวํ ทฎฺฐพฺพํ, เอวญฺจ ปน ทฎฺฐพฺพํ, ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ เอตฺถ ภควา ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ วทนฺเตหิ ครูหิ ญาณวจนํ อิตฺถิ ลิงฺคภูตํ โพธีติ ญาณสฺส นามํ ปณฺณตฺติอนฺตรปริกปฺปเนนตฺถํ ปริกปฺเปนฺเตน พุชฺฌนฎฺฐานภูเต รุกฺเข อาโรเปตฺวา รุกฺโข ‘‘โพธี’’ติ วุตฺโต, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ นิพฺพจเน อาทโร น กาตพฺโพฯ น หิ ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธี’’ติ นิพฺพจนกรณํ รุกฺขวจนสฺส โพธิสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ กาตุํ สกฺโกติ สงฺเกตสิทฺธตฺตา โวหารสฺส, ตสฺมา รุกฺขํ สยํ อโพธิมฺปิ สมานํ โพธิยา ปฎิลาภฎฺฐานตฺตา สงฺเกตสิทฺเธน ‘‘โพธี’’ติ อิตฺถิลิงฺคโวหาเรน โวหรนฺติ สาสนิกา, โพธิยา วา การณตฺตา ผลโวหาเรนฯ เอตมตฺถํเยว หิ สนฺธาย ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ เอตฺถ ภควา ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, เอวํ ‘‘โพธี’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน รุกฺขนามํ ปวตฺตตีติฯ เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ธมฺมเสนาปติ อนุธมฺมจกฺกวตฺตี โวหารกุสโล อิตฺถิลิงฺคโวหาเรน ‘‘พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติฯ อปิจ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘โพธิยา สาขา’’ติ จ, ‘‘เกนฏฺเฐน มหาโพธิ, กสฺส สมฺพนฺธินี จ สา’’ติ จ,

‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺตา สา, อสีติรตนํ นภํ;

อุคฺคนฺตฺวาน ตทา มุญฺจิ, ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย สุภา’’ติ จ

เอวมาทโย รุกฺขวาจกสฺส โพธิสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ

อถ วา รุกฺขวาจโก โพธิสทฺโท ทฺวิลิงฺโค ปุมิตฺถิลิงฺควเสนฯ ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกายํ วินยสํวณฺณนายํ มหาเวยฺยากรณสฺส ปาฬินยวิทุโน พุทฺธโฆสาจริย สฺส เอวํ สทฺทรจนา ทิสฺสติ ‘‘สกฺขิสฺสสิ ตฺวํ ตาต ปาฎลิปุตฺตํ คนฺตฺวา มหาโพธินา สทฺธึ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ อาเนตุ’’นฺติ จ, ‘‘สาปิ โข มหาโพธิสมารูฬฺหา นาวา ปสฺสโต มหาราชสฺส มหาสมุทฺทตลํ ปกฺขนฺทา’’ติ จ ตสฺส รุกฺขวาจกสฺส โพธิสทฺทสฺส ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธี’’ติ นิพฺพจนวเสน ‘‘โพธิ, โพธี, โพธโยฯ โพธึ, โพธี, โพธโยฯ โพธินา’’ติอาทินา ปทมาลา เวทิตพฺพาฯ รุกฺขวาจกสฺเสว ปน ตสฺส ญาเณ ปวตฺติตฺถิลิงฺคโวหาเรน สงฺเกตสิทฺเธน รูฬฺหตฺถทีปเกน ‘‘โพธิ, โพธี, โพธิโยฯ โพธึ, โพธี, โพธิโยฯ โพธิยา’’ติอาทินา ปทมาลา เวทิตพฺพาฯ อิจฺเจวํ –

ปุคฺคลวาจโก โพธิ-สทฺโท ปุลฺลิงฺคิโก ภเว;

ญาณาทิวาจโก อิตฺถิ-ลิงฺโคเยว สิยา สทาฯ

โพธิปาทปวจโน, ปุมิตฺถิลิงฺคิโก ภเว;

เอวํ สนฺเตปิ เอตสฺส, อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว ตุ;

อิจฺฉิตพฺพตรํ ยสฺมา, ธมฺมเสนาปตีริตํฯ

สนฺธิสทฺทาทีนมฺปิ นยานุสาเรน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ สนฺธิสทฺโท หิ สรสนฺธิอาทิวาจโก ปุลฺลิงฺโค, ปฎิสนฺธิยาทิวาจโก อิตฺถิลิงฺโค ‘‘สนฺธิโนฯ สนฺธิยา’’ติอาทิทสฺสนโตฯ วิภตฺติสทฺโท วิภชนวาจโก อิตฺถิลิงฺโค , สฺยาทิวาจโก ปุลฺลิงฺโค เจว อิตฺถิลิงฺโค จ ‘‘วิภตฺติสฺสฯ วิภตฺติยา’’ติอาทิทสฺสนโตฯ

อายุสทฺโท ปน ชีวิตินฺทฺริยวาจโกเยว หุตฺวา ปุนฺนปุํสกลิงฺโค, ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ ‘‘เอตฺตกํเยว เต อายุ, จวนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ จ ทสฺสนโตฯ

ธาตุสทฺโท สภาวาทิวาจโก อิตฺถิลิงฺโค, กรปจาทิวาจโก ปุมิตฺถิลิงฺโค ‘‘จกฺขุธาตุยาฯ กโรติสฺส ธาตุสฺสฯ ธาตุโย ธาตุยา’’ติ ทสฺสนโตฯ

ปชาปติสทฺโท เทววิเสสวาจโก ปุลฺลิงฺโค, กลตฺตชินมาตุจฺฉาวาจโก อิตฺถิลิงฺโค ‘‘ปชาปติสฺส เทวราชสฺส ธชคฺคํ อุโลฺลเกยฺยาถ’’, ‘‘อตฺตโน ปชาปติยา สทฺธึ มหาปชาปติยา’’ติ จ ทสฺสนโตฯ

ทามา ทามํ สทฺทา มาลตีทามาทิเภทภินฺนสฺส เอกสฺส วตฺถุสฺส ยถากฺกมํ อิตฺถินปุํสกลิงฺคาฯ ตถา หิ ‘‘มาลตีทามา โลลาฬิงฺคลีลาฯ มาลตีทามํฯ สิงฺฆิตํ ทามํ ภมเรหิฯ รตนทามาฯ รตนทาม’’นฺติ จ ทฺวิลิงฺคภาเว โลกิกปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ สาสนานุกูลาฯ

สทฺธํ สทฺธาสทฺทา ปน ภินฺนวตฺถูนํ วาจกา อิตฺถินปุํสกลิงฺคา, สทฺธาสทฺโท ปสาทลกฺขณวาจโก อิตฺถิลิงฺโค, สทฺธํสทฺโท มตกภตฺตวาจโก นปุํสกลิงฺโค ‘‘สทฺธา สทฺทหนาฯ มยมสฺสุโภ โคตมพฺราหฺมณา นาม ทานานิ เทม สทฺธานิ กโรมา’’ติ ทสฺสนโตฯ อิมสฺมึ ปน ฐาเน ‘‘สทฺโธ ปุริโส , สทฺธา อิตฺถี, สทฺธํ กุล’’นฺติ อิมานิ วาจฺจลิงฺคตฺตา สงฺคหํ น คจฺฉนฺตีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ

ตฎํ ตฎี ตโฎติเม สทฺทา ตีรสงฺขาเต เอกสฺมึเยวตฺเถ ถีปุนฺนปุํสกลิงฺคาฯ

พฺยญฺชนสทฺโท อุปเสจนลิงฺควากฺยาเวณิกสรีราวยววาจโก นปุํสกลิงฺโค, อกฺขรวาจโก ปุนฺนปุํสกลิงฺโคฯ ตตฺรุปเสจเน ‘‘สูปํ วา พฺยญฺชนํ วา’’ติ นปุํสกนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตถา ลิงฺเค ‘‘อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปุริสพฺยญฺชน’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ วากฺเย ‘‘ปทพฺยญฺชนานิ สาธุกํ อุคฺคเหตฺวา’’ติ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ อาเวณิเก ‘‘อสีติ อนุพฺยญฺชนานี’’ติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ สรีราวยเว ‘‘กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยญฺชนโต ปากฎภาวกรณโต อนุพฺยญฺชน’’นฺติ เอวํ นปุํสกนิทฺเทโสฯ เอตฺถ หิ อนุพฺยญฺชนํ นาม หตฺถปาทสิตหสิตกถิตวิโลกิตาทิเภโท อากาโรฯ โส เอว ‘‘สรีราวยโว’’ติ วุจฺจตีติฯ อกฺขเร ‘‘พฺยญฺชโนฯ พฺยญฺชน’’นฺติ จ ปุนฺนปุํสกนิทฺเทโสฯ

อตฺถสทฺโท นิพฺพานวจโน นปุํสกลิงฺโค, อภิเธยฺยธนการณปโยชนนิวตฺยาภิสนฺธานาทิวจโน ปน ปุลฺลิงฺโคฯ ตถา หิ กถาวตฺถุมฺหิ ‘‘อตฺถตฺถมฺหี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนายํ ‘‘อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทเสน อตฺถสทฺโท วุตฺโตฯ อิติ อตฺถสทฺโท ทฺวิลิงฺโคฯ

อกฺขรสทฺโท จ ‘‘โย ปุพฺโพ อกฺขโร อกฺขรานี’’ติ จ ทสฺสนโตฯ อปิจ อกฺขรสทฺโท นิพฺพานวจโน นามปณฺณตฺติวจโน จ สพฺพทานปุํสกลิงฺโค ภวติ ‘‘ปทมจฺจุตมกฺขรํ, มหาชนสมฺมโตติ โข วาเสฎฺฐ ‘มหาสมฺมโต’ตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺต’’นฺติ เอวมาทีสุฯ ‘‘อกฺขราย เทเสติ, อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ เอตฺถ ปน ปุลฺลิงฺโคติปิ นปุํสกลิงฺโคติปิ วตฺตพฺโพ, อิตฺถิลิงฺโคติ ปน น วตฺตพฺโพฯ อยญฺหิ ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนญฺจยายฯ วิรมถายสฺมนฺโต มมวจนายา’’ติอาทีสุ ‘‘ธนญฺจยาย, วจนายา’’ติ สทฺทา วิย วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺโต, น ลิงฺควิปลฺลาสวเสนาติฯ

อชฺชว มทฺทว คารวสทฺทา ปน ปุนฺนปุํสกลิงฺคาฯ ‘‘อชฺชโว จ มทฺทโว จฯ อชฺชวมทฺทวํฯ คารโว จ นิวาโต จฯ สห อาวชฺชิเต ถูเป, คารวํ โหติ เม ตทา’’ติ จ อาทิทสฺสนโตฯ

วโจวจีสทฺทา ปน ฆโฎฆฎีสทฺทา วิย ปุมิตฺถิลิงฺคา, ตตฺถ วจีสทฺทสฺส ‘‘วจี, วจี, วจิโยฯ วจิํ, วจี, วจิโยฯ วจิยา’’ติ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เกจิ ‘‘ทุจฺจริตปโยควิญฺญตฺติสทฺทาทีสุ ปเรสุ วจสทฺทสฺสนฺโต อีกาโร โหติ, เตน ‘‘วจีทุจฺจริต’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ทิสฺสนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ วจสทฺทโต วิสุํ วจีสทฺทสฺส ทสฺสนโตฯ อตฺริมานิ ปาฬิโต จ อฎฺฐกถาโต จ นิทสฺสนปทานิฯ ‘‘วจี วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร วจี, วจิญฺจ วจีสงฺขาเร จ ฐเปตฺวา อวเสสา น เจว วจี, น จ วจีสงฺขาโรฯ คทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท’’ติ อิมานิ ปาฬิโต นิทสฺสนปทานิฯ ‘‘โจปนสงฺขาตา วจี เอว วิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ, วจิยา เภโท วจีเภโท’’ติ อิมานิ อฎฺฐกถาโต นิทสฺสนปทานิฯ อิมินา นเยน อญฺเญสมฺปิ สรูปาสรูปปทานํ ยถารหํ ทฺวิติลิงฺคตา ววตฺถเปตพฺพาฯ เอวํ อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ สวิเสสานิ อภิเธยฺยลิงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

อิทานิ กตฺถจิ วาจฺจลิงฺคภูตานํ อภิเธยฺยลิงฺคานญฺจ ตทฺธิภนฺตลิงฺคานญฺจ ธมฺมาทิวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเตฯ ตถา หิ –

ธมฺมโภ ปุคฺคลา เจว, ธมฺมปุคฺคลโตปิ จ;

เอกนฺตธมฺมโต เจว, ตเถเวกนฺตปุคฺคลาฯ

ปทมาลา สิยุํ ตาสุ, ปจฺจตฺตาทิวเสน ตุ;

ปทํ สมํ วิสมญฺจ, ชญฺญา สพฺพสมมฺปิ จฯ

กถํ? ‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉาทิฎฺฐิโก, มิจฺฉาสงฺกปฺปี’’ อิจฺเจเตสํ นามิกปทมาลา เอวํ เวทิตพฺพาฯ

‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฎฺฐึ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิยา’’ติ เอวํ ธมฺมโต, ‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโนฯ มิจฺฉาทิฎฺฐึ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโนฯ มิจฺฉาทิฎฺฐินา’’ติ เอวํ ปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺปาฯ มิจฺฉาสงฺกปฺป’’นฺติ เอวํ ธมฺมปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉาวาจาโยฯ มิจฺฉาวาจํ, มิจฺฉาวาจา มิจฺฉาวาจาโยฯ มิจฺฉาวาจาย’’ เอวํ เอกนฺตธมฺมโต, ‘‘มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉาวาจาฯ มิจฺฉาวาจํ, มิจฺฉาวาเจฯ มิจฺฉาวาเจน’’ เอวํ เอกนฺตปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิโกฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิกาฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิก’’นฺติ เอวมฺปิ เอกนฺตปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺปี, มิจฺฉาสงฺกปฺปิโนฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปิ’’นฺติ เอวมฺปิ เอกนฺตปุคฺคลโต นามิกปทมาลา ภวติฯ ปจฺจตฺโตปโยควจนาทิวเสน ปน ปทํ สทิสํ วิสทิสํ สพฺพถา สทิสมฺปิ จ ภวติฯ เอส นโย สมฺมาทิฎฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิฯ

อตฺริเม อาหจฺจภาสิตา ปโยคา – อวิชฺชาคตสฺส ภิกฺขเว อวิทฺทสุโน มิจฺฉาทิฎฺฐิ ปโหติฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปโหติฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส มิจฺฉาวาจา ปโหติฯ มิจฺฉาวาจสฺส มิจฺฉากมฺมนฺโต ปโหติฯ มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส มิจฺฉาอาชีโว ปโหติฯ มิจฺฉาอาชีวสฺส มิจฺฉาวายาโม ปโหติฯ มิจฺฉาวายามสฺส มิจฺฉาสติ ปโหติฯ มิจฺฉาสติสฺส มิจฺฉาสมาธิ ปโหตีติฯ วิชฺชาคตสฺส ภิกฺขเว วิทฺทสุโน สมฺมาทิฎฺฐิ ปโหติฯ สมฺมาทิฎฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ วิตฺถาโร, เอวํ กตฺถจิ วาจฺจลิงฺคภูตานํ อภิเธยฺยลิงฺคานญฺจ ตทฺธิตนฺตลิงฺคานญฺจ นามิกปทมาลา สปฺปโยคา กถิตาฯ

อิทานิ เนวาภิเธยฺยลิงฺคสฺส ภวิตพฺพสทฺทสฺส จ อภิเธยฺยลิงฺคานํ โสตฺถิ สุวตฺถิ สทฺทานญฺจ วาจฺจลิงฺคาภิเธยฺยลิงฺคสฺส อพฺภุตสทฺทสฺส จ วาจฺจลิงฺคสฺส อภูตสทฺทสฺสจาติ อิเมสํ กิญฺจิ วิเสสํ กถยาม, นามิกปทมาลญฺจ ยถารหํ โยเชสฺสามฯ เอเตสุ หิ ภวิตพฺพสทฺโท เอกนฺตภาววาจโก นปุํสกลิงฺโค เอกวจนนฺโตเยว โหติฯ ตติยนฺตปเทหิ เอวํสทฺท นสทฺ ทาทีหิ จ โยเชตพฺโพ จ โหติฯ นาสฺส นามิกปทมาลา ลพฺภติ, อตฺริเม จ ปโยคา ‘‘สทฺธมฺมครุเกน ภวิตพฺพํ, โน อามิสครุเกน, อิมินา โจเรน ภวิตพฺพํ, อิเมหิ โจเรหิ ภวิตพฺพํ, อิมาย โจริยา ภวิตพฺพํ, อิมาหิ โจรีหิ ภวิตพฺพํ, อเนน จิตฺเตน ภวิตพฺพํ, อิเมหิ จิตฺเตหิ ภวิตพฺพํ, เอวํ ภวิตพฺพํ, อญฺญถา ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

ภวิตพฺพปทํ นิจฺจํ, สพฺพญฺญุวรสาสเน;

ปฐเมกวโจ ภาว-วาจกญฺจ นปุํสกํฯ

ตติยนฺตปเทเหวํ-สทฺทาทีหิ จ ธีมตา;

โยเชตพฺพํว สมฺโภติ, อิติ วิทฺวา วิภาวเยฯ

อยํ ‘‘ภวิตพฺพ’’นฺติ ปทสฺส วิเสโสฯ

โสตฺถิ ภทฺทนฺเต โหตุ รญฺโญ, โสตฺถึ คจฺฉติ นฺหาปิโตฯ โสตฺถินามฺหิ สมุฎฺฐิโตฯ สุวตฺถิ, สุวตฺถึ, สุวตฺถินา, อยํ ธสาตฺถิสทฺทาทีนํ วิเสโสฯ

อยํ ปน ‘‘อพฺภุตํ อภูต’’นฺติ ทฺวินฺนํ วิเสโสฯ ภูสทฺทสฺส พฺภู, สํโยคปเร ปฎิเสธตฺถวติ ออิ ตินิปาเต อุปปเท สติ เอกนฺเตน รสฺสตฺตมุปยาติฯ กฺวตฺเถ? ‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติอาทีสฺวตฺเถสุฯ ตถาวิเธ อสญฺโญคปเร รสฺสตฺตํ น อุปยาติฯ กฺวตฺเถ? ‘‘อสจฺจ’’นฺติอาทีสฺวตฺเถสุฯ ตถา หิ ‘‘อพฺภุต’’นฺติ ปทสฺส ‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘อพฺภุตกรณ’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติฯ ‘‘อภูต’’นฺติ ปทสฺส ปน ‘‘อสจฺจ’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘อชาต’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติฯ ตตฺร ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภฯ อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ’’ อิจฺเจวมาทโย ‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติ อตฺเถ ปโยคาฯ

‘‘ตฺวํ มํ นาเคน อาลมฺป,

อหํ มณฺฑูกฉาปิยา;

โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ,

อาสหสฺเสหิ ปญฺจหี’’ติ

อิจฺเจวมาทโย อพฺภุตกรณตฺเถ ปโยคาฯ เอวํ รสฺสวเสน, ทีฆวเสน ปน นิสฺสํโยเค ‘‘อภูตํ อตจฺฉํฯ อตถํ’’อิจฺเจวมาทโย อสจฺจตฺเถ ปโยคา, ‘‘อภูตํ อชาตํ อสญฺชาต’’นฺติ อิจฺเจวมาทโย อชาตตฺเถ ปโยคาฯ ภวนฺติ จตฺร –

‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติ, อตฺถสฺมึ อพฺภุตนฺติทํ;

ปทํ วิญฺญูหิ วิญฺเญยฺยํ, รสฺสภาเวน สณฺฐิตํฯ

อพฺภุตกรณตฺเถปิ, อพฺภุตนฺติ ปทํ ตถา;

สณฺฐิตํ รสฺสภาเวน, อิติ วิทฺวา วิภาวเยฯ

อภูตมิติ ทีฆตฺต-วเสน กถิตํ ปน;

ปทํ สมธิคนฺตพฺพ-มสจฺจาชาตวาจกํฯ

อพฺภุตํ, อพฺภุตานิฯ จิตฺตนเยน, อพฺภุโต, อพฺภุตาฯ อพฺภุตํ, ปุริสนเยน, อพฺภุตา, อพฺภุตา, อพฺภุตาโยฯ อพฺภุตํฯ กญฺญานเยน เญยฺยํฯ เอวํ ภูตสทฺทสฺสปิ นามิกปทมาลา ติธา คเหตพฺพาฯ อตฺร ‘‘อพฺภุต’’มิติ ปทํ วาจฺจลิงฺคมฺปิ ภวติ อภิเธยฺยลิงฺคมฺปิฯ ‘‘อภูต’’มิติ ปทํ ปน วาจฺจลิงฺคํ อภิเธยฺยลิงฺคมฺปิ วา สจฺจสทฺโท วิย กตฺถจิฯ อิติสฺส ยถารหํ อยมฺปิ สปฺปโยคา นามิกปทมาลา กถิตาฯ

อิทานิ อาคมิกานํ โกสลฺลชนนตฺถํ ปทสโมธานวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเต – พุทฺโธ ภควา, พุทฺธา ภควนฺโตฯ พุทฺธํ ภควนฺตํ, พุทฺเธ ภควนฺเตฯ พุทฺเธน ภควตา, เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปทมาลา เอกวจนพหุวจนวเสน เญยฺยาฯ

เทวา ตาวตึสาฯ เทเว ตาวตึเสฯ เทเวหิ ตาวตึเสหิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ พหุวจนวเสน เญยฺยา ปทมาลาฯ

โส ภควา ชานํ ปสฺสํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตํ ภควนฺตํ ชานนฺตํ ปสฺสนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, ตสฺส ภควโต ชานโต ปสฺสโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอกวจนวเสน เญยฺยา ปทมาลาฯ

ราชา สุทฺโธทโน, ราชานํ สุทฺโธทนํ, รญฺญา สุทฺโธทเนนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ราชา ปสฺเสนที โกสโล, ราชานํ ปสฺเสนทิํ โกสลํ, รญฺญา ปสฺเสนทินา โกสเลนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร, ราชานํ มาคธํ เสนิยํ พิมฺพิสารํ, รญฺญา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต, ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ, รญฺญา มาคเธน อชาตสตฺตุนา เวเทหิปุตฺเตนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

มหาปชาปตี โคตมี, มหาปชาปตึ โคตมึ, มหาปชาปติยา โคตมิยาติ ปญฺจกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํฯ มหาปชาปติยํ โคตมิยํ, โภติ มหาปชาปติ โคตมิฯ

มกฺขลิ โคสาโลฯ มกฺขลึ โคสาลํฯ มกฺขลินา โคสาเลนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุคํฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุคํ, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนน สาวกยุเคน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานสฺส สาวกยุคสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ สพฺพาเปตา ปทมาลา เอกวจนวเสน เญยฺยาฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อคฺคสาวกา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อคฺคสาวเก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อคฺคสาวเกหิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ พหุวจนวเสน เญยฺยาฯ อิโต อญฺเญสุปิ เอเสว นโยฯ

โส ทาโร, สา ทาราฯ สํ ทารํ, เส ทาเรฯ เสน ทาเรนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ สา นารี, สา นาริโยฯ สํ นารึ, สา นาริโยฯ สาย นาริยาฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ สํ กมฺมํ, สานิ กมฺมานิฯ เสน กมฺเมนฯ สํ ผลํ, สานิ ผลานิฯ เสน ผเลนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ปฐมํ ฌานํ, ปฐมํ ฌานํ, ปฐเมน ฌาเนน, ปฐมสฺส ฌานสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

จตุตฺถี ทิสา, จตุตฺถึ ทิสํ, จตุตฺถิยา ทิสายฯ

ธมฺมี กถา, ธมฺมึ กถํ, ธมฺมิยา กถาย, ธมฺมิยํ กถายํฯ เอวํ อนุปุพฺพี กถา, เอวรูปี กถาฯ อิมินา นเยน อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ปทสโมธานวเสน ลิงฺคโต จ อนฺตโต จ วจนโต จ อเปกฺขิตพฺพํฯ ปทโต จ นานปฺปการา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ เอกปฺปการานํ สทฺทานํ ลิงฺคอนฺตวเสน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ยาทิโส, ยาทิสี, ยาทิสํฯ ตาทิโส, ตาทิสี, ตาทิสํฯ เอตาทิโส, เอตาทิสี, เอตาทิสํฯ กีทิโส, กีทิสี, กีทิสํฯ อีทิโส, อีทิสี, อีทิสํฯ เอทิโส , เอทิสี, เอทิสํฯ สทิโส, สทิสี, สทิสํฯ กทาจิ ปน ‘‘ยาทิสา ตาทิสา’’ติ เอวมาทีนิ อิตฺถิลิงฺครูปานิปิ ภวนฺติฯ นามิกปทมาลา เนสํ ปุริส อิตฺถี จิตฺตนเยน โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ สมาสตทฺธิตปทภูตานํ อมมสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อมโม, อมมา, อมมํ, อมเมฯ อมเมนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

มยฺหโก, มยฺหกาฯ มยฺหกํ, มยฺหเกฯ มยฺหเกนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อามา, อามา, อามาโยฯ อามํ, อามา, อามาโยฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตตฺร อมโมติ นตฺถิ ตณฺหามมตฺตํ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ เอตสฺสาติ อมโม, โก โส, อรหาเยวาติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ อปิจ เยสตณฺหาปิ สทิฎฺฐีปิ ‘‘มม อิท’’นฺติ มมตฺตํ น กโรนฺติ, เตปิ อมมาเยวฯ เอตฺถ จ ‘‘มนุสฺสา ตตฺถ ชายนฺติ, อมมา อปริคฺคหา’’ติ อิทํ สาสนโต นิทสฺสนํฯ ‘‘อมโม นิรหงฺกาโร’’ติ อิทํ ปน โลกโต นิทสฺสนํฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘อมมา, อมมา, อมมาโย’’ติ ปทมาลาฯ นปุํสเก วตฺตพฺเพ ‘‘อมมํ, อมมานี’’ติ ปทมาลาฯ ตตฺร มยฺหโกติ ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อิทมฺปิ มยฺห’’นฺติ วิปฺปลปตีติ มยฺหโก, เอโก ปกฺขิวิเสโสฯ วุตฺตญฺเหตํ ชาตเก –

‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;

ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทตี’’ติฯ

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มยฺหกี, มยฺหกี, มยฺหกิโย’’ติ ปทมาลาฯ ตตฺร อามาติ ‘‘อาม อหํ ตุมฺหากํ ทาสี’’ติ เอวํ ทาสิภาวํ ปฎิชานาตีติ อามาฯ เคหทาสีฯ วุตฺตญฺเหตํ ชาตเกสุ ‘‘ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คจฺฉตี’’ติ จ, ‘‘อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ โลเก’’ติ จ, ตสฺมา อิมาเนเวตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ

อิทานิ กติ กติปย กติมีสทฺทานํ วิเสโส วุจฺจเต ยถารหํ นามิกปทมาลา จฯ ตตฺร กติมีสทฺทสฺส นามิกปทมาลา น ลพฺภติ ‘‘อชฺช ภนฺเต กติมี’’ติ เอวํ ปุจฺฉาวเสน อาคตมตฺตโตฯ กติ กติปยสทฺทานํ ปน ลพฺภเตว, สา จ พหุวจนิกาฯ วิสุทฺธิมคฺคฎีกายํ ปน กติปยสทฺโท เอกวจนิโก วุตฺโตฯ กติ ปุริสา ติฎฺฐนฺติ, กติ ปุริเส ปสฺสติฯ กติ อิตฺถิโย, กติ กุลานิฯ กติ โลกสฺมึ ฉิทฺทานิ ยตฺถ จิตฺตํ น ติฎฺฐติฯ กติ กุสลาฯ กติ ธาตุโยฯ กติ อายตนานิฯ กติหิ ขนฺเธหิ กติหายตเนหิ กติหิ ธาตูหิ สงฺคหิตํฯ กติภิ รชมาเนติ, กติภิ ปริสุชฺฌติฯ กติปยา ปุริสา, กติปยา อิตฺถิโย, กติปยานิ จิตฺตานิฯ อิมา ปน นามิกปทมาลาฯ

กติฯ กติหิ, กติภิฯ กตินํฯ กติสุฯ

กติปยาฯ กติปเยหิ, กติปเยภิฯ กติปยานํฯ กติปเยสุฯ กติปยาโยฯ กติปยาหิ, กติปยาภิฯ กติปยานํฯ กติปยาสุฯ กติปยานิฯ กติปเยฯ กติปเยหิ, กติปเยภิฯ กติปยานํฯ กติปเยสูติฯ สพฺพาเปตา สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เญยฺยา, สมาสวิธิมฺหิปิ กติ กติปยสทฺ ทา พหุวจนวเสเนว โยเชตพฺพาฯ ‘‘กติสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติฯ กติปยชนกต’’นฺติอาทีสุ หิ ‘‘กติ กิตฺตกา สงฺคา กติสงฺคา’’ติอาทินา สพฺพทา พหุวจนสมาโส ทฎฺฐพฺโพฯ

อิทานิ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อิธ รูฬฺหีสทฺทา นาม เยวาปนกสทฺทาทโยฯ เยวาปนโก, เยวาปนกาฯ เยวาปนกํฯ เยวาปโน, เยวาปนาฯ เยวาปนํฯ ยํวาปนกํ, ยํวาปนกานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตตฺร เยวาปนโกติ ‘‘ผสฺโส โหติ เวทนา โหตี’’ติอาทินา วุตฺตา ผสฺสาทโย วิย สรูปโต อวตฺวา ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ เอวํ ‘‘เยวาปนา’’ติ ปเทน วุตฺโต เยวาปนโก, เอวํ ‘‘เยวาปโน’’ติ เอตฺถาปิฯ ตถา ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อตฺถิ รูป’’นฺติ เอวํ ‘‘ยํวาปนา’’ติ ปเทน วุตฺตํ ยํวาปนกํฯ เอส นโย ยถารหํ ยสฺสกํ ยตฺถกนฺติอาทีสุปิ เนตพฺโพฯ

เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ ปนสทฺโท นิปาโต, นิปาตานญฺจ อพฺยยภาโว สิทฺโธ ตีสุ ลิงฺเคสุ สพฺพวิภตฺติวจเนสุ จ วยาภาวโต, โส กสฺมา ‘‘เยวาปโน’’ติ โอการนฺโต ชาโตติ? สจฺจํ ปนสทฺโท นิปาโต, โส จ โข ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย’’ติ วา, ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปี’’ติ วา, ‘‘พฺราหฺมณา ปนา’’ติ วา เอวมาทีสุ นิปาโต, ‘‘เยวาปนโก’’ติ วา, ‘‘เยวาปโน’’ติ วา เอวมาทีสุ นิปาโต นาม น โหติฯ อนุกรณมตฺตญฺเหตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ปนสทฺทสหิตา ปโยคา รูฬฺหีสทฺทาติ คเหตพฺพาฯ ยชฺเชวํ กสฺมา นิพฺพจนมุทาหฎนฺติ? อตฺถสฺส ปากฎีกรณตฺถํฯ

ตโยธมฺมชาตกํ ฯ ตโยธมฺมชาตกํฯ ตโยธมฺมชาตเกนฯ ตโยธมฺมชาตกสฺสฯ ตโยธมฺมชาตกา, ตโยธมฺมชาตกสฺมาฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตโยสงฺขาราฯ ตโยสงฺขาเรฯ ตโยสงฺขาเรหิ, ตโยสงฺขาเรภิฯ ตโยสงฺขารานํฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

จตฺตาริปุริสยุโค สงฺโฆฯ จตฺตาริปุริสยุคํ สงฺฆํฯ จตฺตาริปุริสยุเคน สงฺเฆนฯ จตฺตาริปุริสยุคสฺส สงฺฆสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สโตการี, สโตการี, สโตการิโนฯ สโตการึ, สโตการี, สโตการิโนฯ สโตการินา, สโตการีหิ, สโตการีภิฯ สโตการิสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอตฺถ สโตการีติ สรตีติ สโต, สโต เอว หุตฺวา กรณสีโลติ สโตการีฯ

อปเรสมฺปิ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต สทฺธิมตฺถวิภาวนายฯ องฺคาฯ องฺเคฯ องฺเคหิ, องฺเคภิฯ องฺคานํฯ องฺเคหิ, องฺเคภิฯ องฺคานํฯ องฺเคสุฯ โภนฺโต องฺคาฯ

องฺคา ชนปโทฯ องฺเค ชนปทํฯ องฺเคหิ, องฺเคภิ ชนปเทนฯ องฺคานํ ชนปทสฺสฯ องฺเคหิ, องฺเคภิ ชนปทสฺมาฯ องฺคานํ ชนปทสฺสฯ องฺเคสุ ชนปเทฯ โภนฺโต องฺคา ชนปทฯ เอวํ มคธโกสลาทีนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ

อิตฺถิลิงฺเค กาสี, กาสิโย, กาสี, กาสิโยฯ กาสีหิ, กาสีภิฯ กาสีนํฯ กาสีหิ, กาสีภิฯ กาสีนํฯ กาสีสุฯ โภติโย กาสิโยฯ อตฺรายมตฺถวิภาวนา – กาสี, กาสิโย ชนปโทฯ กาสี, กาสิโย ชนปทํ ฯ กาสีหิ, กาสีภิ ชนปเทนฯ กาสีนํ ชนปทสฺสฯ กาสีหิ, กาสีภิ ชนปทสฺมาฯ กาสีนํ ชนปทสฺสฯ กาสีสุ ชนปเทฯ โภติโย กาสิโย ชนปทฯ เอวํ อวนฺตีเจตี วชฺชี อิจฺเจเตสมฺปิ ปทานํ โยเชตพฺพาฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กุรูสุ ชนปเท’’ติฯ เอวํ องฺคาที นิ อตฺถสฺส เอกตฺเตปิ ชนปทนามตฺตา รูฬฺหีวเสน พหุวจนาเนว ภวนฺติฯ ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘องฺเคสุ วิหรติฯ มคเธสุ จาริกํ จรมาโน’’ติอาทินา, ‘‘องฺคานํ มคธานํ กาสีนํ โกสลาน’’นฺติอาทินา จ พหุวจนปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ เอวํ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา ภวนฺติฯ

อิทานิ อปราปิ อิโต สวิเสสตรา สทฺทเภเท สมฺโมหวิทฺธํสนการิกา ปรมสุขุมญาณาวหา นามิกปทมาลาโย กถยาม โสตูนํ อตฺถพฺยญฺชนคฺคหเณ ปรมโกสลฺลสมฺปาทนตฺถํฯ ตา จ โข ‘‘สมฺพุทฺโธ ปฎิชานาสิฯ กสฺสโก ปฎิชานาสิฯ อุปาสโก ปฎิชานาสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติอาทโย ปาฬินเย นิสฺสาเยวฯ ตตฺถ สมฺพุทฺโธปฎิชานาสีติ ‘‘ตฺวํ ‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ ปฎิชานาสี’’ติ อิติสทฺทโลปว เสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอส นโย ‘‘กสฺสโก ปฎิชานาสี’’ติอาทีสุปิฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปฎิชานนฺตสฺส ตวาติ เอวํ อิติสทฺทโลปโยชนาวเสน อญฺโญ สทฺทสนฺนิเวโส เตเนว อญฺโญ อตฺถปฎิเวโธ จ ภวติฯ ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฎิชานโตติ’’อาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อฎฺฐกถายํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโตติ ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺเพ ธมฺมา มยา อภิสมฺพุทฺธา’’ติ เอวํ ปฎิชานโต ตวาติ โย อตฺโถ วุตฺโต, โสปิ ยถาทสฺสิโต อตฺโถเยวฯ เอวํปการํ ญตฺวา ปณฺฑิตชาติเยน กุลปุตฺเตน อมฺเหหิ วุจฺจมานา ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ ตฺวํ ปฎิชานาสี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ สกฺริยาปทา อยํ ปทมาลา ววตฺถเปตพฺพา –

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตฺวํ ปฎิชานํ ติฎฺฐสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ตํ ปฎิชานนฺตํ ปสฺสติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน เต ปฎิชานตา ธมฺโม เทสิโตฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต ทียเตฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺมา ตยา ปฎิชานตา อเปติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต ธมฺโมฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺมึ ตยิ ปฎิชานนฺเต ปติฎฺฐิตนฺติฯ ตถา ‘‘ขีณาสโว ตฺวํ ปฎิชานาสี’’ติอาทินาปิ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อิทฺธิมา ภิกฺขุ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติฯ อิทฺธิมนฺโต ภิกฺขู เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตีติ อิมสฺมึ ปนตฺเถ อยมฺปิ สกฺริยาปทา ปทมาลา ววตฺถเปตพฺพา –

เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺโต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺโต ภิกฺขุ ติฎฺฐติ, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตา พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตา ภิกฺขู ติฎฺฐนฺติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตํ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺเต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺเต ภิกฺขู ปสฺสติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺเตน พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺเตน ภิกฺขุนา ธมฺโม เทสิโต, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺเตหิ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโตฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตสฺส พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทียเตฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โภ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺต ภิกฺขุ ตฺวํ ธมฺมํ เทเสหิ, โภนฺโต เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตา พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตา ตุมฺเห ธมฺมํ เทเสถาติฯ อิมสฺมึ ฐาเน เกวฎฺฎสุตฺตํ สาธกํฯ ‘‘อิธ เกวฎฺฎ ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, อาวิภาวํ…เป.… ตเมนํ อญฺญตโร สทฺโธ ปสนฺโน ปสฺสติ ตํ ภิกฺขุํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺตํ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตํ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺต’’นฺติ อิทํ เกวฎฺฎสุตฺตํฯ

เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺโต ภิกฺขุ เอวํ วทติ, เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺตา ภิกฺขู เอวํ วทนฺติฯ เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺตํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺเต ภิกฺขู ปสฺสติฯ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอตฺถ ปน ‘‘น ตฺเวว เอโกเอกาย, มาตุคาเมน สลฺลเป’’ติอาทิกํ ปาฬิปทํ สาธกํฯ เอตฺถ หิ เอโกเอกายาติ อิทํ อพฺยยปทสทิสํ รูฬฺหีปทนฺติ คเหตพฺพํ, อญฺญมญฺญนฺ ติ สทฺทสฺส วิย จ เอกปทตฺตูปคมนญฺจสฺส เวทิตพฺพํฯ ภิกฺขุ วินา ทุติเยน สยํ เอโก หุตฺวา เอกาย อิตฺถิยา สทฺธินฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘เอโกเอกายา’’ติ อิทํ ปทํ น รูฬฺหีปทนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ สนฺเตปิ น ‘‘เอโก’’ติ สทฺโท ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปเทน สมานาธิกรโณฯ ยทิ สมานาธิกรโณ สิยา, ‘‘นิสชฺชํ กปฺเปนฺต’’นฺติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ ‘‘เอกายา’’ติ สทฺโทปิ น อชฺฌาหริตพฺเพน ‘‘อิตฺถิยา’’ติ ปเทน สมานาธิกรโณฯ ยทิ สมานาธิกรโณ สิยา, ‘‘มาตุคาเมนา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา วิเสสาภาวโต ทฺวิรุตฺตภาวาปชฺชนโต จฯ กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘มาตุคาเมนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เอเกนา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอกนฺตโต ปน ‘‘เอโกเอกายา’’ติ อิทํ ปทํ ปุมิตฺถิสงฺขาตํ อตฺถํ อเปกฺขติ, น สมานาธิกรณปทํ, ตสฺมา ‘‘เทฺว ชานิปตโย อญฺญมญฺญํ สลฺลเปนฺตี’’ติอาทีสุ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ ปทสฺส วิย จ ‘‘เอโกเอกายา’’ติ อิมสฺส เอกปทตฺตญฺจ นิสชฺชํ กปฺเปนฺตสฺส ภิกฺขุโน วิเสสนตฺตญฺจ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ยสฺสํ นิสชฺชกฺริยายํ ภิกฺขุปิ เอโกว โหติ, อิตฺถีปิ เอกาวฯ สา กฺริยา รูฬฺหีวเสน ‘‘เอโกเอกายา’’ติ วุจฺจติ, ตาทิสาย เอโกเอกาย นิสชฺชกฺริยาย ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธินฺติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิมินา นเยน อญฺเญสมฺปิ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา ยถาปโยคํ เอกวจนพหุวจนวเสน โยเชตพฺพาฯ อิจฺเจวํ วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทีนํ นามิกปทมาลา นานปฺปการโต ปกาสิตาฯ

สุมธุรตรสทฺทนิตึ อิมํ,

ปฎุตรมติตํ สุสิเข วรํ;

วิทุวิมติตโมปหรึ รวึ,

มติกุมุทปโพธินิสาปตึฯ

กตวิญฺญูชนสฺสาส-สาสนสฺสาภิวุทฺธิยา;

ธิยา นีติมิมํ สาธุ, สาธุกญฺเญว ลกฺขเยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปโน นามิกปทมาลาวิภาโค

เอกาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

เอตฺตาวตา ภูธาตุ มยานํ ปุลฺลิงฺคานํ อิตฺถิลิงฺคานํ นปุํสกลิงฺคานญฺจ นามิกปทมาลา ยถารหํ ลิงฺคนฺตเรหิ สทฺทนฺตเรหิ อตฺถนฺตเรหิ จ สทฺธึ นานปฺปการโต ทสฺสิตาฯ สพฺพนามานิ หิ ฐเปตฺวา นยโต อญฺญานิ กานิจิ นามานิ อคฺคหิตานิ นาม นตฺถิฯ

๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพนามญฺจ ตสฺสมํ;

นามญฺจ โยชิตํ นานา-นาเมเหว วิเสสโตฯ

ยานิ โหนฺติ ติลิงฺคานิ, อนุกูลานิ ยานิ จ;

ติลิงฺคานํ วิเสเสน, ปทาเนตานิ นามโตฯ

‘‘สพฺพสาธารณกานิ, นามานิ’’จฺเจว อตฺถโต;

สพฺพนามานิ วุจฺจนฺติ, สตฺตวีสติ สงฺขโตฯ

เตสุ กานิจิ รูเปหิ, เสสาญฺเญหิ จ ยุชฺชเร;

กานิจิ ปน สเหว, เอเตสํ ลกฺขณํ อิทํฯ

เอตสฺมา ลกฺขณา มุตฺตํ, น ปทํ สพฺพนามิกํ;

ตสฺมาตีตาทโย สทฺทา, คุณนามานิ วุจฺจเรฯ

สพฺพนามานิ นาม – สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญ อญฺญตร อญฺญตม ปุพฺพ ปร อปร ทกฺขิณ อุตฺตร อธร ย ต เอต อิม อมุ กึ เอก อุภ ทฺวิ ติ จตุ ตุมฺห อมฺห อิจฺเจตานิ สตฺตวีสฯ

เอเตสุ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ, โส จ สพฺพสพฺพาทิวเสน เญยฺโยฯ กตร กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโนฯ อิตรสทฺโท วุตฺตปฎิโยคีวจโนฯ อญฺญสทฺโท อธิคตาปรวจโนฯ อญฺญตร อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ ปุพฺพาทโย อุตฺตรปริยนฺตา ทิสากาลาทิววตฺถาวจนาฯ ตถา หิ ปุพฺพ ปรา ปร ทกฺขิณุตฺตรสทฺทา ปุลฺลิงฺคตฺเต ยถารหํ กาลเทสาทิวจนา, อิตฺถิลิงฺคตฺเต ทิสาทิวจนา, นปุํสกลิงฺคตฺเต ฐานาทิวจนาฯ อธรสทฺโทปิ เหฎฺฐิมตฺถวาจโก ววตฺถาวจโนเยว, โส จ ติลิงฺโค ‘‘อธโร ปตฺโตฯ อธรา อรณี, อธรํ ภาชน’’มิติ, ยํสทฺโท อนิยมตฺโถฯ ตํสทฺโท ปรมฺมุขาวจโนฯ เอตสทฺโท สมีปวจโนฯ อิมสทฺโท อจฺจนฺตสมีปวจโนฯ อมุสทฺโท ทูรวจโนฯ กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถฯ เอกสทฺโท สงฺขาทิวจโนฯ วุตฺตญฺหิ –

เอกสทฺโท อญฺญตฺถเสฎฺฐอสหายสงฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ, อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ อญฺญตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ เสฏฺเฐฯ ‘‘เอโก วูปกฏฺโฐ’’ติอาทีสุ อสหาเยฯ ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ สงฺขายนฺติฯ

ยตฺเถส สงฺขาวจโน, ตตฺเถกวจนนฺโตวฯ อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโยฯ ทฺวิติจตุสทฺทา สงฺขาวจนา, สพฺพกาลํ พหุวจนนฺตาวฯ ตุมฺหสทฺโท เยน กเถติ, ตสฺมึ วตฺตพฺพวจนํฯ อมฺหสทฺโท อตฺตนิ วตฺตพฺพวจนํฯ

อิทานิ เตสํ นามิกปทมาลํ กถยาม –

สพฺโพ, สพฺเพฯ สพฺพํ, สพฺเพฯ สพฺเพน, สพฺเพหิ, สพฺเพภิฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ โภ สพฺพ, ภวนฺโต สพฺเพฯ

ตตฺร ‘‘สพฺโพ ภูโต, สพฺเพ ภูตา’’ติอาทินา, ‘‘สพฺโพ ปุริโส, สพฺเพ ปุริสา’’ติอาทินา จ นเยน สพฺพานิ ปุลฺลิงฺคนาเมหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิฯ ยานิ ปน ยมกมหาเถเรน ปุนฺนปุํสกวิสเย สพฺพ กตร กตมาทีนํ อญฺญานิปิ รูปานิ วุตฺตานิฯ ตํ ยถา?

‘‘สพฺพา’’ อิจฺจาทิกํ รูปํ, นิสฺสกฺเก ภุมฺมเก ปน;

‘‘สพฺเพ’’ อิจฺจาทิกํ รูปํ, ยมเกน ปกาสิตํฯ

ตญฺเจ อุปปริกฺขิตฺวา, ยุตฺตํ คณฺหนฺตุ โยคิโน;

สพฺพนามิกรูปญฺหิ, วิวิธํ ทุพฺพุธํ ยโตฯ

สพฺพา, สพฺพา, สพฺพาโยฯ สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโยฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาหิ, สพฺพาภิฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาหิ, สพฺพาภิฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํฯ สพฺพายํ, สพฺพสฺสา, สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุฯ โภติ สพฺเพ, โภติโย สพฺพา, สพฺพาโยฯ อิตฺถิลิงฺคตฺเต นามิกปทมาลาฯ

เอตฺถ ‘‘สพฺพา ภาวิกา, สพฺพา ภาวิกาโย’’ติ, ‘‘สพฺพา กญฺญา, สพฺพา กญฺญาโย’’ติ จ อาทินา อิตฺถิลิงฺคสพฺพนามานิ สพฺเพหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพสฺสา’’ติ ปทํ ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฎฺฐีสตฺตมีวเสน ปญฺจธา วิภตฺตํ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิ’’นฺติ กรณปฺปโยคาทิทสฺสนโตฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย กตํฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย เทติฯ อยํ กญฺญา สพฺพสฺสา กญฺญาย หีนา วิรูปาฯ อยํ กญฺญา สพฺพสฺสา กญฺญาย อุตฺตมา อภิรูปาฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย อเปติ, สพฺพสฺสา กญฺญาย ธนํฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย ปติฎฺฐิตํฯ

สพฺพํ, สพฺพานิฯ สพฺพํ, สพฺพานิฯ สพฺเพน, สพฺเพหิ, สพฺเพภิฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ ฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ โภ สพฺพ, ภวนฺโต สพฺพานิฯ นปุํสกลิงฺคตฺเต นามิกปทมาลาฯ

เอตฺถ ‘‘สพฺพํ ภูตํ, สพฺพานิ ภูตานิฯ สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา นปุํสกลิงฺคสพฺพนามานิ สพฺเพหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิฯ เอวํ สพฺพสทฺทสฺส ลิงฺคตฺตยวเสน ปทมาลา ภวติฯ

อิทานิสฺส ปรปเทน สทฺธึ สมาโส เวทิตพฺโพ ‘‘สพฺพสาธารโณ สพฺพเวรี’’อิติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ สาธารโณ สพฺพสาธารโณฯ สพฺเพสํ เวรี, สพฺเพ วา เวริโน ยสฺส โสยํ สพฺพเวรีติ สมาสวิคฺคโหฯ ยถา ปน สพฺพสทฺทสฺส ปทมาลา ลิงฺคตฺตยวเสน โยชิตา, เอวํ กตรสทฺทาทีนมฺปิ อธรสทฺทปริยนฺตานํ โยเชตพฺพาฯ

ตตฺรายํ อุภยสทฺทวชฺชิโต ปุลฺลิงฺคเปยฺยาโล –

กตโร, กตเรฯ กตรํ…เป.… โภ กตร, ภวนฺโต กตเรฯ กตโม, กตเมฯ อิตโร, อิตเรฯ อญฺโญ, อญฺเญฯ อญฺญตโร, อญฺญตเรฯ อญฺญตโม, อญฺญตเมฯ ปุพฺโพ, ปุพฺเพฯ ปโร, ปเรฯ อปโร, อปเรฯ ทกฺขิโณ, ทกฺขิเณฯ อุตฺตโร, อุตฺตเรฯ อธโร, อธเร…เป.… โภ อธร, ภวนฺโต อธเรติฯ

อยํ ปน อุภยสทฺทสหิโต นปุํสกลิงฺคเปยฺยาโล –

กตรํ, กตรานิฯ กตรํ…เป.… โภ กตร, ภวนฺโต กตรานิฯ กตมํฯ อุภยํฯ อิตรํฯ อญฺญํฯ อญฺญตรํฯ อญฺญตมํฯ ปุพฺพํฯ ปรํฯ อปรํฯ ทกฺขิณํฯ อุตฺตรํฯ อธรํ, อธรานิฯ อธรํ…เป.… โภ อธร, ภวนฺโต อธรานีติฯ

อิทานิ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ปรสทฺทาทีนํ รูปนฺตรนิทฺเทโส วุจฺจติฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘ปุริสา’’ติ วิย ‘‘ปรา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ ทิสฺสติฯ เอวรูโป นโย อปรสพฺพกตราทีสุ อญฺญตมปริโยสาเนสุ นวสุ อปฺปสิทฺโธ, ลพฺภมาโน ปุพฺพทกฺขิณุตฺตราธเรสุ จตูสุ ลพฺเภยฺยฯ ตถา ‘‘ปุริเส’’ติ วิย ปาฬิอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ สจฺจสงฺเขเป ‘‘อิตเร’’ติ, กจฺจายเน จ ‘‘ปเร’’ติ สตฺตมีเอกวจนํ ทิสฺสติฯ เอวรูโป นโย สพฺพ อญฺญสทฺเทสุ อปฺปสิทฺโธ, ลพฺภมาโน กตรกตมาทีสุ เสเสสุ อธรปริโยสาเนสุ ทฺวาทสสุ ลพฺเภยฺยฯ ตถา ‘‘ปุริสา’’ติ วิย สพฺพา กตรา อิจฺจาทิ ปญฺจมีเอกวจนนโย ปาฬิอาทีสุ อปฺปสิทฺโธฯ เอวํ สนฺเตปิ อยํ นโย ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺโต เจ, คเหตพฺโพฯ

อยํ ปน อุภยสทฺทสหิโต อิตฺถิลิงฺคเปยฺยาโล –

กตรา, กตรา, กตราโยฯ กตรํ…เป.… โภติ กตเร, โภติโย กตรา, กตราโยฯ กตมาฯ อุภยาฯ อิตราฯ อญฺญตราฯ อญฺญตมาฯ ปุพฺพาฯ ปราฯ อปราฯ ทกฺขิณาฯ อุตฺตราฯ อธรา, อธรา, อธราโยฯ อธรํ…เป.… โภติ อธเร, โภติโย อธรา, อธราโยติฯ

ยสฺมา ปเนเตสุ อิตร อญฺญ อญฺญตร อญฺญตมานํ ปาฬิยาทีสุ ‘‘อิตริสฺสา’’ติอาทิทสฺสนโต โกจิ เภโท วตฺตพฺโพ , ตสฺมา จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ เอกวจนฎฺฐาเน ‘‘อิตริสฺสา, อิตราย, อญฺญิสฺสา, อญฺญายฯ อญฺญตริสฺสา, อญฺญตราย, อญฺญตมิสฺสา, อญฺญตมายา’’ติ โยเชตพฺพํฯ ตถา ตติยาปญฺจมีนเมกวจนฎฺฐาเน ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึฯ กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ กรณนิสฺสกฺกปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมิยา ปเนกวจนฎฺฐาเน ‘‘อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ, อิตราย, อิตรายํ, อญฺญิสฺสา, อญฺญิสฺสํ, อญฺญาย, อญฺญายํ, อญฺญตริสฺสา, อญฺญตริสฺสํ, อญฺญตราย, อญฺญตรายํ, อญฺญตมิสฺสา, อญฺญตมิสฺสํ, อญฺญตมาย, อญฺญตมาย’’นฺติ โยเชตพฺพํ ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฎิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโตฯ

ตตฺร สพฺพสทฺโท สพฺพสพฺพํ, ปเทสสพฺพํ, อายตนสพฺพํ, สกฺกายสพฺพนฺติ จตูสุ วิสเยสุ ทิฎฺฐปฺปโยโคฯ ตถา เหส ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ สพฺพสพฺพสฺมึ อาคโตฯ ‘‘สพฺเพสํ โว สาริปุตฺตา สุภาสิตํ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ ปเทสสพฺพสฺมึฯ ‘‘สพฺพํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามิ…เป.… กตมญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ จกฺขุญฺเจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จา’’ติ เอตฺถ อายตนสพฺพสฺมึฯ ‘‘สพฺพํ สพฺพโต สญฺชานาตี’’ติอาทีสุ สกฺกายสพฺพสฺมึฯ ตตฺถ สพฺพสพฺพสฺมึ อาคโต นิปฺปเทโส, อิตเรสุ ตีสุ สปฺปเทโสติ เวทิตพฺโพฯ อิจฺเจวํ –

สพฺพสพฺพปเทเสสุ , อโถ อายตเนปิ จ;

สกฺกาเย จาติ จตูสุ, สพฺพสทฺโท ปวตฺตติฯ

กตร กตมสทฺเทสุ กตรสทฺโท อปฺเปสุ เอกํ วา เทฺว วา ตีณิ วา ภิยฺโย วา อปฺปมุปาทาย วตฺตติฯ กตมสทฺโท พหูสุ เอกํ วา เทฺว วา ตีณิ วา พหุํ วา อุปาทาย วตฺตติฯ กตรสทฺโท หิ อปฺปวิสโย, กตมสทฺโท พหุวิสโยฯ ตตฺริเม ปโยคา ‘‘กตเรน มคฺเคน คนฺตพฺพํฯ สมุทฺโท กตโร อยํฯ กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติฯ กตเม ธมฺมา กุสลาฯ ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา, อิมาโย, กตมํ ทิสํ ติฎฺฐติ นาคราชา’’ฯ อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติฯ อุภโยฯ อุภยํฯ อุภโยฯ อุภเยนฯ เสสํ ปุลฺลิงฺเค สพฺพสทฺท สมํฯ อุภโย ชนา ติฎฺฐนฺติฯ อุภโย ชเน ปสฺสติฯ ยถา อุโภ ปุตฺตาฯ อุโภ ปุตฺเตติฯ ‘‘อุภโย’’ติ หิ ปทํ ‘‘อุโภ’’ติ ปทมิว พหุวจนนฺตภาเวน ปสิทฺธํ, น ตฺเวกวจนนฺตภาเวนฯ เอตฺถ หิ –

‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวญฺจ ธนุเสข จ;

อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ, อุภโย เทวมานุสา’’

‘‘อุภโย เต ปิตาภาตโร’’ติ ตทตฺถสาธกานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิฯ ยทา ปนายสฺมนฺโต ‘‘อุภโย’’ติ เอกวจนนฺตํ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถฯ โก หิ สมตฺโถ อนนฺตนยปฎิมณฺฑิเต สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก ชินสาสเน นิรวเสสโต นยํ ทฎฺฐุํ ทสฺเสตุญฺจ อญฺญตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนน ปภินฺนปฎิสมฺภิเทนฯ อิทญฺเจตฺถุปลกฺขิตพฺพํ –

อญฺญสทฺโท ปุพฺพสทฺโท, ทกฺขิโณ จุตฺตโร ปโร;

สพฺพนาเมสุ คยฺหนฺติ, อสพฺพนามิเกสุปิฯ

เอเตสญฺหิ สพฺพนาเมสุ สงฺคโห วิภาวิโตวฯ

อิทานิ อสพฺพนาเมสุ สงฺคโห วุจฺจเต – ตตฺถ อญฺญสทฺโท ตาว ยทา พาลวาจโก, ตทา สพฺพนามํ นาม น โหติฯ อสพฺพนามตฺตา จ สพฺพถาปิ ปุริส กญฺญา จิตฺตนเยเนว โยเชตพฺโพฯ ตถา หิ น ชานาตีติ อญฺโญ, พาโล ปุริโสฯ น ชานาตีติ อญฺญา, พาลา อิตฺถีฯ น ชานาตีติ อญฺญํ, พาลํ กุลนฺติ วจนตฺโถฯ เอวํ วิทิตฺวา ปุลฺลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘อญฺโญ, อญฺญาฯ อญฺญํ, อญฺเญ’’ติอาทินา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘อญฺญา, อญฺญา, อญฺญาโย’’ติอาทินา กญฺญานเยเนว, นปุํสกลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘อญฺญํ, อญฺญานี’’ติอาทินา จิตฺตนเยเนว โยเชตพฺพาฯ

อิมสฺมิญฺหิ อตฺถวิเสเส พาลชเน วตฺตุกาเมน ‘‘อญฺญา ชนา’’ติ อวตฺวา ‘‘อญฺเญ ชนา’’ติ วุตฺเต ตสฺส ตํ วจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ อญฺญถา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ ตถา ‘‘อญฺญานํ ชนาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อญฺเญสํ ชนานํ, อญฺเญสานํ ชนาน’’นฺติ วา วุตฺเต ตสฺส ตํ วจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติฯ ตถา ‘‘อญฺญานํ อิตฺถีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อญฺญาสํ อิตฺถีน’’นฺติ วุตฺเตปิ, ‘‘อญฺญานํ กุลาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อญฺเญสํ กุลานํ, อญฺเญสานํ กุลาน’’นฺติ วา วุตฺเตปิฯ สพฺพนามิกวเสน ปน อธิคตาปรวจนิจฺฉายํ ‘‘อญฺเญ ชนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ, น ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทินาฯ ตถา หิ ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ อญฺญถา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ อิติ ยตฺถ ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทิวจนํ อุปปชฺชติ, ‘‘อญฺเญ ชนา’’ติอาทิวจนํ นุปปชฺชติ, ยตฺถ ปน ‘‘อญฺเญ ชนา’’ติอาทิวจนํ อุปปชฺชติ, ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทิวจนํ นุปปชฺชติฯ ยา เอตสฺมึ อตฺถวิเสเส สลฺลกฺขณา ปญฺญา, อยํ นีติยา มคฺโค ยุตฺตายุตฺติวิจารเณ เหตุตฺตา, โลกสฺมิญฺหิ ยุตฺตายุตฺติวิจารณา นีตีติ วุตฺตาฯ สา จ วินา ปญฺญาย น สิชฺฌติฯ เอวํ อญฺญสทฺโท อสพฺพนามิโกปิ ภวติฯ

ปุพฺพ ทกฺขิณุตฺตร ปรสทฺเทสุ ปุพฺพสทฺโท ยตฺถ ปธานวาจโก, ยตฺถ จ ‘‘เสมฺหํ ปุพฺโพ’’ติอาทีสุ โลหิตโกปชวาจโก, ตตฺถ อสพฺพนามิโกฯ ปฐมตฺเถ ติลิงฺโค, ทุติยตฺเถ เอกลิงฺโคฯ อุตฺตมตฺถวาจโก ปน อุตฺตรสทฺโท จ ปรสทฺโท จ อสพฺพนามิโก ติลิงฺโคเยวฯ ตถา ‘‘ทกฺขิณสฺสา วหนฺติม’’นฺติ เอตฺถ วิย สุสิกฺขิตตฺถจตุรตฺถวาจโก ทกฺขิณสทฺโทฯ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติอาทีสุ ปน เทยฺยธมฺมวาจโก ทกฺขิณาสทฺโท นิโยคา อิตฺถิลิงฺโค อสพฺพนามิโกเยวฯ เอวํ อญฺญ ปุพฺพ ทกฺขิณุตฺตร ปรสทฺทา อสพฺพนามิกาปิ สนฺตีติ เตสํ สพฺพนาเมสุปิ อสพฺพนาเมสุปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ กตรสทฺทาทีนํ ปรปเทน สทฺธึ สมาโส นียเต ‘‘กตรคามวาสี กตมคามวาสีฯ อุภยคามวาสิโน, อิตรคามวาสี อญฺญตรคามวาสี, ปุพฺพทิสา, ปรชโน, ทกฺขิณทิสา, อุตฺตรทิสา, อธรปตฺโต’’ติฯ ตตฺร ‘‘กตโร คาโม กตรคาโม, กตโม คาโม กตมคาโม, อุภโย คามา อุภยคามา’’ติอาทินา ยถารหํ สมาสวิคฺคโห, กตรสทฺทสฺส ปน กตมสทฺเทน สทฺธึ สมาสํ อิจฺฉนฺติ ทฺวิธา จ รูปานิ ครู ‘‘กตโร จ กตโม จ กตรกตเม กตรกตมา วา’’ติ ฯ ตสฺมา สพฺพนามิกนเยน สุทฺธนามิเกสุ ปุริสนเยน จ กตร กตมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, เตนสฺส สมฺปทานสามิวจนฎฺฐาเนสุ ‘‘กตรกตเมสํ, กตรกตเมสานํ, กตรกตมาน’’นฺติ ตีณิ รูปานิ สิยุํ ‘‘กตรา จ กตมา จ กตรกตมา’’ติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน กตสมาเส ปน สพฺพนามิกนเยน, สุทฺธนามิเกสุ กญฺญานเยน จ โยเชตพฺพาฯ ‘‘กตรญฺจ กตมญฺจ กตรกตมานี’’ติ เอวํ นปุํสกลิงฺควเสน กตสมาเส สพฺพนามิกนเยน, สุทฺธนามิเกสุ จิตฺตนเยน จ โยเชตพฺพาฯ

อยํ ปเนตฺถ วิเสโสปิ เวทิตพฺโพ – ปุพฺพาปราทิสทฺ ทา ทฺวนฺทสมาสาทิวิธึ ปตฺวา เสหิ รูเปหิ รูปวนฺโต น โหนฺติ, ตํ ยถา? ปุพฺพาปรา, อธรุตฺตรา, มาสปุพฺพา ปุริสา, ทิฎฺฐปุพฺพา ปุริสา, ตถาคตํ ทิฎฺฐปุพฺพา สาวกา, อิทํ ปุลฺลิงฺคตฺเต ปฐมาพหุวจนรูปํฯ เอตฺเถกาโร อาเทสภูโต น ทิสฺสติฯ ปุพฺพาปรานํ อธรุตฺตรานํ, มาสปุพฺพานํ ปุริสานํ, อิทํ ปุลฺลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ พหุวจนรูปํฯ เอตฺถ สํ สานมิ จฺเจเต อาเทสภูตา น ทิสฺสนฺติฯ ตถาคตํ ทิฎฺฐปุพฺพานํ สาวกานํ, ตถาคตํ ทิฎฺฐปุพฺพานํ สาวิกานํ, กุลานํ วา, อิทํ ติลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ พหุวจนรูปํฯ เอตฺถาปิ สํ สานมิจฺเจเต อาเทสภูตา น ทิสฺสนฺติฯ มาสปุพฺพายํ มาสปุพฺพาย, ปิยปุพฺพายํ ปิยปุพฺพาย, อิทมิตฺถิลิงฺคตฺเต สตฺตมีจตุตฺถีฉฎฺฐีนํ เอกวจนรูปํฯ เอตฺถาเทสภูตา สํ สา น ทิสฺสนฺติฯ มาสปุพฺพานํ อิตฺถีนํ, ปิยปุพฺพานํ อิตฺถีนํ, อิทมิตฺถิลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฎฺฐีพหุวจนรูปํฯ เอตฺถ ปนาเทสภูโต สมิจฺเจโส น ทิสฺสติฯ อญฺญานิปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ, ปุพฺพาปราทีนํ สมาสวิคฺคหํ สมาสปริจฺเฉเท ปกาเสสฺสามฯ

อิทานิ ยํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

โย, เยฯ ยํ, เยฯ เยน, เยหิ, เยภิฯ ยสฺส, เยสํ, เยสานํฯ ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิฯ ยสฺส, เยสํ, เยสานํฯ ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ ยํ, ยานิฯ ยํ, ยานิฯ เยนฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อถ วา ยํ, ยานิ, ยาฯ ยํ, ยานิ, เยฯ เยนฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ กตฺถจิ หิ นิการโลโป ภวติฯ อถ วา ปน นิการสฺส อากาเรการาเทสาปิ คาถาวิสเยฯ

‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;

นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร’’ติ จ,

‘‘กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ จ อิทเมตฺถ ปาฬินิทสฺสนํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

ยา, ยา, ยาโยฯ ยํ, ยา, ยาโยฯ ยาย, ยาหิ, ยาภิฯ ยาย, ยสฺสา, ยาสํฯ ยาย, ยาหิ, ยาภิฯ ยาย, ยสฺสา, ยาสํฯ ยสฺสํ, ยายํ, ยาสุฯ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ ยํสทฺทสฺส ลิงฺคตฺตยวเสน ปทมาลา ภวติฯ เอตฺถาลปนปทานิ น ลพฺภนฺติฯ ตถา ตํสทฺทาทีนํ ปทมาลาทีสุปิฯ

เอตฺถ ปน ยนฺติ สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ยนฺติ สทฺโท ‘‘ยํ เม ภนฺเต เทวานํ ตาวตึสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฎิคฺคหิตํ, อาโรเจมิ ตํ ภนฺเต ภควโต’’ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวจเน ทิสฺสติฯ ‘‘ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติอาทีสุ อุปโยควจเนฯ ‘‘อฎฺฐา นเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติอาทีสุ กรณวจเนฯ ‘‘ยํ วิปสฺสี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุทปาที’’ติอาทีสุ ภุมฺมวจเน ทิสฺสติฯ เอตฺเถทํ วุจฺจติ –

‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, ภุมฺเม จ กรเณปิ จ;

จตูสฺเวเตสุ ฐาเนสุ, ยนฺติ สทฺโท ปวตฺตตี’’ติฯ

ปรปเทน สทฺธึ ยํสทฺทสฺส สมาโสปิ เวทิตพฺโพ ‘‘ยํขนฺธาทิ, ยํคุณา, ยคฺคุณา’’ติฯ ตตฺถ โย ขนฺธาทิ ยํขนฺธาทิ, เย คุณา ยํคุณาติ สมาสวิคฺคโหฯ ตถา หิ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ยํคุณเนมิตฺติกญฺเจตํ นามํ, เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ อิมํ คาถํ วทนฺตี’’ติ เอตสฺมึ ปเท ‘‘เย คุณา ยํคุณา, ยํคุณา เอว นิมิตฺตํ ยํคุณนิมิตฺตํ, ตโต ชาตํ ‘ภควา’ติ อิทํ นามนฺติ ยํคุณเนมิตฺติก’’นฺติ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ ยคฺคุณาติ เอตฺถ ปน ‘‘ยสฺส คุณา ยคฺคุณา’’ติ นิพฺพจนํฯ ตถา หิ –

‘‘อปิ สพฺพญฺญุตา ปญฺญา, ยคฺคุณนฺตํ น ชานิยา;

อถ กา ตสฺส วิชญฺญา, ตํ พุทฺธํ ภูคุณํ นเม’’ติ

โปราณกวิรจนายํ ‘‘ยสฺส คุณา ยคฺคุณา’’ติ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ

ยสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;

นิคฺคหีตาคโม วาถ, ทฺวิภาโว วา สิยา ทฺวิธาฯ

เอวํ ยสทฺทสฺส สมาโส สลฺลกฺขิตพฺโพฯ

อิทานิ ตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

โส, เตฯ นํ, ตํ, เน, เตฯ เนน, เตน, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิฯ อสฺส, นสฺส, ตสฺส, ‘เนสํ, เตสํ (อาสํ)ฯ อสฺมา, นสฺมา, ตสฺมา, นมฺหา, ตมฺหา, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิฯ อสฺส, นสฺส, ตสฺส, เนสํ, เตสํ (อาสํ)ฯ อสฺมึ, นสฺมึ, ตสฺมึ, อมฺหิ, นมฺหิ, ตมฺหิ, ตฺยมฺหิ, เนสุ, เตสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ เอตฺถ จ อาสํสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน’’ติ คาถา นิทสฺสนํ, โส จ ติลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตฺยมฺหีติ ปทสฺส อตฺถิภาเว –

‘‘ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ, โสเจยฺยญฺจาธิคจฺฉติ;

อถ วิสฺสาสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหญฺจสฺส น รกฺขตี’’ติ

อยํ คาถา นิทสฺสนํฯ อยเมตฺถ รูปวิเสโส สลฺลกฺขิตพฺโพ – อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วาฯ เอเส เส เอเก เอกฏฺเฐติ ปาฬิปฺปเทเส ปจฺจตฺเตกวจนกานเมต ตสทฺทานํ เอการนฺตนิทฺเทโสปิ ทิสฺสตีติฯ

เอตฺถ ปน เตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – เตสทฺโท ‘‘น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติอาทีสุ ตํสทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโต, ‘‘เต น ปสฺสามิ ทารเก’’ติอาทีสุ อุปโยคพหุวจเนฯ ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตมฯ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’’ติ จ อาทีสุ ตุมฺหสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถติ วทนฺติฯ ‘‘กินฺเต ทิฎฺฐํ กินฺติ เต ทิฎฺฐํ, อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา’’ติ จ อาทีสุ กรเณฯ ‘‘กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีสุ สามิอตฺเถ, ตวาติ อตฺโถติ วทนฺติฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;

สามิมฺหิ จาติ เตสทฺโท, ปญฺจสฺวตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติฯ

ตํ, ตานิฯ ตํ, ตานิฯ เนน, เตน อิจฺจาทิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

สา , ตา, ตาโยฯ นํ, ตํ, นา, ตา, นาโย, ตาโยฯ นาย, ตาย, นาหิ, ตาหิ, นาภิ, ตาภิฯ อสฺสา, นสฺสา, (ติสฺสา,) ตสฺสา, นาย, ตาย, นาสํ, ตาสํ, สานํ, อาสํฯ อสฺสา, นสฺสา, ตสฺสา, นาย, ตาย, นาหิ, ตาหิ, นาภิ, ตาภิฯ อสฺสา, นสฺสา, (ติสฺสา,) ตสฺสา, นาย, ตาย, นาสํ, ตาสํ, สานํ, อาสํฯ นาย, ตาย, อสฺสํ, นสฺสํ, ติสฺสํ, ตสฺสํ, นายํ, ตายํ, นาสุ, ตาสุ, ตฺยาสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตาฯ ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฎฺฐิตาฯ พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺตี’’ติ ปโยคทสฺสนโต ‘‘สานํ อาสํ ตฺยาสู’’ติ อิมานิ วุตฺตานิ อกฺขรจินฺตกานํ ญาณจกฺขุสมฺมุยฺหนฎฺฐานภูตานิฯ เอวํ ปรมฺมุขวจนสฺส ตํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ

เอตฺถ จ อิทํ วตฺตพฺพํ –

‘‘ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ยาจสฺสุ’’, อิจฺจาทีสุ ปทิสฺสเร;

อาโท ตํ เตติอาทีนิ, นนฺติอาทีนิ โน ตถาฯ

นํ เน เนนาติอาทีนิ, โว โนอิจฺจาทโย วิย;

ปทโต ปรภาวมฺหิ, ทิฎฺฐานิ ชินสาสเนฯ

‘‘อถ นํ อถ เน อาห, น จ นํ ปฎินนฺทติ’’;

อิจฺจาทีนิ ปโยคานิ, ทสฺเสตพฺพานิ วิญฺญุนาฯ

โก เจตฺถ วเทยฺย –

‘‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;

เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ

เอตฺถ –

ปทโต อปรตฺเตปิ, นาสํสทฺทสฺส ทสฺสนา;

อาโทปิ อิจฺฉิตพฺพาว, นํ เนอิจฺจาทโย อิติฯ

โส ปเนวนฺตุ วตฺตพฺโพ, ‘‘ตว วาเท น ลพฺภติ;

นาสํสทฺโท นสทฺโท จ, อาสํสทฺโท จ ลพฺภเรฯ

ตสฺมา ‘อาสํ น กุชฺฌนฺติ, อิตฺถีนํ ปณฺฑิตา’อิติ;

อตฺโถว ภวเต เอวํ, สุฎฺฐุ ธาเรหิ ปณฺฑิตา’’ติฯ

อถ วา ยสฺมา นิรุตฺติปิฎเก ‘‘นํ ปุริสํ ปสฺสติ, เน ปุริเส ปสฺสตี’’ติอาทินา ปทโต อปรตฺเตปิ ‘‘นํ, เน’’ อิจฺจาทีนิ ปทานิ วุตฺตานิ, ตสฺมา เตนาปิ นเยน ปทโต อปรานิปิ ตานิ กทาจิ สิยุํฯ มยํ ปน ปาฬินยานุสาเรน เตสํ ปวตฺตึ วทาม, อิทํ ฐานํ สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ

เอตฺถ ปน ตสทฺทสฺส ปรปเทหิ สทฺธึ สมาโสปิ เวทิตพฺโพ ‘‘ตํปุตฺโต, ตํสทิโส, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตพฺภูโต, ตคฺคุโณ, ตสฺสทิโส’’ติฯ

ตสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;

นิคฺคหีตาคโม ปุพฺพ-ปเท ทฺวิตฺตนฺตุ ปจฺฉิเมฯ

เอวํ ตสทฺทสฺส สมาโส สลฺลกฺขิตพฺโพฯ

อิทานิ เอตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

เอโส, เอเตฯ เอตํ, เอเตฯ เอเตน, เอเตหิ, เอเตภิฯ เอตสฺส, เอเตสํ, เอเตสานํฯ เอตสฺมา, เอตมฺหา, เอเตหิ, เอเตภิฯ เอตสฺส, เอเตสํ, เอเตสานํฯ เอตสฺมึ, เอตมฺหิ, เอเตสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

เอตํ, เอตานิฯ เอตํ, เอตานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ, อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

เอสา , เอตา, เอตาโยฯ เอตํ, เอตา, เอตาโยฯ เอตาย, เอตาหิ, เอตาภิฯ เอตาย, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, เอตาสํฯ เอตาย, เอตาหิ, เอตาภิฯ เอตาย, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, เอตาสํฯ เอตาย, เอติสฺสํ, เอตาสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ เอตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ

ปรปเทเนตฺถ สทฺธึ สมาโสปิสฺส เวทิตพฺโพ ‘‘เอตทตฺถาย โลกสฺมึ, นิธิ นาม นิธิยฺยติฯ เอตปฺปรมาเยว เทวตา สนฺนิปติตา อเหสุ’’นฺติอาทีสุฯ

สมาเส เอตสทฺทสฺส, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;

นิคฺคหีตาคโม ปุพฺพ-ปเท โหติ น โหติ จฯ

อิทานิ อิทํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

อยํ, อิเมฯ อิมํ, อิเมฯ อเนน, อิมินา, เอหิ, เอภิ, อิเมหิ, อิเมภิฯ อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํฯ อสฺมา, อิมสฺมา, อิมมฺหา, เอหิ, เอภิ, อิเมหิ, อิเมภิฯ อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํฯ อสฺมึ, อิมสฺมึ, อมฺหิ, อิมมฺหิ, เอสุ, อิเมสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

อิทํ, อิมานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

อยํ, อิมา, อิมาโยฯ อิมํ, อิมา, อิมาโยฯ อิมาย, อิมาหิ, อิมาภิฯ อสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมาย, อิมาสํฯ อสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาย, อิมาหิ, อิมาภิฯ อสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมาย, อิมาสํฯ อสฺสํ, อิมิสฺสํ, อิมาย, อิมายํ, อิมาสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ อิทํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ

กจฺจายเน ตุ ‘‘อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก’’ติ อิมสทฺโทเยว ปกติภาเวน วุตฺโต, อิธ ปน อิทํสทฺโทเยว ‘‘อิทปฺปจฺจยตา’’ติ เอตฺถ ‘‘อิท’’นฺติ ปกติยา ทสฺสนโตฯ ตถา หิ ‘‘อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ ตาสทฺเทน ปทํ วฑฺฒิตํ น กิญฺจิ อตฺถนฺตรํ ยถา เทโว เอว เทวตาติฯ อิทปฺปจฺจยานํ สมูโห อิทปฺปจฺจยตาติ สมูหตฺถํ ตาสทฺทมาห ยถา ชนานํ สมูโห ชนตาติฯ จูฬนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปิฎเก จ อิทํสทฺโทเยว ปกติภาเวน วุตฺโตฯ

สมาเส อิทํสทฺทสฺส, สทฺธึ ปรปเทน เว;

อิทปฺปจฺจยตาตฺเวว, รูปํ ทฺวิตฺตํ สิยุตฺตเรฯ

อิทานิ อมุสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

อสุ, อมุ, อมูฯ อมุํ, อมูฯ อมุนา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺส, ทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺส, ทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

อทุํ, อมูนิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

อสุ, อมุ, อมู, อมุโยฯ อมูํ, อมู, อมุโยฯ อมุยา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺสา, อมุยา, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุยา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺสา, อมุยา, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสํ, อมูสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ อมุสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ, สมาโส ปน อปฺปสิทฺโธฯ

ตตฺร ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติภตฺตํ อปาภต’’นฺติ ปโยคทสฺสนโต ‘‘ทุสฺสา’’ติ ปทมมฺเหหิ ฐปิตํฯ กการาคมวเสน อญฺญานิปิ อสพฺพนามิกรูปานิ ภวนฺติฯ เตสํ วเสน อยํ ลิงฺคตฺตยสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

‘‘อสุโก, อสุกาฯ อสุกํ, อสุเก’’ติอาทินา, ‘‘อมุโก, อมุกาฯ อมุกํ, อมุเก’’ติอาทินา จ ปุริสนโยปิ ลพฺภติฯ ‘‘อสุกา, อสุกาโย’’ติอาทินา, ‘‘อมุกา, อมุกาโย’’ติอาทินา จ กญฺญานโยปิ ลพฺภติฯ ‘‘อสุกํ, อสุกานี’’ติอาทินา, ‘‘อมุกํ, อมุกานี’’ติอาทินา จ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติฯ อิมาเนตฺถ ปทานิ อสพฺพนามิกานิปิ กการาคมวเสน นานตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ

อิทานิ กึสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

โก, เกฯ กํ, เกฯ เกน, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กิสฺส, เกสํฯ กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กิสฺส, เกสํฯ กสฺมึ, กิสฺมึ, กมฺหิ, กิมฺหิ, เกสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

รูปวิเสโสเปตฺถ เวทิตพฺโพ ‘‘เก คนฺธพฺเพ จ รกฺขเส นาเค, เก กิมฺปุริเส จ มานุเส, เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท, ทีฆํ รตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ, เก จ ฉเว ปาถิกปุตฺเต, กา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อาสาทนา’’ติ ปาฬิทสฺสนโตฯ ยสฺมา ปน เก คนฺธพฺเพ จ รกฺขเส นาเค อิติอาทีสุ ปาฬีสุ ‘‘เก’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ เอกา รนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘เก’’ติ รูปเภโท เจตฺถ เญยฺโยฯ ตถา ‘‘กิสฺสสฺส เอกธมฺมสฺส, วธํ โรเจสิ โคตมฯ กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธาฯ กมฺหิ กาเล ตยา วีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา’’ติอาทีนิ จ นิทสฺสนปทานิ เญยฺยานิฯ อปิจ –

‘‘โก เต พลํ มหาราช’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุ;

กฺวสทฺทตฺเถ วตฺตตีติ, เญยฺยา โก อิจฺจยํ สุติฯ

เปตํ ตํ สามมทฺทกฺขิํ, โก นุ ตฺวํ สาม ชีวสิ;

อิติ ปาเฐ กถํสทฺทา-ภิเธยฺเย วตฺตตีติ จฯ

เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, ทิฏฺโฐ โก อิจฺจยํ รโว;

นิปาโตติ คเหตพฺโพ, สุติสามญฺญโต รุโตฯ

นปุํสกลิงฺเค กํ, กานิฯ กํ, กานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ โยเชตพฺพํฯ อถ วา ‘‘กึ จิตฺตํฯ กึ รูปํฯ กึ ปราภวโต มุขํฯ กึ อิจฺฉสี’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต ปน ‘‘กึ, กานิฯ กึ, กานี’’ติ วตฺวา เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ โยเชตพฺพํฯ อยํ นโย ยุตฺตตโร, อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

กา, กา, กาโยฯ กํ, กา, กาโยฯ กาย, กาหิ, กาภิฯ กาย, กสฺสา, กาสํ, กาสานํฯ กาย, กสฺสา, กาหิ, กาภิฯ กาย, กสฺสา, กาสํ กาสานํฯ กาย, กสฺสา, กายํ, กสฺสํ, กาสุฯ

เอตฺถ ปน กาโยติ ปทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘กาโย อโมฆา คจฺฉนฺตี’’ติ นิทสฺสนํ ทฎฺฐพฺพํฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ กึสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ เอตฺเถตสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – กึ สทฺโท ‘‘กึ ราชา โย โลกํ น รกฺขติฯ กึ นุ โข นาม ตุมฺเห มํ วตฺตพฺพํ มญฺญถา’’ติอาทีสุ ครหเน อาคโตฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ อนิยเมฯ ‘‘กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ นิปฺปโยชนตายํฯ ‘‘กึ น กาหามิ เต วโจ’’ติอาทีสุ สมฺปฎิจฺฉเนฯ ‘‘กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฎฺฐ’’นฺติอาทีสุ ปุจฺฉายํ, ปุจฺฉา จ นาม การณปุจฺฉาทิวเสน อเนกวิธา, อโต การณปุจฺฉาทิวเสนปิ กึสทฺทสฺส ปวตฺติ วิตฺถารโต เญยฺยาฯ ตถา หิ อยํ ‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิฯ กึ นุ ชาตึ น โรเจสิฯ เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทีสุ การณปุจฺฉายํ วตฺตติฯ ‘‘กึ กาสุยา กริสฺสตี’’ติอาทีสุ กิจฺจปุจฺฉายํฯ ‘‘กึ สีลํฯ โก สมาธี’’ติอาทีสุ สรูปปุจฺฉายํฯ ‘‘กึ ขาทสิฯ กึ ปิวสี’’ติอาทีสุ วตฺถุปุจฺฉายํฯ ‘‘ขาทสิ กึ ปิวสิ กิ’’นฺติอาทีสุ กฺริยาปุจฺฉายํ วตฺตติฯ อทิฎฺฐโชตนาปุจฺฉาติ เอวมาทิกา ปน ปญฺจวิธา ปุจฺฉา กึสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนาหริตพฺพตฺตา อนาคตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ครหายํ อนิยเม, นิปฺปโยชนตาย จ;

สมฺปฎิจฺฉนปุจฺฉาสุ, กึสทฺโท สมฺปวตฺตติฯ

ปรปเทน สทฺธึ สมาโสปิสฺส เวทิตพฺโพ ‘‘กึสมุทโย, กึเวทโน, กึสญฺโญชโน’’ติฯ เอตฺถ ‘‘โก, เกฯ กา, กา, กาโยฯ กึ, กานี’’ติ เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน วิภตฺตานิ กึสทฺทมยานิ ปทานิ สมาสปทตฺเต ปุน กิมิติ ปกติภาเวเนว ติฎฺฐนฺติฯ นามสทฺเทน ปน สมาเส เตสํ ทฺวิธา คติ ทิสฺสติ ‘‘กินฺนาโม, โกนาโม’’ติฯ สพฺพานิ ปเนตานิ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน พหุวจนวเสน จ โยเชตพฺพานิฯ

กึสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ นามรเวน เว;

‘‘กินฺนาโม’’ อิติ ‘‘โกนาโม’’, อิติ เจวํ คติ ทฺวิธาฯ

‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํ;

สหญฺเญน สมาสมฺหิ, ‘‘กึ กึ’’อิจฺเจว สุยฺยเตฯ

ตถา หิ ‘‘กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุฯ กึการปฎิสฺสาวินี’’ติอาทีสุ กึสทฺโท สรูปมวิชหนฺโต ติฎฺฐติฯ ตตฺถ หิ กึจิตฺตํ ยสฺส โส กึจิตฺโตฯ ‘‘กึ กโรมิ สามี’’ติ เอวํ กินฺติ กาโร กรณํ สทฺทนิจฺฉารณํ กึกาโร, ตํ ปฎิสฺสาเวตีติ กึการปฎิสฺสาวินีติอาทิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ ‘‘กินฺนโรฯ กึปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติอาทีสุ ปน นิพฺพจนมปฺปสิทฺธํ, กึสทฺโทเยว ปทาวยวภาเวน สุโตฯ ตถา หิ โส กตฺถจิ ปทาวยวภาเวน กตฺถจิ นุ สุ นุโข การณาทิสทฺเทหิ สหจาริภาเวน จ สุยฺยติฯ อตฺริเม ปโยคา – เอสา เต อิตฺถี กึ โหติฯ เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติฯ กิมฺปุริสานุจิณฺโณฯ กึ นุ ภีโตว ติฎฺฐสิฯ กึสุเฉตฺวา สุขํ เสติฯ กึ นุโข การณํฯ กึ การณา อมฺม ตุวํ ปมชฺชสิ, กิญฺหิ นาม จชนฺตสฺส, วาจาย อททมปฺปกนฺติ เอวมาทโยฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘วิสุํ ปทาวยโว วา, หุตฺวา นฺวาทีหิ วา ปน;

ยุตฺโต สทฺเทหิ กึสทฺโท, ทิฏฺโฐ สุคตสาสเนฯ

ปาฬินยานุสาเรน, เสสานํ สมฺภโวปิ จ;

เญยฺโย วิญฺญูหิ สทฺธมฺม-นยญฺญูหิ ปเภทโต’’ติฯ

อิทานิ สพฺพนามิกภาเว ฐิเตหิ โก กํสทฺเทหิ สมานสุติกานํ อญฺเญสํ โก กํสทฺทานํ นามิกปทมาลาวิเสโส วตฺตพฺโพ สิยา, โส เหฎฺฐา ลิงฺคตฺตยมิสฺสกปริจฺเฉเท วุตฺโตฯ อสพฺพนามิกตฺตา ปน ปุริส จิตฺตนเยเนว วิภตฺโตฯ ตถา หิ ยทา โกสทฺโท พฺรหฺมวาตกายตฺถวาจโก, กํสทฺโท ปน สิโรชลสุขตฺถวาจโก, ตทา ตานิ ปทานิ อสพฺพนามิกานิ, กสฺมา? อกึสทฺ ทมยตฺตา สพฺพนามิกรูปสงฺขาเตหิ อสาธารณรูเปหิ วิรหิตตฺตา ปุจฺฉตฺถโต อตฺถนฺตรวาจกตฺตา จฯ เอตฺถ ปน สมานสุติวเสน อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ โกสทฺโท กํสทฺโทติ จ วุตฺตํ, เอกนฺตโต ปน สพฺพนามิกตฺเต กึสทฺโทเยว, สุทฺธนามตฺเต กสทฺโทเยวาติ คเหตพฺพํฯ อิจฺเจวํ –

กาเย พฺรหฺมนิ วาเต จ, สีเส ชลสุเขสุ จ;

กสทฺโท วตฺตตี ตีสุ, ปุมา ตีสุ นปุํสโกฯ

เอวํ สพฺพนามภูตานํ กึกสทฺทานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อิธ วุตฺตปฺปการานํ, อตฺถานํ ทานิ สงฺคโห;

ปญฺญาเวปุลฺลกรโณ, เอกเทเสน วุจฺจเตฯ

กึ กึปกฺเกน สทิสํ, กาโย กึปภโว วท;

กึปกฺกสทิโส กาโม, กาโย ตณฺหาทิสมฺภโวฯ

อุณฺหกาเล ก’มิจฺฉนฺติ, ก’มิจฺฉนฺติ ปิปาสิตา;

ปจฺจามิตฺตา ก’มิจฺฉนฺติ, ก’มิจฺฉนฺติ ทุขฎฺฎิตาฯ

กายสฺส กสฺส โก อาโย, โก นาโถ กสฺส ภูตเล;

กสฺส กํ ฌานชํ สาตํ, กสฺสงฺเคสุ จ กํ ปรนฺติฯ

ยา ปน ตา เหฎฺฐา อมฺเหหิ ลิงฺคตฺตยวเสน กึสทฺทสฺส สพฺพนามิกสญฺญิตสฺส นามิกปทมาลา วิภตฺตา, เอตาสุ ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘เกภิ, กิสฺส, กสฺมา, กมฺหา, กมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ ปหาย อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘กาโย, กาภิ, กาสานํ, กายํ, กสฺส’’นฺติ อิมานิ จ ปทานิ ปหาย ตโต ตโต เสสปทโต ยถาสมฺภวํ จิสทฺทํ จนสทฺทํ จนํสทฺทญฺจ นิปาเตตฺวา เอวรูปานิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ?

โกจิ, เกจิ, เกจนฯ กิญฺจิ, กิญฺจนํ, เกจิ, เกจนฯ เกนจิ, เกหิจิฯ กสฺสจิ, เกสญฺจิฯ ปญฺจมิยา เอกวจนํ อูนํ ปาฬิยํ อนาคตตฺตาฯ เกหิจิฯ กสฺสจิ, เกสญฺจิฯ กสฺมิญฺจิ, กิสฺมิจิ, เกสุจิฯ ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺควเสน ทฎฺฐพฺพานิฯ อตฺร กิสฺมิจีติ อนุสารโลปวเสน วุตฺตํฯ

อิตฺถิลิงฺควเสน ปน กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโยฯ กาจิ, กาจิฯ กิญฺจิ, กาจิฯ กายจิ, กาหิจิฯ กายจิ, กสฺสาจิ, กาสญฺจิฯ กายจิ, กาหิจิฯ กายจิ, กสฺสาจิ, กาสญฺจิฯ กายจิ, กาสุจีติ รูปานิฯ

เอตฺถ ‘‘อิติ ภาสนฺติ เกจน, น นํ หึสามิ กิญฺจน’’นฺติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ อิติ ลิงฺคตฺตยวเสน วุตฺตานิ โกจิ กาจิ กิญฺจีติอาทีนิ อปฺปมตฺตกานํ สงฺคาหกวจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปุเนตานิเยว ยถารหํ ยํสทฺเทน โยเชตฺวา ทสฺเสสฺสามิ –

โย โกจิ, เย เกจิฯ ยํ กิญฺจิ, เย เกจิฯ เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิฯ ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสญฺจิฯ ยสฺมา กสฺมาจิ, เยหิ เกหิจิฯ ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสญฺจิฯ ยสฺมึ กสฺมิญฺจิ, เยสุ เกสุจิฯ

เอตฺถ ‘‘โย โกจิ มํ อฎฺฐิ กตฺวา สุเณยฺยฯ เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสาน’’นฺติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

ยํ กิญฺจิ, ยานิ กานิจิฯ ยํ กิญฺจิ, ยานิ กานิจิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอตฺถ ‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฎฺฐนิเวสเนฯ ยํ กิญฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วาฯ ยานิ กานิจิ รูปานี’’ติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

ยา กาจิ อิตฺถี, ยา กาจิ อิตฺถิโยฯ ยํ กิญฺจิ, ยา กาจิฯ ยาย กายจิ, ยาหิ กาหิจิฯ ยาย กายจิ, ยาสํ กาสญฺจิฯ ยาย กายจิ, ยาหิ กาหิจิฯ ยาย กายจิ, ยาสํ กาสญฺจิฯ ยาย กายจิ, ยาสุ กาสุจิฯ

เอตฺถ ‘‘ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา’’ติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ อิติ ลิงฺคตฺตยวเสน วุตฺตานิ โย โกจิ, ยา กาจิ, ยํ กิญฺจีติ อาทีนิ อนวเสสปริยาทานวจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพานิ เจตานิ น นิปาตปทานิ, นิปาตปติรูปกา สทฺทคติโยติ เวทิตพฺพานิฯ ยทิ นิปาตปทานิ สิยุํ, ตีสุ ลิงฺเคสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน ติฏฺเฐยฺยุํ, น จ ติฎฺฐนฺติ, ตสฺมา น นิปาตปทานิ, นิปาตปติรูปกา สทฺทคติโยเยวฯ

อปิจ ย ต กึ เอตอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ลิงฺคานุรูปโต ตฺตกตฺติกปจฺจเย กตฺวา วตฺติจฺฉายํ ยานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติ, ตานิ ปริจฺเฉทวจนานิ อสพฺพนามิกานิเยว ภวนฺติฯ เตสํ นามิกปทมาลา ปุริส จิตฺต กญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ ตํ ยถา?

ยตฺตโก ชโน, ยตฺตกํ จิตฺตํ, ยตฺติกา อิตฺถีฯ ตตฺตโก, ตตฺตกํ, ตตฺติกาฯ กิตฺตโก, กิตฺตกํ, กิตฺติกาฯ เอตฺตโก, เอตฺตกํ, เอตฺติกาติฯ อิมานิ ปทานิ อสพฺพนามิกานิปิ ปจฺจยวเสน สมฺภูตตฺถนฺตเรสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถํ วุตฺตานิฯ

อิทานิ สงฺขาทิวจนสฺส เอกสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

เอกสทฺโท หิ สงฺขาวจโน จ โหติ อสทิสวจโน จ อสหายวจโน จ เอกจฺจวจโน จ มิสฺสีภูตวจโน จฯ ยทา สงฺขา’สทิสา’สหายวจโน, ตทา เอกวจนโก ภวติฯ

เอโก, เอกํ, เอเกน, เอกสฺส, เอกสฺมา, เอกมฺหา, เอกสฺส, เอกสฺมึ, เอกมฺหีติฯ เอวํ สงฺขาทิวจโน เอกสทฺโท เอกวจนโกฯ ตถา หิ ‘‘เอโก เทฺว ตโย’’ติ สงฺขาวิสเย เอกสทฺโท เอกวจนโกวฯ ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เอโก ราช นิปชฺชามี’’ติ อสทิสาสหายกถเนปิ เอกวจนโกวฯ อยํ เอกวจนิกา สพฺพนามิกปทมาลาฯ

ยทา ปน สงฺขตฺถา จ อสหายา จ พหู วตฺตพฺพา สิยุํ, ตทา เอกสทฺทโต กการาคมํ กตฺวา เอกกา, เอกเก, เอกเกหิ, เอกเกภิฯ ปุริสนเย พหุวจนวเสน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตถา หิ สงฺขตฺถาปิ พหู โหนฺติฯ ‘‘จตฺตาโร เอกกา สิยุ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ อสหายาปิ พหู โหนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อยมฺปิ คหปติ เอโกว อาคโต, อยมฺปิ เอโกว อาคโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อิเม คหปตโย เอกกา อาคตา’’ติ วตฺตพฺพตา ทิสฺสติฯ อยํ นโย สพฺพนามิกปกฺขํ น ภชติ อสาธารณรูปาภาวโต, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ ปน วุตฺโตฯ

ยทา เอกจฺจวจโน, ตทา ‘‘เอเก, เอเก, เอเกหิ, เอเกภิ เอเกสํ, เอเกหิ, เอเกภิ, เอเกสํ, เอเกสู’’ติ วตฺตพฺพํฯ อยมฺปิ พหุวจนิกา สพฺพนามิกปทมาลาฯ เอตฺถ เอเกติ เอกจฺเจฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยทา ปน มิสฺสีภูตวจโน, ตทา ‘‘เอกา, เอเก, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกาน’’นฺติ ปุริสนเย พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํฯ ‘‘ปญฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ อยํ นโย สพฺพนามิกปกฺขํ น ภชติ อสาธารณรูปาภาวโต, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ ปน วุตฺโตฯ ตตฺถ เอกา ภวนฺตูติ เอกีภวนฺตุ มิสฺสีภวนฺตุ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทนฺตุ สเมนฺตูติ วจนตฺโถฯ

อาจริยา ปน เอวํ วิภาคํ อทสฺเสตฺวา เอกสทฺทสฺส สพฺพนามตฺตเมว คเหตฺวา สพฺพสทฺทสฺส วิย นามิกปทมาลํ โยเชนฺติฯ กถํ?

เอโก, เอเกฯ เอกํ, เอเกฯ เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิฯ เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํฯ เอกสฺมา, เอกมฺหา, เอเกหิ, เอเกภิฯ เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํฯ เอกสฺมึ, เอกมฺหิ, เอเกสูติฯ อยํ สพฺพนามิกปทมาลาติ เวทิตพฺพาฯ

เกจิ ‘‘เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยาสหายญฺญวจโนฯ ยทา สงฺขฺยาวจโน, ตทา สพฺพตฺเถกวจนนฺโตว, อญฺญตฺถ พหุวจนนฺโตปิ, เอโก เอกา เอกํ อิจฺจาทิ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํฯ สํสาสฺเวว วิเสโส’’ติ ลิงฺคตฺตเย โยชนานยํ วทนฺติฯ เอวํ วทนฺตา จ เต วิภาคํ อทสฺเสตฺวา วทนฺติฯ มยํ ปน โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา วทามฯ

อปิเจตฺถ อยํ วิเสโสปิ สลฺลกฺขิตพฺโพ ‘‘เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค’ติ ปาฬิปฺปเทเส ปจฺจตฺเตกวจนสฺส เอกสทฺทสฺส เอการนฺตนิทฺเทโสปิ ทิสฺสตี’’ติฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอกํ, เอกานิฯ เอกํ, เอกานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ ตตฺถ เอกานีติ เอกจฺจานิฯ เอส นโย เสสพหุวจเนสุปิ, นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

เอกา, เอกา, เอกาโยฯ เอกํ, เอกา, เอกาโยฯ เอกาย, เอกาหิ, เอกาภิฯ เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาสํฯ เอกาย, เอกาหิ, เอกาภิฯ เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาสํฯ เอกาย, เอกายํ, เอกิสฺสํ, เอกาสุฯ เอตฺถ พหุวจนฎฺฐาเน เอกาติ เอกจฺจา, เอกาหีติ เอกจฺจาหิ, เอกาสนฺติ เอกจฺจานํ เอกาสูติ เอกจฺจาสุฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ สพฺพาเนตานิ สพฺพนามานิ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตานิฯ

อปิจ เอกสทฺเท วิจฺฉาวเสน วตฺตพฺเพ ลิงฺคตฺตยรูปานิ เอกวจนาเนว ภวนฺติฯ กถํ?

เอเกโก, เอเกกํ, เอเกเกน, เอเกกสฺส, เอเกกสฺมา, เอเกกมฺหา, เอเกกสฺส, เอเกกสฺมึ, เอเกกมฺหีติ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอเกกํ, เอเกกํฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ, นปุํสกลิงฺครูปานิฯ เอเกกา, เอเกกํ, เอเกกาย, เอเกกิสฺสา, เอเกกาย, เอเกกิสฺสา, เอเกกายํ, เอเกกิสฺสํฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ

สพฺพาเนตานิ วิจฺฉาสพฺพนามานีติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ พหุวจนานิ ปเนตฺถ น สนฺติ ปโยคาภาวโตฯ อิติ อิเมสุ วิจฺฉาวเสน วุตฺเตสุ ลิงฺคตฺตยรูเปสุ สมาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพา อนิพฺพจนียตฺตา วิจฺฉาสทฺทานํฯ ตถา หิ ‘‘ปพฺพํ ปพฺพํ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา วิย ตฎตฎายนฺตา สงฺขารา ภิชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ ปพฺพปพฺพสทฺ ทาทีนํ สมาสกรณวเสน นิพฺพจนํ ปุพฺพาจริเยหิ น ทสฺสิตํฯ ยสฺมา จ วิจฺฉายํ วตฺตมานานํ ทฺวิรุตฺติ โลกโต เอว สิทฺธา, น ลกฺขณโต, ตสฺมา ตตฺถ สมาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพาฯ

อิทานิ เอกจฺจ เอกติย เอกจฺจิยสทฺทานํ นามิกปทมาลาโย วุจฺจนฺเต – ปุลฺลิงฺเค ตาว เอกจฺโจ, เอกจฺเจฯ เอกจฺจํ, เอกจฺเจฯ เสสํ ปุริสสทฺทสมํฯ เอตฺถ เอกจฺเจติ ปจฺจตฺตพหุวจนเมว สพฺพนามิกรูปสมํ อสาธารณรูปตฺตาฯ ‘‘อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโตฯ อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา’’ติ นิทสฺสนปทานิฯ

เอกติโย, เอกติเยฯ เอกติยํ, เอกติเยฯ เสสํ ปุริสสทฺทสมํฯ อิธาปิ เอกติเยติ ปจฺจตฺตพหุวจนเมว สพฺพนามิกรูปสมํ อสาธารณรูปตฺตาฯ เอกติเย มนุสฺสาฯ

‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอว,

อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;

สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ;

อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺตี’’ติ

นิทสฺสนปทานิฯ เอกจฺจิยสทฺทสฺส อตฺถิตายํ ปน –

‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;

กฎฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโรฯ

เอกจฺจิยํ อาหาร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิฯ เอกจฺจิโย, เอกจฺจิยาฯ เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิเยติ สพฺพถาปิ ปุริสนโยฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอกจฺจํ , เอกจฺจานิฯ เอกจฺจํ, เอกจฺจานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอกติยํ, เอกติยานิฯ เอกติยํ, เอกติยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิยานิฯ เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

‘‘เอกจฺจา, เอกจฺจา, เอกจฺจาโย’’ติ กญฺญานเยน, ตถา ‘‘เอกติยา, เอกติยา, เอกติยาโยฯ เอกติย’’นฺติ จ, ‘‘เอกจฺจิยา, เอกจฺจิยา, เอกจฺจิยาโยฯ เอกจฺจิย’’นฺติ จ กญฺญานเยน โยเชตพฺพํฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ

อิทานิ เอกากี เอกากิยสทฺทวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจนฺเต –

เอกากี, เอกากี, เอกากิโนฯ เอกากึ, เอกากี, เอกากิโนฯ ทณฺฑีนเยน เญยฺยาฯ เอกากิโย, เอกากิยาฯ เอกากิยํ, เอกากิเยฯ เอกากิเยนฯ ปุริสนเยน เญยฺยํฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอกากิ กุลํ, เอกากี, เอกากีนิฯ เอกากึ, เอกากี, เอกากีนิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอกากิยํ, เอกากิยานิฯ เอกากิยํ, เอกากิยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

เอกากินี, เอกากินี, เอกากินิโยฯ เอกากินึ, เอกากินี, เอกากินิโยฯ เอกากินิยาติ อิตฺถีสทิสํฯ เอกากิยา, เอกากิยา, เอกากิยาโยฯ เอกากิยํ, เอกากิยา, เอกากิยาโยฯ เอกากิยายาติ กญฺญาสทิสํฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ สพฺพานิ ปเนตานิ อสพฺพนามิกรูปานิ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ

อิทานิ ทฺวิสทฺทปริยายสฺส สทา พหุวจนนฺตสฺส สพฺพนามิกปทสฺส อุภสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

‘‘อุโภ , อุโภ, อุโภหิ, อุโภภิ, อุภินฺนํ, อุโภหิ, อุโภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสู’’ติ อยํ ปาฬินยานุรูเปน วุตฺตปทมาลาฯ อตฺริเม ปโยคา – อุโภ กุมารา นิกฺกีตาฯ อุโภ อิตฺถิโย ติฎฺฐนฺติ, อุโภ จิตฺตานิ ติฎฺฐนฺติ, อุโภ ปุตฺเต อทาสิฯ อุโภ กญฺญาโย ปสฺสติฯ อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา, สญฺญมิสฺสามิ โว อหํฯ อุโภหิ หตฺเถหิฯ อุโภหิ พาหาหิ, อุโภหิ จิตฺเตหิ, อุภินฺนํ ชนานํ, อุภินฺนํ อิตฺถีนํ, อุภินฺนํ จิตฺตานํ, อุโภสุ ปุริเสสุ, อุโภสุ อิตฺถีสุ, อุโภสุ ปสฺเสสูติ, อยมสฺมากํ รุจิฯ อาจริยา ปน ‘‘อุเภหิ, อุเภภิ, อุเภสู’’ติปิ อิจฺฉนฺติฯ กจฺจายเนปิ หิ ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพานิปิ เอตานิ มนสิ กาตพฺพานิเยวฯ อุภสทฺทสฺส สมาโส อปฺปสิทฺโธฯ ลิงฺคตฺตยสาธารณรูปานิฯ

อิทานิ สงฺขาวจนานํ ทฺวิติ จตุสทฺทานํ สทา พหุวจนนฺตานํ สพฺพนามานํ นามิกปทมาลาโย วุจฺจนฺเต –

เทฺว, เทฺว, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุฯ จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘ทฺวินฺนนฺน’’นฺติ ปทมาลา อาคตาฯ อิมานิ อหํสทฺ ทาทีนิ วิย อิตฺถิ ลิงฺคาทิภาววินิมุตฺตานิปิ ตีสุ ลิงฺเคสุ ยุชฺชนฺเต ‘‘เทฺว ปุริสา, เทฺว อิตฺถิโย, เทฺว จิตฺตานิ’’อิจฺเจวมาทินาฯ อิมานิปิ ลิงฺคตฺตยสาธารณานิ รูปานิฯ

‘‘เทฺว’’ติ รูปํ ทฺวิสทฺทสฺส, ยํ สมาสมฺหิ ตํ ภเว;

ทฺวิติปฺปกติกํเยว, นานาเทเสหิ สา สิยาฯ

ทฺวิภาโว เจว เทฺวภาโว, ทฺวิรตฺตญฺจ ทุวสฺสโก;

โทหฬินี ทุปตฺตญฺจ, ตทฺธิตตฺเต ทฺวยํ ทฺวยํฯ

ตโย , ตโย, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ อิมานิ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ, ตีภิ, ติสฺสนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติสฺสนฺนํ, ตีสุฯ อิมานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘ติสฺสนฺนนฺน’’นฺติ จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ พหุวจนมาคตํ, นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘ติณฺณนฺน’’นฺติฯ ตานิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา ทิสฺสนฺติ เจ, คเหตพฺพานิฯ

ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ อิมานิ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส ตีณิสทฺทสฺส ณิการ โลโปปิ ภวติ ‘‘เทฺว วาติ วา อุทกผุสิตานี’’ติฯ ‘‘ติณฺณนฺนํ โข ภิกฺขเว อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อญฺญา พฺยากตา’’ติ อิทํ ‘‘ติณฺณนฺน’’นฺติ ปทสฺส อตฺถิภาเว นิทสฺสนํฯ

ยานิ รูปานิ วุตฺตานิ, ‘‘ติสฺโส ตีณิ ตโย’’อิติ;

สมาสวิสเย ตานิ, ติติปฺปกติกา สิยุํฯ

ยสฺมา ติสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทน เว;

‘‘ติเวทนํ ติจิตฺต’’นฺติ, ‘‘ติโลก’’นฺติ จ นิทฺทิเสฯ

เอตฺถ นปุํสกตฺตํว, ปาสํสํ ปายวุตฺติโต;

ปุมตฺตมฺเปตฺถ อิจฺฉนฺติ, ‘‘ติภโว ขายเต’’อิติฯ

จตฺตาโร, จตุโร, จตฺตาโร, จตุโร, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ อิมานิ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

จตสฺโส , จตสฺโส, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตสฺสนฺนํ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตสฺสนฺนํ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ อิมานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘จตุนฺน’’นฺติ ปทํ จูฬนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปิฎเก ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ ทสฺสนโต วุตฺตํฯ ตถา หิ จูฬนิรุตฺติยํ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘จตุนฺน’’นฺติ อาคตํ, นิรุตฺติปิฎเก ‘‘จตุนฺนํ กญฺญาน’’นฺติ อาคตํฯ ปาฬิยํ ปน โสณทนฺตสุตฺตาทีสุ ‘‘สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย มนาโป’’ติ อาคตํฯ อฎฺฐกถาสุ จ ปน สุตฺตนฺตฎฺฐกถายํ ‘‘จตูหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย มนาโป’’ติ อาคตํฯ สตฺติลงฺฆชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘อาจริโย ปนสฺส จตุนฺนํ สตฺตีนํ ลงฺฆนํ สิปฺปํ ชานาตี’’ติ อาคตํฯ

จตฺตาริ, จตฺตาริ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ อิมานิ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

‘‘จตฺตาโร’’ติ ‘‘จตสฺโส’’ติ, ‘‘จตฺตารี’’ติ จ สทฺทิตํ;

รูปํ สมาสภาวมฺหิ, จตุปฺปกติกํ ภเวฯ

นิทสฺสนปทาเนตฺถ, กมโต กมโกวิโท;

‘‘จตุพฺพิธํ จตุสฺสาลํ, จตุสจฺจ’’นฺติ นิทฺทิเสฯ

อิมานิ เทฺวอาทิกานิ สพฺพนามิกานิ พหุวจนานิเยว ภวนฺติ, น เอกวจนานิฯ จูฬนิรุตฺติยํ ปน ตีสุ ลิงฺเคสุ ‘‘จตสฺสนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อนิชฺฌานกฺขมํ วิย ทิสฺสติฯ

อิทานิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจนฺเต, เตสุ เยน กเถติ, ตสฺสาลปเน ตุมฺหวจนานิ ภวนฺติฯ

ตฺวํ, ตุวํ, ตุมฺเหฯ ตํ, ตุวํ, ตฺวํ, ตวํ, ตุมฺเหฯ ตยา, ตฺวยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิฯ ตุยฺหํ, ตว, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํฯ ตยา, ตฺวยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิฯ ตุยฺหํ, ตว, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํฯ ตยิ, ตฺวยิ, ตุมฺเหสุ ฯ ตตฺร ‘‘ตฺวํ ปุริโส, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ จิตฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ

อตฺตโยเค อมฺหวจนานิ ภวนฺติฯ

อหํ, อหกํ, มยํ, อมฺเหฯ มํ, มมํ, อมฺเหฯ มยา, อมฺเหหิ, อมฺเหภิฯ มยฺหํ, มม, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํฯ มยา, อมฺเหหิ, อมฺเหภิฯ มยฺหํ, มม, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํฯ มยิ, อมฺเหสุ, อสฺเมสุฯ

เอตฺถ ปน ‘‘กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘ตุมฺเห’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส วิย ‘‘อมฺเห’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺสปิ อตฺถิตา เวทิตพฺพา, ‘‘อหก’’นฺติ รูปนฺตรมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํฯ ตสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อหกญฺจ จิตฺตวสานุคา ภาสิสฺส’’นฺติ เอสา ปาฬิ นิทสฺสนํฯ เอตฺถ หิ อหกนฺติ อหํ อิจฺเจวตฺโถฯ ตตฺร ‘‘อหํ ปุริโส, อหํ กญฺญา, อหํ จิตฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ อิมานิปิ ลิงฺคตฺตยสาธารณรูปานิฯ

กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎเกสุ ปน ‘‘ตุมฺหากํ อมฺหาก’’นฺติ จ ทุติยาพหุวจนํ วุตฺตํฯ กจฺจายเน ‘‘ตุมฺหานํ อมฺหาน’’นฺติ จ ปฐมาทุติยาพหุวจนํ, ‘‘ตุมฺหํ อมฺห’’นฺติ จ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนํ, ปฐมาทุติยาพหุวจนญฺจ วุตฺตํ, จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘ตุมฺหํ อมฺห’’นฺติ จ ทุติเยกวจนํ วุตฺตํ, ‘‘ตุมฺเห อมฺเห’’ติ จ จตุตฺถีฉฎฺฐีพหุวจนํ วุตฺตํฯ เอตานิ อุปปริกฺขิตฺวา สาฎฺฐกเถสุ สุตฺตนฺเตสุ ทิสฺสนฺติ เจ, คเหตพฺพานิฯ

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ ปน ปรปเทหิ สทฺธึ สมาเส ‘‘มํทีปา’’ติอาทโย ปโยคา ตถาคตาทิมุขโต สมฺภวนฺติฯ ‘‘เอเต คามณิ มํทีปา มํเลณา มํสรณา’’ติ หิ ตถาคตมุขโต, ‘‘ตยฺโยโค มยฺโยโค’’ติ นิรุตฺตญฺญุมุขโต, กาพฺยาทาเส จ ‘‘ตฺวํมุขํ กมเลเนว, ตุลฺยํ นาญฺเญน เกนจี’’ติ จ ‘‘จนฺเทน ตฺวํมุขํ ตุลฺย’’นฺติ จ กวิมุขโตฯ

ตตฺถ หิ อหํ ทีโป เอเตสนฺติ มํทีปา, อหํ เลณํ เอเตสนฺติ มํเลณา, เอวํ มํสรณาฯ ตุมฺเหน โยโค ตยฺโยโค, ตุมฺหสทฺเทน โยโค อิจฺเจวตฺโถฯ อมฺเหน โยโค มยฺโยโค, อมฺหสทฺเทน โยโค อิจฺเจวตฺโถฯ ตว มุขํ ตฺวํมุขํฯ พหุวจนวเสนปิ นิพฺพจนียํ ‘‘ตุมฺหากํ มุขํ ตฺวํมุข’’นฺติฯ เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘มํทีปา’’อิจฺจาทิทสฺสนโต ‘‘ตฺวํทีปา’’ติอาทีนิ กาพฺยาทาเส จ ‘‘ตฺวํมุข’’นฺติ ทสฺสนโต ตฺวํวณฺโณ, ตฺวํสโร, มํมุขํ, มํวณฺโณ, มํสโรอาทีนิ คเหตพฺพานิฯ ตตฺถ ตฺวํ ทีโป เอเตสนฺติ ตฺวํทีปา, ตุมฺเห วา ทีปา เอเตสนฺติ ตฺวํทีปา, ตว วณฺโณ ตฺวํวณฺโณฯ มม มุขํ มํมุขํ, อมฺหากํ วา มุขํ มํมุขนฺติ นิพฺพจนานิฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ

สมาเส ตุมฺหอมฺหากํ, โหนฺติ ปรปเทหิ เว;

‘‘ตฺวํมุข’’นฺติ จ ‘‘มํทีปา, ตยฺโยโค มยฺโยโค’’ติ จฯ

เอตฺถาห ‘‘กึ เอตฺตกเมว ตุมฺหอมฺหสทฺ ทานํ รูปํ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ‘‘เต เม’’ อิจฺจาทีนิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปทมาลา วิสุํ น วุตฺตาติ? อวจเน การณมตฺถิฯ อตฺริทํ การณํ –

‘‘เต เม โว โน’’ติ รูปานิ, ปรานิ ปทโต ยโต;

ตโต นามิกปนฺตีสุ, น ตุ วุตฺตานิ ตานิ เมฯ

เอตฺถ จ มยํ เม โว โนสทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – เตสทฺทสฺส ปน วุตฺโตวฯ ยสฺมา อฎฺฐกถาจริยา มยํสทฺทฎฺฐาเนปิ มยาสทฺโท, มยาสทฺทฎฺฐาเนปิ จ มยํสทฺโท อิจฺเจว วทนฺติ, ตสฺมา มยมฺปิ ตเถว วทามฯ มยํสทฺโท ‘‘อนุญฺญาตปฎิญฺญาตา, เตวิชฺชามยมสฺมุโภ’’ติอาทีสุ อสฺมทตฺเถ อาคโต ฯ ‘‘มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตา มนฺโทสิสูปคา’’ติ เอตฺถ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา’’ติอาทีสุ นิพฺพตฺติอตฺเถฯ พาหิเรน ปจฺจเยน วินา มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาฯ ‘‘ยํนูนาหํ สพฺพมตฺติกามยํ กุฎิกํ กเรยฺย’’นฺติอาทีสุ วิการตฺเถฯ ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติอาทีสุ ปทปูรณมตฺเตฯ ‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมยํ อุฬาร’’นฺติ เอตฺถ วิการตฺเถ ปทปูรณมตฺเต วา ทฎฺฐพฺโพฯ ยทา หิ สุวณฺณเมว โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ วิการตฺเถ มยสทฺโท ทฎฺฐพฺโพฯ นิพฺพตฺติอตฺโถติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ ยทา ปน สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ ปทปูรณมตฺเต มยสทฺโท ทฎฺฐพฺโพฯ

เมสทฺโท ‘‘กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลํ ทานิ ปกาสิตุ’’นฺติอาทีสุ กรเณ อาคโตฯ มยาติ อตฺโถฯ ‘‘ตสฺส เม ภนฺเต ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถติ วทนฺติฯ ‘‘ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต’’ติอาทีสุ สามิอตฺเถ, มมาติ อตฺโถติ จ วทนฺติฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

กรเณ สมฺปทาเน จ, สามิอตฺเถ จ อาคโต;

เมสทฺโท อิติ วิญฺเญยฺโย, วิญฺญุนา นยทสฺสินาฯ

เอตฺถ ปน ฐตฺวา อฎฺฐกถาจริเยหิ กเต เต เมสทฺทานมตฺถวิวรเณ วินิจฺฉยํ พฺรูม เตสมธิปฺปายปฺปกาสนวเสน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฎนตฺถํฯ ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา เตเมสทฺ ทานํ สมฺปทานตฺถวเสน ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, สามิอตฺถวเสน ปน ‘‘ตว มมา’’ติฯ เอวํ ยฺวายํ เตหิ อสงฺกรโต นิยโม ทสฺสิโต, โส สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภาฯ ตถา หิ เตเมสทฺทตฺถวาจกา ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทา ตว มมสทฺทา จ สมฺปทานสามิอตฺเถสุ อนิยมโต ปวตฺตนฺติฯ

ตตฺริเม ปโยคา – อิทํ ตุยฺหํ ททามิฯ ตุยฺหํ วิกปฺเปมิฯ ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, มตฺถเกน จ พฺราหฺมณ, อาหุตึ ปคฺคเหสฺสามิฯ เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ ตุยฺหํ ปน มาตา กหนฺติฯ มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ, น อญฺเญสํ, มยฺหเมว สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ, น อญฺเญสํฯ น มยฺหํ ภริยา เอสาฯ อสฺสโม สุกโต มยฺหํฯ สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํฯ ตาต มยฺหํ มาตุ มุขํ อญฺญาทิสํ, ตุมฺหากํ อญฺญาทิสํฯ มยฺหํ สามิโก อิทานิ มริสฺสติฯ ตว ทียเต, ตว สิลาฆเต, มม สิลาฆเต, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติฯ ตว ปุตฺโตฯ อุโภ มาตาปิตา มมาติ เอวํ อนิยมโต ปวตฺตนฺติฯ

จูฬนิรุตฺติยญฺหิ ยมกมหาเถเรน จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ อนญฺญรูปตฺตํ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ สพฺพตฺถ อนญฺญํ, ตติยาปญฺจมีนํ พหุวจนญฺจา’’ติ ฯ ยทิ เอวํ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญฯ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’ติอาทีสุ ตุยฺหํสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ หิ อตฺโถฯ ‘กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’นฺติอาทีสุ สามิอตฺเถ, ตวาติ หิ อตฺโถ’’ติอาทีนิ วทนฺตา ‘‘อยุตฺตํ สํวณฺณนํ สํวณฺเณสุ’’นฺติปิ, ‘‘ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสึสู’’ติปิ อาปชฺชนฺตีติ? ยุตฺตํเยว เต สํวณฺณยิํสุ, ปสฺสิตพฺพญฺจ ปสฺสึสุฯ ตถา หิ เต ‘‘สทฺทสตฺถมฺปิ เอกเทสโต สาสนานุกูลํ โหตี’’ติ ปเรสมนุกมฺปาย สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา สมฺปทานตฺถวเสน เต เมสทฺทานํ ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺณยิํสุ, สามิอตฺถวเสน ปน ‘‘ตว มมา’’ติฯ สทฺทสตฺเถ หิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ สพฺพถา วิสทิสานิ, สาสเน ปน สทิสานิฯ ตสฺมา สาสเน สามญฺเญน ปวตฺตานิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ สทฺทสตฺเถ วิเสเสน ปวตฺเตหิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูเปหิ สมานคติกานิ กตฺวา ปเรสมนุกมฺปาย สมฺปทานตฺเถ ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทานํ ปวตฺตินิยโม, สามิอตฺเถ จ ตว มมสทฺ ทานํ ปวตฺตินิยโม ทสฺสิโตฯ ยสฺมา ปน ปเรสมนุกมฺปาย อยํ นิยโม, ตสฺมา กรุณาเยวายํปราโธ, น อฎฺฐกถาจริยานํฯ ตาย เอว หิ เตหิ เอวํ สํวณฺณนา กตาติฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ – นนุ จ โภ อฎฺฐกถาจริเยหิ สทฺทนยํ นิสฺสาย เต เมสทฺ ทานํ สามิอตฺเถ วตฺตมานานํ ‘‘ตว มมา’’ติ อตฺถวจเนน ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, น มยฺหํ ภริยา เอสา’’ติอาทีสุ สามิวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสนโย ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุํ, ตถา สทฺทนยญฺเญว นิสฺสาย เต เมสทฺทานํ สมฺปทานตฺเถ วตฺตมานานํ ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถวจเนน ‘‘ภตฺตํ ตว น รุจฺจติฯ ปพฺพชฺชา มม รุจฺจตี’’ติอาทีสุปิ สมฺปทานวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสนโย ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? น สกฺกา, คาถาสุ วิย จุณฺณิยปทฎฺฐาเนปิ ตุยฺหํ มยฺหํ ตว มมสทฺ ทานํ อนิยเมน ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปวตฺตนโตฯ น หิ อีทิเส ฐาเน คาถายํ วา จุณฺณิยปทฎฺฐาเน วา วิภตฺติวิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพฯ ‘‘ตสฺส รชฺชสฺสหํ ภีโตฯ กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามี’’ติอาทีสุเยว ปน ฐาเนสุ อิจฺฉิตพฺโพฯ

ยทิ สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทนา’’ติอาทีสุ วิภตฺติวิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ สิยา, ‘‘พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺตทานํ อทาสิฯ พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทาสี’’ติอาทีสุปิ สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติอาทินา วิภตฺติวิปลฺลาสตฺโถ วจนีโย สิยา จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานํ สตฺเถ วิสุํ วจนโตฯ เอวญฺจ สติ โก โทโสติ เจ? อตฺเถว โทโส, ยสฺมา ทานโยเค วา นโมโยเค วา อายาเทส สหิตานิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน นุปลพฺภนฺติ, ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติอาทินา วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถวจเน อยํ โทโส ยทิทํ อวิชฺชมานคฺคหณํฯ ยสฺมา ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ วิภตฺติวิปลฺลาสกรณํ สาวชฺชํ, ตสฺมา ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทนา’’ติอาทีสุปิ วิภตฺติวิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพฯ

จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ หิ อนญฺญานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘ปุริสสฺส อทาสิ, ปุริสสฺส ธนํ พฺราหฺมณานํ อทาสิ, พฺราหฺมณานํ สนฺตก’’นฺติฯ ตถา หิ ปาวจเน ส นํสทฺทา สมฺปทานสามิอตฺเถสุ สามญฺเญน ปวตฺตนฺติ, ตปฺปวตฺติ ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี’’ติอาทีหิ ปโยเคหิ ทีเปตพฺพาฯ ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘อคฺคสฺสา’’ติ อยํ สทฺโท ยทา กฺริยาปฎิคฺคหณํ ปฎิจฺจ สมฺปทานตฺเถ ปวตฺตติ, ตทา ‘‘อคฺคสฺส รตนตฺตยสฺส ทาตา’’ติ อตฺถวเสน ปวตฺตติฯ ยทา ปน กฺริยํ ปฎิจฺจ กมฺมภูเต สามิอตฺเถ ปวตฺตติ, ตทา ‘‘อคฺคสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาตา’’ติ อตฺถวเสน ปวตฺตติฯ เอวํ สพฺพถาปิ วิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหตีติฯ ตถา สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘สมฺปทานวจน’’นฺติ ตุมฺเหหิ ทฬฺหํ คหิตสฺส มยฺหํสทฺทสฺส สามิอตฺถวเสน ปณฺณตฺติยํ ทสฺสนโต วิภตฺติวิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหเตวฯ ตถา หิ –

‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;

ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทตี’’ติ

เอตฺถ มยฺหโกติ เอกาย สกุณชาติยา นามํฯ โส หิ โลลุปฺปจาริตาย ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ, อิทมฺปิ มยฺห’’นฺติ กายติ รวตีติ มยฺหโกติ วุจฺจติ มยฺหสทฺทูปปทสฺส เก เร เค สทฺเทติ ธาตุสฺส วเสนฯ

อตฺรายํ ปทโสธนา – ยทิ ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทา ธุวํ สมฺปทานตฺเถ, ตว มมสทฺ ทา จ สามิอตฺเถ ภเวยฺยุํ, เอวํ สนฺเต โลกโวหารกุสเลน สพฺพญฺญุนา ตสฺส สกุณสฺส ‘‘มยฺหโก’’ติ ปณฺณตฺติ น วตฺตพฺพา สิยา อนนฺโตคธสมฺปทานตฺถตฺตา, อนฺโตคธสามฺยตฺถตฺตา ปน ‘‘มมโก’’ อิจฺเจว ปญฺญตฺติ วตฺตพฺพา สิยาฯ เอตฺถปิ ‘‘มยฺหโก’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ เจ? น, ปณฺณตฺติวิสเย วิภตฺติวิปริณามสฺส อฎฺฐานตฺตา อนวกาสตฺตาฯ

อปิเจตฺถ มยฺหํสทฺโท สรูปโต วิภตฺยนฺตภาเวน ติฎฺฐติ กสทฺเทน เอกปทตฺตูปคมนโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘มยฺหโก’’ติ อยํ สกุณวิเสสวาจโก สทฺโท ปจฺจตฺตวจนภาเว ฐิโตเยว อีสกํ สามิอตฺถมฺปิ โชตยติ สุชมฺปติ ราชปุริสสทฺทา วิยฯ อิมินาปิ การเณน วิภตฺติวิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหติฯ อิติ ‘‘มยฺหโก’’ติ ปณฺณตฺติยํ วตฺตมานสฺส ปทาวยวภูตสฺส มยฺหสทฺทสฺส อวิปลฺลาสวจนเลเสน ตุยฺหํ ตว มมสทฺเทสุปิ วิภตฺติวิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพติ สิทฺธํฯ ตสฺมา อฎฺฐกถาจริเยหิ สมฺปทานสามิอตฺเถสุ สามญฺเญน ปวตฺตานมฺปิ สมานานํ ตุยฺหํ มยฺหํ ตว มมสทฺทานํ สทฺทนยญฺเญว นิสฺสาย ปเรสมนุกมฺปาย วุตฺตปฺปกาโร นิยโม ทสฺสิโตติ อวคนฺตพฺพํฯ อิจฺเจวํ –

‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติเม สทฺเท, สมฺปทาเน ครู วทุํ;

‘‘ตว มมา’’ติ สามิมฺหิ, นยมาทาย สตฺถโตฯ

เอวํ สนฺเตปิ เอเตสํ, นิยโม นตฺถิ ปาฬิยํ;

โกจิ เตสํ วิเสโส จ, ทิฏฺโฐ อมฺเหหิ ตํ สุณฯ

สามฺยตฺถสมฺปทานตฺถา, สมฺภวนฺติ ยหึ ทุเว;

‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติเม สทฺทา, เต ปโยคา น ทุลฺลภาฯ

‘‘ตว มมา’’ติเม สทฺทา, ปายา สามิมฺหิ วตฺตเร;

สมฺปทาเน ยหึ โหนฺติ, เต ปโยคา ปนปฺปกาฯ

ตวโต มมโต ตุยฺหํ-มยฺหํสทฺทาว สาสเน;

ปาเฐ เนกสหสฺสมฺหิ, สามิอตฺเถ ปวตฺตเรติฯ

สพฺพาปิ อิมา นีติโย ปรมสุขุมา สุทุทฺทสา วีรชาตินา สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

โว โนสทฺเทสุ ปน โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนปทปูรเณสุ ทิสฺสติฯ ‘‘กจฺจิ โว อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา’’ติอาทีสุ หิ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘คจฺฉถ ภิกฺขเว ปณาเมมิ โว’’ติอาทีสุ อุปโยเคฯ ‘‘น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีสุ กรเณฯ ‘‘วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ สมฺปทาเนฯ ‘‘สพฺเพสํ โว สาริปุตฺตา สุภาสิต’’นฺติอาทีสุ สามิวจเนฯ ‘‘เย หิ โวอริยา ปริสุทฺธา กายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรณมตฺเตฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;

สามิสฺส วจเน เจว, ตเถว ปทปูรเณ;

อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ, โวสทฺโท สมฺปวตฺตติ’’ฯ

โนสทฺโท ปจฺจตฺโตปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนาวธารณนุสทฺทตฺเถสุ ปฎิเสเธ นิปาตมตฺเต จ วตฺตติฯ อยญฺหิ ‘‘คามํ โน คจฺเฉยฺยามา’’ติ เอตฺถ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รญฺโญ สูทา มหานเส’’ติอาทีสุ อุปโยเคฯ ‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจน’’นฺติอาทีสุ กรเณฯ ‘‘สํวิภเชถ โน รชฺเชนา’’ติอาทีสุ สมฺปทาเนฯ ‘‘สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติอาทีสุ สามิวจเนฯ ‘‘น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา’’ติ เอตฺถ อวธารเณฯ ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราชา’’ติอาทีสุ นุสทฺทตฺเถ, ปุจฺฉายนฺติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ ‘‘สุภาสิตญฺเญว ภาเสยฺย, โน จ ทุพฺภาสิตํ ภเณ’’ติอาทีสุ ปฎิเสเธฯ ‘‘น โน สภายํ น กโรนฺติ กิญฺจี’’ติอาทีสุ นิปาตมตฺเตฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ปจฺจตฺเต จุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;

สามฺยาวธารเณ เจว, นุสทฺทตฺเถ นิวารเณ;

ตถา นิปาตมตฺตมฺหิ, โนสทฺโท สมฺปวตฺตติฯ

อิทานิ สพฺพนามานํ ยถารหํ สํขิตฺเตน มิสฺสกปทมาลา วุจฺจเต –

โย โส, เย เตฯ ยํ ตํ, เย เตฯ เยน เตนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ยา สา, ยา ตาฯ ยํ ตํ, ยา ตาฯ ยาย ตายฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ยํ ตํ, ยานิ ตานิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิมินา นเยน ลิงฺคตฺตยโยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘เอโส โส, เอเต เตฯ อยํ โส, อิเม เตฯ โส อยํ เต อิเม’’ติอาทินา ยถาปโยคํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตถา หิ ‘‘โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโกฯ เอเต เต ภิกฺขเว อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฎิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาฯ อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ เอวมาทโย วิจิตฺตปฺปโยคา ทิสฺสนฺติฯ อิติ สพฺพนามิกปทานํ มิสฺสกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

มยา สพฺพตฺถสิทฺธสฺส, สาสเน สพฺพทสฺสิโน;

สพฺพตฺถ สาสเน สุฎฺฐุ, โกสลฺลตฺถาย โสตุนํฯ

อสพฺพนามนาเมหิ, สพฺพนามปเทหิ เว;

สห สพฺพานิ วุตฺตานิ, สพฺพนามานิ ปนฺติโตฯ

เอเตสุ กตโยคานํ, สุขุมตฺถวิชานนํ;

อกิจฺฉปฎิเวเธน, ภวิสฺสติ น สํสโยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สพฺพนามตํสทิสนามานํ นามิกปทมาลาวิภาโค นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๓. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สงฺขฺยานามิกปนฺติโย;

ภูธาตุเชหิ รูเปหิ, อญฺเญหิ จุปโยชิตุํฯ

ยา หิ สา เหฎฺฐา อมฺเหหิ เอก ทฺวิติ จตุอิจฺเจเตสํ สงฺขฺยาสพฺพนามานํ นามิกปทมาลา กถิตา, ตํ ฐเปตฺวา อิธ อสพฺพนามานํ ปญฺจ ฉ สตฺตาทีนํ สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลา ภูธาตุมเยหิ อญฺเญหิ จ รูเปหิ โยชนตฺถํ วุจฺจเต –

ปญฺจ, ปญฺจหิ, ปญฺจภิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุฯ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เญยฺยํฯ ‘‘ปญฺจ ภูตา, ปญฺจ อภิภวิตาโร, ปญฺจ ปุริสา, ปญฺจ ภูมิโย, ปญฺจ กญฺญาโย, ปญฺจ ภูตานิ, ปญฺจ จิตฺตานี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ฉ, ฉหิ, ฉภิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, ฉสฺสุ อิติปิฯ ‘‘ฉสฺสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสฺสุ กฺรุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ หิ ปาฬิฯ สตฺต, สตฺตหิ, สตฺตภิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุฯ อฎฺฐ, อฎฺฐหิ, อฎฺฐภิ, อฎฺฐนฺนํ, อฎฺฐสุฯ นว, นวหิ, นวภิ, นวนฺนํ, นวสุฯ ทส, ทสหิ, ทสภิ, ทสนฺนํ, ทสสุฯ เอวํ เอกาทสฯ ทฺวาทส, พารสฯ เตรส, เตทส, เตฬสฯ จตุทฺทส, จุทฺทสฯ ปญฺจทส, ปนฺนรสฯ โสฬสฯ สตฺตรสฯ อฎฺฐารส, อฎฺฐารสหิ, อฎฺฐารสภิ, อฎฺฐารสนฺนํ, อฎฺฐารสสุฯ สพฺพเมตํ พหุวจนวเสน คเหตพฺพํฯ

เอกูนวีสติ, เอกูนวีสํ อิจฺจาทิปิฯ เอกูนวีสาย, เอกูนวีสายํ, เอกูนวีส ภิกฺขู ติฎฺฐนฺติ, เอกูนวีสํ ภิกฺขู ปสฺสติ, เอวํ ‘‘กญฺญาโย จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโต, เอกูนวีสาย กญฺญาหิ กตํ, เอกูนวีสาย จิตฺเตหิ กตํ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ จีวรํ เทติ, เอกูนวีสาย กญฺญานํ ธนํ เทติ, เอกูนวีสาย จิตฺตานํ รุจฺจติ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ อเปติ ฯ เอวํ กญฺญาหิ จิตฺเตหิฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ สนฺตกํ, เอวํ กญฺญานํ จิตฺตานํฯ เอกูนวีสายํ ภิกฺขูสุ ปติฎฺฐิตํฯ เอวํ ‘‘กญฺญาสุ จิตฺเตสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสติ, เอกูนวีสตึ, เอกูนวีสติยา, เอกูนวีสติยํฯ

วีสติ, วีสตึ, วีสติยา, วีสติยํฯ วีส, วีสํ, วีสาย, วีสายํฯ ตถา เอกวีสทฺวาวีส พาวีส เตวีส จตุวีส อิจฺจาทีสุปิฯ ตึส, ตึสํ, ตึสาย, ตึสายํฯ จตฺตาลีส, จตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสาย, จตฺตาลีสายํฯ จตฺตารีส อิจฺจาทิปิฯ ปญฺญาส, ปญฺญาสํ, ปญฺญาสาย, ปญฺญาสายํฯ ปณฺณาส, ปณฺณาสํ, ปณฺณาสาย, ปณฺณาสายํฯ สฎฺฐิ, สฎฺฐึ, สฎฺฐิยา, สฎฺฐิยํฯ สตฺตติ, สตฺตตึ, สตฺตติยา, สตฺตติยํฯ สตฺตริ อิจฺจาทิปิฯ อสีติ, อสีตึ, อสีติยา, อสีติยํฯ นวุติฯ นวุตึ, นวุติยา, นวุติยํฯ

อิตฺถญฺจ อญฺญถาปิ สงฺขฺยารูปานิ คเหตพฺพานิฯ เอกูนวีเสหิ, เอกูนวีสานํ, เอกูนวีเสสุฯ ‘‘ฉนฺนวุตีน’’นฺติ จ อาทินาปิ สงฺขฺยารูปานํ กตฺถจิ ทสฺสนโต เกจิ สทฺทสตฺถวิทู อูนวีสติสทฺทํ สพฺพทาปิ เอกวจนนฺตมิตฺถิลิงฺคเมว ปยุญฺชนฺติฯ เกจิ ‘‘วีสติอาทโย อานวุติ เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคา’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ปนาหุ –

‘‘สทฺทา สงฺเขฺยยฺยสงฺขาสุ, เอกตฺเต วีสตาทโย;

สงฺขตฺเถ ทฺวิพหุตฺตมฺหิ, ตา ตุ จานวุติตฺถิโย’’ติฯ

เอตฺถ ทฺวิวจนํ ฉฑฺเฑตพฺพํ พุทฺธวจเน ตทภาวโตฯ สพฺเพสมฺปิ จ เตสํ ยถาวุตฺตวจนํ กิญฺจิ ปาฬิปฺปเทสํ ปตฺวา ยุชฺชติ, กิญฺจิ ปน ปตฺวา น ยุชฺชติ วีสติวีสํตึสํอิจฺจาทีนญฺหิ สงฺขตฺถานํ สทฺทานํ พหุวจนปฺปโยควเสนปิ ปาฬิยํ ทสฺสนโต , กจฺจายเน จ โยวจนสมฺภูตรูปวนฺตตาทสฺสนโตฯ ตสฺมา ยถาสมฺภวํ ยถาปาวจนญฺจ อิตฺถิลิงฺคภาเว เตสเมกวจนนฺตตา เวทิตพฺพา อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ วิยฯ

อตฺถินตฺถิสทฺทา หิ นิปาตตฺตา เอกตฺเตปิ พหุตฺเตปิ ปวตฺตนฺติ ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนมฺมตฺถิฯ นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํฯ นตฺถิ สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุฯ อลิงฺคตฺเตปิ ปเนเตสํ กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺคภาโว ทิฏฺโฐฯ อภิธมฺเม หิ ธมฺมเสนาปตินา อนุธมฺมจกฺกวตฺตินา โวหารกุสเลน โวหารกุสลสาธเกน ‘‘อตฺถิยา นวฯ นตฺถิยา นวา’’ติ เอกวจนนฺตํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทสฺสิตํ, ตสฺมา วีสติวีสติมิจฺจาทีนมฺปิ ยถาสมฺภวํ ยถาปาวจนญฺจ อิตฺถิลิงฺคภาเว เอกวจนนฺตตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺเถเก ‘‘เหตุยา อธิปติยา’’ติ จ อิทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน คเหตพฺพํ มญฺญนฺติฯ ตมฺมติวเสน ‘‘เหตุมฺหิ อธิปติมฺหี’’ติ ปุลฺลิงฺคภาโว ปฎิปาเทตพฺโพ, ‘‘เหตุปจฺจเย อธิปติปจฺจเย’’ อิจฺเจวตฺโถฯ อถ วา ‘‘เหตุยา อธิปติยา’’ติ ทฺวยมิทํ อิตฺถิลิงฺครูปปฎิภาคํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ คเหตพฺพํ ‘‘เหตุโย ชนฺตุโย’’ติอาทีนํ อิตฺถิลิงฺครูปปฎิภาคานํ ปุลฺลิงฺครูปานมฺปิ วิชฺชมานตฺตา, ‘‘อตฺถิยา นตฺถิยา’’ติ อิทํ ปน ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ อลิงฺคเภทตฺตาฯ น หิ อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ เอกสฺมิมฺปิ อนฺโตคธาฯ เอเตสุ หิ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตนิปาตวเสน ภิชฺชติ ‘‘อตฺถิ สนฺติ สํวิชฺชติฯ อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี’’ติอาทีสุ , นตฺถิสทฺโท ปน นิปาโตเยวฯ อิจฺเจวํ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ นิปาตานญฺจ ลิงฺควจนวเสน กถนํ ยุชฺชติ อิตฺถิลิงฺคาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ อปฺปวตฺตนโตฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;

วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติฯ

เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายา’’ติ วจนโต อตฺถิสทฺโท ปฐมาย วิภตฺติยา ยุตฺโต, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ อตฺถิสทฺโท ปฐมาย วิภตฺติยา ยุตฺโต, ตถา นตฺถิสทฺโท อตฺถิสทฺทสฺส วจนเลเสน คเหตพฺพตฺตา ยุคฬปทตฺตา จฯ อิทํ ปน ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิวจนํ อุปสคฺคนิปาตสงฺขาเต อสงฺขฺยาสทฺเท สนฺธาย วุตฺตํ, น เอเกกมสงฺขฺยาสทฺทํ สนฺธายฯ ตถา หิ ‘‘อสงฺขฺยา’’ติ จ ‘‘อพฺยยา’’ติ จ ลทฺธโวหาเรสุ อุปสคฺคนิปาเตสุ อุปสคฺคา สพฺเพปิ สพฺพวิภตฺติวจนกาฯ นิปาตานํ ปน เอกจฺเจ ปฐมาทีสุ ยถารหํ วิภตฺติยุตฺตา, เอกจฺเจ อวิภตฺติยุตฺตาฯ ตตฺถ เย ยทคฺเคน วิภตฺติยุตฺตา, เต ตทคฺเคน ตพฺพจนกาฯ อุปสคฺคนิปาเตสุ หิ ปจฺเจกํ ‘‘อิทํ นาม วจน’’นฺติ ลทฺธุํ น สกฺกา, สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํฯ กจฺจายนาจริเยนปิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อาวุโสสทฺทโต สพฺพาปิ วิภตฺติโย ลพฺภนฺติ, อถ โข อาลปนตฺถวาจกตฺตา เอกวจนิกอเนกวจนิกา ปฐมาวิภตฺติโยเยว ลพฺภนฺติฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ

เกจิ ปน สพฺเพหิปิ นิปาเตหิ สพฺพวิภตฺติโลปํ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายฯ ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปฐมาย จ ทุติยาย จา’’ติอาทิวจนโต, ปทปูรณมตฺตานญฺจ อวิภตฺติยุตฺตานํ อถ ขลุ วต วถ อิจฺจาทีนํ นิปาตานํ วจนโตฯ เอตฺถาปิ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อวิภตฺติยุตฺตานมฺปิ นิปาตานํ สมฺภวโต อตฺถิ นตฺถิสทฺ ทานํ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส กาตพฺโพ, อถ กิมตฺถํ ‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’ติ สวิภตฺติโก นิทฺเทโส กโต’’ติ? สพฺพถา วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺส นิทฺทิสิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตาติฯ

ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายา’’ติ วจนโต อตฺถิ นตฺถิสทฺ ทา ลุตฺตาย ปฐมาย วิภตฺติยา วเสน ปฐมาวิภตฺติกาเยว นิทฺทิสิตพฺพา, เอวมกตฺวา กสฺมา สตฺตมฺยนฺตวเสน ‘‘อตฺถิยา นตฺถิยา’’ติ นิทฺทิฎฺฐาติ? สจฺจํ, อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ปฐมาวิภตฺติยุตฺตาเยว นิทฺทิสิตพฺพา, ตถาปิ ‘‘อตฺถิปจฺจเย นว, นตฺถิปจฺจเย นวา’’ติ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปเน ปฐมาย โอกาโส นตฺถิ, สตฺตมิยาเยว ปน อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ อตฺถิยานตฺถิยาสทฺ ทานํ สตฺตมฺยนฺตภาเว สิทฺเธเยว ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฎฺฐิยนฺตภาโวปิ สิทฺโธเยว โหติฯ ตสฺมา ‘‘อตฺถิภาโว อตฺถิตา’’ติอาทีสุปิ อตฺถิยา ภาโว อตฺถิภาโว, นตฺถิยา ภาโว นตฺถิภาโว, อตฺถิยา ภาโว อตฺถิตาภิ อาทินา สมาสตทฺธิตวิคฺคโห อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพฯ ยทิทมมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปาฬิยา วิรุชฺฌตี’’ติ น วตฺตพฺพํ ปาฬินยานุสาเรน วุตฺตตฺตาติฯ

เอวํ โหตุ, กสฺมา โภ ‘‘อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส กโต, นนุ นิปาโตปสคฺคา อลิงฺคเภทาติ? สจฺจํ, อิทํ ปน ฐานํ อตีว สุขุมํ, ตถาปิ ปุพฺพาจริยานุภาวญฺเญว นิสฺสาย วินิจฺฉยํ พฺรูมฯ ยถา หิ วีสติอิจฺจาทีนํ สงฺขฺยาสทฺทานํ สรูปโต อทพฺพวาจกตฺเตปิ ทพฺพวาจกานํ ลตามติรตฺติอิตฺถี ยาคุวธูสทฺทานํ วิย อิตฺถิลิงฺคภาโว สทฺทสตฺถวิทูหิ อนุมโต, เอวํ อทพฺพวาจกตฺเตปิ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺคภาโว สทฺธมฺมวิทูหิ อนุมโตฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’’ติฯ อถ วา ‘‘อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ อิมานิ ลิงฺคภาววินิมุตฺตานิ สตฺตมิยนฺตานิ นิปาตปทานีติปิ คเหตพฺพานิ, น เอตฺถ โจเทตพฺพํ, เอวรูปานิ นิปาตปทานิ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตานิ น สนฺติ, ตสฺมา ฉฑฺเฑตพฺพมิทํ วจนนฺติฯ

ปาวจนสฺมิญฺหิ ครูหิ อนิทฺทิฎฺฐานิปิ อเนกวิหิตานิ นิปาตปทานิ สนฺทิสฺสนฺติ, นาปิ ‘‘เหตุยา, อธิปติยา, อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ เอวมาทีสุ ‘‘อปสทฺทา อิเม’’ติ วิโรโธ อุปฺปาเทตพฺโพฯ น หิ อจินฺเตยฺยานุภาเวน ปารมิตาปุญฺเญน นิปฺผนฺเนน อนาวรณญาเณน สพฺพํ เญยฺยมณฺฑลํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสโต พุทฺธสฺส วจเน อญฺเญสํ วาจาวิปฺปลาโป อวสฺสํ ลพฺภตีติฯ นนุ จ โภ ‘‘เหตุยา, อธิปติยา, อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ จ อิทํ สาริปุตฺตตฺเถรวจนํ เตน นิกฺขิตฺตตฺตาฯ ตถาคเตน หิ ตาวตึสภปเน เทสิตกาเล อิมานิ ปทานิ น สนฺติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจน’’นฺติ วทถาติ? พุทฺธวจนํเยว นามฯ อายสฺมโต หิ สาริปุตฺตสฺส ตถาคเตน นโย ทินฺโน, เตนปิ ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน สตฺถุกปฺเปน อคฺคสาวเกน สตฺถุ สนฺติกา นยํ ลภิตฺวา พฺยญฺชนํ สุโรปิตํ กตํฯ สพฺเพปิ หิ ปฎิสมฺภิทปฺปตฺตา อริยา ทุนฺนิรุตฺตึ น วทนฺติ นิรุตฺติปเภทสฺมึ สุกุสลตฺตา, ตสฺมา อญฺเญสมวิสโย เอส อริยานํ โวหาโรติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ สตาทีนํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

สตํ, สตานิ, สตาฯ สตํ, สตานิ, สเตฯ สเตน, สเตหิ, สเตภิฯ สตสฺส, สตานํฯ สตา, สตสฺมา, สตมฺหา, สเตหิ, สเตภิฯ สตสฺส, สตานํฯ สเต, สตสฺมึ, สตมฺหิ, สเตสุฯ เอวํ สหสฺสํ, สหสฺสานีติ โยเชตพฺพํฯ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ ปโยโค ‘‘สตํ ภิกฺขู, สตํ อิตฺถิโย, สตํ จิตฺตานิฯ ภิกฺขูนํ สตํ, อิตฺถีนํ สตํ, จิตฺตานํ สตํฯ สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิตฺถญฺจ อญฺญถาปิ สทฺทรูปานิ ภวนฺติฯ โกฎิ, โกฎี, โกฎิโยฯ รตฺตินเยน เญยฺยํฯ

เอกปฺปภุติโต ยาว, ทสกา ยา ปวตฺตติ;

สงฺขฺยา ตาว สา สงฺเขฺยยฺย-ปฺปธานาติ ครู วทุํฯ

วีสติโต ยาว สตา, ยา สงฺขฺยา ตาว สา ปน;

สงฺขฺยาปฺปธานา สงฺเขฺยยฺย-ปฺปธานาติ จ วณฺณยุํฯ

อปิจ –

วีสโต ยาว โกฎิยา, สงฺขฺยา ตาว หิ สา ขลุ;

สงฺขฺยาปฺปธานา สงฺเขฺยยฺย-ปฺปธานา จาติ นิทฺทิเสฯ

ตถา หิ ‘‘อสีติ โกฎิโย หิตฺวา, หิรญฺญสฺสาปิ ปพฺพชิ’’นฺติ, ‘‘ขีณาสวา วีตมลา, สมึสุ สตโกฎิโย’’ติ จ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

อิมสฺมึ ปน ฐาเน สพฺเพสํ สงฺขฺยาสทฺทรูปานํ ปากฎีกรเณน วิญฺญูนํ สุขุมญาณปฎิลาภตฺถํ สาฎฺฐกถํ อุทานปาฬิปฺปเทสํ อญฺญญฺจ ปาฬิปฺปเทสมฎฺฐกถาวจนญฺจ อาหริตฺวา ทสฺสยิสฺสามิ –

‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานิ, เยสํ นวุติ ปิยานิ, นวุติ เตสํ ทุกฺขานิฯ เยสํ อสีติ…เป.… เยสํ สตฺตติฯ เยสํ สฎฺฐิฯ เยสํ ปญฺญาสํ, เยสํ จตฺตารีสํ, เยสํ ตึสํฯ เยสํ โข วิสาเข วีสํ ปิยานิ, วีสติ เตสํ ทุกฺขานิฯ เยสํ ทสฯ เยสํ นวฯ เยสํ อฎฺฐฯ เยสํ สตฺตฯ เยสํ ฉฯ เยสํ ปญฺจฯ เยสํ จตฺตาริฯ เยสํ ตีณิฯ เยสํ เทฺวฯ เยสํ เอกํ ปิยํ, เตสํ เอกํ ทุกฺข’’นฺติฯ

ตตฺถ สตํ ปิยานีติ สตํ ปิยายิตพฺพวตฺถูนิฯ ‘‘สตํ ปิย’’นฺติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา เอกโต ปฎฺฐาย ยาว ทส, ตาว สงฺขฺยาสงฺเขฺยยฺยปฺปธานา, ตสฺมา ‘‘เยสํ ทส ปิยานิ, ทส เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ เกจิ ปน ‘‘เยสํ ทส ปิยานํ, ทส เตสํ ทุกฺขาน’’นฺติอาทินา ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ยสฺมา ปน วีสติโต ปฎฺฐาย ยาว สตํ, ตาว สงฺเขฺยยฺยปฺปธานา สงฺขฺยาปฺปธานา จ, ตสฺมา ตตฺถาปิ สงฺเขฺยยฺยปฺปธานํเยว คเหตฺวา ‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ สพฺเพสมฺปิ จ เยสํ เอกํ ปิยํ, เอกํ เตสํ ทุกฺขนฺติ ปาโฐ, น ปน ทุกฺขสฺสาติฯ เอกสฺมิญฺหิ ปทกฺกเม เอกรสาว ภควโต เทสนา โหตีติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนยาว ปาฬิ เวทิตพฺพาฯ อยํ ตาว สาฎฺฐกโถ อุทานปาฬิปฺปเทโสฯ

อิทานิ อญฺโญ ปาฬิปฺปเทโส อฎฺฐกถาปาฐปฺปเทโส จ นียเต –

‘‘สตํ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;

สตํ กญฺญา สหสฺสานิ, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา;

เอกสฺส ปทวีติหารสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘สตํ หตฺถี’’ติอาทีนิ วิเสสิตานิ, ‘‘สหสฺสานี’’ติ วิเสสนํ, ตสฺมา สตํสทฺทํ สหสฺสสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘หตฺถี’’ติอาทีนิ ปน อุปปทํ กตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ หตฺถี สตํ สหสฺสานิฯ อสฺสา สตํ สหสฺสานิฯ อสฺสตรีรถา สตํ สหสฺสานิฯ อามุกฺกมณิกุณฺฑลา กญฺญา สตํ สหสฺสานิฯ อิทํ สงฺเขฺยยฺยปฺปธานวเสนตฺถคหณํฯ สงฺขฺยาปฺปธานวเสน ปน อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ ‘‘หตฺถีนํ สตสหสฺสํ, อสฺสานํ สตสหสฺสํ, อสฺสตรีรถานํ สตสหสฺสํ, อามุกฺกมณิกุณฺฑลานํ กญฺญานํ สตสหสฺส’’นฺติฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ ‘‘โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต’’ติ อยมฎฺฐกถาปาโฐฯ เอตฺถ ‘‘ปญฺจา’’ติ สทฺทํ สตสทฺเทน สทฺธึ โยเชตฺวา ‘‘สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถี’’ติ เอตฺถ วิย หิมวา ปพฺพโต โยชนานํ ปญฺจ สตานิ อุจฺโจติ สงฺขฺยาปฺปธานวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘ปญฺจ สตานี’’ติ จ อทฺธุโน อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ สตมิติ สทฺโท ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ติอาทีสุ เอกวจโนฯ ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน’’ติอาทีสุ พหุวจโนฯ เอวํ สหสฺสาที นมฺปิ เอกวจนพหุวจนตา ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘ภิยฺโย นํ สตสหสฺสํ, ยกฺขานํ ปยิรุปาสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สตสหสฺส’’นฺติ เอกวจนํฯ ‘‘ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ สหสฺสนฺติ พหุวจนนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรม’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส จตุโร จ อสงฺขิเยติ สามิอตฺเถ อุปโยคพหุวจนํ, ตสฺมา ‘‘มหากปฺปานํ สตสหสฺสานํ จตุนฺนํ อสงฺขิยานํ มตฺถเก’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, ‘‘มตฺถเก’’ติ เจตฺถ วจนเสโสฯ ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขิยานํ มตฺถเก’’อิจฺเจวตฺโถฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

เอตฺถนฺตเร ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจน’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘กปฺเป’’ติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนํฯ ‘‘สตสหสฺเส กปฺเป’’ติ กปฺปสทฺทสมฺพนฺเธน จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส อุปโยคนิทฺเทโส จฯ สมานาธิกรณญฺหิ อิทํ กปฺปสทฺเทนฯ ‘‘จตุโร จ อสงฺขิเย’’ติ อจฺฉนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนานิฯ กสฺส ปน อสงฺขิเยติ? อญฺญสฺส อวุตฺตตฺตา กปฺปสฺส จ วุตฺตตฺตา ปกรณโต ‘‘กปฺปาน’’นฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตวฯ น หิ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺตสฺส กสฺสจิ คหณํ ยุตฺตนฺติฯ จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘มหากปฺปานํ จตุโร อสงฺเขฺยยฺเย สตสหสฺเส จ มหากปฺเป’’ติฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ฆฎาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนญฺจ สตา พหู’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ ฆฎาติ ฆฎานํฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ‘‘ฆฎานํ อเนกสหสฺสานิ’’ อิจฺเจวตฺโถฯ กุมฺภีนญฺจ สตา พหูติ อเนกานิ จ กุมฺภีนํ สตานิฯ เอตฺถ นิการโลโป ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ทสวีสสหสฺสานํ , ธมฺมาภิสมโย อหุ;

เอกทฺวินฺนํ อภิสมโย, คณนาโต อสงฺขิโย’’ติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานํ วีสสหสฺสานญฺจฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจปฺปฎิเวโธฯ เอกทฺวินฺนนฺ ติ สีสมตฺตกถนํ, เตน ‘‘เอกสฺส เจว ทฺวินฺนญฺจ ติณฺณํ จตุนฺนํ…เป.… ทสนฺน’’นฺติอาทินา นเยน อสงฺเขฺยยฺโยติ อตฺโถฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;

ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ, ปริวาเรนฺติ สพฺพทา’’ติ

ปาฬิฯ เอตฺถ จตฺตาริ สตสหสฺสานีติ อิทํ ลิงฺคเภทวเสน ‘‘ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณํฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺย วาจโกปิ สทฺโท นปุํสโกว โหติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานี’’ติ จ ‘‘ฉฬภิญฺญา’’ติ จ ‘‘มหิทฺธิกา’’ติ จ เอตํ ปทตฺตยํ สมานาธิกรณํฯ อถ วา ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกาติ ฉฬภิญฺญานํ มหทฺธิกานนฺติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานี’’ติ อยํ สงฺขฺยาวจโน ภวติฯ ‘‘ตีณิ สตสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติอาทีสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพฯ ‘‘ตา จ สตฺต สตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺต สตานิ จา’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ สตาติ ‘‘สตานี’’ติ นปุํสกวเสน คเหตพฺพํ, น อิตฺถิลิงฺควเสนฯ ‘‘สตา’’ติ หิ ‘‘ปญฺจ จิตฺตา วิปากา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกรูปํฯ อิตฺถิลิงฺคภูตา หิ สตสทฺโท นตฺถิ, ตถา ปุลฺลิงฺคภูโตฯ ยทิ จ ทฺวิลิงฺโค สตสทฺโท สิยา , เอวญฺจ สติ ‘‘ปุริโส, กญฺญา’’ติ จ โอการนฺตปุลฺลิงฺคอาการนฺติตฺถิรูเปหิปิภวิตพฺพํฯ รูปทฺวยมฺปิ สตสทฺทสฺส นตฺถิ, เตน ญายติ ‘‘สตสทฺโท เอกนฺตนปุํสโก’’ติฯ

นนุ จ โภ ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา’’ติ เอตฺถ สตสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค หุตฺวา ทิสฺสตีติ? น, นปุํสโกเยวาติฯ นนุ จ โภ เทวตาสทฺเทน สมานาธิกรโณติ? สจฺจํ สมานาธิกรโณ, ตถาปิ นปุํสโกเยวฯ อีทิเสสุ หิ สงฺขฺยาวิสเยสุ สมานาธิกรณภาโว อปฺปมาโณฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรวาสิโน อเหสุ’’นฺติ นปุํสกลิงฺเคน ปุลฺลิงฺคสฺส สมานาธิกรณตา ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สตฺตสตานี’’ติ นปุํสกภาโวเยวาติ อวคนฺตพฺโพฯ ‘‘สตฺต หตฺถิสเต ทตฺวา’’ติอาทีสุปิ สตสทฺโท นปุํสโกเยวฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘นวุติโกฎิสหสฺเสหิ, ปริวาเรสิ มหามุนี’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘นวุติโกฎิสหสฺเสหิ ภิกฺขูหี’’ติ วา ‘‘ภิกฺขูนํ นวุติโกฎิสหสฺเสหี’’ติ วา สงฺเขฺยยฺยสงฺขฺยาปธานวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘สตสหสฺสวสฺสานี’’ติ กาลสฺส อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํฯ ตถา ‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ, อคาร’มชฺฌ โส วสี’’ติ ปาฬิยมฺปิฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก’’ติ ปาฬิ, ‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป’’ติ ปาฬิ จฯ เอตฺถ สตสหสฺสมฺหิ กปฺเปติ สตสหสฺสานํ กปฺปานํ มตฺถเกฯ เอกนวุเต กปฺเปติ เอกนวุติยา กปฺปานํ มตฺถเกติ ภุมฺมวจนสฺส สามิภุมฺมวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ เอตฺถ ภุมฺมวจนสฺส ‘‘ภควโต สนฺติเก’’ติ สามิภุมฺมวจนวเสน อตฺโถ คหิโตฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ยทิ ตตฺถ สหสฺสานิ, สตานิ นหุตานิ จ;

เนวมฺหากํ ภยํ โกจิ, วเน วาเฬสุ วิชฺชตี’’ติ

ปาฬิฯ อยเมตสฺสา อตฺโถ – ตตฺถ วเน วาฬานํ สหสฺสานิ จ สตานิ จ นหุตานิ จ ยทิ วิชฺชนฺติฯ อถ วา สหสฺสานิ สตานีติ สตสหสฺสานิ, วาฬานํ สตสหสฺสานิ จ นหุตานิ จ ยทิ วิชฺชนฺติ, เอวํ วิชฺชนฺเตสุปิ วาเฬสุ โกจีติ กฺวจิฯ โกจิสทฺโท หิ ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ โกสทฺโท วิย กฺวสทฺท ตฺเถ วตฺตติ, นิมิตฺตตฺเถ จายํ นิทฺเทโสฯ เตน ‘‘โกจิ กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ วาเฬ เอกสฺสปิ วาฬมิคสฺส การณา เนวมฺหากํ ภยํ วิชฺชตี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา โกจีติ กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ เอตฺถ ปน ‘‘วาเฬสู’’ติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ วาฬานํ การณา อปฺปมตฺตกมฺปิ อมฺหากํ ภยํ น วิชฺชตีติฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘สพฺพํ สตสหสฺสานิ, ฉตฺตึสปริมณฺฑลํ;

ทสญฺเจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จา’’ติ

อฎฺฐกถาปาโฐ ฯ เอตฺถ ยสฺมา สทฺทโต สมานวิภตฺติลิงฺควจนานํ ปทานํ อสมานวิภตฺติลิงฺควจนานํ วา อตฺถโต ปน สมานานํ ทูเร ฐิตานมฺปิ เอกสมฺพนฺโธ โหติ, อิตเรสํ สมีเป ฐิตานมฺปิ น โหติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพ’’นฺติทํ ‘‘ปริมณฺฑล’’นฺติมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘ฉตฺตึสา’’ติ อิทํ ปน ‘‘สตสหสฺสานี’’ติมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา’’ติ

อฎฺฐกถาปาโฐฯ เอตฺถ ‘‘ทุเว’’ติ วิเสสนํ, ‘‘สตสหสฺสานี’’ติ วิเสสิตพฺพํฯ ตถา ‘‘จตฺตารี’’ติ วิเสสนํ, ‘‘นหุตานี’’ติ วิเสสิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘สตสหสฺสานิ นหุตานิ จา’’ติ อิมานิ ‘‘ทุเว จตฺตารี’’ติ อิเมหิ วิเสสิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวิสตสหสฺสํ จตุนหุต’’นฺติ อตฺถปฺปกาสนานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ทุเว’’อิจฺจาทีนํ สงฺขฺยาสทฺทานํ ‘‘สตสหสฺสานี’’ติอาทีหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ สมานาธิกรณตา ปุพฺพาจริเยหิ น วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน ยถา ‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตาฯ สตสหสฺสํ ภิกฺขู’’ติอาทีสุ สมานาธิกรณตา ลพฺภติ ทพฺพวาจกตฺตา วิเสสิตพฺพปทานํ, น ตถา ‘‘ทุเว สตสหสฺสานี’’ติอาทีสุ อทพฺพวาจกตฺตา วิเสสิตพฺพปทานํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา ยุตฺติยา อภาวโตฯ ยทิ เอวํ ‘‘กุสลา, รูปํ, จกฺขุมา’’ติอาทีนํ วิย อิเมสมญฺญมญฺญสมฺพนฺธรหิตา สิยาติ? น, วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน คหิตตฺตาฯ ยชฺเชวํ สมานาธิกรณภาโว ลทฺธพฺโพติ? น, นิยมาภาวโตฯ เอกนฺเตน หิ คุณคุณีนํเยว วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ สมานาธิกรณภาโว, น อิตเรสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพตฺเตปิฯ

ตตฺถ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปมาณวจนํฯ ‘‘พหลตฺเตนา’’ติ วิเสสเน ตติยาฯ อุภเยน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อยํ วสุนฺธรา พหลตฺเตน โยชนานํ ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ เอตฺตกํ สงฺขาตา’’ติฯ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปทสฺส จ ‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จา’’ติ อิเมหิ วา ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา วา สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพาฯ เอตฺตกนฺ ติ หิ ภาวนปุํสกํ, ยํ สทฺทสตฺเถ กฺริยาวิเสสนนฺติ วทนฺติฯ ตสฺส ‘‘เอตฺตเกน ปมาเณน’’อิจฺเจวตฺโถฯ อปิจ ‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ น หุตานิ จา’’ติ อิเมสมฺปิ ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ภิกฺขูนํ สต’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส วิย สงฺขฺยาวจนมตฺตตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สงฺขาตา’’ติ ปน ‘‘อย’’นฺติ จ อิเมสํ ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตา ลพฺภติฯ สพฺโพปายํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ทเสตฺถ ราชิโย เสตา, ทสฺสนียา มโนรมา;

ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา ตา จตุทฺทสา’’ติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรสาติ ฉ จ ปนฺนรส จาติ เอกวีสติ ปิงฺคลา ราชิโยติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตถา –

‘‘ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, ‘เอกนามา’ติ เม สุตํ;

อสีติ ทส เอโก จ, อินฺทนามา มหพฺพลา’’ติ

ปาฬิ ฯ เอตฺถ ปน ‘‘เอกนวุตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อสีติ ทส เอโก จา’’ติ วุตฺตํฯ วิจิตฺรสทฺทรจนญฺหิ ปาวจนํฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ตึสปุริสนาวุตฺโย, สพฺเพเวเกกนิจฺจิตา;

เยสํ สมํ น ปสฺสามิ, เกวลํ มหิ’มํ จร’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘ปุริสานํ ตึสสหสฺสานิ นวุติ จ สตานิ ตึส นาวุตฺโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิมสฺมึ ปน ฐาเน ตึสสทฺทโต สหสฺสสทฺทสฺส นวุติสทฺทโต จ สตสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ตึส นาวุตฺโย’’ติ วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํฯ เอวญฺหิ คหเณ สติ ยตฺถ กตฺถจิปิ เอทิสี สทฺทรจนา กาตพฺพา สิยา, กตาย จ เอทิสาย สทฺทรจนาย อตฺถาวคโม วินา อุปเทเสน สุณนฺตานํ น สิยา, ตสฺมา เนวํ คเหตพฺพํฯ เอวํ ปน คเหตพฺพํ – ‘‘ตึส นาวุตฺโย’’ติ อิทํ โลกสงฺเกตรูฬฺหํ วจนํ, สงฺเกตรูฬฺหสฺส ปน วจนสฺสตฺโถ ยสฺมา คหิตปุพฺพสงฺเกเตหิ สุตฺวา ญายเต, น อุปเทสโต, ตสฺมา พฺรหฺมทตฺเตน รญฺญา วุตฺตกาเลปิ สตฺถารา ตํ กถํ อาหริตฺวา วุตฺตกาเลปิ สพฺเพ มนุสฺสา วินาปิ อุปเทเสน วจนตฺถํ ชานนฺตีติ คเหตพฺพํฯ

ตึสญฺเจว สหสฺสานิ, นวุติ จ สตานิ ตุ;

ตึส นาวุติโย นาม, วุตฺตา อุมงฺคชาตเกฯ

ยสฺมา ปาวจเน สนฺติ, นยา เจว อจินฺติยา;

โวหารา จ สุคุฬฺหตฺถา, ทยาปนฺเนน เทสิตาฯ

ตสฺมา สาฎฺฐกเถ ธีโร, คมฺภีเร ชินภาสิเต;

อุปเทสํ สทา คณฺเห, ครุํ สมฺมา อุปฎฺฐหํฯ

ครูปเทสหีโน หิ, อตฺถสารํ น วินฺทติ;

อตฺถสารวิหีโน โส, สทฺธมฺมา ปริหายติฯ

ครูปเทสลาภี จ, อตฺถสารสมายุโต;

สทฺธมฺมํ ปริปาเลนฺโต, สทฺธมฺมสฺมา น หายติฯ

สทฺธมฺมตฺถาย เม ตสฺมา, สงฺขฺยามาลาปิ ภาสิตา;

สปฺปโยคา ยถาโยคํ, สเหวตฺถวินิจฺฉยาฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลาวิภาโค นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

ภูธาตุ ตาย นิปฺผนฺน-รูปญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ;

กตฺวา ปธานมมฺเหหิ, สพฺพเมตํ ปปญฺจิตํฯ

ภวติสฺส วสา ทานิ, วกฺขามตฺถตฺติกํ วรํ;

อตฺถุทฺธาโร ตุมนฺตญฺจ, ตฺวาทิยนฺตํ ติกํ อิธฯ

ตสฺมา ตาว ภูธาตุโต ปวตฺตสฺส ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต –

ขนฺธสตฺตามนุสฺเสสุ, วิชฺชมาเน จ ธาตุยํ;

ขีณาสเว รุกฺขาทิมฺหิ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติฯ

อุปฺปาเท จาปิ วิญฺเญยฺโย, ภูตสทฺโท วิภาวินา;

วิปุเล โสปสคฺโคยํ, หีฬเน วิธเมปิ จ;

ปราชเย เวทิยเน, นาเม ปากฎตาย จฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ หิ อยํ ปญฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ เอตฺถ อมนุสฺเสฯ ‘‘จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู’’ติ เอตฺถ ธาตูสุฯ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ วิชฺชมาเนฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอตฺถ ขีณาสเวฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอตฺถ สตฺเตฯ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอตฺถ รุกฺขาทีสูติฯ มูลปริยายสุตฺตฎฺฐกถาย วจนํ อิทํฯ ฎีกายมาทิสทฺเทน อุปฺปาทาทีนิ คยฺหเรฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ ภูตสทฺโท อุปฺปาเท ทิสฺสติฯ สอุปสคฺโค ปน ‘‘ปภูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิปุเลฯ ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูโป’’ติอาทีสุ หีฬเนฯ ‘‘สมฺภูโต สาณวาสี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘อภิภูโต มาโร วิชิโต สงฺคาโม’’ติอาทีสุ วิธมเนฯ ‘‘ปราภูตรูโปโข อยํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปราชเยฯ ‘‘อนุภูตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ เวทิยเนฯ ‘‘วิภูตํ ปญฺญายา’’ติอาทีสุ ปากฎีกรเณ ทิสฺสติ, เต สพฺเพ ‘‘รุกฺขาทีสู’’ติอาทิสทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฎฺฐพฺพาติฯ

อิทานิ ตุมนฺตปทานิ วุจฺจนฺเต –

ภวิตุํ, อุพฺภวิตุํ, สมุพฺภวิตุํ, ปภวิตุํ, ปราภวิตุํ, อติภวิตุํ, สมฺภวิตุํ, วิภวิตุํ, โภตุํ, สมฺโภตุํ, วิโภตุํ, ปาตุภวิตุํ, ปาตุพฺภวิตุํ วา, ปาตุโภตุํฯ อิมานิ อกมฺมกานิ ตุมนฺตปทานิฯ

ปริโภตุํ ปริภวิตุํ, อภิโภตุํ อภิภวิตุํ, อธิโภตุํ อธิภวิตุํ, อติโภตุํ อติภวิตุํ, อนุโภตุํ อนุภวิตุํ, สมนุโภตุํ สมนุภวิตุํ, อภิสมฺโภตุํ อภิสมฺภวิตุํฯ อิมานิ สกมฺมกานิ ตุมนฺตปทานิ, สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติฯ

‘‘ภาเวตุํ, ปภาเวตุํ, สมฺภาเวตุํ, วิภาเวตุํ, ปริภาเวตุํ’’อิจฺเจวมาทีนิ เหตุกตฺตริ ตุมนฺตปทานิ, สพฺพานิปิ เหตุกตฺตริ ตุมนฺตปทานิ สกมฺมกานิเยว ภวนฺติฯ อุทฺเทโสยํฯ

ตตฺร สมานตฺถปเทสุ เอกเมวาทิปทํ คเหตฺวา นิทฺเทโส กาตพฺโพ – ภวิตุนฺติ โหตุํ วิชฺชิตุํ ปญฺญายิตุํ สรูปํ ลภิตุํฯ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน เสสานมฺปิ ตุมนฺตานํ นิทฺเทโส วิตฺถาเรตพฺโพ, สพฺพานิ ตุมนฺตปทานิ จตุตฺถิยตฺเถ วตฺตนฺติ ‘‘ตฺวํ มม จิตฺตมญฺญาย, เนตฺตํ ยาจิตุมาคโต’’ติ เอตฺถ วิยฯ ยาจิตุนฺติ หิ ยาจนตฺถายาติ อตฺโถฯ ตสฺมา ภวิตุนฺ ติอาทีนมฺปิ ‘‘ภวนตฺถายา’’ติ วา ‘‘ภวนตฺถ’’นฺติ วา ‘‘ภวนายา’’ติ วา อาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อปิจ ‘‘เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ทฎฺฐุ’’นฺติ ปทสฺส ‘‘ทิสฺวา’’ติ อตฺถทสฺสนโต ยถารหํ ตุมนฺตานิ ตฺวาสทฺทนฺตปทตฺถวเสนปิ คเหตพฺพานิฯ เอตานิ จ นิปาตปเทสุ สงฺคหํคจฺฉนฺติฯ วุตฺตญฺหิ นิรุตฺติปิฎเก นิปาตปทปริจฺเฉเท ‘‘ตุํ อิติ จตุตฺถิยา’’ติฯ ตตฺรายมตฺโถ ‘‘ตุํ อิติ เอตทนฺโต นิปาโต จตุตฺถิยา อตฺเถ วตฺตตี’’ติฯ

ตุมนฺตกถา สมตฺตาฯ

อิทานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ วุจฺจนฺเต –

ภวิตฺวา, ภวิตฺวาน, ภวิตุน, ภวิย, ภวิยานฯ อุพฺภวิตฺวา, อุพฺภวิตฺวาน, อุพฺภวิตุน, อุพฺภวิย, อุพฺภวิยานฯ เอส นโย ‘‘สมุพฺภวิตฺวา, ปราภวิตฺวา, สมฺภวิตฺวา, วิภวิตฺวา, ปาตุพฺภวิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิฯ อิมานิ อกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิฯ

ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ปริภวิตฺวา, ปริภวิตฺวาน, ปริภวิตุน, ปริภวิย, ปริภวิยาน, ปริภุยฺยฯ อภิภวิตฺวา, อภิภวิตฺวาน, อภิภวิตุน, อภิภวิย, อภิภวิยาน, อภิภุยฺยฯ เอส นโย ‘‘อธิภวิตฺวา, อติภวิตฺวา, อนุภวิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิฯ อิทญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ ‘‘ตมโวจ ราชา อนุภวิยาน ตมฺปิ, เอยฺยาสิ ขิปฺปํ อหมปิ ปูชํ กสฺส’’นฺติฯ อนุภุตฺวา, อนุภุตฺวานฯ อธิโภตฺวา, อธิโภตฺวานฯ

‘‘สฎฺฐิ กปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

อญฺเญ เทเว อธิโภตฺวา, อิสฺสรํ การยิสฺสตี’’ติ

อิทเมตฺถ ปาฬินิทสฺสนํ, อิมานิ สกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิฯ อิมานิ จตฺตาริ สุทฺธกตฺตริเยว ภวนฺติฯ

‘‘ภาเวตฺวา, ภาเวตฺวานฯ ปภาเวตฺวา, ปภาเวตฺวานฯ สมฺภาเวตฺวา, สมฺภาเวตฺวานฯ วิภาเวตฺวา, วิภาเวตฺวานฯ ปริภาเวตฺวา, ปริภาเวตฺวาน’’อิจฺเจวมาทีนิ สกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ เหตุกตฺตริเยว ภวนฺติฯ อุทฺเทโสยํฯ

ตตฺร สมานตฺถปเทสุ เอกเมวาทิปทํ คเหตฺวา นิทฺเทโส กาตพฺโพ – ภวิตฺวาติ หุตฺวา ปญฺญายิตฺวา สรูปํ ลภิตฺวาฯ เอวํ วุตฺตนยานุสาเรน เสสานมฺปิ ตฺวาทิยนฺตปทานํ นิทฺเทโส วิตฺถาเรตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส ภุตฺวาติ สมฺปตฺตึ อนุภุตฺวาติ สกมฺมกวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ภุตฺวา อนุภุตฺวาติ อิเมสญฺหิ สมานตฺถตํ สทฺธมฺมวิทู อิจฺฉนฺติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘ภุตฺวา ภุตฺวาน’’อิจฺเจเต, ‘‘อนุภุตฺวา’’ติมสฺส หิ;

อตฺถํ สูเจนฺติ ‘‘หุตฺวา’’ติ, ปทสฺส ปน เนว เตฯ

เกจิ ‘‘ภูตฺวา’’ติ ทีฆตฺตํ, ตสฺส อิจฺฉนฺติ สาสเน;

ทีฆตา รสฺสตา เจว, ทฺวยมฺเปตํ ปทิสฺสติฯ

สทฺทสตฺเถ จ ‘‘ภูตฺวา’’ติ, ทีฆตฺตสญฺหิตํ ปทํ;

‘‘ภวิตฺวา’’ติ ปทสฺสตฺถํ, ทีเปติ น ตุ สาสเนฯ

‘‘หุตฺวา’’อิติ ปทํเยว, ทีเปติ ชินสาสเน;

‘‘ภวิตฺวา’’ติ ปทสฺสตฺถํ, นตฺถิ อญฺญตฺถ ตํ ปทํฯ

อิจฺเจวํ สวิเสสนฺตุ, วจนํ สารทสฺสินา;

สาสเน สทฺทสตฺเถ จ, วิญฺญุนา เปกฺขิตพฺพกํฯ

เอวํ อุสฺสุกฺกนตฺเถ ปวตฺตานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิปิ นิทฺทิฎฺฐานิ, สพฺพาเนตานิ อวิภตฺติกานีติ คเหตพฺพานิฯ นิรุตฺติปิฎเก หิ นิปาตปริจฺเฉเท อวิภตฺติกานิ กตฺวา ตฺวาทิยนฺตปทานิ วุตฺตานิฯ สทฺทตฺถวิทูนํ ปน มเต ปฐมาทิวิภตฺติวเสน สวิภตฺติกานิ ภวนฺติฯ

อิมสฺมิญฺจ ปน ตฺวาทิยนฺตาธิ กาเร อิทญฺจุปลกฺขิตพฺพํ – ภุตฺวา คจฺฉติ, ภุตฺวา คโต, ภุตฺวา คมิสฺสสิ, กสิตฺวา วปติฯ อุมงฺคา นิกฺขมิตฺวาน, เวเทโห นาวมารุหิฯ ภุตฺวาน ภิกฺขุ ภิกฺขสฺสุ อิจฺจาที สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺ ปโยคาฯ ‘‘ภุตฺวา คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ภุตฺวา’’ติ อิทํ ปุพฺพกาลกฺริยาทีปกํ ปทํฯ ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิทํ ปน อุตฺตรกาลกฺริยาทีปกํ, สมานกตฺตุกานิ เจตานิ ปทานิ เอกกตฺตุกานํ กฺริยานํ วาจกตฺตาฯ ตถา เหตฺถ โย คมนกฺริยาย กตฺตา, โส เอว ภุญฺชนกฺริยาย กตฺตุภูโต ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘อนฺธการํ นิหนฺตฺวาน, อุทิโตยํ ทิวากโร;

วณฺณํ ปญฺญาวภาเสหิ, โอภาเสตฺวา สมุคฺคโต’’

อิจฺจาทีนิปิ ปน สมานกตฺตุกานํ สมานกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺ ปโยคาฯ เอตฺถ หิ ‘‘นิหนฺตฺวานา’’ติ ปทํ สมานกาลกฺริยาทีปกํ ปทํฯ ‘‘อุทิโต’’ติ อิทํ ปน อุตฺตรกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ น วตฺตพฺพํ สมานกาลกฺริยาย อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺมาเยว สมานกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ คเหตพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

เกจิ ปน ‘‘มุขํ พฺยาทาย สยติ, อกฺขิํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสตี’’ติ อุทาหรนฺติฯ อปเร ‘‘นิสชฺช อธีเต, ฐตฺวา กเถตี’’ติฯ ตตฺถ พฺยาทานปริวตฺตนุตฺตรกาโล พฺยาทานูปสมลกฺขณํ ปสฺสนกฺริยาย ลกฺขิยติฯ ‘‘นิสชฺช อธีเต, ฐตฺวา กเถตี’’ติ จ สมานกาลตายปิ อชฺเฌนกถเนหิ ปุพฺเพปิ นิสชฺชฎฺฐานานิ โหนฺตีติ สกฺกา ปุพฺพุตฺตรกาลตา สมฺภาเวตุํ, ตสฺมา ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานิฯ อุทยสมกาลเมว หิ ตนฺนิวตฺตนียนิวตฺตนนฺติฯ

‘‘ทฺวารมาวริตฺวา ปวิสติ’’อิจฺจาทิ สมานกตฺตุกานํ อปรกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺ ปโยโคฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปวิสนกฺริยา ปุริมา, อาวรณกฺริยา ปน ปจฺฉิมา, ตสฺมา ‘‘อาวริตฺวา’’ติ อิทํ อปรกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปวิสตี’’ติ อิทํ ปน ปุพฺพกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ อปเร ‘‘ธ’นฺติ กจฺจ ปติโต ทณฺโฑ’’ติ อุทาหรณนฺติฯ อภิฆาตภูตสมาโยเค ปน อภิฆาตชสทฺทสฺส สมานกาลตา เอตฺถ ลพฺภตีติ อิธาปิ ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานีติฯ

‘‘ปิสาจํ ทิสฺวา จสฺส ภยํ โหติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา’’อิจฺจาทิ อสมาเน กตฺตริ ปโยโคฯ เอตฺถ หิ ปิสาจํ ทิสฺวา ปุริสสฺส ภยํ โหติ, ปญฺญาย ทิสฺวา อสฺส ปุคฺคลสฺส อาสวา ปริกฺขีณาฯ เอวํ สมานกตฺตุกตา ธาตูนํ น ลพฺภติ ทสฺสนกฺริยาย ปุริเสสุ ปวตฺตนโต, ภวนาทิกฺริยาย จ ภยาทีสุ ปวตฺตนโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

อิทมฺปิ ปเนตฺถ อุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘อปฺปตฺวา นทิํ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’อิจฺจาทิ ปราปรโยโคฯ ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ, ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ ชายเต, ‘ธ’นฺติ กตฺวา ทณฺโฑ ปติโต’’อิจฺจาทิ ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยโคฯ ‘‘นฺหตฺวา คมนํ, ภุตฺวา สยนํฯ อุปาทาย รูป’’มิจฺจาปิ พฺยตฺตเยน สทฺทสิทฺธิปฺปโยโคติฯ

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, สมานกตฺตุกานํ สมานกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, สมานกตฺตุกานํ อปรกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, อสมานกตฺตุกานํ ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, ปราปรโยโค , ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยโค, พฺยตฺตเยน สทฺทสิทฺธิปฺปโยโคติ สตฺตธา ตฺวาทิยนฺตานํ ปทานํ ปโยโค เวทิตพฺโพฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา’’ติ ปุพฺพกาเลเยว เอกกตฺตุกคฺคหณํ กตนฺติ? เยภุยฺเยน ตฺวาทิยนฺตานํ ปทานํ ปุริมกาลกฺริยาทีปนโตฯ กจฺจายเน หิ เยภุยฺเยน ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘ปุพฺพกาเลกกตฺตุกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิติ กตฺวา’’ติอาทีนํ ปทานํ เหตุอตฺถวเสนปิ ปุพฺพาจริเยหิ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตสฺมา ‘‘ภวิตฺวา’’ติอาทีนํ ภูธาตุมยานํ ตฺวาทิสทฺทนฺตานํ ปทานํ อญฺเญสญฺจ ‘‘ปจิตฺวา’’ติอาทีนํ ยถาปโยคํ ‘‘ภวนเหตุ ปจนเหตู’’ติอาทินา เหตุอตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

เหตุตฺเถปิ ยโต โหนฺติ, สทฺทา อุสฺสุกฺกนตฺถกา;

ตสฺมา เหตุวเสนาปิ, วเทยฺยตฺถํ วิจกฺขโณฯ

‘‘อิติ กตฺวา’’ติ สทฺทสฺส, อตฺถสํวณฺณนาสุ หิ;

‘‘อิติ กรณเหตู’’ติ, อตฺโถ ธีเรหิ คยฺหติฯ

‘‘คจฺฉามิ ทานิ นิพฺพานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ’’;

อิติ ปาเฐปิ เหตุตฺโถ, คยฺหเต ปุพฺพวิญฺญุภิฯ

‘‘ยสฺมึ นิพฺพาเน คมน-เหตู’’ติ หิ กถียเต;

เหตุตฺเถวํ ยถาโยค-มญฺญตฺราปิ อยํ นโยฯ

เอวํ ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร จ ตุมนฺตปทญฺจ ตฺวาทิยนฺตปทญฺจาติ อตฺถตฺติกํ วิภตฺตํฯ

โย อิมมตฺถติกํ สุวิภตฺตํ,

กณฺณรสายนมาคมิกานํ;

ธารยเต ส ภเว คตกงฺขา,

ปาวจนมฺหิ คเต สุขุมตฺเถฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

อตฺถตฺติกวิภาโค นาม

จุทฺทสโม ปริจฺเฉโทฯ

เอวํ นานปฺปการโต ภูธาตุรูปานิ ทสฺสิตานิฯ

ปทมาลา นิฎฺฐิตาฯ