โมคฺคลฺลาน วุตฺติวิวรณปญฺจิกาฯ

๑. วุตฺติสเมตาฯ

ฯนโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สทฺธมิทฺธคุณํ สาธุ นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ,

สธมฺมสงฺฆํ ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณํฯ

อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ, อ อา อิ อี อุ อู เอ ऐ โอ औ ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ ญ ฏ ฐ ฑ ฒ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ล ว ส ห ฬ อํ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘โญนม วณฺเณ‘‘ฯ ติตาลีสาติ วจนํ กตฺถวิ วณฺณโลปํ ญาเปติ; เตน-ปฏิสงฺขาโยนิ โสติ-อาทิ สิทฺธํฯ

ทสาโท สรา-ฯ

ตตฺถาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘สโร โลโป สเร‘‘ฯ จฺจาทิฯ

ทฺเวทฺเว สวณฺณา-ฯ

เตสุ ทฺเวทฺเว สรา สวณฺณา นาม โหนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘วณฺณปเรณ สวณฺโณปิ‘‘

๑.๒.

ปุพฺโพ รสฺโส-ฯ

เตสุ ทฺวีสุ โย โย ปุพฺโพ โส โส รสฺสสญฺโญ โหติ; เตสุ เอ โอ สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘รสฺโส เว‘‘ฯจฺจาทิฯ

ปโร ทีโฆ-ฯ

เตสฺเวว ทฺวีสุ โย โย ปโร โส โส ทีฆสญฺโญ โหติ; เตน กฺวตฺโถ’โยโลปนิสุ ทีโฆ‘‘ฯจฺจาทิฯ

กาทโย พฺยชนา-ฯ

กการาทโย วณฺณา นิคฺคหีตปริยนฺตา พฺยชนสญฺญา โหนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘พฺยชเน ทีฆรสฺสา‘‘ฯจฺจาทิฯ

ปญฺจ ปญฺจกา วคฺคา-ฯ

กาทโย ปญฺจกา ปญฺจ วคฺคา นาม โหนฺตี; เตน กฺวตฺโถ ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต‘‘ฯ จฺจาทิฯ

พินฺทุ นิคฺคหีตํ-ฯ

ยฺวายํ วณฺเณ พินฺทุมตฺโต โส นิคฺคหีตสญฺโญ โหติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘นิคฺคหีตมิ‘‘ฯ จฺจาทิ; ครุสญฺญา กรณํ อนฺวตฺถสญฺญตฺถํฯ

อิยุวณฺณา ชฺฌลา นามสฺสนฺเต-ฯ

นามํ ปาฏิปทิกํ ตสฺส อนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสญฺญา โหนฺติ ยถากฺกมํ; เตน กฺวตฺโถ‘‘ฌลา เว‘‘ฯ จฺจาทิฯ

ปิตฺถิยํ-ฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺสนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุ วณฺณา ปสญฺญา โหนฺติ; เตน กฺวตฺถา ‘‘เย ปสฺสิวณฺณสฺส‘‘ฯ อิจฺจาทิฯ

ฆา-ฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺสนฺเต วตฺตมาโน อากาโร ฆสเญญฺญา โหติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต‘‘ฯจฺจาทิฯ

โคสฺยาลปเน-ฯ

อาลปเน สิ คสญฺโญ โหติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘เค เว‘‘ฯจฺจาทิฯ

สญฺญาธิกาโรฯ

วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺส-ฯ

ยํ วิเสสนํ ตทนฺตสฺส วิธิ ญาตพฺโพ; ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ‘‘ฯ นรา นเรฯ

สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส-ฯ

สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว การิยํ ญตพฺพํ; ‘‘สโร โลโป สเร‘‘ฯ เวฬคฺคํ; ตมหนฺตีธ กสฺมา น โหติ; สเรโตปสิเลสิกาธาโร ตตฺเถตาว วุจฺจเต ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสาติฯ

ปญฺจมิยํ ปรสฺส-ฯ

ปญฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺส การิยํ ญตพฺพํ; ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ‘‘ฯ นรา นเร; อิธ น โหติ ชนฺตุโย อนนฺตา; อิธ กสฺมา น โหติ; โอสธฺโย อนนฺตเร กตตฺถตาย น วฺยว หิตสฺส การิยํฯ

อาทิสฺส-ฯ

ปรสฺส สิสฺสมานํ การิยมาทิวณฺณสฺส ญาตพฺพํ; ‘‘ร สงฺขฺยาโต วา‘‘ฯ ราชินาฯ

ฉฏฺฐิยนฺตสฺส-ฯ

ฉฏฺฐินิทฺทิฏฺฐสฺส ยํ การิยํ ตทนฺตสฺส วณฺณสฺส วิญฺเญยฺยํ ‘‘ราชสฺสิ นามฺหิ‘‘ฯ ราชินาฯ

งนุพนฺโธ-ฯ

งกาโร’นุพนฺโธ ยสฺส โส’นฺตสฺส โหติ; ‘‘โคสฺสาวงิ‘‘ฯ ควาสฺสํฯ

ฏนุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส-ฯ

ฏกาโร’นุพนฺโธ ยสฺส โส’เนกกฺขโร จาเทโส สพฺพสฺส โหติ; ‘‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ‘‘ฯ เอสุ ‘‘นามฺหนิมิ‘‘ฯ อเนนฯ

ญกานุพนฺธาทฺยนฺตา-ฯ

ฉฏฺฐินิทฺทิฏฺฐสฺส ญานุพนฺธกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา โหนฺติ; ‘‘พฺรุโต ติสฺสีญ‘‘ฯ พฺรวีติ, ‘‘ภุสฺส วุก‘‘ฯ พภุวฯ

มนุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร-ฯ

มกาโร’นุพนฺโธ ยสฺส โส สรานมนฺตา สรา ปโร โหตี; ‘‘มญฺจ รุธาทีนํ‘‘ฯ รุนฺธติฯ

วิปฺปฏิเสเธ-ฯ

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปุริสานํ สหปฺปตฺติยํ ปโร; โส จ คจฺฉติ ตฺวญฺจ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ; โส จ คจฺฉติ ตฺวญฺจ คจฺฉสิ อหญฺจ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ

สงฺเกโต’นวยโว’นุพนฺโธ-ฯ

โย’นวยวภุโต สงฺเกโต โส’นุพนฺโธติ ญตพฺโพ;ลตุปิตาทีนมาสิมฺหิฯ กตฺตา, สงฺเกตคฺคหณํ กึ? ปกตียาทิสมุทายสฺสานุพนฺธตา มา โหตุติ; อนวยโว หิ สมุทาโย สมุทายรูปตฺตาเยว; อนวยวคฺคหณํ กึ?’อเตน’ฯ ชเนน; อิมินาว โลปสฺสาวคตตฺตา นานุพนฺธโลปาย วจนมารทฺธํฯ

วณฺณปเรน สวณฺโณ’ปิ-ฯ

วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา เตน สวณฺโณ’ปิ คยฺหติ สํว รูปํ; ยุวณฺณานมฺโญ ลุตฺตา‘‘ฯ วาเตริตํ, สโมนาฯ

นฺตุ วนฺตุมนตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธิ-ฯ

วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธิเยว นฺตุ คยฺหติ, ‘‘นฺตนฺตุนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม‘‘ฯ คุณวนฺโต; วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีติ กึ; ชนฺตุ ตนฺตุฯ

ปริภาสาโยฯ

สโร โลโป สเร-ฯ

สเร สโร โลปนีโย โหติ; ตตฺริเม, สทฺธินฺทฺริยํ, โน เหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ปุตฺตา มตฺถิ, อสนฺเตตฺถฯ

ปโร กฺวจิ โลปนีโย โหติ; โส’ปิ, สาว, ยโตทกํ, ตโตว; กฺววีติ กึ? สทฺธินฺทุยํ อยมธิกาโร อาปริจฺเฉทาวสานา เตน นาติปฺปสงฺโคฯ

นทฺเววา-ฯ

ปุพฺพปรสรา ทฺเว’ปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต; ลตา อิว ลเตว ลตาวฯ

ยุวณฺณนมฺโญ ลุตฺตา-ฯ

ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ โญ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; ตสฺเสทํ, วาเตริตํ, โนเปติ, วาโมรุ, อเตว’ญฺเญ, โวทกํ; กถํ ปจฺโจรสฺมนฺติ; โยควิภคา, วาตฺเวว ตสฺสิทํ; ลุตฺเตติ กึ? ลตา อิวฯ

ยวา สเร-ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการา โหนฺติว ยถากฺกมํ; วฺยากโต, อิจฺจสฺส, อชฺฌิณมุตฺโต, สฺวาคตํ, ภวาปนลานีลํ; วาตฺเถว-อิติสฺส; กฺวจีตฺเวว-ยานีธ, สูปฏฺฐิตํฯ

โญนํ-ฯ

โญนํ ยวา โหนฺติ วา สเร ยถากฺกมํ; ตฺยชฺช เต’ชฺช สฺวาหํ โส’หํ,กฺวจิตฺเวว-ปุตฺตามตฺถิ อสนฺเตตฺถฯ

โคสฺสาวงิ-ฯ

สเร โคสฺส อวงิ โหติ; ควาสฺสํ; ยถริว ตถริเวตินิปาตาว; ภุสามิเวติ อิวสทฺโท เอวตฺโถฯ

พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา-ฯ

รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆรสฺสา โหนฺติ พฺยญฺชเน; ตตฺรายํ, มุนีวเร, สมฺมเทว, มาลหารีฯ

สรมฺหา ทฺเว-

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปา โหนฺติ; ปคฺคโห; สรมฺหาติ-กึ? ตํขณํฯ

จตุตฺถทุติเยสฺเวยํ ตติยปฐามา-ฯ

จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเวสํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติยปฐมา โหนฺติ ปจฺจาสตฺตฺย; มหทฺธโน, ยส ตฺเถโร, อปฺผุฏํ, อพฺภุคฺคโต; เอสฺวิติ-กึ? เถโร; เอสนฺติกึ?ปตฺโถฯ

วิติสฺเสเว วา-ฯ

เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วา; อิตฺเถว อิจฺเจว; เอเวติ-กึ,อิจฺจาหฯ

โญนม วณฺเณ-ฯ

โญนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วา; ทิสฺวา ยาจกมาคเต, อกรมฺภสเต,เอสอตฺโถ, เอสธมฺโม, มคฺโค อคฺคมกฺขายติ, สฺวายตนํ, หิยฺยตฺตนํ, กรสฺสุ; วาตฺเวว-ยาจเก อาคเต, เอโส ธมฺโม; วณฺเณติ กึ?โสฯ

นิคฺคหีตํ-ฯ

นิคฺคภีตมาคโม โหติ วา กฺวจิ; จกฺขุํ อุทปาทิ จกฺขุ อุทปาทิ, ปุริมํชาติ ปุริมชาติ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํฯ อวํ สิโรติ-อาทิสุ นิจฺจํ ววตฺถีตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส; สามตฺถี เยนาคโมว ส จ รสฺสสรสฺเสว โหติ ตสฺส รสฺสานุคตตฺตาฯ

โลโป-ฯ

นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ; กฺยาหํ กีมหํ, สา รตฺโต สํรตฺโต; สลฺเลโข-คตฺตุกาโม-คนฺตุมโนติอาทิสุ นิจฺจํฯ

ปรสรสฺส-

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส สรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ; ตฺวํสิ ตฺวมสิฯ

วคฺเค วคฺคนฺโต-

นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหติ ปจฺจา สตฺยา; ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตญฺจรติ ตํ จรติ, ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตมฺปาติ ตํ ปาติ; นิจฺจํ ปท มชฺเฌ, คนฺตฺวา; กฺวจญฺญตฺราปิ, สนฺติฏฺฐติฯ

เยวหิสุญฺโญ-ฯ

ยเอวหิสทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โญ โหติ; ยยญฺญเทว, ตญฺเญว, ตญฺภิ; วาตฺเวว-ยํยเทวฯ

เย สํสฺส-

สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ ตสฺส วา โญ โหติ ยกาเร; สญฺญโม สํยโมฯ

มยทา สเร-ฯ

นิคฺคหีตสฺส มยทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ; ตมหํ, ตยิทํ, ตทลํ; วาตฺเวว-ตํ อหํฯ

วนตรคา จาคมา-ฯ

เอเต มยทา จาคมา โหนฺติ สเร วา กฺวจิ; ติวงฺคีกํ, อิโต นายติ, จินิตฺวา, ตสฺมาติห, นิโรชํ, ปุถเคว, อิธมาหุ, ยถยิทํ, อตฺตทตฺถํ; วาตฺเวว-อตฺตตฺถํ; อติปฺปโค โข ตาวาติ-ปฐมนฺโต ปคสทฺโทวฯ

ฉา โฬ-ฯ

ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วา; ฉฬหํ, ฉฬายตนํ; วาตฺเวว-ฉ อภิญฺญาฯ

ตทมินาทีนิ-

ตทมินาทีนิ สาธูนิ ภวนฺติ? ตํ อิมินา ตทมินา, สกึ อาคามี สกทาคามี, เอกํ อิธ อหํ เอกมิทาหํ, สํวิธาย อวหาโร สํวิทาวหาโร, วาริโน วาหโก วลาหโก, ชีวนสฺส มูโต ชีมูโต, ฉวสฺส สยนํ สุสานํ, อุทฺธํ ขมสฺส อุทุกฺขลํ, ปิสิ ตาโส ปิสาโจ, มหิยํ รวตีติ มยูโร; เอวมญฺเญปิ ปโยค โต’นุคนฺตพฺพา; ปเรสํ ปิโสทราทิเวทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา-ฯ

ตวคฺควรณานํ จวคฺคพยญา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเร; อปูจฺจณฺฑกายํ, ตจฺฉํ, ยชฺเชวํ, อชฺฌตฺตํ, ถญญฺญํ, ทิพฺพํ, ปยฺเยสนา, โปกฺขรญฺโญ; กฺวจีตฺเวว-รตฺยาฯ

วคฺคลเสหิ เต-

วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติ; สกฺกเต, ปจฺจเต, อฏฺฏเต, กุปฺปเต, ผลฺลเต, อสฺสเต, กฺวจี ตฺเวจ-กฺยาหํฯ

หสฺส วิปลฺลาโส-

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเร; คุยฺหํฯ

เว วา-ฯ

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเร; พวฺหาพาโธ พหฺวา พาโธฯ

ตถนรานํ ฏฐณลา-ฯ

ตถนรานํ ฏฐณลา โหนฺตี วา; ทุกฺกฏํ, อฏฺฐกถา, คหณํ, ปลิโฆ, ปลายติ, วาตฺเวจ-ทุกฺกตํ; กฺวจีตฺเวว-สุคโตฯ

สํโยคาทิโลโป-ฯ

สํโยคสฺส โย อาทิภุโต’วยโว ตสฺส วา กฺวจี โลโป โหติ; ปุปฺผํสา, ชายเต’คินิฯ

วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ทฺเว-ฯ

วีจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ ยํ วตฺตเต ตสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติ, กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ วฺยาปิตุ มิจฺฉา วีจฺฉา; รุกฺขํรุกฺขํ สิญฺจติ, คาโมคาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยตี, กิริยํ กิริยมารหเตฯ

อตฺถิเยวานุปุพฺพิเย’ปิ วีจฺฉา, มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา; ยทิ หิ เอตฺถ มูลคฺคเภโท น สิยา อานุปุพฺพิยมฺปิ น ภเวยฺย, (เชฏฺฐํ เชฏฺฐมนุปฺปเวสย) มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ- มาสกํ มาสกมิจฺเจตสฺมา วีจฺฉาวคมฺยเต สทฺทนฺตรโต ปน อิมมฺหา กหาปณาติ อวธารณํ; ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผนฺติ, ปฐมํ ปฐมํ ปจฺจนฺตีติ วีจฺฉาว; อิเม อุโภ อฑฺฒา กตรา กตรา เอสํ ทฺวินฺนมฑฺฒตา, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒตา, อิหาปิ วีจฺฉาว; อาภิกฺขญฺญํ-โปโนปุญฺญํ, ปจติ ปจติ ปปจติ ปปจติ, ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉติ, ปฏปฏา กโรติ, ปฏปฏายติฯ

สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเสกสฺส-ฯ

วีจฺฉาเมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติ, เอเกกสฺส, กถํ มตฺถกมตฺถเกนาติ? สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสาติ โยควิภาคา; น จาติปฺปงฺโค โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธีติฯ

สพฺพาทีนํ วีติหาเร-ฯ

สพฺพาทีนํ วีติหาเร ทฺเว ภวนฺติ ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จ; อญฺญมญฺญสฺส โภชกา, อิตรีตรสฺส โภชกาฯ

ยาว โพธํ สมฺภเม-ฯ

ตุริเตนาปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึ สติ วตฺตุ ยาวนฺเตห สทฺเทหิ โส’ตฺโถ วิญฺญายเต ตาวนฺโต สทฺทา ปยุชฺชนฺเต; สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆฯ

พหุลํ-ฯ

อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยา เตน นาติปฺปสงฺโค อิฏฺฐสิทฺธิ จฯ

อิติ โมคฺคลฺลานวฺยากรเณ วุตฺตียํ ปฐโม กณฺโฑฯ

๒. สฺยาทิกณฺฑ*

ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิโยอํโยนาภิสนํ สฺมาหิสนํสฺมึสุ-ฯ

เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา; มุนิ มุนโย, มุนึ มุนโย, มุนินา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมึ มุนีสุ, เอวํ กุมารี กุมาริโย, กญฺญา กญฺญาโยติ; เอตานิ สตฺต ทุกานิ สตฺตวิภตฺติโย; วิภาโค วิภตฺตีติ กตฺวา-เอตฺถ สิอมิตีการา การา ‘‘กิมํสิสู‘‘ติฯ สํเกตตฺถาฯ

กมฺเม ทุติยา-ฯ

กรียติ กตฺตุกฺริยายาภีสมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ ทุติยา วิภตฺติ โหติ; กฏํ กโรติ, โอทนํ ปวติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, โอทโน ปจฺจตีติ-โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กึ จรหิ? อาขฺยาตโต; กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนียนฺติ- อตฺเถว คุณ ยุตฺตสฺส กมฺมตา; อิจฺฉิเต’ปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธ; คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาวติ, ควมวรุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺขมว จินาติ ผลานิ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต, สิสฺสํ ธมฺมมนุสาสติฯ

เอวมนิจฉิเต’ปิ; อหึ ลงฺฆยติ, วีสํ ภกฺเขติ; ยนฺเน วิจฺฉิตํ นาปิ อนิจฺฉิตํ ตตฺถาปิ ทุตียา สิทฺธา; คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปติ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามมธิติฏฺฐติ, รุกฺข มชฺฌาสเตติ-อธิสีฐาสานํ ปโยเค’ธิกรเณ กมฺมวจนิจฺฉาฯ

วตฺติจฺฉาโต หิ การกานิ โหนฺติ; ตํ ยถา- วลาหกา วิชฺโชตเต, วลาหกสฺส วิชฺโชตเต, วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเตติฯ

เอวมภินวิสสฺส วา, ธมฺมมภินิวิสเต ธมฺเม วา, ตถา อุปนฺวชฺฌาวสสฺสาโภชนนวุตฺติจนสฺส; คามมุปวสติ, คาม มนุวสติ, ปพฺพตมธิวสติ, ฆรมาวสติ; อโภชนนิวุตฺติวจ นสฺสาติ-กึ? คาเม อุปวสติ-โภชนนิวุตฺตึ กโรตีติ อตฺโถฯ ตปฺปานาจาเร’ปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธา, นทิมฺปิวติ, คามํ จรติ; เอวํ สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ-อาทิสุปิฯ

วิหิตาว ปฏิโยเค ทุติยา, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคาติ-ตํ ปฏิ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ; ยทา ตุ ธาตุนา ยุตฺโต ปติ ตทา เตนาโยคา สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี จ ตสฺส นปฺปฏิ ภาตีติ? อกฺเข ทิพฺพติ, อกฺเขหิ ทิพฺพติ, อกฺเขสุ ทิพฺพตีติกมฺมกรณาธิกรณวจนิจฺฉาฯ

กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค-ฯ

กฺริยาคุณทพฺเพหิ สากลฺเลน กาลทฺธานํ สมฺพนฺโธ อจฺจนฺตสํโยเค, ตสฺมึ วิญฺญายมาเน กาลสทฺเทหิ อทฺธ สทฺเทหิ จ ทุติยา โหติ; มาสมธีเต, มาสํ กลฺยาณิฯ มาสํ คุฬธานา, โกสมธีเต, โกสํ กุฏิลา นที, โกสํ ปพฺพโต; อจฺจนฺตสํเยเคติ กึ? มาสสฺส ทฺวีหมธีเต; โกสสฺเสก เทเส ปพฺพโต; ปุพฺพนฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาติ; เอวมาทิสุ กาลวาจีหิ อจฺจนฺตสํเยคตฺตาว ทุติยา สิทฺธา, วิภตฺติวิปลฺลาเสน วา พหุลํ วิธานา-

ผลปฺปตฺติยํ กฺริยาปริสมตฺตฺยปวคฺโค ตสฺมึ วิญฺญาย มาเน กาลทฺธานํ กฺริยายาจฺจนฺตสํโยเค ตติยาภิมตา สาปิ กรณตฺตาว สิทฺธา; มาเสนานุวาโก’ธีโต, โกเสนานุวา โก’ธีโตติ; อนปวคฺเคตุ อสาธกตมตฺตา กรณตฺตาภเว ทุติยาว มาสมธีโต’นุวาโก, น จาเนน คหิโตติฯ

การกมชฺเฌ เย กาลทฺธานวาจิโน ตโต สตฺตมีปปญฺจมิโย อภิมตา; อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวีเห ภุญฺชิสฺสติ ทฺวีหา ภุญฺชิสฺสติ, อตฺรฏฺโฐ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตีติ-ตาปีห สกสกการกวจนิจฺฉาเยว สิทฺธาฯ

คติโพธาหารสทฺทตฺถกมฺมกหชฺชาทีนํ ปโยชฺเช-ฯ

คมนตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานมกมฺมกานํ ภชฺชาทีนญฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ, สามตฺถิยา จ ปโยชกวฺยาปาเรน กมฺมตาวสฺส โหตีติ ปตียเต; คม ยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ มาณวกํ คามํ, โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ มาณวกํ ธมฺมํ, โภชยติ มาณวกโมทนํ, อาสยติ มาณวกโมทนํ, อชฺฌาปยติ มาณวกํ เวทํ ปาฐยติ มาณวกํ เวทํ, อาสยติ เทวทตฺตํ, สายยติ เทว ทตฺตํ, อญฺญํ ภชฺชาเปติ, อญฺญํ โกฏฺฏาเปติ, อญญฺญํ สนฺถราเปติฯ เอเตสเมวาติ กึ?ปาจยติ โอทนํ เทวทตฺเตน ยญญฺญทตฺโต; ปเย ปฺโปติ กึ?คจฺฉติ เทวทตฺโต, ยทา จรหิคมยติ เทวทตฺตํ ยญฺญ ทตฺโต, ตมปโร ปโยชยติ ตทา คมยติ เทวทตฺตํ ยญฺญทตฺเตเนติ - ภวิตพฺพํ คมยติสฺสาคมนตฺถตฺตาฯ

หราทีนํ วา-ฯ

หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วา; หาเรติ หารํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, กาเรติ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, ทสฺสยเต ชนํ ราชา ชเนเนติ วา, อภิวาทยเต คุรุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วาฯ

น ขาทาทีนํ-ฯ

ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติ; ขาทยติ เทวทตฺเตน, อาทยติ เทวทตฺเตน, อวฺหาปยติ เทวทตฺเตน, สทฺทายติ เทวทตฺเตน, กนฺทยติ เทวทตฺเตน, นายยติ เทวทตฺเตนฯ

วหิสฺสานิยนฺตุเก-ฯ()

วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตน; อนิยนฺตุเกติ-กึ?วาหยติ คารํ พลิวทฺเทฯ

ภกฺขิสฺสาหึสายํ-ฯ()

ภกฺขยติ โมทเก เทวทตฺเตน; อหึสายนฺติ กึ? ภกฺขยติ พลิวทฺเท สสฺสํฯ

ธฺยาทีหิ ยุตฺตา-ฯ

ธิอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติ? ธิรตฺถุมํ ปูติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ, อนฺตรา จ นาฬนฺทํ, สมาธานมนฺตเรน, มุจลินฺทมภิโต สรมิจฺจาทิ-ฉฏฺฐิยาปวาโท ยํฯ

ลกฺขณิตฺถมฺภุตวีจฺฉาสฺวภินา-ฯ

ลกฺขณาทิสฺวตฺเถสฺวหินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; รุกฺข มภิวิชฺเชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, รุกฺขํ รุกฺขมภิติฏฺฐติฯ

ปติปรีหิ ภาเค จ-ฯ

ปติปรีหิ ยุตฺตมฺหา ลกฺขณาทิสุ ภาเค วตฺเถ ทุติยา โหติ; รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ ติฏฺฐติ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, รุกฺขํ ปริวิชฺเชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ ติฏฺฐติ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยาฯ

อนุนา-ฯ

ลกฺขณาทิสฺวตฺเถสฺวนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; รุกฺข มนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ, สจฺจกิริยมนุปวสฺสิ; เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ, รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺฐติ, ยเทตฺถ มํ อนุสิยาฯ

สหตฺเถ-

สหตฺเถ’นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; ปพฺพตมนุติฏฺฐติฯ

หีเน-

หีนตฺเถ’นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญาวนฺโตฯ

ปญฺญวนฺโต-มฯ

อุเปน-ฯ

หินตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; อุปสาริปุตฺต ปญฺญาวนฺโตฯ

สตฺตมฺยาธิกฺเย-ฯ

อาธิกฺยตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ; อุปขารยํ โทโณฯ

สามิตฺเต’ธินา-ฯ

สามิภาวตฺเถ’ธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ; อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตฯ

กตฺตุกรเณสุ ตติยา-ฯ

กตฺตริ กรณ จैอ การเก ตติยา โหติ; ปุริเสน กตํ, อสินา ฉินฺทติ, ปกติยาภิรูโป, โคตฺเตน โคตโม’สุเมโธ นาม นาเมน, ชาติยา สตฺตวสฺสิโกติ-ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ เอว ตติยา; เอวํ สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, ปญฺจเกน ปสโว กิณาตีติฯ

สหตฺเถน-

สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยา; ปุตฺเตน สหาคโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต? ตติยาปิ ฉฏฺฐีว อปฺปธาเน เอว ภวติฯ

ลกฺขเณ-ฯ

ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยา สิยา; ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขิ, อกฺขินา กาโณ, เตน หิ องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเตฯ

เหตุมฺหิ-ฯ

ตกฺกิริยาโยคฺเค ตติยา สิยา; อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย ยโสฯ

ปญฺจมีเณ วา-ฯ

อิเณ เหตุมฺหี ปญฺจมี โหติ วา;ชฬตฺตา พทฺโธ สเตน วาฯ

คุเณ-

ปรางฺคภุเต เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วา; ชฬตฺตา พทฺโธ ชฬตฺเตน วา, ปญฺญาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโต’นิจฺจา, สงฺขาร นิโรธา วิญฺญาณนิโรโธฯ

ฉฏฺฐี เหตฺวตฺเถหิ-ฯ

เหตฺวตฺถวจีหิ เยเค เหตุมฺหิ ฉฐี สิยยา; อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณาฯ

สพฺพาทิโต สพฺพา-ฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติ; โก เหตุ, กํ เหตุํ, เกน เหตุนา, ตสฺส เหตุสฺส, กสฺมา เหตุสฺมา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมึ เหตุสฺมึ; กึ การณํ, เกน การเณน; กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน; กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนเนจฺเจวมาทิ –เหตฺวตฺเถหีตฺเวว-เกน กตํฯ

จตุตฺถิ สมฺปทาเน-ฯ

ยสฺส สมฺมา ปทียเต ตสฺมึ จตุตฺถิ สิยา; สงฺฆสฺส ททาติ, อาธารวิจกฺขายํ สตฺตมีปิ สิยา, สงฺเฆ เทหิฯ

ตาทตฺถฺเย-ฯ

ตสฺเสทํ ตทตฺถํ ตทตฺถภาเว โชตนีเย นามสฺมา จตุตฺถี สิยา; สีตสฺส ปฏิฆาตาย, อตฺถาย หิตาย เทวมนุสฺสานํ, นาลํ ทารภรณาย, ยูปาย ทารุ, ปากาย วชตีตฺเววมาทิฯ

กสฺส สาทุํ น รุจฺจติ, มา อายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทตีติ-ฉฏฺฐี สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายํ; น เจวํ วิโรโธ สิยา สทิสรูปตฺตา เอวํ วิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ-อตฺถมตฺเต ปฐมาฯ

เอวมญฺญาปิ วิญฺเญยฺยา ปรโต’ปิ ยถาคมํฯ

รญฺโญ สตํ ธาเรติ, รญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี; เอวํ รญฺโญ สิลาฆเต, รญฺโญ หนุเต, รญฺโญ อุป ติฏฺฐเต, รญฺโญ สปเต, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิตํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุภยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูหตี,[ ] โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ สมณานํ ติตฺถิยา, ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูย, [ ] รญฺโญ ภาคฺยมา รชฺฌติ, รญฺโญ ภาคฺยมิกฺขเต, เตน ยาจิโต อยาจิโต วา ตสฺส คาโว ปฏิสุณาติ, คาโว อาสุณาติ, ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, โหตุ ปติคิณาติ, โหตฺวนุคิณาติ, อาโรวยามิ โว, ปติเวทยามิ โว, ธมฺม เต เทสิสฺสามิ, ยถา โน สตฺถา วฺยากเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺสาติ –ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญมโนติ ตาทตฺถฺเย จตุตฺถิ; ติเณน โย อตฺโถ ตทตฺถายปีติ อตฺโถ;

‘‘โย จ สิตจ อุณฺหจ ติณา ภิยฺโย น นมญฺญติ‘‘

ติณมิว ชีวิตํ มญฺญมาโนติ-สวิสยาว วิภตฺติโย; สคฺคาย คจฺฉตีติ-ตาทตฺถฺเย จตุตฺถิ, โย หิ สคฺคํ คจฺฉติ ตทตฺถํ ตสฺส คมนนฺติ–-กมฺมววนิจฺฉายํ ตุ ทุติยาว - สคฺคํ คจฺฉติ; อายุํ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ ภทฺทํ กลฺยาณํ อตฺถํ ปโยชนํ กุสลํ อนามยํ หิตํ ปถฺยํ สุขํ สาตํ โภโต โหตุ; สาธุ สมฺมุติ เมตสฺส, ปุตฺตสฺสาวิกเรยฺย คุยฺหมตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อญฺชลึ เต ปคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺสตฺโถ, นโม เต ปุริสาชญฺญ, โสตฺถิ ตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, สมตฺโถ มลฺโล มิลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ-สพฺพตฺถ ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธฯ

เอวํ วิธมญฺญมฺเปวํ วิญฺเญยยฺยํ ยถาคมํฯ

ปญฺจมฺยวธิสฺมา-ฯ

ปทตฺถาวธิสฺมา ปญฺจมี วิภตฺติ โหติ; คามสฺมา อาคจฺฉติ เอวํ โจรสฺมา ภายติ, โจรสฺมา อุตฺตสติ, โจรสฺมา ตายติ โจรสฺมา รกฺขตีติฯ

สเวภายถ ทุกฺขสฺส, ปมาเท ภยทสฺสิวา ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาติ,-ฉฏฺฐิสตฺตมิโย’ปิ โหนฺเตว สมฺพนฺธาธารววนิจฺฉายํ อชฺเฌนา ปราเชติ, ปฏิปกฺเข ปราเชตีติ-สวีสยาว วิภตฺติโย; สเจ เกวฏฺฏสฺส ปรชฺชิสฺสามีติ- ฉฏฺฐีปิ โหติ สมฺพนฺธววนิจฺฉายํ, ยเวหิ คาโว วาเรติ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, กาเก รกฺขติ ตณฺฑุลาติ-สวิสเยว ปญฺจมี? จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวีติ-ทุติยาว ทิสฺสติ กมฺมตฺเถ; อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ, อุปชฺฌายา อธีเต; กามโต ชายตี โสโกติ-สวิสเยว ปญฺจมี; ตตฺเถมิฉทฺธโย’ปิ โหนฺเตว สวิสเย; หิมจนฺตา ปภวติ คงฺคา, ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, อญฺโญ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ-สมิสเยว ปญฺจมี; อญฺโญ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ-สวิสเยว ปญฺจมิ; เอวํ อารา โส [ ] อาสวกฺขยา, อิตโร เทวทตฺตา, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา, ปุพฺโพ คามา, ปุพฺเพว สมฺโพธา, ตโต ปรํ, ตโต อปเรน สมเยน, ตตุตฺตรินฺติ, สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายํ ฉฏฺฐีปิ; ปุรโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริ ปพฺพตสฺส, เหฏฺฐา ปาสาทสฺสาติ;ปาสาทมารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขติ อาสนา เปกฺขตีติ-อวธิ วจนิจฺฉายํ ปญฺจมี; ปุจฺฉนขฺยาเนสุปิ; กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺต สฺมาติ; ตถา เทสกาลมาเน’ปิ; ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺต โยชนานิ สตฺตสุ โยชเนสูติ วา; เอวมิโต ติณฺณํ มาสา นมจฺจเยนาติ; กิจฺฉา ลทฺธนฺตี-คุเณ ปญฺจมี; กจฺเฉน เม อธิ คตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา; เอวํ โถกา มุตฺโต, โถ เกน มุตฺโตติ, โถกํ วลตีติ-กฺริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา; ทูรนฺติกตฺถโยเค’ปิ สวิสเยว ปญฺจมีฉฏฺฐิโย สิยุํ; ทูรํคามสฺมา, อนฺติกํ คามสฺมา, ทูรํ คามสฺส, อนฺติกํ คามสฺสาติ-ทูรนฺติ กตฺเถ หี ตุ สพฺพาว สวิสเย สิยุํ พาธกาภาวา; ทูโร คาโม, อนฺติโก คาโมตฺเววมาทิ; เกจิ ปนาหุ อสตฺตวจเนเหเตหิ ปาฏิปทิกตฺเถ ทุติยาตติยาปญฺจมีสตฺตมิโย สตฺตวจเนหิ ตุ สพฺพาว สวิสเยติ; เต ปนญฺเญเหว ปฏิกฺขิตฺตา; ทูรํ มคฺโค, อนฺติกํ มคฺโคติ- กฺริยาวิเสสนํ ภุธาตุสฺส คมฺม มานตฺตา; สุทฺโธ โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ, ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมา, วิวิจฺเจว กาเมหิ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ, อายาเมน โยชนํ, ตโตปฺปภุติ, ยโต สรามิ อตฺตานนฺตี-สวิสเยว วิภตฺติโยฯ

อปปรีหิ วชฺชเน-ฯ

วชฺชเน วตฺตมาเนหิ อปปรีหิ โยเค ปญฺจมี โหติ; อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ; วชฺชเนติ กึ? รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุ, อาปาฏลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ-มริยาทาภิวิธิมฺหิเยว ปญฺจม, วินา ปาฏลปุตฺเตน สห เวติ-วิเสโส; เอวํ ยาว ปาฏลิปุตฺตสฺม วสฺสิ เทโวติฯ

ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ปตินา-ฯ

ปฏินิธิมฺหิ ปฏิทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปญฺจมี วิภตฺติ โหติ; พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆตมสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ, ปฏินิธิปฏิทาเนสูติ-กึ? รุกฺขํ ปติ วิปฺโปตเตฯ

ริเต ทุติยา จ-

ริเต สทฺเทน โยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปญฺจมี จ ริเต สทฺธมฺมํ, ริเต สทฺธมฺมาฯ

วินาญฺญตฺร ตติยา จ-ฯ

วินาญฺญตฺรสทฺเทหิ โยเค นามสฺมา ตติยา จ โหติ, ทุติยาปญฺจมิโย จ; วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา, อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อญฺญตฺร ธมฺมํ, อญฺญตฺร ธมฺมาฯ

ปุถนานาหิ-ฯ

เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปญฺจมี จ; ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชสนฺมา นานาฯ

สตฺตมฺยาธาเร-ฯ

กฺริยาธารภุตกตฺตุกมฺมานํ ธารเณน โย กฺริยายาธาโร ตสฺมึ การเก นามสฺมา สตฺตมิ โหติ; กเฏ นิสีทติ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, อากาเส สกุณา, ติเลสุ เตลํ, คงฺคายํ วโชฯ

นิมิตฺเต-ฯ

นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติ; อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปิ, มุสา วาเท ปาจิตฺติยํฯ

ยพฺภาโว ภาวลกฺขณํ-ฯ

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ ตโต สตฺตมี โหติ; คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต; ภาโวติ กึ? โย ชฏาหิ ส ภุญฺชติ; ภาวลกฺขณนฺติ กึ;โย ภุชเต โส เทวทตฺโต? อกาเล วสฺสติ ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสตีติ-วิสยสตฺตมีฯ

ฉฏฺฐี จานาทเร-ฯ

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ ตโต ฉฏฺฐี ภวติ สตฺตมี จานาทเร คมฺยาเนฯ

‘‘อาโกฏยนฺโต โส เนติ สิวิราชสฺส เปกฺขโต;

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย เปกฺขมาเน มหาชเนฯ

คุนฺนํ สามีติ-สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, เคํสุ สามีติ วิสยสตฺตมี, เอวํ คุนฺนมิสฺสโร โคสิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท โคสุ ทายาโท คุนฺนํ สกฺขิ โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภุ โคสุปติภุ, คุนฺนํ ปสูโต โคสุ ปสูโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส อายุตฺโต กฏกรเณ, ตถาธารวจนิจฺฉายํ ปตฺตมี; ภิกฺขุสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิทฺธาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติ; ญาณสฺมึ ปสนฺโนติวิสยสตฺตมี; ญาเณน ปสนฺโนติ-กรเณ ตติยา; เอวํ ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโก ญาเณน อุสฺสุกฺโกติฯ

ยโต นิทฺธารณํ-ฯ

ชาติคุณกฺริยาหิ สมุทายเตกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ ยโต ตํ กรียติ ตโต ฉฏฺฐีสตฺตมิโย โหนฺติ; สาลิโย สูกธญฺญานํ ปถฺยตมา สาลิโย สูกธญฺเญสุ ปถฺย ตมา,กณฺภา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺน ขีรตมา, คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตมา คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตมา –- สีลเมว สุตา เสยฺโยติ-อวธิมฺหิเยว ปญฺจมีฯ

ปฐมาตฺถมนฺเต -ฯ

นามสฺมาภิเธยฺยมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติ; รุกฺโข, อิตฺถิ, ปุมา นปุํสกนฺติ-ลิงฺคมฺปิ สทฺโทตฺโถว, ตถา โทโณ, ขารี อาฬหกนฺติ-ปริมาณมฺปิ สทฺทตฺโถว, เอโก, ทฺเว, พหโวติ-สํขฺยฺยาปิ สทฺทตฺโถวฯ

อามนฺตเณ -ฯ

ยโต สทฺเทนาภิมุขีกรณมามนฺตณํ ตสฺมึ วิสเย ปฐมา วิภตฺติ โหติ; โภ ปุริส, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสกฯ ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ-ฯ

กฺริยาการกสญฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นาม ตสฺมึ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ; รญฺโญ ปุริโส, สรติ รชฺชสฺสาติ- สมฺพนฺเธ กฺฏฺฐี, รชชฺชสมฺพนฺธินึ สตึ กโรตีติ อตฺโถ; กมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ทุติยาว; สรติ รชฺชํ, ตถา รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, ปหรโตปิฏฺฐึ ททาติ ปูรติ พาโล ปาปสฺส,

‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท’’

ทิวสสฺส ติฌตฺตุํ, สกึ ปกฺขสฺส, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺส กุมฺภึ ตฺเววมาทิฯ

กิตกปฺปโยเค กตฺตุกมฺเมสุ พหุลํ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺฐี; สาธุ สมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, ตสฺสภวนฺติ วตฺตาโร, อวิสํวาทโก โลกสฺส, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, จตุนฺนํ มหาภูตานํอุปาทาย ปสาโทตฺเววมาทิ; กตฺตุกมฺม วจนิจฺฉายนฺตุ ตติยาทุติยาโยว สญฺจตฺโต ปิตรา อหํ, สรสิ ตฺวํ เอวรูปึ วาจา ภาสิตา, ภควนฺตํ ทสฺสนายตฺเถมาทิฯ

ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา-ฯ

ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺฐี โหติ ตติยา วา; ตุลฺโย ปิตุ, ตุลฺโย ปิตรา; สทิโส ปิตุ, สทิโส ปิตรา –-อิห กถํ ตติยยา น โหติ; อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถิ, เกสวสฺสุปมา นเจติเนเต ลฺยตฺถา กึ จรหิ; ตุลฺยานโมปมฺมตฺถาฯ

ออโต โยนํ ฏาเฏ-ฯ

อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ ฏการา สพฺพาเทสตฺถา; พุทฺธา, พุทฺเธ, อโตติ-กึ? กญฺญาโย อิตฺถิโย, วธุโย –- อิธ กสฺมา น ภวติ อคฺคโย, อวิธาน สามตฺถิยาฯ

นีนํ วา-ฯ

การนฺตโต นามสฺมา นีนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺก มํ; รูปา, รูเป, รูปานิ; อโตตฺเถว-อฏฺฐีนิฯ

สฺมาสฺมินฺนํ-ฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สฺมาสฺมินฺนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; พุทฺธา, พุทฺธสฺมา, พุทฺเธ, พุทฺธสฺมึ; อโตตฺเวว-อคฺคีสฺมา อคฺคิสฺมึฯ

สสฺสาย จตุตฺถิยา-ฯ

อการนฺตโต ปรสฺส สสฺส จตุตฺถิยา อาโย โหติ วา; พุทฺธาย, พุทฺธสฺส, ภิยฺโย ตาทตฺถฺเยเยวายมาโย ทิสฺสเต กฺววิ เทวญฺญตฺถ; อโตตฺเวว-อิสิสฺส; จตุตฺถิยาติ-กึ? พุทฺธสฺส มุขํ –- อตฺตตฺถนฺติ อตฺถสทฺเทน สมาโส; สพฺพาทิโต’ปิ สฺมาสฺมึ สานํ ฏาฏฺญายา โหนฺเตวฯ นิรุตฺติการานุมตตฺตา พุทฺธ วจเน สนฺทสฺสนโต ว-ตตฺเรทมุทาหรณํ?-

‘‘อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ อุภยา ธํสเต นโร‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ; ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาโถ; ตเมวตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาโถติฯ

ฆปเตกสฺมึ สาทีนํ ยยา-ฯ

ฆปโต นาทีนเมกสฺมึ ยยา โหนฺติ ยถากฺกมํ; กญฺญาย, รตฺติยา, อิตฺถิยา, เธนุยา, วธุยา; เอกสฺมินฺติกึ?กญฺญาหิ, รตฺตีหิฯ

สฺสา วา เตติมามูหิ-ฯ

ฆปสญฺเญหิ เตติมามูหิ นาทีนเมกสฺมึ สฺสา วา โหติ; ตสฺสา กตํ, ตสฺสา ทียเต, ตสฺสา นิสฺสฏํ, ตสฺสา ปริคฺคโห, ตสฺสา ปติฏฺฐิตํ, ตาย วา; เอวํ เอติสฺสา, เอตาย, อิมิสฺสา, อิมาย, อมุสฺสา, อมุยา; เอเตหีติ-กึ? สพฺพาย, นาทีนํตฺเวว-สา, ฆปโตตฺเววเตน, เอกสฺมึตฺเวจ-ตาหิ, อมูหิฯ

นมฺหิ นุก ทฺวาทนํ สตฺตรสนฺนํ-ฯ

ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สํขฺยานํ นุก โหติ นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ; ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ, ปญฺจนฺนํ, เอวํ ยาว อฏฺฐารสนฺนํ; อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, เตนนมฺหิ น ทีโฆฯ

พหุกตินฺนํ-ฯ

นมฺหิ พหุโน กติสฺส จ สุกก โหติ? พหุนฺนํ, กตินฺนํฯ

ณฺณํณฺณนฺนํ ติโตชฺฌา-ฯ

ฌสญฺญา ติโต นํวจนสฺส ณฺณํณฺณนฺนํ โหนฺติ; ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ฌาติ-กึ?ติสฺสนฺนํฯ

อุภินฺนํ-ฯ

อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ; อุภินฺนํฯ

สุญฺสสฺส-ฯ

นามสฺมา สสฺส สุญ โหติ; พุทฺธสฺส–-ทฺวิสการปาเฐน สิทฺเธ ลาฆวตฺถมิทํฯ

สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกญฺเญติมานมิ-ฯ

สฺสมาทิสฺวิตราทีนมิ โหติ; อิตริสฺสํ, อิตริสฺสา, เอกิสฺสํ, เอกิสฺสา, อญฺญสฺสํ, อญฺญสฺสา, เอติสฺสํ, เอติสฺสาย, อิมิสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมสฺสาย; เอสฺวิติ-กึ? อิตราย, เอสนฺติ-กึ? สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสาฯ

ตาย วา -ฯ

สฺสมาทิสุ ตสฺสา วา อิ โหติ; ติสฺสํ, ตสฺสํ, ติสฺสา, ตสฺสา, ติสฺสาย, ตสฺสาย; สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตฺเวว-ตายฯ

เตติมาโต ยสฺส สฺสาย-ฯ

ตาเอตาอิมาโต สสฺสสฺสาโย โหติ วา; ตสฺสาย, ตาย, เอติสฺสาย, เอตาย, อิมิสฺสาย, อิมายฯ

รตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน-ฯ

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ โหติ วา; รตฺโต, รตฺติยํ, อาโท, อาทิสฺมึฯ

สุหิสุภสฺโส-ฯ

อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ; อุโภสุ, อุโภหิฯ

ลฺตุปิตาทีนมา สิมฺหิ-ฯ

ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจา โหติ สิมฺหิ; กตฺตา ปิตา; ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ ทุหิตุ ชามาตุ นตฺตุ โหตุ โปตุฯ

เค อ จ-ฯ

ลตุปิตาทีนํ อ โหติ เค อา จ; โภ กตฺต, โภ กตฺตา, โภ ปิต, โภ ปิตาฯ

อยูนํ วา ทีโฆ-ฯ

อ อิ อุ อิจฺเจสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเค; โภ ปุริสา, โภ ปุริส, โภ อคฺคี, โภ อคฺคิ, โภ ภิกฺขู, โภ ภิกฺขูฯ

ฆพฺรหฺมาทิเต-ฯ

ฆโต พฺรหฺมาทิโต จ คสฺเส วา โหติ; โหติ กญฺเญ, โหติ กญฺญา, โภ พฺรหฺเม, โภ พฺรหฺม, โภ กตฺเต, โภ กตฺต,โภ อิเส, โภ อิสิ, โภ สเข, โภ สข –- สขิ สขีติ-อิตฺถิยํ สิทฺธเมว; อากติคโณยํ; เอวมญฺญตฺราปิฯ

นามฺมาทีหิ-ฯ

อมฺมาทีหิ คสฺเสน โหติ; โภติ อมฺมา; โภติ อนฺนา, โภติ อมฺพาฯ

รสฺโส วา-ฯ

อมฺมาทีนํ เค รสฺโส โหติ วา; โภติ อมฺม, โภติ อมฺมาฯ

โฆ สฺสํสฺสาสฺสายํตึสุ-ฯ

สฺสมาทิสุ โฆ รสฺโส โหติ; ตสฺสํ, ตสฺสา, ตสฺสาย, ตํ, สภตึ –-เอสฺวิติ-กึ? ตาย, สหายฯ

เอกวจนโยสฺวโฆนํ-ฯ

เอกวจเน โยสุว ฆโอการนฺตวชฺชิตานํ นามานํ รสฺโสโหติ ติลิงฺเค; อิตฺถึ, อิตฺถิยา, อิตฺถิโย, วธุํ, วธุยา, วธุโย; ททฺธึ, ททฺธินา, ททฺธิโน, สยมฺภุํ, สยมภุนา, สยมภุโว –- อโฆนนฺติ-กึ? กญฺญาย, กญฺญาโย; โอคฺคหณมุตฺตรตฺถํฯ

เค วา-ฯ

อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค?อิตฺถิ, อิตฺถิ, วธุ, วธุ,ททฺธิ, ททฺธี, สยมฺภุ, สยมฺภุ –- อโฆนํตฺเวว-โหติ กญฺญา, โภ โคฯ

สิสฺมึ นานปุํสกสฺส-ฯ

นปุํสกวชฺชิตสฺส นามสฺส สิสฺมึ รสฺโส น โหติฯ อิตฺถิ, ททฺธี, วธู, สยมฺภุ –-สิสฺมินฺติ-กึ?อิตฺถึ, อนปุํสกสฺสาติ-กึฯ ททฺธิ, กุลํฯ

โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควา-ฯ

คสิหินํ จชฺชิตาสุ วิภตฺติสุ โคสทฺทสฺส คาวควา โหนฺติ; คาโว, คโว, คาเวน, คเวน, คาวสฺส, ควสฺส, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาเว, คเว; อคสิหินํสูติ-กึ? โภ โค โค ติฏฺฐติ, โคหิ, โคนํฯ

สุมฺหิ วา-ฯ

โคสฺส สุมฺหิ คาวควา โหนฺติ วา; คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ

ควํ เสน-ฯ

โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสน; ควํ, คาวสฺส, ควสฺสฯ

คุนฺนว นํนา-ฯ

นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควญฺจ วา; คุนฺนํ, ควํ, โคนํฯ

นาสฺสา-ฯ

โคโต นาสฺส อา โหติ วา; คาวา, ควา, คาเวน, คเวนฯ

คาวุมฺหิ-ฯ

อํวจเน โคสฺส คาวุ วา โหติ; คาวุํ, คาวํ, ควํ–-โคสฺส โคณาเทโส น กโต สทฺทนฺตรตฺตาฯ

ยํ ปิโต-ฯ

ปสญฺญีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ; อิตฺถิยํ, อิตฺถึ–-ปิโตติ-กึ?ททฺธึ, รตฺตึฯ

นํ ฌีโต-ฯ

ฌสญฺญีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ; ททฺธินํ, ททฺธึ–- กถํ? พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ-โยควิภาคา; ฌาติ-กึ? อิตฺถึ, อีโตติ -กึ?อคฺคึ

โยนํ โนเน ปุเม-ฯ

ฌิโต โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, ททฺธิโน, ททฺธิเน, ททฺธี–-ฌีโตตฺเวว อคฺคี; ปุเมติ-กึ?ททฺธีนิ, กุลานิฯ

โน-ฯ

ฌิโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค; ททฺธิโน ติฏฺฐนฺติ, ททฺธิโน ปสฺส, ททฺธี วาฯ

สฺมิโน นิ-ฯ

ฌิโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา; ททฺธินี, ททฺธิสฺมึ, ฌิโต ตฺเวว-อคฺคิสฺมึฯ

อมฺพวาทีหิ-ฯ

อมฺพุอาทีหิ สฺมิโน นิ โหติ วา; ผลํ ปตติ อมฺพุนิ,’ปทุมํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํ’, วาตฺเวว-อมฺพุมฺห, ปํสุมฺหิฯ

กมฺมาทิโต-ฯ

กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา; กมฺมนี, กมฺเม; กมฺม จมฺม เวสฺม ภสฺม พฺรหฺม อตฺต อาตุม ฆมฺม มุทฺธ–-กมฺมาทิโตติ-กึ? พุทฺเธฯ

นาสฺเสโน-ฯ

กมฺมาทิโต นาววนสฺส เอโน วา โหติ; กมฺเมน, กมฺมนา, จมฺเมน, จมฺมนา–-กมฺมาทิโตตฺเวว-พุทฺเธนฯ

ฌลา สสฺส โน-ฯ

ฌลโต สสฺส โน วา โหติ; อคฺคิโน, อคฺคิสฺส, ททฺธิโน ททฺธิสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภุสฺส–-กถํ?’โย วา สิสฺโส มหามุเน’ติฯ

อิโต กฺววี สสฺส ฏานุพนฺเธติ -()

พฺรหฺมาทิสุ ปาฐา สสฺส เอ ฏานุพนฺโธฯ

นา สฺมาสฺส-ฯ

ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา; ออคฺคินา อคฺคิสฺมา ททฺธินา, ททฺธิสฺมา, ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺมา, สยมฺภุนา, สยมฺภุสฺมาฯ

ลา โยนํ โว ปุเม-ฯ

ลโต โยนํ โว โหติ วา ปลฺลิงฺเค; ภิกฺขโว, ภิกฺขู, สยมฺภุโว, สยมฺภุ–-ปุเมติ-กึ?อายูนิฯ

ชนตฺวาทิโต โน จ-ฯ

ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ วา ปุลฺลิงฺเค; ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุโย, โคตฺรภุโน, โคตฺรภุโว, โคตฺรภอ, สหภุโน, สหภุโว, สหภุฯ

กุโต-ฯ

กุปฺปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค; วิทุโน, วิทู, วิญฺญุโน, วิญฺญ, สพฺพญฺญุโน, สพฺพญฺญฯ

โลโป’มุสฺมา-ฯ

อมุสทฺทโต โยนํ โลโปว โหติ ปุลฺลิงฺเค; อมู ปุเมตฺเวว-อมุโย,อมูนิ; โว’ปวาทา’ยํฯ

น โน สสฺส-ฯ

อมุสฺมา สสฺส โน น โหติ; อมุสฺส, โนติ-กึ? อมุยาฯ

โยโลปนิสุ ทีโฆ-ฯ

โยนํ โลเป นิสุว ทีโฆ โหติ; อฏฺฐิ, อฏฺฐีนิ; โยโลป นิสูติ-กึ? รตฺติโยฯ

สุนํหิสุ-ฯ

เอสุ นามสฺส ทีโฆ โหติ; อคฺคีสุ, อคฺคีนํ, อคฺคีหนิฯ

ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม-ฯ

ปญฺจาทีนํ วทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ; ปญฺจสุ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจหิ, ฉสุ, ฉนฺน, ฉหิ; เอวํ ยาว อฏฺฐารสาฯ

ยวาโท นฺตุสฺส-ฯ

ยวาทิสุ นฺตุสฺส อ โหติ; คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน, อิจฺจาทิ–-ยฺวาโทติ-กึ? คุณวา ติฏฺฐติฯ อมุสฺสา-มฯ

นฺตสฺส จ ฏ วํเส-ฯ

อํเสสุ นฺตปฺปจฺจยยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จิ;’ ยํ ยํ หิราช ภชติ สตํ วา ยทิ วา อสํ’’ กิจฺจานิ กุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ’’หิมวํจ ปพฺพตํ’,’สุชาติ มนฺโต’ปิ อชาติมสฺส’ โยควิภาเคนาญฺญตฺราปิ’จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ’’ วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติฯ’

โยสุชฺฌิสฺส ปุเม-ฯ

ฌสญฺญสฺส อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค;อคฺคโส อคฺคี–-ฌคฺคหณํ กึ? อิการนฺตสมุทายสฺส โฏ มา สิยาติรตฺติโย; อิคฺคหณํ กึ? ทณฺฑิโน; ปุเวติ-กึ; อฏฺฐิฯ

เวโวสุ ลุสฺส-ฯ

ลสญฺญสฺส อุสฺส ทฺเวโวสุ ฏ โหติ; ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, เวโวสูติ-กึ?จนฺตุโย; อุคฺคหณํ กึ; สยมฺภุโวฯ

โยมฺหิ วา กฺววิ-ฯ

โยมฺหี กฺวจิ ลสญฺญสฺส วา ฏ โหติ; เหตโย,’นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยาตุ’ วาติ-กึ เหตุโยฯ

ปุมาลปเน เวโว-ฯ

ลสญฺญโต อุโต โยสฺสาลปเน เวโว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค; ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขู–-ปุเมติ-กึ; อายูนิ; อาลปเนติ-กึ?จนฺตุโย ติฏฺฐนฺติ; ลุตาตฺเววै-เธนุโย,สยมฺภุโวฯ

สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ-ฯ

นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ วา โหนฺติ ยถา กฺกมํ; พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมา, พุทฺเธหิ, พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมึ–-พหุลาธิการาปวาทวีสเย’ปิ; ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยาฯ

สุหิสฺวสฺเส-ฯ

อการนฺตสฺส สุหิสฺเว โหติ; พุทฺเธสุ, พุทฺเธหิฯ

สพฺพาทีนํ นมฺหิ จ-ฯ

อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นมฺหิ สุหิสุจ; สพฺเพสํ สพฺเพสุ, สพฺเพหิ–-สพฺพาทีนนฺติ-กึ?พุทฺธานํ; อสฺเสตฺเวว อมูสํฯ

สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญ อญฺญตร อญฺญตม;

ปุพฺพปราปรทกฺขิณุตฺตราธรานิ ววตฺถายมสญฺญายํ-()ฯ

ยตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺห (อิจฺเจเต สพฺพาทโย )

สํสานํ-ฯ

สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํสานํ โหนฺติ; สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ

ฆปา สสฺส สฺสา วา-ฯ

สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ; สพฺพสฺสา, สพฺพาย, ปคฺคหณมุตฺตรตฺถํฯ

สฺมิโน สฺสํ-ฯ

สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ; สพฺพสฺสํ, สพฺพาย; อมุสฺสํ, อมุยาฯ

ยํ-ฯ

ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ; กญฺญายํ, ทญฺญาย, รตฺติยํ, รตฺติยา, วธุยํ, วธุยา, สพฺพายํ, สพฺพาย, อมุยํ, อมุยาฯ

ตึ สภาปริสาย-ฯ

สภาปริสาหิ สฺมิโน ตึ วา โหติ; สภตึ, สหาย, ปริสตึ, ปริสายฯ

ปทาทีหิ สิ-ฯ

เอหิ สฺมิโน สิ โหติ วา, ปทสิ, ปทสฺมึ, พิลสิ, พิลสฺมึฯ

นาสฺส สา-ฯ

ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา; ปทสา, ปเทน, พิลสา, พิเลนฯ

โกธาทีหิ-ฯ

เอหิ นาสฺส สา โหติ วา; โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถนฯ

อเตน-ฯ

อการนฺตโต ปรสฺส นาววนสฺส เอนาเทโส โหติ; พุทฺเธน; อโตติ-กึ?อคฺคินาฯ

สิสฺโส-ฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ; พุทฺโธ; อโต ตฺเวว-อคฺคิฯ

กฺวเจ วา-ฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ;’วนปฺป คุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค’ อปวาทวิสเย’ปิ พหุลํ วิธานา, สุเข, ทุกฺเข–-วาติ-กึ? วนปฺปคุมฺโพ; กฺวจีติ-กึ? ปกฺเข สพฺพตฺถ มา โหตุฯ

อํ นปุํสเก-ฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สสฺส อํ โหติ นปุํสกลิงฺเค รูปํฯ

โยนํ นิ-ฯ

อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ นิ โหติ นปุํสเก; สพฺพานิ, รูปานิ –-นิจฺจวิธาเน ผลเมกจฺจาทิสพฺพาทนํ ปฐมายฯ

ฌลา วา-ฯ

ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก; อฏฺฐินิ, อฏฺฐี, อายูนิ, อายูฯ

โลโป-ฯ

ฌลโต โยนํ โลโป โหติ; อฏฺฐี, อายู, อคฺคี, ภิกฺขู, ฌลาตฺเวว-อคฺคโย; ปเคว กสฺมา น โหติ; อนฺตรงฺคตฺตา อากรสฺสฯ

ชนฺตุตฺวีเฆเปหิ วา-ฯ

ชนฺตุเหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆปสญฺโญหิว ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ; ชนฺตุ ชนฺตุโย, เหตุ เหตุโย, ททฺธี ททฺธีโย, กญฺญา กญฺญาโย, รตฺตี รตฺติโย, อิตฺถี อิตฺถิโย, เทณู เทณุยา, วธู วธุโยฯ

เยปสฺสิวณฺณสฺส-ฯ

ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร; รตฺโย รตฺยา รตฺยํ, โปกฺขรญฺโญ โปกฺขรญฺญฺญา โปกฺขรญฺญํ–-วาตฺเวว-รตฺติโย; ปสฺสาติ-กึ?ททฺธิโย; อิวณฺณสฺสาติ-กึ? เธนุโย วธุยา; กैถํ; อนุญฺญาโต อหํ มตฺยาติ?’ เย ปสฺสา’ติ-โยควิภาคาฯ

คสีนํ-ฯ

นามสฺมา คสีนํ โลโป โหติ วิชฺฌนฺตราภาเว; โภ ปุริส, อยํ ททฺธีฯ

อสํขฺเยหิ สพฺพาสํ-ฯ

อวิชฺชมานสงฺขฺเยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโปโหติ;ว วา เอวเอวํฯ เอตสฺมาเยว ลิงฺคา [ ] อสงฺขฺเยหิ สฺยาถุปฺปตฺตฺยนุมียเตฯ

เอกตฺถตายํ-ฯ

เอกตฺถีภาเว สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ พหุลํ; ปุตฺตียติ, ราชปุริโส, วาสิฏฺโฐ–- กฺววิ น โหติ พหุลํ วิธานา; ปรนฺตโปฯ ภคนฺทโร, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, ควมฺปติ, เทวานมฺปิยติสฺโส, อนฺเตวาสี, ชเนสุโต, มมตฺตํ, มามโกฯ

ปุพฺพสฺมามาทิโต-ฯ

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ; อธิตฺถี–-อิธ น โหติ พหุลํ วิธานา, ยถาปตฺติยา, ยยถาปริสาย; ปุพฺพสฺมาติ-กึ?คามํ คโตฯ

นาโตมปญฺจมิยา-ฯ

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ อสฺตุ ภวตฺยปญฺจมฺยา; อุปกุมฺภํ, อปญฺจมิยาติ-กึ? อุปกุมฺภา อานยฯ

วา ตนิยาสตฺตมินํ-ฯ

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ ตโต ปราสํ ตติยาสตฺตมินํ วา อํ โหติ; อุปกุมฺเภน กตํ, อุปกุมฺภํ กตํ, อุปกุมฺเภ นิเธหิ, อุปกุมฺภํ นิเธหิฯ

ราชสฺสิ นามฺหิ-ฯ

นามฺหิ ราชสฺสิ วา โหติ; สพฺพทตฺเตน ราชินา; วาตฺเว วรญฺญาฯ

สุนํหิสู-ฯ

ราชสฺส อู โหติ วา สุนํหิสุ; ราชูสุ ราเชสุ, ราชูนํ รญฺญํ, ราชูภิ ราเชภิฯ

อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ-ฯ

อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ เฏ โหติ วา สุนํหิสุ; เอสุ อิเมสุ, เอสํ อิเมสํ, เอหิ อิเมหิ–-อนิตฺถิยนฺติ-กึ? อิมาสุ, อิมายํ, อิมาหิฯ

นามฺภนิมิ-ฯ

อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ นามฺหิ อนैมิ อิจฺจาเทสา โหนฺติ; อเนน, อิมินา; อนิตฺถิยํตฺเวว-อิมายฯ

สีมฺภนปุํสกสฺสายํ-ฯ

อิมสทฺทสฺสานปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ; อยํ ปุริโส, อยํ อิตฺถี; อนปุํสกสฺสาติ-กึ?อิมํฯ

ตฺยเตตานํ ตสฺส โส-

ตฺยเตตานมนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ; สฺโย ปุริโส, สฺยา อิตฺถิ; เอวํ โส, สา, เอโส, เอสา –-อนปุํสก สฺเสตฺวैว-ตฺยํ, ตํ, เอตํฯ

มสฺสามุสฺส-ฯ

อนปุํสกสฺสามุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ; อสุ ปุริโส, อสุ อิตฺถิฯ

เก วา-ฯ

อมุสฺส มสฺส เก วา โส โหติ; อสุโก อมุโก, อสุกา อมุกา, อสุกํ อมุกํ, อสุกานิ อมุกานิฯ

ตตสฺส โน สพฺพาสุ-ฯ

ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุวิภตฺตีสุ; เน, เต, นาโย, ตาโย, นํ, ตํ, นานิ, ตานิ อิจฺจาทิฯ

ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายยสฺสํสฺสาสํมฺภามฺหิสวิมสฺส จ-ฯ

สาทิสฺวิมสฺส ตตสฺส จ โฏ วา โหติ; อสฺส อิมสฺส, อสฺมา, อิมสฺมา, อสฺมึ อิมสฺมึ,อสฺสาย อิมิสฺสาย, อสฺสํ อิมสฺสํ, อสฺสา อิมิสฺสา, อาสํ อิมาสํ, อมฺหา อิมมฺหา, อมฺหิ อิมมฺหิ; อสฺส ตสฺส, อสฺมา ตสฺมา, อสฺมึ ตสฺมึ, อสฺสาย ตสฺสาย, อสฺสํ ตสฺสํ, อสฺสา ตสฺสา, อาสํ ตาสํ, อมฺหา ตมฺหา, อมฺหิ ตมฺหิฯ สฺสายาทิคฺคหณ มาเทสนฺตเร มา โหตุตีฯ

ฏา สิสฺสิสิสฺมา-ฯ

อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ;’ โยนชฺช วินเย กงฺขํ อตฺถธมฺมวิทู อิเส’ วาตฺเวว-อิสิฯ

ทุติยสฺส โยสฺส-ฯ

อิสิสฺมา ปรสฺส ทุยาโยสฺส เฏ วา โหติ;’ สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท สมฺปนฺนจรเณ อิเส’ วาตฺเวว-อิสโย ปสฺส; ทุติยสฺสาติ-กึ?อิสโย ติฏฺฐนฺติฯ

เอกจฺจาทิคโต-ฯ

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ; เอกจฺเจ ติฏฺฐนฺติ, เอกจฺเจ ปสฺส–-อโตติ-กึ? เอกจฺจาโย; เอวํ เอสส ปฐมฯ

น นิสฺส ฏา-ฯ

เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ; เอกจฺจานิฯ

สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ; สพฺพานิฯ

เยยานเมฏ-ฯ

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนเมฏ โหติ; สพฺเพ ติฏฺฐนฺติ สพฺเพ ปสฺส; อโตตฺเวว-สพฺพาโยฯ

นาญฺญญฺจ นามปฺปธานา-ฯ

นามภุเตหิ อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ ยํ จญฺญํ สพฺพาทิการิยนฺตํ น โหติ; เต สพฺพา, เต ปิยสพฺพา, เต อติ สพฺพาฯ

ตติยตฺถโยเค-ฯ

ตติยตฺเถน โยเค สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ ยํ จญฺญํ สพฺพาทิ การิยนฺตํ น โหติ; มาเสนปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํฯ

จตฺถสมาเส-ฯ

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ ยํ จญฺญํ สพฺพาทิ การิยนฺตํ น โหติ; ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ–-สมาเสติ-กึ?อมุสญฺจ เตสญฺจ เทหิฯ

เวฏ-ฯ

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยสฺเสฏ วุตฺโต ตสฺส วา โหติ; ปุพฺพุตฺตเร, ปุพฺพุตฺตราฯ

ปุพฺพาทีหิ ชหิ-ฯ

เอเตหิ ปุพฺพาทีหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหติ?ปุพฺเพ ปุพฺพา, ปเร ปรา, อปเร อปรา,ทกฺขิเณ ทกฺขิณา, อุตฺตเร อุตฺตรา, อธเร อธรา–-ฉหีติ-กึ?เยฯ[ ]

มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา-ฯ

มนาทีหิ สมีมาทีนํ สิโสโอสาสา วา โหนฺติ ยถากฺกํ; มนสิ มนสฺมึ, มนโส มนสฺส, มโน มนํ, มนสา มเนน, มนสา มนสฺมา–-กถํ? ปุตฺโต ชาโต อเวตโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส; สุทฺธุตฺตรวาสสา, เหมกปกฺปณวาสเสติ-สกตฺเถ ณนฺตาฯ

มน ตม ตป เตช สิร อุร วจ โอช รช ยส ปย

สรวยยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสุ-()ฯ

สโต สพฺเภ-ฯ

สนฺตสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร; สพฺภิฯ

ภวโต วา โหนฺโต คโยนาเส-ฯ

ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ คโยนาเส; โภนฺต, ภวํ, โภนฺโต, ภวนฺโต, โภตา, ภวตา, โภโต, ภวโต–-โภ อิติ-อามนฺตเณ นิปาโต’กุโตนุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’เอวํ ภนฺเตติ-ภทฺเทติ-สทฺทนฺตเรน สิทฺธํ;ภทฺทนฺต อิติ-ทสฺส ทฺวิภาเวนฯ

สิสฺสาคฺคิโต นิ-ฯ

อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โหติ วา; อคฺคินี,อคฺคิฯ

นฺตสฺสํ-ฯ

สิมฺหิ นฺตปฺปจฺจยสฺส อํ โหติ วา; คจฺฉํ, คจฺฉนฺโตฯ

ภุโต-ฯ

ภุธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา; ภวํฯ

มหนฺตรหตฺตานํ ฏา วา-ฯ

สิมฺหิ มหนฺตารหนฺตานํ นฺตสฺส ฏา วา โหติ; มหา, มหํ, อรหา, อรหํฯ

นฺตุสฺส-ฯ

สิมฺหิ นฺตุสฺสฏา โหติ; คุณวาฯ

อํงํ นปุํสเก-ฯ

นฺตุสฺส อํงํ โหนฺติ สิมฺหิ นปุํสเก; คุณวํ กุลํ, คุณญฺจ นฺตํ กุลํ–-นปุํสเกติ กึ? สีลวา ภิกฺขุฯ

หิมวโต วา โอ-ฯ

หิมวโต สิมฺหิ นฺตุสฺส โอ วา โหติ; หิมวนฺโต, หิมวาฯ

ราชาทิยุวาทิตฺวา -ฯ

ราชาทีหิ ยยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ; ราชา, ยยุวา–-ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุมฯ

ธมฺโม วาญฺญตฺเถ-()ฯ

ทฬฺหธมฺมา; (ทฬฺหธมฺโม) อสฺมาฯ

อิโม ภาเว-()ฯ

อณิมา, ลฆิมา–-ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตหฯ

วามฺภานทฺธ -ฯ

ราชาทีนํ ยุวาทีนํ จานงิ โหติ วามฺหิ; [ ] ราชานํ, ราชํ, ยุวานํ, ยุวํฯ

โยนมาโน-ฯ

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนมาโน วา โหติ; ราชาโน, ยุวาโน–-วาตฺเวว-ราชา,ราเช, ยุวา, ยุเวฯ

อาโย โน จ สขา-ฯ

สขโต โยนมาโยโน โหนฺติ วา อาโน จ; สขาโย, สขิโน, สขาโน?วาตฺเวว-สขา, สเขฯ

เฏ สฺมิโน-ฯ

สขโต สฺมิโน เฏ โหติ; สเข นิจฺจตฺโถ’ยมารมฺโภฯ

โนนาเสสฺวิ-ฯ

สขสฺส อิ โหติ โนนาเสสุ; สขิโน, สขินา, สขิสฺสฯ

สฺมานํสุ วา-ฯ

สขสฺส วา อิ โหตี สฺมานํสุ; สขิสฺมา, สขสฺมา, สขีนํ, สขานํฯ

โยสฺวํหิสุ จารงิ-ฯ

สขสฺส วา อารงิ โหติ โยสฺวํหิสุสฺมานํสุ จ; สขาโร สขาโย, สขาเรสุ, สเขสุ,สขารํ, สขํ, สขาเรหิ, สเขหิ, สขารา, สขารสฺมา, สขารานํ, สขานํฯ

ลตุปิตาทินมเส-ฯ

ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนํ จารงิ โภติ สโต’ญฺญตฺร; กตฺตาโร, ปิตโร, กตฺตารํ, ปิตรํ, กตฺตารา, ปิตรา, กตฺตริ, ปิตริ–-อเสติ-กึ?กตฺตุโน, ปิตุโนฯ

นมฺหิ วา-ฯ

นมฺหิ ลตุปิตาทีนมารงิ วา โหติ; กตฺตารานํ, กตฺตุนํ, ปิตรานํ, ปิตุนฺนํฯ

อา-ฯ

นมฺหิ ลตุปิตาทีนมา วา โหติ; กตฺตานํ, กตฺตูนํ, ปิตานํ, ปิตุนฺนํฯ

สโลโป-ฯ

ลตุปิตาทีหิ สสฺส โลโป วา โหติ; กตฺตุ, กตฺตุโน, สกมนฺธาตุ, สกมนฺธาตุโน, ปิตุ, ปิตุโนฯ

สุหิสฺวารงิ-ฯ

สุหิสุ ลตุปิตาทีนมรงิ วา โหติ; กตฺตาเรสุ, กตฺตุสุ, ปิตเรสุ, ปิตุสุ, กตฺตาเรหิ, กตฺตุหิ, ปิตเรหิ, ปิตุหิฯ

นชฺชาโยสฺวาม-ฯ

โยสุ นทีสทฺทสฺส อามิ วา โหติ; นชฺชาโย, นทิโยฯ

ฏิ กติมฺหา-ฯ

กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติ; กติ ติฏฺฐนฺติ, กติ ปสฺสฯ

ฏ ปญฺจาทิหิ จุทฺทสหิ-ฯ

ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สํขฺยาหิ โยนํ โฏ โหติ; ปญฺจ ปญฺจ, เอวํ ยาว อฏฺฐารสา–-ปญฺจาทีหีกิ-กึ? ทฺเว ตโย จตฺตาโร; จุทฺทสภีติ-กึ? ทฺเววีสติโยฯ

อุภโคหิ โฏ-ฯ

อุภโคหิ โยนํ โฏ โหติ; อุโภ, อุโภ, คาโว, คาโว–-กถํ? อิเมกรตฺตึ อุภโย วสามาติ- โฏมฺหิ ยการาคโมฯ

อารงิสฺมา-ฯ

อารงาเทสโต ปเรสํ โยนํ โฏ โหติ; สขาโร, กตฺตาโร, ปตโรฯ

โฏเฏ วา-ฯ

อารงาเทสมฺหา โยนํ โฏเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; สขาโร, สขาเร, สขาโร–-โฏคฺคหณํ ลาฆวตฺถํฯ

ฏา นาสฺมานํ-ฯ

อารงาเทสมฺหา นาสฺมานํ ฏา โหติ; กตฺตารา, กตฺตารา, กฺวจิ วา โหติ พหกุลาธิการา; เอตาทิสา สขารสฺมา

ฏิ สฺมิโน-ฯ

อารงาเทสมฺหา สฺมิโน ฏิ โหติ; กตฺตริ, ปิตริฯ

ทิวาทิโต-ฯ

ทิวาทีหิ นาเมหิ สฺมิโน ฏิ โหติ; ทิวิ, ภุวิ–-นิจฺจํ วการาคโมฯ

รสฺสารงิ-ฯ

สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ; กตฺตริ, นตฺตริฯ

ปิตาทีนมนตฺตฺวาทีนํ-ฯ

นตฺตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนมาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺติสุ; ปิตโร, ปิตรํ–-อนตฺตฺวาทีนนฺติ กึ? นตฺตาโรฯ

ยุวาทีนํ สุหิสฺวานงิ-ฯ

สุหิสุ ยุวาทีนํ อานงิ โหติ; ยยุวาเนสุ, ยุวาเนหิฯ

โนนาเนสฺวา-ฯ

เอสุ ยุวาทีนมา โหติ; ยุวาโน, ยุวานา, ยุวาเนฯ

สฺมาสฺมินฺนํ นาเน-ฯ

ยุวาทีหึ สฺมาสฺมินฺนํ นาเน โหนฺติ ยถากฺกมํ; ยุวานา, ยุวาเนฯ

โยนํ โนเน วา-ฯ

ยุวาทีหิ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมึ; ยุวาโน ยุวาเน–-วาติ-กึ?ยุเว ปสฺส;โนคฺคหณํ ลาฆวตฺถํฯ

อิโต’ญฺญตฺเถ ปุเม-ฯ

อญฺญปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, โตมรํกุส ปาณิโน, โตมรํกุสปาณิเน, วาตฺเวว-โตมรํกุสปาณโย; อญฺญตฺเถติ-กึ?ปาณโยฯ

เน สฺมิโน กฺวจิ-ฯ

อญฺญปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน โหติ วา กฺวจิ;’ กตญฺญุมฺหิ จ โปสมฺหิ สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน’ วาตฺเวว-อริยวุตฺติมฺหิ; ปุเมตฺเวว-อริยยวุตฺติยาฯ

ปุมา-ฯ

ปุมสทฺทโต สฺมิโน ยํ วุตฺตํ ตํ วา โหติ; ปุมาเนปุเมฯ

นามฺหิ-ฯ

ปุมสฺส นามฺหิ ยํ วุตฺตํ ตํ วา โหติ; ปุมานา ปุเมนฯ

สุมฺหา จ-ฯ

ปุมสฺส สุมฺหิ ยํ วุตฺตํ ตํ อา จ วา โหติ; ปุมาเนสุ, ปุเมสุ, ปุมาสุฯ

คสฺสํ-ฯ

ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ; โภ ปุมํ, โภ ปุม, โภ อิตฺถิปุมํ, โภ อิตฺถิปุมฯ

สาสฺสํเส จานงิ-ฯ

สาสทฺทสฺส อานงิ โหติ อํเส เค จ; สานํ, สานสฺส, โภ สานฯ

วตฺตหา สนนฺนํ โนนานํ-ฯ

วตฺตหา สนนฺนํ โนนานํ โหนฺติ ยถากฺกม; วตฺตหา โน, วตฺตหานานํฯ

พฺรหฺมสฺสุ วา-ฯ

พฺรหฺมสฺสุ วา โหติ สนํสุ; พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํฯ

นามฺหิ-ฯ

พฺรหฺมสฺสุ โหติ นามฺหิ; พฺรหฺมุนา,

ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ-ฯ

ปุทีนมุ โหติ วา สสฺมาสุ นามฺหิ จ; ปุมุโน, ปุมสฺส; ปุมุนา, ปุมานา, ปุมุนา, ปุมานา; กมฺมุโน, กมฺมสฺส; กมฺมุนา กมฺมสฺมา; กมฺมุนา, กมฺมนา; ฐามุโน, ฐามสฺส;ฐามุนา, ฐามสฺมา; ฐามุนา, ฐาเมน; อทฺธุโน, อทฺธสฺส; อทฺธุนา, อทฺธสฺมา;อทฺธุนา, อทฺธนาฯ

ยุวา สสฺสโน-ฯ

ยุวา สสฺสวา อิโน โหติ, ยุวิโน, ยุวสฺสฯ

โนตฺตาตุมา-ฯ

อตฺตาตุเมหิ สสฺส โน โหติ วา; อตฺตโน, อตฺตสฺส; อาตุมโน, อาตุมสฺสฯ

สุหิสุ นก-ฯ

อตฺตอาตุมานํ สุหิสุ วา นก โหติ; อตฺตเนสุ, อตฺเตสุ, อาตุมเนสุ, อาตุเมสุ; อตฺตเนหิ, อตฺเตหิ; อาตุมเนหิ, อาตุเมหิ–-กถํ?เวริเนสูติ-นก อิติ โยควิภาคาฯ

สฺมาสฺสนา พฺรหฺมา จ-ฯ

พฺรหฺม อตฺตอาตุเมหิ จ สฺมาสฺส นา โหติ; พฺรหฺมุนา, อตฺตนา, อาตุมนาฯ

อิเมตานเมนาณฺวาเทเส ทุติยายํ-ฯ

อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยายเมนาเทโส โหติ; อิมํ ภิกฺขุํ วินยมชฺฌาปยอโถ เอนํ ธมฺมมชฺฌาปย, อิเม ภิกฺขู วินยมชฺฌาปย อโถ เอเน ธมฺมมชฺฌาปย; เอวเม ตสฺส จ โยชนียํฯ

กิสฺส โก สพฺพาสุ-ฯ

สพฺพาสุ วิภตฺติสุกิสฺสโก โหติ; โก, เก, กา, กาโย, กํ, กานิ, เกเนจฺจาทิฯ

กิ สสฺมึสุวานิตฺถิยํ-ฯ

อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ; กิสฺส, กสฺส, กิสฺมึ, กสฺมึ; อนิตฺถิยนฺติ-กึ? โก, กํฯ

อิมสฺสิทํ วา-ฯ

อํสิสุ สห เตหิอิมสฺสิทํ โหติ วา นปุํสเก; อิทํ, อิมํ; อิทํ,อิมํฯ

อมุสฺสาทุํ-ฯ

อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก; อทุํ, อมุํ; อทุํ, อมุํฯ

สุมฺภามฺภสฺสาสฺมา-ฯ

อหฺมสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ; ภตฺตีรสฺมาสุ สา ตว; วาตฺเวว-อมฺเหสุฯ

นมฺหิ ติจตุนฺตมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา-ฯ

นมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺสวตสฺสา โหนฺติตฺถิยํ ยถากฺกมํ; ติสฺสนฺนํ, วตสฺสนฺนํ; อิตฺถิยนฺติ-กึ? ติณฺณํ, จตุนฺนํฯ

ติสฺโสจตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ-ฯ วิภตฺติสหิตานํ ติวตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส จตสฺโส โหนฺติตฺถิยํ ยถากฺกมํ; ติสฺโส,จตสฺโส

ตีณิจตฺตาริ นปุํสเก-ฯ

โยมฺหิสวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํตีณิ จตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก; ตีณิ, จตฺตาริฯ

ปุเม ตโยจตฺตาโร-ฯ

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ตโยจตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค; ตโย, จตฺตาโรฯ

จตุโรวา จตุสฺส-ฯ

จตุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺภิ จตุโร วา โหติ ปุลฺลิงฺเค; จตุโร ชนา สํวิธาย; กถํ? จตุโร นิมิตฺเตนาทฺทสาสินฺติ ลิงฺควิปลฺลาสาฯ

มยมสฺมามฺหสฺส-ฯ

เยยาสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺสอสฺมากํมมํ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; อสฺมากํ, อมฺหากํ; มมํ, มมฯ

สิมฺภหํ-ฯ

สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ; อหํฯ

ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิ จ-ฯ

อมฺหี สิมฺหิ จ ตุหฺมสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตุวํ, ตฺวํฯ

ตยาตยีนํ ตฺวํ วา ตสฺส-ฯ

ตุมฺหสฺสตยาตยีนํ ตการสฺสตฺว โหติ วา; ตฺวยา, ตยา; ตฺวยิ, ตยิฯ

สฺมามฺหิ ตฺวมฺหา-ฯ

สฺมามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา; ปตฺตา นิสฺสํสยํ [ ] ตฺวมฺหา–-วาตฺเวว-ตฺวยาฯ

นฺตนฺตุนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม-ฯ

ปฐเม โยมฺหิ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตินํ นฺโต อิจฺจาเทโส วา โหติ; คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา; คุณวนฺโต, คุณวนฺตาฯ

ตํ นมฺหิ-ฯ

นมฺหิ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตินํ ตํ วา โหติ; คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตานํ; คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ

โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ-ฯ

สาทิสุนฺตนฺตุนํ สวิภตฺตินํ โตตาติตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส; คุณวโต, คุณวนฺตสฺส; คจฺฉตา, คจฺฉนฺตมฺหา; คุณวตา, คุณวนฺตมฺหา; คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต;คุณวติ, คุณวนฺเต; คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตน; คุณวตา, คุณวนฺเตนฯ

ฏฏาอํ เค-ฯ

เค ปเร นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตีนํ ฏฏาอํ อิจฺจาเทสา โหนฺติ; โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภก คจฺฉํ; โภ คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํฯ

โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวญฺเจ-ฯ

โยมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเวทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ; ทุเว, ทฺเวฯ

ทุวินฺนํ นมฺหิ วา-ฯ

นมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา; ทุวินฺนํ, ทฺวินฺนํฯ

ราชสฺส รญฺญํ-ฯ

นมฺหิ ราชสทฺทสฺสสวิภตฺติสฺสรญฺญํ โหติ วา; รญฺญํ, รชานํ

นาสฺมาสุ รญฺญา-ฯ

นาสฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺสรญฺญา โหติ, รญฺญา กตํ, รญฺญานิสฺสฏํฯ

รญฺโญรญฺญสฺสราชิโน เส-ฯ

เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญรญฺญสฺสราชิโน โหนฺตี; รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโนฯ

สฺมิมฺหิ รญฺเญราชินิ-ฯ

สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญราชินิ โหนฺติ; รญฺเญ,ราชินิฯ

สมาเส วา-ฯ

สมาสวิสเย เอเต อาเทสา ราชสฺสวา โหนฺติ; กาสิรญฺญา, กาสิราเชน; กาสิรญฺญา, กาสิราชสฺมา; กาสิรญฺโญ, กาสิราชสฺส; กาสิรญฺเญ, กาสิราเชฯ

สฺมิมฺหิ ตุมฺหามฺหานํตยิมยิ-ฯ

สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิมยิ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตยิ,มยยิฯ

อมฺหิ ตํมํตวํมมํ-ฯ

อมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํมํตวํมมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตํ, มํ, ตวํ, มมํฯ

นาสฺมาสุตยามยา-ฯ

นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยามยา โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตยา กตํ, มยา กตํ; ตยา นิสฺสฏํ, มยา นิสฺสฏํฯ

ตวมมตุยฺหํมยฺหํ เส-ฯ

เสตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวมมตุยฺหํมยฺหํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตว, ตุยฺหํ; มม,มยฺหํฯ

งํงกํ นมฺหิ-ฯ

นมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ งํงากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ; ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, อมฺหํ, อมฺหากํ–-ยถาสงฺขฺยมตฺร น วิวจฺฉเตฯ

ทุติเย โยมฺหิ วา-ฯ

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํงากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย; ตุมฺหํ’ตุมฺหากํ, ตุมฺเห; อมฺหํ,อมฺหากํ,อมฺเหฯ

อปาทาโท ปทเตกวากฺเย-ฯ

อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ; ปชฺชเต’เนนตฺโถติ-ปทํ, สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยานฺตญฺจ; ปทสมูโห วากฺยํฯ

โยนํหิสฺวปญฺจมฺยา โวโน-ฯ

อปญฺจมิยา โยนํหิสฺวปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โว โน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; ติฏฺฐถ โว, ติฏฺฐถ ตุมฺเห; ติฏฺฐาม โน, ติฏฺฐาม มยํ; ปสฺสติ โว, ปสฺสติ ตุมฺเห; ปสฺสติ โน, ปสฺสติอมฺเห; ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ; ทียเต โน,

ทียเต อมฺหํ; ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหํ; ธนํ โน, ธนํ อมฺหํ; กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ; กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ–-อปญฺจมฺยาติ-กึ?นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิ; อปาทาโทตฺเวว

‘‘พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ,

ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ’’;

ปทโตตฺเวว- ตุมฺเห ติฏฺฐถ; เอกวากฺเยตฺเวว- เทวทตฺโต ติฏฺฐติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺฐถนคเร; สวิภตฺตีนํตฺเวว- อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทินํ; อรหติ ธมฺโม อมฺหาทิสานํฯ

เตเม นาเส-ฯ

นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอก วากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหอมฺภสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เตเม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; กตํ เต, กตํ ตยา; กตํเม, กตํ มยา; ทียเต เต, ทียเต ตว; ทียเต เม, ทียยเต มม; ธนํ เต, ธนํเม, ธนํ มมฯ

อนฺวาเทเส-ฯ

กถิตานุกถนวิสเย ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา; คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโหฯ

สปุพฺพา ปฐมนฺตา วา-ฯ

วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ปฐมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมา เทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเส’ปิ; คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพโล โว; อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ; สปุพฺพาติ-กึ? ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว; ปฐ มนฺตาติ-กึ-ปโฏ นคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โวฯ

น ววาหาเหวโยเค-ฯ

จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ; คาโม ตว จ ปริคฺคโห, มม จ ปริคฺคโห; คาโม ตว วา ปริคฺคโห, มม วา ปริคฺคโห; คาโม ตวห ปริคฺคโห, มมห ปริคฺคโห; คาโม ตวาห ปริคฺคโห, มมาห ปริคฺค โห; คามา ตเวว ปริคฺคโห, มเมว ปริคฺคโห; เอวํ สพฺพตฺถ อุทาหรริตพฺพํ–-โยเคติ กึ? คาโมจ เต ปริคฺคโห, นครญฺจ เม ปริคฺคโหฯ

ทสฺสนตฺเถนาโลจเน-ฯ

ทสฺสนตฺเถสุ อาโลจนวชฺชิเตสุ ปยุชฺชมาเนสุ ตุมฺห อมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ; คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต–-อนาโลจเนติ-กึ? คาโม โว อาโลเวติ, คาโม โน อาโลเจติฯ

อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว-ฯ

อามนฺตณํ ปุพฺพมวิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหอมฺหสทฺทาน มาเทสวิสเย; เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห–-อามนฺตณนฺติกึ? กมฺพโล เต ปริคฺคโห; ปุพฺพนฺติ-กึ?’มเยตํ สพฺพ มกฺขาตํ ตุมฺหากํ ทฺวิชปุงฺควา’ ปรสฺส หิ [ ] อวิชฺชมานนฺตา อปาทาโทติ-ปฏิเสโธน สิยา? อิวาติ-กึ? สวนํ[ ] ยถา สิยาฯ

น สามญฺญวจนเมกตฺเถ-ฯ

สมานาธิกรเณ ปรโต สามญฺญวจนมามนฺตณมสนฺตํ วิย น โหติ; มาณวก ชฏิลก เตปริคฺคโห–-ปรสฺสา วิชฺชมานตฺเต’ปิ ปุพฺพรูปมุปาทายาเทโส โหติ; สามญฺญ วจนนฺติ-กึ? เทวทตฺต มาณวก ตว ปริคฺคโห; เอกตฺเถติกึ? เทวทตฺต ยญฺญทตฺต ตุมฺหํ ปริคฺคโหฯ

พหุสุ วา-ฯ

พหุสุ วตฺตมานมามนฺตณํ สามญฺญวจนเมกตฺเถ อวิชฺชมานํ วิย วา น โหติ; พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห; พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโหฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ สฺยาทิกณฺโฑ ทุติโยฯ

๓. สมาสกณฺฑ*

สฺยาทิ สฺยาทิเนกตฺถํ-ฯ

สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยานฺเตน สเหกตฺถํ โหตีติ-อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ; โส จ ภินฺนตฺถานเมกตฺถิภาโว สมาโสติ วุจฺจเตฯ

อสํขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีปสากลฺยาภาวยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถ-ฯ

อสํขฺยํ สฺยฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีนมตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ ภวติ; ตตฺถ วิภตฺยตฺเถ ตาว-อิตฺถิสุ กถา ปวตฺตา อธิตฺถิ–-สมฺปตฺติ ทฺวิธา อตฺตสมฺปตฺติ สมิทฺธิ จสมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, ลิจฺฉวีนํ; สมิทฺธิ ภิกฺขานํ สุภิกฺขํฯ สมีเป-กุมฺภสฺส สมีปมุปกุมฺภํ–-สากลฺเย-สติณมชฺโฌ หรติ; สาคฺคฺยธีเต–-อภาโว สมฺพนฺธิเภทา พหุวิโธ; ตตฺร อิทฺธาภาเว-วิคตา อิทฺธิ สทฺทิกานํ ทุสฺสทฺทิกํ; อตฺถาภาเว-อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ; อติกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ; สมฺปตาภาเว-อติคตํ ลหุปาปุรณํ อติ ลหุปาปุรณํ; ลหุปาปุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ อตฺโถฯ ยยถาตฺโถ’เนกวิโธ; ตตฺร โยคฺคตายํ-อนุรูปํ สุรูโป วหติ; วิจฺฉายํ -อนฺวทฺธมาสํ; อตฺถานติวตฺติยํ- ยถาสตฺติ; สทิสตฺเต- สทิโส กิขิยา[ ] สกิขิ; อานุปุพฺพิยํ- อนุเชฏฺฐํ; ปจฺฉาตฺเถ [ -]อนุรถํ; ยุคปทตฺเถ-สจกฺกํ นิธิฯ

ยถา น ตุลฺเย-ฯ

ยถาสทฺโทตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ น ภวติ; ยถา เทวทตฺโต ตถา ยญฺญทตฺโตฯ

ยาวาวธารเณ-ฯ

ยาวสทฺโท’วธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ ภวติ; อวธารณเมตฺตกตา ปริจฺเฉโท; ยาวามตฺตํ พฺราหฺมเณ อามนฺตย; ยาวชีวํ–-อวธารเณติ-กึ, ยาว ทินฺนํตาว ภุตฺตํ นาวธารยามิ กิตฺตกํ มยา ภุตฺตนฺติฯ

ปยฺยปาพหิติโรปุเรปจฺฉาวา ปญฺจมฺยา-ฯ

ปริอาทโย วญฺจมฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ วา; ปริ ปพฺพตํ วสฺสิ เทโว, ปริปพฺพตา; อปปพฺพตํ วสฺสิ เทโว, อป ปพฺพตา; อาปาฏลิปุตฺตํ วสฺสิเทโว, อาปาฏลิปุตฺตา; พหิคามํ, พหิคามา; ติโรปพฺพตํ, ติโรปพฺพตา; ปุเรภตฺตํ, ปุเรภตฺตา; ปจฺฉาภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตา–-เวตาธิกาโร

สมีปายาเมสฺวนุ-ฯ

อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ โหตี วา; อนุวนมสนิ คตา; อนุคงฺคํ พาราณสี–-สมีปายาเมสฺวิติ-กึ, รุกฺขมนุวิชฺโชตเต วิชฺชุฯ

ติฏฺฐคฺวาทินิ-ฯ

ติฏฺฐคุปฺปภุตีนิ, เอกตฺถิภาววิสเย นิปาตียนฺเต;’ติฏฺฐนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเล’ติฏฺฐคุ, กาโล; วหคฺคุ, กาโล; อายติควํ, ขเลยวํ, ลูนยวํ, ลูยมานยวมิจฺจาทิ–-วฺยนฺโต’เปตฺถ; เกสาเกสิ; ทณฺฑาทณฺฑิ–-ตถา เวลาปฺปภาวนตฺโถ’ปิ; ปาโต นหานํ ปาตนหานํ; สายํ นหานํ สายนหานํ; ปาตกาลํ, สายกาลํ; ปาตเมฆํ, สายเมฆํ; ปาตมคฺคํ, สายมคฺคํฯ

โอเรปริปฏิปาเรมชฺเฌเหฐุทฺธาโธนฺโต วา ฉฏฺฐียา-ฯ

โอราทโย สทฺทา ฉฏฺฐิยนฺเตน สเหกตฺถา วา โหนฺติ; เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต–-โอเรคงฺคํ; อุปริสิขรํ; ปฏิ โสตํ; ปาเรยมุนํ; มชฺเฌคงฺคํ; เหฏฺฐาปาสาทํ; อุทฺธคงฺคํ; อโธคงฺคํ; อนฺโตปาสาทํ–-ปุน วาวิธานา คงฺคาโอรมิจฺจา ทิปิ โหติฯ

ตํ นปุํสกํ-ฯ

ยเทตมตกฺกนฺตเมกตฺถํ ตํ นปุํสกลิงฺคํ เวทิตพฺพํ; ตถา เวโวทาหฏํ; วา กฺวจิ พหุลาธิการา–-ยถาปริสํ, ยถา ปริสาย; สกาย สกาย ปริสายาติ อตฺโถฯ

อมาทิ-ฯ

อมาทิสฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยานฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ;’คามํ คโต’ คามคโต;’มุหุตฺตํ สุขํ’ มุหุตฺตสุขํฯ วุตฺติเย โวปปทสมาเส-กุมฺภกาโร; สปาโก; ตนฺตวาโย; จรา หโร–-นฺตมานกฺตวนฺตุหิ วากฺยเมว; ธมฺมํ สุณนฺโต; ธมฺมํ สุณมาโน; โอทนํ ภุตฺตวาฯ’

รญฺญา หโต’ ราชหโต;’อสินา ฉินฺโน’ อสิจฺฉินฺโน; ปิตุสทิโส; ปิตุสโม; สุขสหคตํ;’ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ’ทธิโภชนํ;’คุเฬน มิสฺโส โอทโน’ คุโฬทโนฯ วุตฺติ ปเทเนโวปสิตฺตาทิกฺริยายาขฺยาปนโต นตฺถายุตฺตตฺถตาฯ

กฺววิ วุตฺติเยว; อุรโค ปาทโป–-กฺววิ วากฺยเมว; ผรสุนา ฉินฺนวา; ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ’

พุทฺธสฺสเทยฺยํ’ พุทฺธเทยฺยํ;’ยูปาย ทารุ’ ยูปทารุ;’รชนาย โทณิ’ รชนโทณิ; อิธ น โหติ-สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ–-กถํ, เอตทตฺโถ เอตทตฺถนฺติ-อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสติฯ’

สวเรหิ ภยํ’ สวรภยํ; คามนิคฺคโต, เมถุนาเปโตฯ กฺวจิ วุตฺติเยว; กมฺมชํ, จิตฺตชํ–-อิธ น โหติ-รุกฺขา ปติโตฯ’

รญฺโญ ปุริโส’ ราชปุริโส–-พหุลาธิการา นฺตมาน นิทฺธาริยปูรณภาวติตฺตตฺเถหิ น โหติ; มมานุกุพฺพํ; มมานุ กุรุมาโน; คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา; สิสฺสานํ ปญฺจโม; ปฏสฺส สุกฺกตา–-กฺวจิ โหเตว; วตฺตมานสามีปฺยํ–-กถํ พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตาติ-สาเปกฺขตาย น โหติ–-อิธ ปนโหเตว จนฺทนคนฺโธ; นทีโฆโส; กญฺญารูปํ; กายสมฺผสฺโส?ผลรโสติ [ –-]ผลานํติตฺโต; ผลานมาสิโต[ ] ผลานํ สุหิโต; พฺราหฺมณสฺสौจฺจํ เคหนฺติ; สาเปกฺข ตาย น โหติ–-รญฺโญปาฏลิปุตฺตกสฺสธนนฺติ–-ธน สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐีติ ปาฏลิปุตฺตกैนสมฺพนฺธาภาวา นเหสฺสติ; รญฺโญ’โคว อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ ภีนฺนตฺถตายํ [ ] วากฺย เมว–-’รญฺโญ ควาสฺสปุริสา ราชควาสฺสปุริสาติ วุตฺติ โหเตเวกตฺถิภาเวฯ’ทาเนโสณฺโฑ’ ทานโสณฺโฑ; ธมฺมรโต; ทานภิรโต–-กฺวจิวุตฺติเยว; กุจฺฉิสโย; ถลฏฺโฐ; ปงฺกชํ; สโรรุหํ อิธ น โหติ โภชเน มตฺตญฺญุตา; อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา; อาสเน นิสินฺโน อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ

วิเสสนเมกตฺเถน-ฯ

วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยานฺเตน สมานาธิกรเณนสเหกตฺถํ โหติ;’นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺเจ’ติ นิลุปฺปลํ,’ฉินฺนญฺจ ตํ ปรูฬฺหญฺเจ’ติ ฉินฺนปรูฬฺหํ; สตฺถิว สตฺถี,’สตฺถี จ สาสามา เจ’ติ สตฺถิสามา; สีโหว สีโห,’มุนิ จ โสสีโห วา’ติมุนิสีโห;’สีลเมว ธนํ’ สีลธนํ–-กฺจิ วากฺยเมว, ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต; จิตฺโต คหปติฯ–-กฺวจิ วุตฺติเยว; กณฺหสปฺโป; โลหิตสาลิฯ วิเสสนนฺติ-กึ? ตจฺฉโก สปฺโปฯ เอกตฺเถเนติ-กึ? กาฬมฺหา อญฺโญ–-กถํ, ปตฺต ชีวิโก อาปนฺนชีวิโก[ ] มาสชาโตติ-อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสติฯ

นญ-ฯ

นญิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ; น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ–-พหุลาธิการโต อสมตฺเถหิปิ เกหิจิ โหติ; อปุนเคยฺยา, คาถา–-อโนกาสํ กาเรตฺวา อมูลามูลํ คนฺตฺวา–-อีสกฬาโร อีสปิงฺคโลติ-สฺยาทิ สฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส; วากฺยเมว วาติปฺปสงฺคาภาวาฯ

กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ-ฯ

กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยทิวิธิวิสยโต’ญฺญตฺถ;’กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ’ กุพฺราหฺมโณ,’อีสกํ อุณฺหํ’ กทุณฺหํ; ปนายโก, อภิเสโก, ปกริตฺตฺวา, ปกตํ, ทุปฺปุริโส, ทุกฺกตํ, สุปุริโส, สุกตํ, อภิตฺถุตํ, อติตฺถุตํ, อากฬาโร, อาพทฺโธฯ ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปฐมาย()’ ปคโต อาจริโย’ ปาจริโย; ปนฺเตวาสี–-อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย;()’อติกฺกนฺโต มจ’มติมญฺโจ; อติมาโลฯ อวาทโย กุฏฺฐาทฺยตฺเถ ตติยาย;()’อวกุฏฺฐํ โกกิลาย วน’มวโกกิลํ; อวมยยูรํฯ ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา; ()’ปริคิล โน’ชฺเฌนาย’ ปริยชฺเฌโน–-นฺยาทโย กนฺนาทฺยตฺเถ ปญฺจมิยา()’นิกฺขนฺโตโกสมฺพิยา’ นิกฺโกสมฺพิ–-อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึรุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตฯ

จี กฺริยตฺเถหิ-ฯ

จีปฺปจฺจยนฺโต กฺริยตฺเถหิ สฺยทฺยนฺเตหิ สเหกตฺโถ โหติ; มลินี กริยฯ

ภุสนาทรานาทเรสฺวลํสาสา-ฯ

ภุสนาทิสฺวตฺเถสฺวลมาทโย สทฺทา กฺริยาตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺถา โหนฺติ; อลํกริย; สกฺกจฺจ; อสกฺกจฺจ–-ภุสนาทีสูติ-กึ? อลํ ภุตฺวา คโต; สกฺกตฺวา คโต; อสกฺกตฺวา คโต; ปริยตฺตํ โสภนมโสภนนฺติ อตฺโถฯ

อญฺเญ จ-ฯ

อญฺเญ จ สทฺทา กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลเมกตฺถา ภวนฺติ; ปุโรภุย; ติโรภุย;ติโรกริย; อุรสิกริย; มนสิกริย; มชฺเฌกริย; ตุณฺหิภุยฯ

วาเนกญฺญตฺเถ-ฯ

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตมญฺญสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ; พหูนิ ธนานิ ยสฺสโส’พหุธโน;’ลมฺพา กณฺณา ยสฺส โส’ ลมฺพกณฺโณ;’วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺสโส’ยํ’ วชิรปาณิ;’มตฺตาพหโว มาตงฺคา เอตฺถ’ มตฺตพหุมาตงฺคํ, วนํ;’อารูฬฺโห วานโรยํ รุกฺขํ โส’ อารูฬฺหวานโร;’ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยนโส’ ชิตินฺทฺริโย;’ทินฺนํ โภชนํ ยสฺสโส’ ทินฺนโภชโน;’อปคตํ กาฬกํ ยสฺมา ปฏา โส’ย’ มปคตกาฬโก;’อุปคตาทส เยสํ เต’ อุปทสา; อาสนฺนทสา; อทูรทสา? อธิก ทสา;’ตโย ทส ปริมาณเมสํ) ติทสา–-กถํ, ทสสทฺโทสํ ขฺยาเน วตฺตเต ปริมาณสทฺทสนฺนิธานา, ยถา-ปญฺจปริมาณ เมสํ’ ปญฺจกา สกุณาติ; ทฺเว วา ตโย วาปริมาณเมส’ทฺวตฺตโย;วาสทฺทตฺเถ วา-’เว วา ตโย วา’ ทฺวตฺตโย–-’ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ’ ทกฺขิณปุพฺพา, ทินา;’ทกฺขิณา วสา ปุพฺพา จา’ติ วา;’สห ปุตฺเตนาคโต’ สปุตฺโต สโลมโก, วิชฺชมานโลมโกติ อตฺโถ เอวํ สปกฺขโก; อตฺถิขีรา, พฺราหฺมณิติ-อตฺถิสทฺโท วิชฺชมานตฺเถ นิปาโต–-กฺวจิ คตตฺถตาย ปทนฺตรานมปฺปโยโค, กณฺฐฏฺฐา กาฬา อสฺส กณฺเฐกาโฬ; [ ] โอฏฺฐมุขมิจ มุขมสฺสโอฏฺฐมุโข; เกสสงฺฆาโต จูฬา อสฺส เกสจูโฬ; สุวณฺณวิกาโร อลงฺกาโร อสฺสสุวณฺณาลงฺกาโร;’ ปปติตํ ปณฺณมสฺส’ ปปติตปณฺโณ, ปปณฺโณ;’อวิชฺชมานา ปุตฺตา อสฺส’ อวิชฺชมานปุตฺโต;’น สนฺติ ปุตฺตา อสฺส’ อปุตฺโต–-กฺวจิ น โหติปญฺจภุตฺตวนฺโต อสฺส, ภาตุโน ปุตฺโต อสฺส อตฺถิติ พหุลาธิการโตฯ

ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ-ฯ

สตฺตมฺยนฺตํ ตติยนฺตญฺจ สรูปมเนกํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ’ญฺญปทตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ;’เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธมฺปวตฺตํ’ เกสาเกสิ;’ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธมฺปวตฺตํ’ ทณฺฑาทณฺฑิ; มุฏฺฐามุฏฺฐิ ‘‘จิ วีติ หาเร’ติฯ จิ สมาสนฺโต [’]จิสฺมิฯ นฺตฺยากาโร–-ตตฺถ เตเนติ-กึ? กายทฺว กายทฺว [ ] คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ; คเหตฺวา ปหริตฺวาติ- กึ? รเถ จ รเถ จ ฐตฺวา ยุทฺธํปวตฺตํ; ยุทฺเธติกึ? หตฺเถ จ หตฺเถ จ คเหตฺวา สขฺยํ ปจตฺตํ; สรูปนฺติกึ? ทณฺเฑหิ จ มุสเลหิจ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํฯ

จตฺเถ-ฯ

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติ–-สมุจฺจโย’ณฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จ จสทฺทตฺถา, ตตฺถ สมุจฺจยาณฺวาจเยสุ เนกตฺถิภาโว สมฺภวติ- เตสุ หิ สมุจฺจโย อญฺญมญฺญนิรเปกฺขานมตฺตปฺปธานานํ กตฺถจิ กฺริยาวิเสเส จียมานตา-ยถา-ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ; อนฺวาจโยว ยตฺเถโก ปธานภาเวน วิธิยเต อปโร จคุณภาเวน-ยถา-ภิกฺขํ จร คาโว วานเยติ–-อิตรญฺจยย ตุ สมฺภวติ, เตสุ หิ อญฺญมญฺญสาเปกฺขานมว ยวเภทานุคโต อิตรีตรโยโค- ยถา- สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติอสฺสาวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนเมว; อญฺญมญฺญ สาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปฺปธาโน สมาหาโร-ยถา-ฉตฺตุปาหนนฺติ-อสฺส ปน สมุทายปฺปธานตฺตา เอกวจนเมว; เต จ สมาหารีตรีตรโยคา พหุลํ วิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรายํ วิสยวิภาโค นิรุตฺติ ปิฏกาคโตฯ

ปาณิตุริยโยคฺคเสนงฺคานํ; นิจฺจเวรีนํ; สํขฺยาปริ มาณสญฺญานํ; ขุทฺทชนฺตุกานํ; ปจนวทฺธาลานํ; จรณสาธารณานํ; เอกฺฌายนปาวจนานํ; ลิงฺควิเสสานํ; วิวิธวิรุทฺธานํ; ทิสานํ; นทีนญฺจ; นิจฺจํ สมาหาเรกตฺถํ ภวติฯ

ติณรุกฺขปสุสกุณธนธญฺญวฺยญฺชนชนปทานํวา อญฺเญ สมิตรีตรโยโควฯ

ปาณฺยงฺคานํ–-จกฺขุโสตํ; มุขนาสิก; หนุคีวํ; ฉวิ มํสโลหิตํ; นามรูปํ; ชรามรณํ;–-ตุริยงฺคานํ–-อลสตาฬมฺพรํ;มุรชโคมุขํ; สํขเททฺธิมํ; [ ] มทฺทวิกปาณวิกํ; คีตวาทตํ?สมฺมตาฬํ–-โยคฺคงฺคานํ–-ผาลปาจนํ; ยุคนงฺคลํ–-เสนงฺคานํ–-อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ;[ ] อสิจมฺมํ; พีฬารมูสิกํ; กาโกลูกํ; นาคสุปณฺณํ–-สํขฺยาปริมาณ สญฺญานํ–-เอกกทุกํ, ทุกติกํ; ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํ; ทเสกาทสกํ –- ขุทฺทชนฺตุกานํ–-กีฏปฏงฺคํ; กุตฺถกิปิลฺลิกํ; ฑํสมกสํ; มกฺขิกกิปิลฺลิกํ–-ปวนวทฺธาลานํ–-โอรรพฺคิกสุกริกํ; สากุนฺติกมาควิกํ;สปากวทฺธาลํ;เวน

รถการํ; ปุกฺกุสฉวฑาหกํ–-จรณสาธารณานํ–-อติสภารทฺวาชํ; กฐกาลาปํ; สีลปญฺญาณํ; สมถวิปสฺสนํ; วิชฺชาจรณํ–-เอกชฺฌายนปาวจนานํ–-ทีฆมชฺฌิมํ; เอกุตฺตรสํยุตฺตกํ; ขนฺธกวิภงฺคํ–-ลิงฺควิเสสานํ–-อิตฺถิปุมํ; ทาสิทาสํ; จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปรริกฺขารํ; ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ; ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน‘‘นฺติปิ ทิสฺสติ–-วิวิธวิรุทฺธานํ–-กุสลากุสลํ; สาวชฺชานวชฺชํ; หีนปฺปณิตํ; กณฺภสุกฺกํ; เฉกปาปกํ; อธรุตฺตรํ–-ทิสานํ–-ปุพฺพาปรํ; ทกฺขิณุตฺตรํ; ปุพฺพทกฺขิณํ; ปุพฺพุตฺตรํ; อปร ทกฺขิณํ; อปรุตฺตรํ–-นทีนํ–-คงฺคายมุนํ, มหีสรภุฯ

ติณวิเสสานํ–-กาสกุสํ, กาสกุสา; อุสีรพีรณํ, อุสี รพีรณา; มุชพพฺพชํ, มุญฺชพพฺพชา–-รุกฺขวเสสานํ–-ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา; ธวาสฺสกณฺณํ, ธวาสฺสกณฺณา; ปิลกฺขนิคฺโรธํ, ปิลกฺขนคฺโรธา; อสฺสตฺถกปิตฺถนํ, อสฺสตฺถ กปิตฺถนา; สากสาลํ, สากสาลา–-ปสุวิเสสานํ–-คช ควชํ,คชควชา; โควหิสํ, โคมหิสา;เอเณยฺยโคมหิสํ, เอเณยฺยโคมหิสา; เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา; อเช

ฬกํ, อเชฬกา; กุกฺกุรสูกรํ, กุกฺกุรสูกรา; หตฺถิควาสฺส วฬวํ, หตฺถิควาสฺสวฬวา–-สกุณวิเสสานํ–-หํสพลาวํ, หํสพลาวา; การณฺฑววกฺกวากํ, การณฺฑววกฺกวากา; พกพลากํ, พกพลากา–-ธนานํ–-หิรญฺญสุวณฺณํ, หิรญฺญ สุวณฺณา;มณิสํขมุตฺตาเวผผริยํ, มณิสํขมุตฺตาเวฬุริยา; ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตา–-ธญฺญานํ–-สาลิยวกํ, สาลิยวกา; ติลมุคฺคมาสํ, ติลมคฺคมาสา; นิปฺผาวกุลตฺถํ, นิปฺผาวกุลตฺถา–-พฺยญฺชนานํ–-สากสุวํ, สากสุวา; คพฺยมาหิสํ, คพฺยมาหิสา; เอเณยฺยวาราหํ, เอเณยฺยวาราหา; มิคมายูรํ, มิคมายูรา–-ชนปทานํ–กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา; วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา; เจติวีสํ, เจติวีสา; มจฺฉสุรเสนํ, มจฺฉสูรเสนา; กุรุปญฺจาลํ, กุรุปญฺจาลาฯ

อิตรีตรโยโค-ยถา-วนฺทิมสูริยา, สมณพฺราหฺมณา, มาตาปิตโร, อิจฺจาทิ, เอตสฺมึ เอกตฺถิภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา กฺววิ วิปลฺลาโส’ปิ โหติ พหุลาธิการโตฯ’ ทนฺตานํ ราชา’ ราชทนฺโตฯ กตฺถจิ กมมฺปจฺจนาทรา ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโตฯ ลิตฺตวาสิโต, นคฺคมุสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโฐ, ภฏฺฐลุญฺจิโต–-จตฺเถ ยเทกตฺถํ ตตฺถ เกจิ ปุพฺพปทํ พหุธา นิยเมนฺติ ตทิห วฺยภิวารทสฺสนา น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สมาหาเร สปุํสกํ-ฯ

วตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ ตนฺนปุํสกลิงฺคมฺหวติ; ตถา เวโวทาหฏํ–-กตฺถจิ น โหติ สภาปริสายาติ ญาปกา; อาธิ ปจฺจปริวาโร; ฉนฺทปาริสุทฺธิ; ปฏิสนฺธิปฺปวตฺติยํฯ

สํขฺยาทิ-ฯ

เอกตฺเถ สมาหาเร สํขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคมฺภวติ; ปญฺจควํ; จตุปฺปถํ–-สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว โหติ; สมาหาเรตฺเวว-ปญฺจกปาโล, ปูโว; ติปุตฺโตฯ

กฺวเจกตฺตญฺจ ฉฏฺฐิยา-ฯ

ฉฏฺฐิเยกตฺเถ กฺวจิ นปุํสกตฺตํ โหเตกตฺตญฺจ;’สลภานํ ฉายา’ สลหจฺฉายํ; เอวํ’สกุนฺตานํ ฉายา’ สกุนฺตจฺฉายํ;

ปาสาทจฺฉายยํ, ปาสาทจฺฉายยา; ฆรจฺฉายยํ, ฆรจฺฉายาฯ อมนุสฺสา สภาย นปุํสเกกตฺตมฺภวติ; พฺรหฺมสภํ; เทวสภํ; อินฺทสภํ; ยกฺขสภํ; สรภสภํ–-มนุสฺสสภายํ–-ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺเจวมาทิ–-กฺวจีติ กึ?ราชปุริโสฯ

สฺยาทิสุ รสฺโส-ฯ

นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทิสุ; สลภจฺฉายํ–-สฺยาทิสูติ-กึ?สลภจฺฉาเยฯ

ฆปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺส-ฯ

อนฺตภุตสฺสาปฺปธานสฺสฆปสฺสสฺยาทิสุ รสฺโส โหติ; พหุมาโล, โปโส; นิกฺโกสมฺพิ; อติวาโมรุ–-อนฺตสฺสาติ-กึ? กญฺญาปิโย; อปฺปธานสฺสาติ-กึ? ราชกุมารี; พฺรหฺมพนฺธูฯ

โคสฺสุ-ฯ

อนฺตภุตสฺสาปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทิสุ อุ โหติ; จิตฺตคุ–-อปฺปธานสฺสาตฺเวว - สุโค;อนฺตสฺสาตฺเวจโคกุลํฯ

อิตฺถิยมตฺวา-ฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปฺปจฺจโย โหติ, ธมฺมทินฺนาฯ

นทาทิโต ณฺฑี-ฯ

นทาทีหิ อิตฺถิยํ ณฺฑีปฺปจฺจโย โหติ; นที, มหี, กุมารี, ตรุณี, วารุณี, โคตมีฯ

โคโต วา()ฯ

คาวี, โค; อากติคโณ’ยํ–-งกาโร ‘‘นฺตนฺตุนํ งิมฺหิ โต วา‘‘ติฯ วิเสสนตฺโถฯ

ยกฺขาทิตฺตฺวิตี จ-ฯ

ยกฺขาทิโต อิตฺถิยมินี โหติ งี จ; ยกฺขินี, ยกฺขิ; นาคินี, นาคี; สีหินี, สีหีฯ

อารามิกาทีหิ-ฯ

อารามิกาทิโต อินี โหติตฺถิยํ; อารามิกินี; อนนฺตราสิกินี; ราชินีฯ

สญฺญายํ มานุโส()ฯ

มานุสินี; อญฺญตฺร มานุสีฯ

ยุวณฺโณหิ นี-ฯ

อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ; สทาปยต ปาณินี; ทณฺฑินี; ขตฺตพนฺธุนี; ปรจิตฺตวิทุนี–-มาตุ อาทิโต กสฺมา น โหติ? อิตฺถิปฺปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาหิ ธานโตฯ

กฺติมฺหาญฺญตฺเถ-ฯ

กฺติมฺหาญฺญตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํ; สาหํ อหึสารตินี; ตสฺสา มุฏฺฐสฺสตินิยา; สา วจฺฉคิทฺธินี–-อญฺญตฺเถติ-กึ? ธมฺมรติฯ

ฆรณฺยาทโย-ฯ

ฆรณีปฺปภุตโย นีปฺปจฺจยนฺตา สาธโว ภวนฺติ; ฆรณี; โปกฺขรณี; อีสฺสตฺตํ นิปาตนาฯ

อาจริยา วา ยโลโป จ(); อาจรินี; อาจริยาฯ

มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ-ฯ

มาตุลาทิโต ภริยายมานี โหติ; มาตุลานี; วรุณานี; คหปตานี; อาจริยานีฯ

อภริยายํ ขตฺติยา วา() ขตฺติยานี; ขตฺติยา –-นทา ทีปาฐา ภริยายนฺตุ ขตฺติยีฯ

อุปมาสํหิตสหิตสญฺญตสหสผวามลกฺขณาทิตุรุตุ-ฯ

อูรุสทฺทา อุปมานาทิปุพฺพา อิตฺถิยมู โหติ; กรโหรู; สํหิโตรู; สหิโตรู; สญฺญโตรู; สโหรู; สโผรู; วาโม รู; ลกฺขโณรู–-’อู’ติ-โยควิภาคา อู; พฺรหฺมพนฺธุฯ

ยุวาติ -ฯ

ยุวสทฺทโตติ โหติตฺถิยํ; ยุวติฯ

นฺตนฺตุนํ งีมฺหิ โต วา-ฯ

งีมฺหิ นฺตนฺตุนํ โต วา โหติ; คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี; สีลวตี, สีลวนฺตีฯ

ภวโต โภโต-ฯ

งีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส โหติ วา; โภตี; ภวนฺตีฯ

โคสฺสาวงิ-ฯ

โคสทฺทสฺส งีมฺหาวงิ โหติ; คาวีฯ

ปุถุสฺสปถวปุถวา-ฯ

งีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติ; ปถวี; ปุถวีฯ–-เฐ ปถวีฯ

สมาสนฺตฺว-

สมาสนฺโต อ อิติ วาธิกรียนฺติฯ

ปาปาทีหิ ภุมิยา-ฯ

ปาปาทีหิ ปรา ยา ภุมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ; ปาป ภุมึ; ชาติภุมํฯ

สํขฺยาหิ-ฯ

สํขฺยาหิ ปรา ยา ภุมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ; ทฺวิภุมํ; ติภุมํ

นทีโคทาวรีนํ-ฯ

สํขฺยาหิ ปราสํ นทีโคทาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ; ปญฺจนทํ, สตฺตโคทาวรํฯ

อสํขฺเยหิ จางฺคุลฺยานญฺญาสํขฺยตฺเถสุ-ฯ

อสํขฺเยหิ สํขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลฺยา สมาสนฺโต อ โหติ โน เจ อญฺญปทตฺเถ อสํขฺยตฺเถว สมาโส วตฺติเตฯ’นิคฺคตมงฺคุลีหิ’ นิรงฺคุลํ; อจฺจงฺคุลํ; ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏา’ทฺวงฺคุลํ–-อนญฺญาสํขฺยตฺเถสูติ-กึ? ปญฺจงฺคุลิหตฺโถ; อุปงฺคุลิ–-กถํ, ทฺวฺญงฺคุลี ปมาณมสฺสาติ ทฺวงฺคุลนฺติ-นาตุ สมาโส’ญฺญปทตฺเถ วิหิโต มตฺตาทีนํ โลเป กเต ตตฺถวตฺตเต; องฺคุลสทฺโทวา ปมาณวาจีสทฺทนฺตรํ–-ยถาเสนางฺคุลปฺปมาเณน องฺคุลานํ สตํ ปุณฺณํ จตุทฺทส วา องฺคุลานีติฯ

ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา-ฯ

ทีฆาทีหิ อสํขฺเยหิ สํขฺยาหิ จ ปราย รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติ; ทีฆรตฺตํ; อโหรตฺตํ; วสฺสารตฺตํ; ปุพฺพรตฺตํ; อปรรตฺตํ; อฑฺฒรตฺตํ;’อติกฺกนฺโต รตฺตึ’ อติรตฺโต;’ทฺเว รตฺตี สมาหฏา’ ทฺวิรตฺตํ–-วา กฺวจิ พหุลาธิการาเอกรตฺตํ; เอกรตฺติ–-อนญฺญาสํขฺยตฺเถสุตฺเวว-ทีฆรตฺติ, เหมนฺโต; อุปรตฺติ–-กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานา;ยถารตฺตํฯ

โคตฺวจตฺเถ จาโลเป-ฯ

โคสทฺทา อโลปวิสยา สมาสนฺโต อโหติ น เว วตฺเถ สมาโส อญฺญปทตฺเถ อสํขฺยฺยตฺเถ จ; ราชคโว; ปรมคโวร ปญฺจควธโน; ทสควํ–-อโลเปติ-กึ?ปญฺจหิ โคหิ กีโต ปญฺจคุ; อจตฺเถติ-กึ? อชสฺสคาโว –-อนญฺญาสํขฺยตฺเถสุตฺเวว-จิตฺตคุ;อุปคุฯ

รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสา-ฯ

เอเต สทฺทา อ อนฺตา นิปจฺจนฺเต;’รตฺโต จ ทิวา จ’ รตฺตินฺทิวํ;’ รตฺติ จ ทิวา จ’รตฺตินฺทิวํ;’ทารา จ คาโว จ’ ทารควํ;’ วตสฺโส อสฺสิโย อสฺส’ จตุรสฺโสฯ

อายาเม’นุควํ-ฯ

อนุควนฺติ นิปจฺจเต อายาเม คมฺยมาเน; อนุควํ, สกฏํ–-อายาเมติ-กึ? คุนฺนํ ปจฺฉา อนุคุฯ

อกฺขิสฺมาญฺญตฺเถ-ฯ

อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อญฺญตฺเถ เจ สมาโส; วิสาลกฺโขฯ

ทารุมฺภฺยงฺคุลฺยา-ฯ

องฺคุลนฺตา อญฺญปทตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติ; ทฺวงฺคุลํ, ทารุ; ปญฺจงฺคุลํ–-องฺคุลิสทิสาวยวํ ธญฺญาทีนํ วีกฺเขปกํ ทารูติ วุจฺจเต–-ปมาเณ ตุ ปุพฺเพ วิย สิทฺธํ; สขราชสทฺทาอการนฺตาว, สิสฺโส’ปิ น ทิสฺสติ–-คาณฺฑีวธตฺวาติ ปกตนฺตเรนสิทฺธํฯ

ทฺวิ วีติหาเร-ฯ

กฺริยาวฺยติหาเร คมฺยมาเน อญฺญปทตฺเถ วตฺตมานโต จิ โหติ; เกสาเกสิ; ทณฺฑาทณฺฑิ–-จกาโร’จิสฺมิ’นฺติฯ วิเสสนตฺโถ; สุคนฺธิ ทุคฺคนฺธีติ-ปโยโค นทิสฺสเตฯ

ลตฺวิตฺถิยูหิ โก-ฯ

ลตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยมีการูการนฺเตหิ จพหุลํ กปฺปจฺจโย โหติ อญฺญปทตฺเถ; พหุกตฺตุโก; พหุกุมาริโก; พหุพฺรหฺมพนฺธุโก, พหุลํตฺเวว-สุพฺภุฯ

วาญฺญโต-ฯ

อญฺเญหิ อญฺญปทตฺเถ โก วา พหุลํ โหติ; พหุ มาลโก; พหุมาโลฯ

อุตฺตรปเท-ฯ

เอตมธิกตํ เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺสิทํ-ฯ

อุตฺตรปเท ปรโต อิมสฺส อิทํ โหติ; อิทมฏฺฐิตา; อิทปฺปจฺจยา; นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโวฯ

ปุํ ปุมสฺส วา-ฯ

ปุมสฺส ปุํโหตุตฺตรปเท วิภาสา; ปุลฺลิงฺคํ; ปุํลิงฺคํฯ

ฏ นฺนนฺตุนํ-ฯ

เอสํ ฏ โหตุตฺตรปเทกฺวจิ วา; ภวมฺปติฏฺฐา มยํ; ภาควมมูลกา โน ธมฺมา–-พหุลาธิการา ตราทิสุ จ; ปเคว มหตฺตรี; รตฺตญฺญุมหตฺตํฯ

อ-๕

.

เอสํ อ โหตุตฺตรปเท; คุณวนฺตปติฏฺโฐ’สฺมิฯ

[หฺหฺว ปเค ]

มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ-ฯ

มนาทีนมาปาทีนญฺจ โอ โหตุตฺตรปเท มเย จ; มโน เสฏฺฐา; มโนมยา; รโชชลฺลํ; รโชมยํ; อาโปคตํ; อาโปมยํ; อนุยนฺติ ทิโสทิสํฯ

ปรสฺสสํขฺยาสุ-ฯ

สํขฺยาสุตฺตรปเทสุ ปรสฺส โอ โหติ; ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ–-สํขฺยาสูติ-กึ?ปรทตฺตุปชีวิโนฯ

ชเน อุตฺตรปเท ผุถสฺส อุ โหติ; อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโนฯ

โส ฉสฺสาหายตเน วา-ฯ

อเห อายตเน วุตฺตรปเท ฉสฺส โส วา โหติ; สาหํ, ฉาหํ; สฬายตนํ, ฉฬายตนํฯ

ลฺตุปิตาทีนมารงรงิ-ฯ

ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจ ยถากฺกมมารงรงิ วา โหนฺตุตฺตรปเท; สตฺถารทสฺสนํ; กตฺตารนิทฺเทโส; มารต ปิตโร–-วาตฺเวว-สตฺถุทสฺสนํ; มาตาปิตโรฯ

วิชฺชาโยนิสมฺพานฺธนมา ตตฺร จตฺเถ-ฯ

ลตุปิตาทีนํ วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนญฺจ เตสฺเวว ลตุปิตาทิสุ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสุตฺตรปเทสุ จตฺถวิสเย อา โหติ; โหตาโปตาโร; มาตาปิตโร–-ลตุปิตาทีนนฺตฺเววปุตฺตภาตโร; ตตฺเรติ-กึ? ปิตุปิตามหา; จตฺเถติ-กึ; มาตุ ภาตา; วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานนฺติ-กึ?ทาตุภาตโรฯ

ปุตฺเต-ฯ

ปุตฺเต อุตฺตรปเท วตฺถวิสเย ลตุปิตาทีนํวิชฺชาโยนิ สมฺพนฺธานมา โหติ; ปิตาปุตฺตา; มาตาปุตฺตาฯ

จิสฺมึ-ฯ

จิปฺปจฺจยนฺเต อุตฺตรปเท อา โหติ; เกสาเกสิ; มุฏฺฐามุฏฺฐิฯ

อิตฺถิยมฺหาสิตปุมิตฺถิ ปุเมเวกตฺเถ-ฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมา อิตฺถิ ปุเมว โหติ; กุรภริโย; ทีฆ

ชงฺโฆ; ยุวชาโย–-อิตฺถิยนฺติ-กึ?’กลฺยาณี ปธานเมสํ’ กลฺยฺยาณิปฺปธานา; ภาสิตปุเมติ- กึ? กญฺญาภริโย; อิตฺถิติ-กึ? คามณิกุลํ ทิฏฺฐิ อสฺส’ คามณิทิฏฺฐิ; เอกตฺเถติ-กึ?’กลฺยาณิยา มาตา’ กลฺยาณีมาตาฯ

กฺวจิปฺปจฺจเย-ฯ

ภาสิตปุมิตฺถิ ปจฺจเย กฺวจิ ปุเมว โหติ; วฺยตฺตตรา, วฺยฺยตฺตตมาฯ

สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต-ฯ

อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติ; ตสฺสา มุขํ’ ตมฺมุขํ; ตสฺสํ ตตฺร; ตาย ตโต; ตสฺสํเวลายํ ตทาฯ

ฉายาย ชยํ ปติมฺหิ-ฯ

ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ; ชยมฺปตี–-ชานิปตีติปกตนฺตเรน สิทฺธํ; ตถา ทมฺปตี ชมฺปตีติฯ

สญฺญายมุโททกสฺส-ฯ

สญฺญายมุทกสฺสุตฺตรปเท อุทาเทโส โหติ; อุทธี; อุทปานํฯ

กุมฺภาทิสุวา-ฯ

กุมฺภาทสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติ; อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภ; อุทปตฺโต, อุทกปตฺโต; อุทพินฺทุ, อุกพินฺทุ–-อากติคโณ’ยํฯ

โสตาทิสูโลโป-ฯ

โสตาทิสุตฺตรปเทสุอุทกสฺส อุสฺสโลโป โหติ; ทกโสตํ; ทกรกฺขโสฯ

ฏ นญฺสฺส-ฯ

อุตฺตรปเทนญฺสทฺทสฺส ฏ โหติ; อพฺราหฺมโณ –-ญกาโร กึ, เกวลสฺสมา โหตุ; ปามนปุตฺโตฯ

อน สเร-ฯ

สราโท อุตฺตรปเท นญฺสทฺทสฺสอน โหติ; อนกฺขาตํฯ

๒ ญกาโรติ-สพฺพตฺถฯ

นขาทโย-ฯ

นขาทโย สทฺทา อกตฏาเทสา นิปจฺจนฺเต;’นาสฺส ขมตฺถิติ’ นโข; อขมญฺญํ–-สญฺญาสทฺเทสุ จ นิปฺผตฺติมตฺตํ ยถากถจิ กตฺตพฺพํฯ’

นโค วาปฺปาณินิ-ฯ 

นาสฺส กุลมตฺถิ’ติ นกุโล; อกุลมญฺญํ; นข นกุล นปุํสก นกฺขตฺต นาก เอวมาทิฯ

นคैจฺจปฺปาณินิ วา นิปจฺจเต; นคา, รุกฺขา; นคา, ปพฺพตา; อคา, รุกฺขา; อคา ปพฺพตา–-อปฺปาณินีติ -กึ? อโค วสโล สีเตนฯ

สหสฺส โส’ญฺญตฺเถ-ฯ

อญฺญปทตฺถวุตฺติมฺหิ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส วา โหติ; สปุตฺโต, สหปุตฺโต; อญฺญตฺเถติ-กึ? สหกตฺวา สหยุชฺฌิตฺวาฯ

สญฺญายํ-ฯ

สหสฺสุตฺตรปเท โส เหติ สญฺญายํ; สาสฺสตฺถํ; สปลาสํฯ

อปจฺจกฺเข-ฯ

อปจฺจกฺเข คมฺยมาเน สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท; สาคฺคิ, กโปโต; สปิสาวา, วาตมณฺฑลิกาฯ

อกาเล สกตฺเถ-ฯ

สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส อกาเล อุตฺตรปเท โส โหติ; สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ; สจกฺกํ นิเธหิ, สธุรํ–-อกาเลติ-กึ? สหปุพฺพนหํ, สหาปรนฺหํฯ

คนฺถานฺตาธิกฺเย-ฯ

คนฺถานฺเต อาธิกฺย จैอ วตฺตมานสฺส สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท; สกลํ โชติมธีเต; สมุหุตฺตํ–-กาลตฺโถ อารมฺโภ; อาธิกฺเย-สโทณา ขารี; สมาสโก กหาปโณ; นิจฺจตฺโถ’ยมารมฺโหฯ

สมานสฺส ปกฺขาทิสุ วา-ฯ

ปกฺขาทิสุตฺตรปเทสุ สมานสฺสโส โหติ วา; สปกฺโข, สมานปกฺโข; สโชติ, สมานโชติ–-ปกฺขาทิสูติ-กึ? สมานสีโล; ปกฺข โชติ ชนปท รตฺติ ปตฺตินี ปตฺตี นาภี พนฺธุ พฺรหฺมจารี นาม โคตฺต รูป ฐานวณฺณ วโย วจน ธมฺม ชาติย ฆจฺจฯ

อุทเร อิเย-ฯ

อุทเร อิยปเร ปรโต สมานสฺส โส วา โหติ; โสทริโย; สมาโนทริโย–-อิเยติ-กึ? สมาโนทรตํฯ

รีริกฺขเกสุ-ฯ

เอเตสุสมานสฺส โส โหติ; สรี; สริกฺโข; สริโสฯ

สพฺพาทินมา-ฯ

รีริกฺขเกสุสพฺพาทีนมา โหติ; ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโสฯ

นฺตกิมิมานํ ฏากีฏี-ฯ

รีริกฺขเกสุ นฺตสทฺทกึสทฺทैมสทฺทานํ ฏากีฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ; ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส; กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส; อีที, อีทิกฺโข, อีทิโสฯ

ตุมฺหามฺภานํ ตาเมกสฺมึ-ฯ

รีริกฺขเกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเตกสฺมึ ยถากฺกมํ; ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส;มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส; –-เอกสฺมินฺติ-กึ? ตุมฺหาที, อมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโสฯ

ตํมมญฺญตฺร-ฯ

รีริกฺขกนฺตโต’ญฺญสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหานเม กสฺมึ ตํมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตนฺทีปา; มนฺทีปา; ตํ สรณา, มํสรณา; ตยฺโยโค มยฺโยโคติ-พินฺทุโลโปฯ

เวตสฺเสฏ-ฯ

รีริกฺขเกสฺเวตสฺเสฏ วา โหติ; เอที, เอตาที; เอทิกฺโข, เอตาทิกฺโข; เอทิโส, เอตาทิโสฯ

วิธาทิสุ ทฺวิสฺส ทุ-ฯ

ทฺวิสฺส ทุ โหติ วิธาทิสุ; ทุวิโธ, ทุปฏฺฏํ; เอวมาทิฯ

ทิ คุณาทิสุ-ฯ

คุณาทิสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ; ทิคุณํ, ทิรตฺตํ, ทิคุ; เอวมาทิ

ติสฺว-ฯ

ตีสุ ทฺวิสฺส อ โหติ; ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺวตฺติปตฺตปูราฯ

อา สํขฺยายาสตาโท’นญฺญตฺเถ-ฯ

สํขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺสอา โหตสทาโท’นญฺญตฺเถ; ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ, ทฺวตฺตึส; สํขฺยายนฺติ-กึ?’ทิรตฺตํ; อสตาโทติ-กึ? ทฺวิสตํ, ทฺวิสหสฺสํ; อนญฺญตฺเถติ-กึ?ทฺวิทสาฯ

ติสฺเส-ฯ

สํขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอโหตสตาโท’นญฺญตฺเถ; เตรส, เตวิส, เตตฺตึส–-สํขฺยายนฺตฺเวว-ติรตฺตํ; อสตาโทตฺเวว-ติสตํ; อนญฺญตฺเถตฺเวว-ติวตุกาฯ

จตฺตาลิสาโท วา-ฯ

ติสฺเสวา โหติ จตฺตาลีสาโท; เตจตฺตาลีส, ติจตฺตาลีส; เตปญฺญาส, ติปญฺญาส; เตสฏฺฐิ, ติสฏฺฐิ; เตสตฺตติ, ตีสตฺตตี; ตฺญสีติ, ติยาสีติ; เตนวุติ, ตินวุติ–-อสตาโทตฺเวว-ติสตํฯ

ทฺวิสฺสา จ-ฯ

อสตาโท’นญฺญตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺเส วา โหติ อาว ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ; ทฺเวปญฺญาสํ, ทฺวาปญฺญาสํ, ทฺวิปญฺญาสํ; อิจฺจาทิฯ

พาจตฺตาลิสาโท-ฯ

ทฺวิสฺส พา วา โหตจตฺตาลีสาโท’นญฺญตฺเถ; พารส, ทฺวาทส; พาวีสติ, ทฺวาวีสติ; พตฺตึส, ทฺวตฺตึส–-อจตฺตาลีสาโทติ-กึ? ทฺวิจตฺตาลีสฯ

ทฺวิสติทเสสุ ปญฺจสฺส ปณฺณุปนฺนา -ฯ

วีสติทเสสุ ปเรสุ ปญฺจสฺส ปณฺณุปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; ปณฺณุวีสติ, ปญฺจวีสติ;ปนฺนรส, ปญฺจทสฯ

จตุสฺส จุโต ทเส-ฯ

จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเร; จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทสฯ

ฉสฺส โส-ฯ

ฉสฺส โส อิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเร; โสฬสฯ

เอกฏฺฐานมา-ฯ

เอกอฏฺฐานํ อา โหติ ทเส ปเร; เอกาทส, อฏฺฐารสฯ

ร สํขฺยาโต วา-ฯ

สํขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺสร โหติ วิภาสา; เอการส, เอกาทส; พารส, ทฺวาทส; ปนฺนรส, ปญฺจทส; สตฺตรส, สตฺตทส; อฏฺฐารส, อฏฺฐาทส–-ปนฺนพาเทเสสุ นิจฺจํ, อิธ น โหติ จตุทฺทสฯ

ฉตีหิ โฬ จ-ฯ

ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ; โสฬส, โสรส; เตฬส, เตรสฯ

จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒติยา-ฯ

อฑฺฒา ปเรสํ จตุตฺถตติยานํ อุฑฺฒติยา โหนฺติ ยถากฺกมํ;’อฑฺฒน จตุตฺโถ’ อฑฺฒุฑฺโฒ,’อฑฺเฒน ตติโย’ อฑฺฒติโย–-กถํ?อฑฺฒเตยฺโยติ-สกตฺเถ ณฺเย อุตฺตร ปทวุทฺธิฯ

ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา-ฯ

อฑฺฒา ปรสฺส ทุติยสฺส สหอฑฺฒสทฺเทน ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา โหนฺติ;’ อฑฺเฒน ทุติโย’ ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ วาฯ

สเร กท กุสฺสุนฺตรตฺเถ-ฯ

กุสฺสุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทา เทโสโหติ; กทนฺนํ, กทสนํ–-สเรติ-กึ? กุปุตฺโต; อุตฺตรตฺเถติ-กึ? กุโอฏฺโฐ; ราชาฯ

กาปฺปตฺเถ-ฯ

อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺสกา โหตุตฺตรปทตฺเถ;’อปฺปกํ ลวณํ’ กาลวณํฯ

ปุริเส วา-ฯ

กุสฺส ปุริเสกา โหติ วา; กาปุริโส, กุปุริโส–-อยมปฺปตฺตวิภาสา–-อปฺปตฺเถ ตุปุพฺเพนนิจฺจํโหติ;’อีสํ ปุริโส’ กาปุริโสฯ

ปุพฺพาทีหุตฺตรปทสฺสอหสฺส อนฺหาเทโส โหติ; ปุพฺพนฺโห; อปรนฺโห; อชชนฺโห; สายนฺโห; มชฺฌนฺโหฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ สมาสกณฺโฑ ตติโยฯ

๔. ณาทิกณฺฑ*

ฉฏฺฐิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหตปจฺเจ’ภิเธเย; ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ; เอวมญฺญตฺราปิ,’วสิฏฺฐสฺสาปจฺจํ’ วาสิฏฺโฐ, วาสิฏฺฐี วา; โอปคโว, โอปควี วา –-เวติ-วากฺย สมาสวิกปฺปตฺถํ ตสฺสาธิกาโร สกตฺถาวธิฯ

วจฺฉาทิโตณานณายนา-ฯ

วจฺฉาทีหิ อปจฺจปฺปจฺจยนฺเตหิ โหตฺตาทีหิจ สทฺเทหิ ณานณายนปฺปจฺจยา วา โหนฺตปจฺเจฯ วจฺฉาโน วจฺฉายโน; กจฺจาโน, กจฺจายโน–-ยาคเม-กาติยาโน; โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายโน; สากฏาโน, สากฏายโน; กณฺภาโน, กณฺภายโน; อิจฺจาทิฯ

กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ โหนฺตปจฺเจฯ กตฺติเกยฺโยฯ เวนเตยฺโย; ภาคีเนยฺโย อิจฺจาทิ–-เวธเวโร; วนฺธเกโร; นาฬิเกโร; สามเณโร อิจฺจาทิฯ

ณฺย ทิจฺจาทีหิ-ฯ

ทิติปฺปภุตีหิ ณฺโย วา โหตปจฺเจฯ เทจฺโจ; อาทิจฺโจ; โกณฺฑญฺโญ; คคฺคฺโย; ภาตพฺโพ; อิจฺจาทิ

อา ณิ-ฯ

อการนฺตโต ณิ วา โหตปจฺเจ ทกฺขิ; โทณิ; วาสวิ; วารุณิจฺจาทิฯ

ราชโต ญฺโญ ชาติยํ-ฯ

ราชสทฺทโต ญฺโญ วา โหตปจฺเจ ชาติยํ คมฺยมานายํฯ ราชญฺโญ–-ชาติยนฺติ กึ?ราชาปจฺจํฯ

ขตฺตา ยิยา-ฯ 

ขตฺตสทฺทา เยยา โหนฺตปจฺเจ ชาติยํ ขตฺโย; ขตฺติโย ชาติยยนฺตฺเว-ขตฺติฯ

มนุโต สฺสสณิ-ฯ

มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺสสณ โหนฺตปจฺเจฯ มนุสฺโส; มานุโส? อิตฺถิยํ-มนุสฺสา; มานุสี–-ชาติยนฺตฺเวว-มาณโวฯ

ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รญฺโญ จ โณ-ฯ

ชนปทสฺส ยํ นามํ ตนฺนามสฺมา ขตฺติยาปจฺเจ รญฺโญว โณ โหติฯ ปญฺจาโล; โกสโล; มาคโธ; โอกฺกาโก–-ชนปทนามสฺมาติ-กึ? ทาสรถิ; ขตฺติยาติ-กึ?’ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺสาปจฺจํ’ ปญฺจาลฯ

ณฺย กุรุสิวีหี-ฯ

กุรุสิวีหปจฺเจ รญฺเญ จ ณฺโย โหติ; โกรพฺโย เสพฺโยฯ

ณ ราคา เตน รตฺตํ-ฯ

ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ’กสาเวน รตฺตํ’ กาสาวํ;โกสุมฺภํ; หาลิทฺทํ–-ราคาติ กึ? เทวทตฺเตน รตฺตํ วตฺถํ; อิธ กสฺมา นโหติ? นีลํ ปีตนฺติ–-คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโตฯ

นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล-ฯ

ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ; ตํ เจ นกฺขนฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติฯ ผุสฺสี, รตฺตี; ผุสฺโส, อโห–-นกฺขตฺเตเนติ-กึ? คุรุนา ลกฺขิตา รตฺติ; อินฺทุ ยนุตฺเตเนติ-กึ? กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโต; กาเลติ-กึ? ผุสฺเสนลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ–-อชฺชกตฺติกาติ กตฺติกา ยุตฺเต จนฺเท กตฺติกาสทฺโท วตฺตเตฯ

สาสฺส เทวตา ปุณฺณมํสิ-ฯ

เสติ ปฐมนฺตา อสฺสาติ ฉฏฺฐตฺเถ โณ ภวติ ยํ ปฐมนฺตํ สา เว เทวตา ปุณฺณมาสี วาฯ’สุคโต เทวตา อสฺสา’ติ โสคโต; มาหินฺโท; ยาโม; วารุโณ; ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินี’ติ ผุสฺโส, มาโฆ; มาโฆ; ผคฺคุโน; จิตฺโต; เวสาโข;เปฏฺฐมุโล; อาสาฬฺโห; สาวโณ; โปฏฺฐปาโท; อสฺสยุโช; กตฺติโก; มาคสิโร–-ปุณฺณมาสีติ-กึ, ผุสฺสิ ปญฺจมี อสฺส–-ปุณฺณมาสีว คตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ;’ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ’ นิพฺพจนา–-อโต เอว นิปาตนา โณ, สาคโม จ, มาสสุตียาว นปปญฺจทสรตฺตาโท วิธิฯ

ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จ-ฯ

ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺผตฺเถสุโณ โหติ โก ณิโกวฯ’ วฺยากรณมธีเต ชานาติ วา’ เวยฺยากรโณ; ฉานฺทโส; กมโก; ปทโก; เวนยิโก; สุตฺตนฺติโก–-ทฺวิตคฺคหณํ ปุถเคว วิธานตฺถํ ชานนสฺสจ อชฺเฌนวิสยภาวทสฺสนตฺถํ ปสิมฺพุปสํคหตฺถญฺจฯ

ตสฺส วิสเย เทเสฯ-ฯ

ฉฐิยนฺตา วิสเย เทสรูเป โณ โหติฯ’วสาตีนํ วิสโย เทโส’วาสาโต–-เทเสติ กึ? จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย’นุวาโกฯ

นิวาเส ตนฺนาเม-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา นิวาเส เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ;’สิวีนํ นิวาโส เทโสเสพฺโย; วาสาโตฯ

อทูรภเว-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา อทูรภเว เทเสตนฺนาเม โณ โหติ;’วิทสาย อทุรภวํ’ เวทิสํฯ

เตนติพฺพตฺเต-ฯ

ตติยนฺตา นิพฺพตฺเต เทเสตนฺนาเม โณ โหติ; กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, นครี; กากนฺที, มากนฺที,’สหสฺเสน นิพฺพตฺตา’ สาหสฺสี, ปริขา–-เหตุมฺหิ กตฺตริกรเณ จ ยถาโยคํ ตติยาฯ

ตมิธตฺถิ-ฯ

ตนฺติ ปฐมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยนฺตํ ปฐมนฺตมตฺถิ เจ;’อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตี’ติ โอทุมฺพโร, พาทโร, พพฺพโชฯ

ตตฺร ภเว-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ โหติ;’อุทเก ภโว’โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพฯ

อชฺชาทีหิ ตโต-ฯ

ภวตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ;’อชฺช ภโว’ อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตฺตโนฯ

ปุราโต โณ จ-ฯ

ปุรา อิจฺจสฺมา ภวตฺเถ โณ โหติ ตโน จ; ปุราโณ, ปุราตโนฯ

อมาตฺถจฺโจ-ฯ อมาสทฺทโต อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ; อมจฺโจฯ

มชฺฌาทิตฺวิโม-ฯ

มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเถ อิโม โหติ; มชฺฌิโม, อนฺติโม–-มชฺกฺชฺธอนฺต เหฏฺฐา อุปริ โอร ปาร ปจฺฉา อพฺภนฺตร ปจฺจนฺตฯ

กณฺเณยฺยเณยฺยกยิยา-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวตฺเถ; กณ-’กุสินารายํ ภโว’ โกสินารโก, มาคธโก, อารญฺญเก, วิหาโร–-เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนเยยฺยา–-เณยฺยก-โกเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก; มิถิเลยฺยโกติ-เอยฺยโก–-ย-คมฺโม, ทิพฺโพ; อิย-คามิโย, อุทริโย, ทิวิโย, ปญฺจาลิโย, โพธปกฺขีโย, โลกิโยฯ

ณิโก-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ; สารทิโก, ทิวโส; สารทิกา, รตฺติฯ

ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ-ฯ

ปฐมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติ ฉฒตฺเถ ณิโก โหติ;’วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส’ เวณิโก, โมทงฺคิโก, วํสิโก;’ปํสุกูลธารณํ สีลมสฺส’ ปํสุกูลิโก, เตจีวริโก;’คนฺโธปณฺยมสฺส’ คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก’จาโป ปหรณมสฺส’ จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก;’อุปธิปฺป โยชนมสฺส’ โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํฯ

ตํ หนฺตรหติ คจฺฉตุญฺฉติ จรติ-ฯ ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ; ปกฺขีหิ-’ปกฺขิโน หนฺตี’ติ ปกฺขิโก, สากุณิโก, มายุริโก–-มจฺเฉหิ- มจฺฉิโก, เมนิโก–-มิเคหิ มาควิโก, หาริณิโก, - สูกริโกติ- อิโก;’สตมรหตี’ติ สาติกํ, สนฺทิฏฺฐิกํ;’เอหิ ปสฺส วิธึ รหตี’ติ เอหิปสฺสิโก, สาหสฺสิโก–-สหสฺสิโยตีธ อิโย;’ปรทารํ คจฺฉตี’ติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปญฺญาสโยชนิโก;’ พทเร อุญฺฉตี’ติ พาทริโก, สามากิโก;’ธมฺมํ จรตี’ติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโกฯ

เตน กตํ กีตํ พทฺธมหิสงฺขตํ สํสฒํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชิวติ-ฯ

ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ;’กาเยน กตํ’ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํ;’วาเตนกโต อาพาโธ’ วาติโก–-’สเตน กีตํ’ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, มูลโตว-เทวทตฺเตน กีโตติ น โหติ ตทตฺถาปฺปตีติยา–-’วรตฺตาย พทฺโธ’ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก; –-’ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺฐํ วา’ ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ–-’ชาเลน หโต หนฺตีติ วา’ ชาลิโก, พาฬิสิโก–-’อกฺโขหิ ชิต’มกฺขิกํ, สาลากิกํ–-’อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพติ วา’ อกฺขิโก–-’ขณิตฺติยา ขณตี’ติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก-เทวทตฺเตน ชิตมงฺคุลฺยา ขณตีติ น โหติ ตทตฺถา นวคมา–-’อุฬุมฺเปน ตรตี’ติ โอฬุมฺปิโก; อุฬุมฺปิโกติ-อิโก; โคปุจฺฉิโก; นาวิโก–-’สกเฏน จรตี’ติ สากฏิโกฯ รถิโก–-ปรปฺปิโกติ อิโก-’ขนฺเธน วหตี’ติ ขนฺธิโก, อํสิโก; สีสิโกติ-อิโก–-’เวตเตน ชีวตี’ติ ขนฺธิโก, อํสิโก; สีสิโกติ-อิโก–-’เวตเนน ชีวตี’ติ เวตนิโก, ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก; กยวิกฺกยยิโกติ-อิโกฯ

ตสฺส สํวตฺตติ-ฯ

จตุตฺถฺยนฺตา สํวตฺตติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ;’ปุนพฺภวาย สํวตฺตตี’ติ โปโนภวิโก, อิตฺถิยํ-โปโนภวิกา;’โลกาย สํวตฺตตี’ติ โลกิโก,’ สุฏฺฐุ อคฺโค’ติ สคฺโค,’สคฺคาย สํวตฺตตี’ติ โสวคฺคิโก, สสฺสาวैก ตทมินาทิ ปาฐา–-’ธนาย สํวตฺตตี’ติ ธญฺญํ-โยฯ

ตโต สมฺภุตมาคตํ-ฯ

ปญฺจมฺยนฺตา สมฺภุตมาคตนฺติเอเตสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ;’มาติโต สมฺภุตมาคตนฺติ วา’ มตฺติกํ, เปตฺติกํ–-ณฺยริยณฺรฺยาปิ ทิสฺสนฺติ–-’สุรภิโต สมฺภุตํ’ โสรภฺยํ;’ถนโต สมฺภุตํ’ ถญฺญํ;’ปิติโต สมฺภุโต’ เปตฺติโย, มาติโย, มตฺติโย; มจฺโจ วาฯ

ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา วสตีตฺเววมาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ;’รุกฺขมูเล วสตี’ติ รุกฺขมุลิโก,อารญฺญิโก, โสสานิโก;’โลเก วิทิโต’ โลกิโก;’จตุมหาราเชสุ ภตฺตา’ จาตุมฺมหาราชิกา;;ทฺวาเร นิยุตฺโต’ โทวาริโก; ทสฺโสก ตทมินาทิปาฐา,ภณฺฑาคาริโก;-อิโก นวกมฺมิโก–-กิโย-ชาติกิโย, อนฺธกิโยฯ

ตสฺสิทํ-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึอตฺเถ ณิโก โหติ;’สงฺฆสฺส อิทํ’ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาถปุตฺติโก, เชนทตฺติโก–-กิเย-สกิโย, ปรกิโย; นิเย-อตฺตนิยํ;เก-สโก, ราชกํ, ภทฺธํฯ

โณ-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ;’กจฺจายนสฺสैทํ’ กจฺจายนํ, วฺยากรณํ; โสคตํ, สาสนํ; มาหิสํ, มํสาทิฯ

ควาทีหิ โย-ฯ

ควาทีหิ ฉฏฺฐิยนฺเตหิ อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โย โหติ;’คุนฺนํ อิทํ’คพฺยํ, มํสาทิ; กพฺยํ, ทพฺพํฯ

ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ-ฯ

ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ;’ปิตุภาตา’ เปตฺเตยฺโยฯ

มาติโต จ ภคินิยํ โฉ-ฯ

มาติโต ปิติโต จ เตสํ ภคินียํ โฉ โหติ;’มาตุ ภคินิ’ มาตุจฺฉา;’ปิตุภคินี’ ปิตุจฺฉา–-กถํ มาตุโลตุ?’มาตุลาทิตฺวานี’ติ นิปาตนาฯ

มาตาปิตุสฺวามโห-ฯ

มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตุสฺวามโห โหติ;’มาตุมาตา’ มาตามหี;’มาตุปิตา’ มาตามโห;’ปิตุมาตา’ ปตามหี;’ปิตุปิตา’ ปิตามโห–-น ยถาสํขฺยํ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺธาฯ

นหิเต เรยฺยณ-ฯ

มาตาปิตุหิ หิเต เรยฺยณ โหติ; มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโยฯ

นินฺทาญฺญาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสญฺญาสุ โก-ฯ

นินฺทาทีสฺวตฺเถสุ นามสฺมา โก โหติ; นินฺทายํ-มุณฺฑโก, สมณโก; อญฺญาเต-’กสฺสายํ อสฺโส’ติ อสฺสโก–-

ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานวคโม’วคมฺยเต–-อปฺปตฺเถ-เตลกํ, ฆตกํ–-ปฏิภาคตฺเถ-’หตฺถิ วิย’ หตฺถิโก, อสฺสโก, พลิวทฺทโก–-รสฺเส-มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโก–-ทยายํ-ปุตฺตโก, วจฺฉโก–-สญฺญายํ-’โมโรวิย’ โมรโกฯ

ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จ-ฯ

ปฐมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ, ตํ เจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’ปริมิยเต’เตเน’ติ ปริมาณํ–-’โทโณ ปริมาณมสฺส’ โทณิโก, วีหิ; ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก, อาสีติโก, วโย; อุปฑฺฒกายิกํ, พิมฺโพหนํ; ปญฺจกํ,ฉกฺกํฯ

สเตเตหิ ตฺตโก-ฯ

ยาทีหิ ปฐมนฺเตหิอสฺเสติ ฉฏฺฐตฺเถตฺตโก โหติ, ตํ เว ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’ยํ ปรมาณมสฺส ยนฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ; อาวตเก-ยาวตโก, ตาวตโกฯ

สพฺพา จาวนฺตุ-ฯ

สพฺพโต ปฐมนฺเตหิ ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฏฺฐตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตํ เว ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’สพฺพํ ปริมาณมสฺส’ สพฺพาวนฺตํ, ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ, เอตาวนฺตํฯ

กิมฺหา รติริวรีวตกริตฺตกา-ฯ

กิมฺหา ปฐมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺฐตฺเถ รติรีวรีวตกริตฺตกา โหนฺติ, ตํ เจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’กึ สํขฺยานํ ปริมาณเมสํ’ กติ, เอเต; กิว, กีวตกํ, กิตฺตกํ–-รีวนฺโต สภาวโต อสํขฺโยฯ

สํชาตํ ตารกาทิตฺวิโต-ฯ

ตารกาทีหิ ปฐมนฺเตหิอสฺเสติ ฉฏฺฐตฺเถอิโต โหติ, เต เว สํชาตา โหนฺติ;’ตารกาสํชาตา อสฺส’ ตารกิตํ, คคนํ; ปุปฺผีโต, รุกฺโข; ปลฺลวิตา, ลตาฯ

มาเน มตฺโต-ฯ

ปฐมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ มตฺโตโหติ;’ปลํ อุมฺมานมสฺส’ ปลมตฺตํ,’หตฺโถ ปมาณมสฺส’ หตฺถมตฺตํ,’สตํ มานมสฺส’ สตมตฺตํ,’โทโณ ปริมาณมสฺส’ โทณมตฺตํ–-อเภโทปวารา โทโณติปิ โหติฯ

ตคฺโฆ วุทฺธํ-ฯ

อุทฺธมานวุตฺติโต อสฺเสติ ฉฏฺฐตฺเถ ตคฺฆา โหตีมैตฺโต จ; ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํฯ

โณ จ ปุริสา-ฯ

ปุริสา ปฐมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต โณ โหติ มตฺตาทโย จ; โปริสํ, ปุริสมตฺตํ, ปุริสตคฺฆํฯ

อยุภวีตีหํเส-ฯ

อุพวิตีหิ อวยววุตฺตีหิ ปฐมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺฐตฺเถ อโย โหติ;’ อุโภ อํสา อสฺส’ อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํฯ

สํขฺยาย สจฺจุตีสสทสนฺตาธกาสฺมึ สตสหสฺเสโฑ-ฯ

สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สํขฺยาย ปฐมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สํขฺยา อธิกา โหติ, ยทสฺมินฺติ ตํ เจ สตํ สหสฺสํสต

สหสฺสํ วา โหติ;’วีสติ อธิกา อสฺมึ สเต’ติ วีสํสตํ, เอกวีสํสตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-ตึสํสตํ, เอกตึสํ สตํ –-อุตฺยนฺตาย -นวุตํสตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา –-อีสนฺติย-จตฺตารีสํสตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-อาสนฺตาย-ปญฺญาสํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-ทสนฺตาย-เอกาทสํ สตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-สจฺจุตีสาสทสนฺเตติ กึ?ฉาธิกา อสฺมึ สเต; อธิเกติ กึ? ปญฺจทสหีนา อสฺมึ สเต; อสฺมินฺติ กึ? วีสตฺยธิกา เอตสฺมาสตา; สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทสอธิกา อสฺสํ วีสติยํฯ

ตสฺส ปูเรเณกาทสาทิโต วา-ฯ

ฉฏฺฐียนฺตาเยกาทสาทิกาย สํขฺยาย โฑ โหติ ปูรณตฺเถ วิภาสา; สา สํขฺยาปูรียเตเยนตํ ปูรณํ’เอกาทสนฺนํ ปูรโณ’เอกาทโส, เอกาทสโม; วีโส, วีสติโม; ตึโส, ตีํสติโม; จตฺตาลีโส, ปญฺญาโสฯ

ม ปํจาทิกตีหิ-ฯ

ฉฏฺฐียนฺตาย ปํจาทิกาย สํขฺยายกติสฺมา จ โม โหติ ปูรณตฺเถ; ปญฺจโม, สตฺตโม, อฏฺฐโม; กติโม, กติมีฯ

สตาทีนมิ จ-ฯ

สตาทิกาย สํขฺยาย ฉฏฺฐิยนฺตาย ปุรณตฺเถ โม โหติ, สตาทินมิจานฺตาเทโส; สติโม, สหสฺสิโมฯ

ฉา ทฺธทฺธมา -ฯ

ฉสทฺทาฏฺฐฏฺฐมาโหนฺติ ตสฺส ปูรณตฺเถ; ฉฏฺโฐ, ฉฏฺฐโม; อิตฺถีย-ฉฏฺฐิ ฉฏฺฐมิ–-กถํ,ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถนฺติ? ทุติยสฺส-จตุตฺถตติยานนฺติ-นิปาตนาฯ

เอกา กากฺยสหาเย-ฯ

เอกสฺมา อสหายตฺเถ กอากิ โหนฺติ วา; เอกโก, เอกากิ, เอโกฯ

วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร-ฯ

วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต คมฺยมาเนตโร โหติ; สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต-วจฺฉตโร; อิตฺถิยํ-วจฺฉตรี; โยพฺพนสฺสตนุตฺตै-โอกฺขตโร; อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต-อสฺสตโร; สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตै-อุสภตโรฯ

กิมฺหา นิธารเณ รตรรตมา-ฯ

กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตรรตมา โหนฺตี; กตโร ภวตํ เทวทตฺโต; กตโร ภวตํ กโฐ; กตโม ภวตํ เทวทตฺโต; กตโม ภวตํ กโฐ; ภารทฺวาชานํ กตโม’สิ พฺรหฺเมฯ

เตน ทตฺเต ลิยา-ฯ

ตติยนฺตา ทตฺเต’ภิเธเย ลิยา โหนฺติ;’เทเวนทตฺโต; เทวโล; เทวิโย; พฺรหฺมโล; พฺรหฺมโย–-สิวา-สีวโล; สีวิโย; สิสฺส ทีโฆฯ

ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺตตาตฺตนณฺยเณยฺย ณิยณิยยา-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ; น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ,อญญฺญตฺร ตฺตตาหิ–-’ภวนฺติ เอตสฺมาพุทฺธิสทฺทา’ติ ภาโว, สทฺทสฺส ปวตฺตินิตฺตํ–-’นีลสฺสปฏสฺส ภาโว’ นีลตฺตํ, นีลตาติ คุโณ ภาโว–-’นีลสฺสคุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ, นีลตาตี นีลคุณชาติ; โคตฺตํ โคตาติ, โคชาติ–-ปาจกตฺตํ ทณฺฑิตฺตํ วิสาณิตฺตํ ราชปุริสตฺตนฺติ กฺริยาทิสมฺพนฺธิตฺตํ–-เทวทตฺตตฺต จนฺทตฺตํ สูริยตฺตนฺตีตทวตฺถาวิเสสสามญฺญํ–-อากาสตฺตํ อภาจตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามญฺญํ–-ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ; เวทนตฺตนํ; ชายตฺตนํ ชารตฺตนํ–-ณฺย-อาลสฺยํ พฺรหฺมญฺญํ จาปลฺยํ เนปุญฺญํเปสุญฺญํ รชฺชํ อาธิปจฺจํ ทายชฺชํ เวสมฺมํ; เวสมนฺติ เกจิ, สขฺยํ วาณิชฺชํ–-เณยฺย-โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ–-ณ-คารวํ ปาฏวํ อชฺชวํ มทฺทวํ–-อิย-อธิปติยํ ปณฺฑิติยํ พหุสฺสุติยํนคฺคิยํ สูริยํ –-ณิย-อาลสิยํ กาลุสิยํ มนฺทิยํ ทกฺขิยํ โปโรหิติยํ เวยฺยตฺติยํ–-กถํ, รามณียกนฺติ-สกตฺเถ กนฺตาเณน สิทฺธํ–-กมฺมํ กฺริยา; ตตฺถฯ’อลสสฺส กมฺมํ’ อลสตฺตํ, อลสตา, อลสตฺตนํ; อาลสฺยํ อาลสิยํวา–-’สกตฺเถ’ติฯ สกตฺเถ’ปิ ยถาภุจฺจํการุญฺญํ ปตฺตกลฺลํ อากาสานญฺจํ, กายปคุญฺญตาฯ

พฺย วทฺธทาสา วา-ฯ

ฉฏฺฐยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย วาโหติ ภาวกมฺเมสุ; วทฺธขฺยํ, วทฺธตา; ทาสพฺยํ; ทาสตา–-กถํ, วทฺธวนฺติ เณ วาคโมฯ

นณ ยุวา โข จวสฺส-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา ยุวสฺทา ภาวกมฺเมสุนณ วา โหติ, วสฺสโพ จ; โยพฺพนํ; วาตฺเวว-ยุวตฺตํ, ยุวตาฯ

อณฺวาทิตฺวิโม-ฯ

อณุอาทีหิ ฉฏฺฐิยนฺเตหิ ภาเว วา อิเม โหติ; อณิมา; ลฆิมา; มหิมา;กสิมา–-วาตฺเวว-อณุตฺตํ; อณุตาฯ

ภาวา เตน นิพฺพตฺเต-ฯ

ภาววาจกา สทฺทา เตน นิพฺพตฺเต’ภิเธเย อิโม โหติ;’ปาเกน นิพฺพตฺตํ’ ปากิมํ; เสกิมํฯ

ตรตมิสฺสิกิยิฏฺฐาติสเย-ฯ

อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเตเต ปจฺจยา;’อติสเยน ปาโป’ ปาปตโร; ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐ–-อิตฺถิยํ-ปาปตรา–-อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย;’อติสเยน ปาปิฏฺโฐ’ ปาปิฏฺฐตโรฯ

ตนฺนิสฺสิเต ลฺโล-ฯ

ทุติยนฺตา ลฺลปฺปจฺจโย โหติ นิสฺสิตตฺเถ;’เวทนิสฺสิตํ’ เวทลฺลํ;’ ทุฐุนิสฺสิตํ’ ทุฏฺฐุลฺลํ–-อิลฺเล-สงฺขาริลฺลํฯ

ตสฺส วิการาวยเวสุ ณฺณิกเณยฺยมยา-ฯ

ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร–-ฉฏฺฐิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร’วยเว จ ณาทโยโหนฺติพหุลํ; ณ-อายสํ, พนฺธนํ; โอทุมฺพรํ, ปณฺณํ; โอทุมฺพรํ, ภสฺมํ; กาปาตैํ, มํสํ; กาโปตํ, สตฺถิ –-ณิก-กปฺปาสิกํ, วตฺถํ; เณยฺย-เอเณยฺยํ,มํสํ; เอเณยฺยํ, สตฺถิ; โกเสยฺยํ, วตฺถํ–-มย-ติณมยํ; ทารุมยํ, นฬมยํ; มตฺติกามยํ–-’อญฺญสฺมินฺติ’ฯ คุนฺนํกรีเส’ปิ มโย; โคมยํฯ

ชตุโต สฺสณฺวา-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา นามสฺมาชตุโต วิการวยเวสุสฺสณฺวา โหติ;’ชตุโน วิกาโร’ ชาตุสฺสํชาตุมยํ–-‘‘โลโป‘‘ติฯ พหุลํ ปจฺจยโลโป’ปิ ผลปุปฺผมูเลสุวิการาวยเวสุ;’ ปิยาลสฺส ผลานิ’ ปิยาลานิ;’มลฺลิกาย ปุปฺผานิ’ ปลฺลิกา;’อุสีรสฺส มูลํ’อุสีรํ–-ตํสทฺเทนวา ตทภิธานํฯ

สมูเห กณฺณณิกา-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา สมูเห กณฺณณิกา โหนฺติ; โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา กณ-ราชญฺญกํ; มานุสฺสกํ–-อุกฺขาทีหิ-โอกฺขกํ; โอฏฺฐกํ; โอรพฺภกํ; ราชกํ; ราชปุตฺตกํ; หตฺถิกํ; เธนุกํ–-ณ-กากํ; ภิกฺขํ; ณิก-อจิตฺตา-อาปูปิกํ; สํกุลิกํฯ

ชนาทีหิ ตา-ฯ

ชนาทีหิ ฉฏฺฐิยนฺเตหิ สมูเห ตา โหติ; ชนตา; คชตา; พนฺธุตา; คามตา; สหายตา; นาครตา–-ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา–-มทนียนฺติ-กรเณ’ธิกรเณ วา อนีเยนสิทฺธํ –-ธุมายิตตฺตนฺติ-กฺตานฺตา นามธาตุโต เตตฺตน สิทฺธํฯ

อิโย หิเต-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺตา หิเต อิโย โหติ; อุปาทานิยํ–-อญฺญตฺราปิ’สมานาทैเร สยิโต’ โสทริโยฯ

จกฺขวาทิโต สฺโส-ฯ

ฉฏฺฐิยนฺเตหิ จกฺขุอาทีหิ หิเต สฺโสโหติ; จกฺขูสฺสํ; อายุสฺสํฯ

ณฺโย ตตฺถ สาธุ-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺยฺโย โหติ; สพฺโภ; ปาริสชฺโช–-สาธูติ-กุสโล โยคฺโค หิโต วา–-อญฺญตฺราปิ-’รถํ วหนฺตี’ติ รจฺฉาฯ

กมฺมา นิยญฺญา-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา กมฺมสททา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ นิยญฺญา โหนฺติ;’ กมฺเม สาธุ’ กมฺมนิยํ; กมฺมญฺญํฯ

กถาทิตฺวิโก-ฯ

กถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ อิโก โหติ; กถิโก; ธมฺมกถิโก; สงฺคามิโก; ปวาสิโก; อุปวาสิโกฯ

ปถาทีหิ เณยฺโย-ฯ

ปถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ เณยฺโย โหติ; ปาเถยฺยํ; สาปเตยฺยํฯ

ทกฺขิณายารเห-ฯ

ทกฺขิณาสทฺทโต อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ;’ทกฺขิณํ อรหตี’ติ ทกฺขิเณยฺโยฯ

ราโย ตุมนฺตา-ฯ

ตุมนฺตโต อรหตฺเถ ราโยโหติ; ‘‘ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ชาเปตายํ วา ชาเปตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ‘‘ฯ

ตเมตฺถสฺสตฺถิติ มนฺตุ-ฯ

ปฐมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถิติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติ;’คาโม เอตฺถ เทเส อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ’ โคมา–-อตฺถิติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภุตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมาฯ กถํ โคมา อาสิ โคมา ภวิสฺสตีติ? ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา; อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ; อิติกรณโต วิสยนิยโมฯ

ปหูเต จ ปสํสายํ นินฺทายญฺจาติสายเน นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค โหนฺติ เม มนฺตุอาทโยฯ

โคอสฺโสติ-ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยา มนฺตฺวา ทโย นโหนฺติ; ตถา คุณสทฺทานํ เสโต ปโฏติ; เย สตฺตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ เตหิ โหนฺเตว–-พุธิมา รูปวา รสวา คนฺธวา เอสฺสวา สทฺทวา; รสีรสิโก; รูปิ รูปิโก; คนฺธี คนฺธิโกติฯ

วนฺตฺววณฺณา-ฯ

ปฐมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติ; สีลวา; ปญฺญวา–-อวณฺณาติ-กึ? สติมา; พนฺธุมาฯ

ทณฺฑาทิตฺวิกอี วา-ฯ

ทณฺฑาทีหิ อิกอี โหนฺติ วา มนฺตฺตฺวตฺเถ; พหุลํ วิธานา กุโตวิ ทฺเว โหนฺติ; กุโตเจกเมกํวฯ ทณฺฑโก, ทณฺฑิ, ทณฺฑวา; คนฺธิโก, คนฺธี, คนฺธวา; รูปิโก, รูปี, รูปวา–-อุตฺตมิเณว ธนา อิโก () ธนิโก; ธนี ธนวาญฺโญ –-อสนฺนิตฺญตฺถา () อตฺถิโก อตฺถิ; อญฺญตฺร อตฺถวา

–-ตทนฺตา จ;() ปุญฺญตฺถิโก, ปุญฺญตฺถิ–-วณฺณนฺตา อีเยว() พฺรหฺมวณฺณี เทววณฺณี–-หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ () หตฺถี; ทนฺตี; อญฺญตฺร หตฺถวา; ทนฺตวา–-วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ; () วณฺณี, พุหฺมจารี; วณฺณวาญฺโญ–-โปกฺขราทิโต เทเส() โปกฺขรณี อุปฺปลินี กุมุทินี ภิสินี มุฬาลินี สาลุกินี –-กฺวาวาเทเส’ปิ-ปทุมนี, ปทุมินีปณฺณํ; อญฺญตฺร โปกฺขรวา, หตฺถิ–-นาวายิโก () นาวิโก; –-สุขทุกฺขา อี() สุข ทุกฺขี–-(สิขาทิหี วา)() สิขิ สิขาวา มาลี มกาลาวา สีลิ สีลวา พลี พลวา –-พลา พาหูรุปุพฺพา จ() พาหุพลี; อูรุพลีฯ

ตปาทีหิ สฺสี-ฯ

ตปาทิโต มนฺตฺวตฺเถ วา สฺสิ โหติ; ตปสฺสิ, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี –-วาตฺเวว-ยสวาฯ

มุขาทิโต โร-ฯ

มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺถ โร หैโอติ; มุขโร, สุสิโร อูสโร, มธุโร, ขโร, กุชโร, นคโร –-ทนฺตสฺสุ จ อุตฺตตทนฺเต () ทนฺตุโรฯ

ตุณฺฑฺยาทีหิ โภ-ฯ

ตุณฺฑิอาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ วา โหติ; ตุณฺฑิโภ, สาฬิโภ,วลิโภ, วาตฺเวว-ตุณฺฑิมาฯ

สทฺธาทิตฺว-ฯ

สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อ โหติ วา; สนฺทฺโธ, ปญฺโญ; อิตฺถิยํ-สทฺธา; วาตฺเวว-ปญฺญวาฯ

โณ ตปา-ฯ

ตปา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ; ตาปโส; อิตฺถิยํ-ตาปสีฯ

อาลฺวาหิชฺฌาทีหิ-ฯ อภิชฺฌาทีหิ อาลุ โหติมนฺตฺวตฺเถ; อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ–-วาตฺเวว-ทยาวาฯ

ปิจฺฉาทิตฺวิโล-ฯ

ปิจฺฉาทีหิ อิโล โหติ จา มนฺตฺวตฺเถ; ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา; เผณิโล, เผณวา; ชฏิโล, ชฏาวา;–-กถํ วาวาโลติ? นินฺทายมิลสฺสาทิโลเป ‘‘ปโร กฺวจี‘‘ติฯ

สิลาทิตา โว-ฯ

สีลาทิหิ โว โหติ วา มैนฺตฺวตฺเถ; สีลโว, สีลวา; เกสโว, เกสวา–-อณฺณา นิจฺจํ;() อณฺณโว–-คาณฺฑิ ราชีหิ สญฺญายํ; () คาณฺฑิวํ, ธนุ; ราชิวํ, ปงฺกชํฯ

มายาเมธาหิ วี-ฯ

เอเตหิ ทฺวีหิ วี โหติ มนฺตฺวตฺเถ; มายาวิ, เมธาวีฯ

สิสฺสเร อามฺยุวามี-ฯ

สสทฺทา อามฺยุวามี โหนฺติสฺสเร’ภิเธเย มนฺตฺวตฺเถ;’สมสฺสตฺถิติ’ สามี, สุวามีฯ

ลกฺขฺยา โณ อ จ-ฯ

ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ; อ จนฺตสฺส; ณกาโร’ว สโว; ลกฺขโณฯ

องฺคา โน กลฺยาเณ-ฯ

กลฺยาเณ คมฺยมานฺญงฺคสฺมา โน โหติ มนฺตฺวตฺเถ; องฺคนาฯ

โส โลมา-ฯ

โลมา โส โหติ มนฺตฺวตฺเถ; โลมโส; อิตฺถิยํ-โลมสาฯ

อิมิยา-ฯ

มนฺตฺวตฺเถ อิมอิยา โหนฺติ พหุลํ; ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฏิโย,หานภาคิโย, เสนิโยฯ

โต ปญฺจมฺยา-ฯ-

ปญฺจวฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วา; คามโต อาคจฺฉติ, คามสฺมาอาคจฺฉติ; โจรโต ภายติ, โจเรหิ ภายติ; สตฺถโตปริหีโน, สตฺถา ปริหีโนฯ

อิโตเตตฺโตกุโต-ฯ

โตมฺหิ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต เอตสฺส ฏ เอต กึสทฺทสฺส กุตฺตจ; อิโต, อิมสฺมา; อโต, เอตฺโต, เอตสฺมา; กุโต, กสฺมาฯ

อภฺยาทีหิ-ฯ

อภิอาทีหิ โต โหติ; อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต, เหฏฺฐโตฯ

อาทฺยาทีหิ-ฯ

อาทิปฺปภุตีหิ โต วา โหติ; อาโท, อาทิโต; มชฺฌโต, อนฺตโต, ปิฏฺฐิโต, ปสฺสโต, มุขโต–-ยโตทกํ ตทา ทิตฺตํ, ยํ อุทกํ ตเทวาทิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา-ฯ

สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา วา โหนฺติ; สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺมึ; ยตฺร, ยตฺถ, ยสฺมึ–-พหุลาธิการา น ตุมฺหามฺเหหิฯ

กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺรกฺเวหิธ-ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต; กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว; เอตสฺมึ เอตฺถ, อตฺร; อสฺมึ อิห, อิธฯ

ธิ สพฺพา วา-

สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมาธิ วา โหติ; สพฺพธิ; สพฺพตฺถฯ

ยา หึ-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา ยโต หึ วา โหติ; ยหึ, ยตฺรฯ

ตา หํ จ-ฯ

สตฺตมฺยนฺตา ตโต วา หํ โหติ หิญฺจ; ตหํ, ตหึ, ตตฺรฯ

กุหึกหํ-ฯ

กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึหํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จ; กิหึ, กหํ, กถํ กุหิทฺวนนฺติ? จนํ อิติ นิปาตนฺตรํ; กิหิทฺวีติ-เอตฺถ วิสทฺโทวิยฯ

สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเล ทา-ฯ

เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ จตฺตมาเนหิ กาเล ทา โหติ; สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา; เอกทา, อญฺญทา, ยทา, ตทา–-กาเลติ-กึ? สพฺพตฺถเทเสฯ

กทากุทาสทาธุเนทาติ-ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต; ตสฺมึ กาเล กทา, กุทา; สมฺพสฺมึ กาเล สทา; อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิฯ

อชฺชสชฺชวปรชฺชฺเวตรหิกรหา-ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต; เอกติปฺปจฺจโย อาเทโส กาล วิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ; อิมสฺส โว ชฺโช จาหนิ นิปจฺจเต; อสฺมึ อหนิ อชฺช–-สมานสฺส สภาโวชฺชุ จาหนิ–-สมาเน อภนิ สชฺชุ–-อปรสฺมา ชฺชุ–-อปรสฺมึ อหนิอปรชฺชุ–-อิมสฺเสโตกาเล รหิ ว–-อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ–-กึสทฺทสฺส โก รห จานชฺชตเน–-ตสฺมึ กาเล กรหฯ

สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา-ฯ

สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติ สพฺเพนปกาเรน สพฺพถา; ยถา, ตถาฯ

กถมิตฺถํ-ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเร; กิมิเมหิ ถํ ปจฺจโย, กैจฺจ เตสํ ยถากฺกมํ; กถมิตฺถํฯ

ธา สงฺขฺยาหิ-ฯ

สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปโร โหติ;’ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเรกโรติ’ วิธากโรติ; พหุธา กโรติ;’เอกํ ราสึ ปญฺจปฺปการํ กโรติ’ ปญฺจธา กโรติ?ปญฺจปฺปการเมกปฺปการํ กโรติ’ เอกธากโรติฯ

เวกาชฺฌํ-ฯ

เอกสฺมา ปกาเร ชฺฌํ วา โหติ; เอกชฺกฺวงฺกโรติ; เอกธา กโรติฯ

ทฺวิตีเหธา-ฯ

ทฺวีติหิ ปกาเร เอธาวา โหติ; เวธา, เตธา; ทฺวิธา, ติธาฯ

ตพฺพติ ชาติโย-ฯ

ปการวติ ตํสามญฺญวาจกา สทฺทาชาติโย โหติ; ปฏุ ชาติโย, มุทุชาติโยฯ

วารสํขฺยาย กฺขตฺตุํ-

วารสมฺพนฺธินิยา สํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ;’ทฺเว วาเร ภุญฺชติ’ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภุญฺชติ; วารคฺคหณํ กึ? ปญจ ภิญฺชติ; สงฺขฺยายาติ-กึ? ปหูเต วาเร ภุญฺชติฯ

กติมฺหา-ฯ

วารสมฺพนฺธินิยา กติสํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ;’กติ วาเร ภุญฺชนิ’กติกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ

พหุมฺภา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ-ฯ

วารสมฺพนฺธินิยา พหุสํขฺยาย ธาโหติ กฺขตฺตุญฺจ; วารานญฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ; พหุธา ทิวสสฺส พุญฺชติ พหุกฺขตฺตุํ–-ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ? พหุกฺขตฺตุํ มาสสฺส ภุญฺชติฯ

สกึ วา-ฯ

เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเต;’เอกํ วารํ ภุญฺชติ’–-วาติ กึ?เอกกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ

โส วิจฺฉาปฺปกาเรสุ-ฯ

วีจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ พหุลํ; วีจฺฉายํ-ขณฺฑโส, พิลโส; ปกาเร-ปุถุโส,สพฺพโสฯ

อภิตตพฺภาเว กราสภุโยเค วิการา จี-ฯ

อวตฺถาวโต วตฺถนฺตเรนาภุตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเว กราสภุหิ สมฺพนฺเธสติ วิการวาจกาจี โหติ;’อธวลํ ธวลํ กโรติ’ ธวลี กโรติ; อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา; อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติ–-อภตตพฺภาเวติ-กึ? ฆฏํ กโรติ, ทธิอตฺถิ, ฆโฏ ภวติ–-กราสภุโยเคติ กึ? อธวลา ธฺวออิโล ชายเต–-วิการาติ-กึ? ปกติยา มา โหตุ; สุวณฺณํ กุณฺฑลี กโรติฯ

ทิสฺสนฺตญฺเญ’ปิ ปจฺจยา-ฯ

วุตฺตโต’ญฺเญ’ปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุ;’วิวิธา มาตโร’ วิมาตโร,’ตาสํ ปุตฺตา’ เวมาตีกา-ริกณ;’ปถํ คจฺฉนฺตีติ’ ปถาวิโน-อาวี;’ อิสฺสา อสฺส อตฺถิติ’ อิสฺสุกี-อุกี?’ธุรํ วหนฺตีติ’ โธรยฺหา-ยฺหณฯ-

อญฺญสฺมึ-ฯ

วุตฺตโต’ญฺญสฺมิมฺปิ อตฺเถ วุตฺตปฺปจฺจยา ทิสฺสนฺติ;’มคธานํ อิสฺสโร’ มาคโธ-โณ;’กาสีติ สหสฺสํ, ตมคฺฆตีติ กาสิโย-อิโยฯ

สกตฺถ-ฯ

สกตฺเถ’ปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ; หีนโก, โปตโก, กิจจยยํฯ

โลโป-ฯ

ปจฺจยานํ โลโป’ปิ ทิสฺสติ; พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยยน วาติ ภาวปฺปจฺจย โลโปฯ

สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาโญ ณานุพนฺเธ-ฯ

สรานมาทิภุตา เย อการิวณฺณุวณฺณา เตสํ อาโญ โหนฺติ ยถากฺกมํ ณานุพนฺเธ; ราฆโว, วैนเตยฺโย, เมนิโก, โอฬุมฺปิโก, โทหคฺคํ–-ณานุพนฺเธติ-กึ? ปุราตโนฯ

สํโยเค กฺวจิ-ฯ

สรานมาทิภุตา เย อยุวณฺณา เตสํ อาโญ โหนฺติ กฺวจิ เทว สํโยควิสเย ณานุพนฺเธ;เทจฺโจ, โกณฺฑญฺโญ –-กฺวจีติ-กึ? กตฺติเกยฺโยฯ

มชฺเฌ-ฯ

มชฺเฌ วตฺตมานานมฺปิ อยุวณฺณานํ อาโญ โหนฺติ กฺวจิ; อฑฺฒเตยฺยา, วาเสฏฺโฐฯ

โกสฺชैชาชฺชวปาริสชฺชสุภชฺชมทฺทวาริสฺสาสภาชญฺญ เถยฺยพาหุสจฺจา-ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ณานุพนฺเธ;’กุสีตสฺส ภาโว’ โกสชฺชชํ;’ อุชุโน ภาโว’ อปฺปวํ;’ปริสาสุ สาธุ’ ปาริสชฺโช;’สุหทโยจ’ สุหชฺโช,’ตสฺส ปน ภาโว โสหชฺชํ;’มุทุโน ภาโว’มทฺทวํ;’อิสิโน อิทํ, ภาโว วา’ อาริสฺสํ;’อุสภสฺส อิทํ, ภาโว วา’ อาสภํ;’อาชานียสฺส ภาโว’ โส เอว วา’ อาชญฺญํ;’เถนสฺส ภาโว, กมฺมํ วา’ เถยฺยํ;’พหุสฺสุตสฺส ภาโว’ พาหุสจฺจํ–-เอเตสุ ยมลกฺขณิกํ ตํ นิปาตนาฯ

มนาทีนํ สก-ฯ

มนาทีนํ สก โหติ ณานุพนฺเธ;’มนสิ ภวํ’ มานสํ;’ทุมฺมนโส ภาโว’ โทมนสฺสํ; โสมนสฺสํฯ

อุวณฺณสฺสาวงิ โหติ; ราฆโว, ชามฺพวํฯ

ยมฺหิ โคสฺส จ-ฯ

ยการาโท ปจฺจย คैโอสฺสุวณฺณสฺส จ อวงิ โหติ; คพฺยํ, คาตพฺโยฯ

โลโป’วณฺณิวณฺณานํ-ฯ

ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ ลาโป โหติ, ทายฺชैชํ, การุญฺญํ, อาธิปจฺจํ, เทปฺปํ–-พหกุลํวิธานํ กฺวจิ น โหติ; กิจฺจยํฯ

รานุพนฺเธ’นฺตสราทิสฺส-ฯ

อนฺโต สโร อาทิ ยสฺสาวยวสฺส ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธ; กิตฺตกํ, เปตฺเตยฺยํฯ

กิสมหตมิเม กสฺมหา-ฯ

กิสสฺส มหโต อิเม กสฺมหา โหนฺติ ยถากฺกมํ; กสิมา, มหิมาฯ

อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิ-ฯ

อายุสฺส อายสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิ; อายสฺมาฯ

โช วุทฺธสฺสิยิเฒสุ-ฯ

วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเฐสุ; เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ

พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสา-ฯ

อิเยฏฺเฐสุ พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสา โหนฺตี ยถากฺกมํ; สาธิโย, สาธิฏฺโฐ; เนทิโย, เนทิฏฺโฐ; เสยฺโย, เสฏฺโฐ

กณฺกนาปฺปยุวานํ-ฯ

อิเยฏฺเฐสุ อปฺปยุวานํ กณฺกนา โหนฺติ ยยถากฺกมํ; กณิโย, กณิฏฺโฐ; กนิโย, กนิฏฺโฐฯ

โลโป วีมนฺตุวตฺตุนํ-ฯ

วีมนฺตุวนฺตุนํ โลโป โหติ อิยैฏฺเฐสุ?’อติสเยน เมธาวี’ เมธิโย, เมธิฏฺโฐ;’อติสเยนสติมา’สติโย, สติฏฺโฐ;’อติสเยน คุณวา’ คุณิยา, คุณิฏฺโฐฯ

เส สฺติออิสฺส ติสฺส-ฯ

เส ปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ; วีสํ สตํ, ตึสํ สตํฯ

เอตสฺเสฏ ตฺตเก-ฯ

ตฺตเก ปเร เอตสฺส เอฏ เหนาติ; เอตฺตกํฯ

ณิกสฺสิโย วา-ฯ

ณิกสฺสวา อิโย โหติ; สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโกฯ

อธาตุสฺส เก’สฺยาทิโต เฆ’สฺสี-ฯ

เฆ ปเร อธาตุสฺส โย กกาโร ตโต ปุพฺพสฺส อการสฺส พกหุลํ อิ โหติ, สเว โฆน สฺยาทิโต ปโร โหติ; พาลิกา, การิกา–-อธาตุสฺสาติ-กึ? สกา; เกติ-กึ?นนฺทนา; อสฺยาทิโตติ-กึ? พหุปริพฺพาชกา, มธุรา –-พหุจมฺมิกาติ กกาเรน สฺยาทิโน พฺยวหิตตฺตา สิทฺธํ–-เฆติ-กึ? พาลโก; อสฺสาติ-กึ? พหุกตฺตุกา,สาลาฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ ณาทิกณฺโฑ จตุตฺโถฯ

๕. ขาทิกณฺฑ*

ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ-ฯ

ขนฺติยํ ติชา วีมํสายํ มานา จ ขสปฺปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ; ติติกฺขา, วีมํสา–-ติติกฺขติ, วีมํสติฯ ขมาวีมํสา สุติ-กึ? เตชนํ, เตโช, เตชยติ, มานนํ, มาโน, มาเนติฯ

กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โช-ฯ

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โช โหติ–-ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉา–-ติกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉติ–-อญฺญตฺรนิเกโต, สํเกโต, เกตนํ, เกโต, เกตยติฯ

นินฺทายํ คุปพธา พสฺสโภ จ-ฯ

นินฺทายํ วตฺตมาเนหิ คุปพเธหิ โช โหติ; พสฺส โภ จ–-ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉา–-ชิคุจฺฉติ, พีภจฺฉติ–-อญฺญตฺรโคปนํ, โคเป, โปเปติ, พธโกฯ

ตุํสฺมา โลโป วิจฺฉายํเต-ฯ

ตุมนฺตโต อิจฺฉายมตฺเถ เต ขสฉา โหนฺติพหกุลํ; โลโป จ ตุํปจฺจยสฺสโหติ สุตตฺตา–-พุภุกฺขา, ชิคึสา, ชิฆจฺฉา–-พุภุกฺขติ, ชิคึสติ, ชิฆจฺฉติ–-อิธกสฺมา น โหติโภตฺตุมิจฺฉตีติ? ปทนฺตเรนาภิธานาฯ ตุํสฺมาติ-กึ? โภชนมิจฺฉติฯ อิจฺฉายนฺติ กึ? ภุญฺชิตุํ คจฺฉติฯ กถํ กุลํ ปิปติสตีติ? ยถา กุลํ ปติตุมิจฺฉตีติวากฺยํ โหติ, เอวํ วุตฺติปิ เหสฺสติ; วากฺยเมวจรหิ กถํ โหติ? โลกสฺส ตถา วจนิจฺฉายฯ

อีโย กมฺมา-ฯ

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉายมตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ;’ปุตฺตมิจฺฉติ’ ปุตฺตียติ–-กมฺมาติ-กึ? ออสิเนจฺฉติ; อิธ กสฺมา น โหติ รญฺโญ ปุตฺตมิจฺฉตีติ? สาเปกฺขตฺตา; น หิ อญฺญมเปกฺขมาโน อญฺเญนสเหกตฺถิภาวมนุภวิตุํ สกฺโกติ; อิธาปิ จรหิ น สิยา อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีติ; เนเวตฺถ ภวิตพฺพํ; น หิ ภวติ อตฺตโนปุตฺติยตีติ; กถํ จรหิ วุตฺตสฺส อตฺตติยตาวคมฺยเต? อญฺญสฺสาสุตตฺตา, อิจฺฉาย จ ตพฺพิสยตฺตาฯ

อุปมานาจาเร-ฯ

กมฺมโต อุปมานา อาวารตฺเถ อีโย โหติ;’ปุตฺตมวา จรติ’ ปุตฺตียติ มาณวกํ; อุปมานาติ กึ? ปุตฺตมาจรติฯ

อาธารา-ฯ

อาธารตุปมานาอาวารตฺเถ อีโย โหติ;’กุฏิยมิวาจรติ’ กุฏิยติ ปาสาเท, ปาสาทียติ กุฏิยํฯ

กตฺตุตาโย-ฯ

กตฺตตุปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติ;’ปพฺพโตวา จรติ’ปพฺพตายติฯ

จฺยตฺเถ-ฯ

กตฺตุโต อภุตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํ; ภุสายติ, ปฏปฏายติ, โลหิตายติ–-กตฺตุโตตฺเวว-ภุสํกโรตีติ; อิห กสฺมา น โหติ ภุสิ ภวตีติ? วุตฺตตฺถตายฯ

สทฺทาทีติ กโรติ-ฯ

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติ; สทฺทายติ, เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติฯ

นโมตฺวสฺโส-ฯ

นโม อิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติ; นมสฺสติ ตถาคตํฯ

ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ-ฯ

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุลมิ โหติ;’หตฺถินา อติกฺกมติ’อติ หตฺถยติ;’ วีณาย อุปคายติ’ อุปวีณยติ;’ทฬหํ กโรติ’ วินยํ ทฬหยติ;’ วิสุทฺธา โหติ’ รตฺติ วิสุทฺธยติ;’กุสลํ ปุจฺฉติ’กุสลยติฯ

สจฺจาทีหาปิ-ฯ

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ; สจฺจาเปติ, อตฺถาเปติ, เวทาเปติ, สุกฺขาเปติ สุขาเปติ, ทุกฺขาเปติฯ

กฺริยตฺถา-ฯ

อยมธิกาโร อา สตฺถปริสมตฺติยา;’กฺริยา อตฺโถ ยสฺสโส กฺริยตฺโถ’,ธาตุฯ

จุราทิโต ณิ-ฯ

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํ; ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ–-เอวมญฺญตฺราปิ–-โจรยติ, ลาฬยติฯ กถํ รชฺชํ กาเรตีติ? โยควิภาคโตฯ

ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ-ฯ

กตฺตารํ โย ปโยชยติ ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิณาปี โหนฺติ พหุลํ; กาเรติ, การาเปติ–-นนุ จ กตฺตาปิ กรณาทีนํปโยชโกติ ตพฺยาปาเร?ปิ ณิณาปี ปาปุณนฺติ? ปโยชกคฺคหณสามตฺถิยา น ภวิสฺสนฺติ, จุราทีหิ วิสุํ วจนสามตฺถิยา จ–-อาโต ภิยฺโย ณาปิเยว, ณิเย วุวณฺณโต, ทฺวยเมวญฺเญหิฯ

กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทิสุ-

ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตตฺยาทิสุ ปเรสุกฺโย โหติ กฺรยตฺถา–-นฺตคฺคหณมุตฺตรตฺถํ; กกาโร อวุทฺธฺยตฺโถ; เอวมุตฺตรตฺราปิ–-ฐิยมานํ, ฐิยเต; สูยมานํ, สูยเต–-อปโรกฺเขสูติ-กึ? พภุว เทวทตฺเตน; พิภิท กุสูโลฯ ภิชฺชเต กุสูโล สยเมวาติภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต, สยเมวาติ สวนโต กตฺตุตา; กตฺตุตาวจนิจฺฉายนฺตุ-ภินฺทติกุสุโล อตฺตานนฺติ ภวติ; เอวมญฺญมฺปิ ยถาคมมนุคนฺตพฺพํฯ ‘‘อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทิสู’ติ-อยมธิกาโร อา‘‘ตนาทิตฺโว‘‘อปิวเอเต ตฺยาทโย ตฺยาทิสุ ปรภุเตสุ กตฺตุกมฺมภาววิหิเตสุ กฺยลาทีนํ วิธานโต เตสฺเวว วิญฺญยนฺตีติ-อกมฺมเกหิ ธาตุหิ กตฺตุภาเวสุ สกมฺมเกหิ กตฺตุกมฺเมสุกมฺมาวจนิจฺฉายํ ภาเวว ภวนฺตีติ เวทิตพฺพา–-ยสฺสปนธาตุสฺส กฺริยา กมฺมมเปกฺขเต โสสกมฺมโก? ยสฺส ตุ กฺริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต โส อกมฺมโกติ ญาตพฺพํฯ

กตฺตริ โล-ฯ

กฺริยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิตมานนฺตตฺยาทิสุ โล โหติ; ลกาโร ‘‘ญิลสฺเส’ติฯ วิเสสนตฺโถ–-ปจมาโน, ปจนฺโต; ปวติฯ

มญฺจ รุธาทีนํ-ฯ

รุธาทิโต กตฺตุวิหิตมานาทิสุ โล โหติ; มํ วานฺต สรา ปโร; มกาโร’นุพนฺโธ; อกาโร อุจฺจารณตฺโว–-รุนฺธมาโน, รุนฺธนฺโต, รุนฺธติฯ

ณณาปฺยาปีหิ วา-ฯ

ณิณาปฺยาผีหิ กตฺตุวิหิตมานาทิสุ โล โหติ วิภาสา; โจรยนฺโต, โจเรนฺโต; การยนฺตา, กาเรนฺโต; การาปैยนฺโต, การาเปนฺโต; สจฺจาปยนฺโต, สจฺจาเปนฺโต; โจรยติ, โจเรติ; การยติ, กาเรติ; การาปยติ, การาเปติ; สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ–-วจตฺถิตวิภาสตฺโถ’ยํ วา สทฺโท; เตน มาเน นิจฺจํ; โจรยมาโน, การยมาโน, การาปยมาโน, สจฺจาปยมาโนฯ

ทิปาทีหิ ยยก-ฯ

ทิวาทีหิ ลวีสเย ยก โหติ; ทิพฺพนฺโต; ทิพฺพติฯ

ตุทาทีหิ โก-ฯ

ตุทาทีหิ ลวีสเย โก โหติ; ตุทมาโน, ตุทนฺโต; กุทติฯ

ชฺยาทีหิ กฺนา-ฯ

ชิอาทีหิ ลวิสเย กฺนา โหติ; ชินนฺโต, ชินาติ–-กถํ ชยนฺโต, ชยตีนิ? ภุวาทิปาฐาฯ

กฺยาทีหี กฺณา-ฯ

กีอาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติ; กิณนฺโต, กิณาติฯ

สฺวาทีหี กฺโณ-ฯ

สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติ; สุณมาโน, สุณนฺโต, สุโณติ; กถํ สุณาตีติ? กฺยาทิปาฐาฯ

ตนาทิตฺโว-ฯ

ตนาทิโต ลวิสเย โอ โหติ; ตโนติฯ

ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา-ฯ

ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลมฺภวนฺติ; กตฺตพฺพํ, กรณียํ; กตฺตพฺโพ กโฏ; กรณีโย–-พหุลา

ธิการา กรณาทิสุปิ ภวนฺติ–-สินานียํ, จุณฺณํ; ทานีโย, พฺราหฺมโณ; สมาวตฺตนีโย, คุรุ; ปวจนีโย, อุปชฺฌาโย; อุปฏฺฐานีโย, สิสฺโสฯ

ฆฺยณ-ฯ

ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ; วากฺยํ, การิยํ, เวยฺยํ, เชยฺยํฯ

อาสฺเส จ-ฯ

อาโต ฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ อาสฺส เอ จ; เทยฺยํฯ

วทาทีหิ โย-ฯ

วทาทีหิ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลมฺหาวกมฺเมสุ; วชฺชํ, มชฺชํ, คมฺมํ–-ภุชานฺเต () โภชฺโช, โอทโน; โภชฺชา, ยาคุ; โภคฺคมญฺญํฯ

กิจฺจฆจฺจภจฺจภพฺพเลยฺยา-ฯ

เอเต สทฺทา ยปฺปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

คุหาทีหิ ยก-ฯ

คุหาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติ; คุยฺหํ, ทุยฺหํ, สิสฺโส; สิทฺธา เอเวเต ตพฺพาทโย เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุปิ คมฺยมาเนสุ สามญฺเญน วิธานโต–-โหตา ขลุ กโฏ กตฺตพฺโพ, กรณีโย, การิโย, กิจฺโจ-เอวํ ตฺวยา กโฏ กตฺตพฺโพ; โหตา กโฏ กตฺตพฺโพ, โหโต หิ ปตฺโต กาโล กฏกรเณ–-เอวํ อุทฺธมุหุตฺติเก’ปิ วตฺตมานโต เปสาทิสุ สิทฺธา เอว–-ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเฐ จ ปตียมาเน อาวสฺสกาธมิณตาวิสิฏฺเฐว ภาวาโท สิทฺธา–-อุทฺธ มุหุตฺติกโต-โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ; โภตา รชฺชํ กาตพฺพํ, ภวํ อรโห; โภตา ภาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สตฺโต; โภตา อวสฺสํ กโฏ กตฺตพฺโพ; โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพฯ

กตฺตริ ลตุณกา-ฯ

กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลตุณกา โภนฺตี; ปฐิตา, ปาฐโก–-พหุลมิตฺเวว-ปาเทหิ หรียตี’ติ ปาทหารเก;’คเลจุปฺปตี’ติ คเลโจปโก–-สทฺโธ เอว ลตุอรเห สีลสาธุ ธมฺเมสุ จ สามญฺญวิหิตตตฺตา; ภวํ พลุ กญฺญาย ปริคฺคยิตา, ภวเมตํ อรหติ; สีลาทิสุ-ขลฺวปิ อุปาทาตา กุมารเก; คนฺตาเขโล; มุณฺฑยิตาโร สาวิฏฺฐายนา วธุํ กตปริคหํฯ

อาวี-ฯ

กฺริยยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริ; ภยทสฺสาวี–-อปฺปวีสยตาญาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ; สามญฺญวิหิตตฺตา สีลาทิสุ จ โหเตวฯ

อาสึสายมโก-ฯ อาสึสายํ คมฺยมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริ;’ชีวตุติ’ ชีวโก; นนฺทตุติ’ นนฺทโก;’ภวตุติ’ ภวโกฯ

กรา ณโน-ฯ

กรโต กตฺตริ ณโน โหติ;’กโรตี’ติ การณํ; กตฺตรีติ-กึ? กรณํฯ

หาโต วีหิกาเลสุ-ฯ

หาโต วีหิสึ กาเล จณโน โหตี กตฺตริ; หายนา นาม วีหโย; หายโน สํวจฺฉโร; วีหิกาเลสูติ - กึ? หาตาฯ

วีทา กุ -ฯ

วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริ; วิทู, โลกวิทูฯ

วิโต ญาโต-ฯ

วิปุพฺพา ญาอิจฺจสฺมา กุ โหติ กตฺตริ; วิญฺญ; วิโตติ-กึ? ปญฺโญฯ

กมฺมา-ฯ

กมฺมโต ปรา ญาอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริ; สพฺพญฺญ, กาลญฺญฯ

กฺวจณ-ฯ

กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ; กุมฺภกาโร, สรลาโว, มวฺตชฺฌาโย–-พหกุลาธิการา อิห น โหติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติฯ กฺวจีติ กึ? กมฺมกโรฯ

คมา รู-ฯ

กมฺมโต ปรํ คมา รู โหติ กตฺตริ; เวทคุ, ปารคุฯ

สมานญฺญภวนฺตยาทิตุปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา-ฯ

สมานาทีหิ ยาทีหิโจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติ;’ สมาโน วิย ทิสฺสตี’ติ สที, สทิกฺโข, สทิโส; อญฺญาที, อญฺญาทิกฺโข, อญฺญาทิโส; ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส; ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส; ตฺยาที, ตฺยฺยาทิกฺโข, ตฺยาทิโส –-สมานาทีหีติ กึ? รุกฺโข วิย ทิสฺสติฯ อุปมานาติ กึ? โส ทิสฺสติ กมฺเมติ กึ? โส วิย ปสฺสตี–-รการา อนฺตสราทิโลปตฺถาฯ กกาโร เอการาภาวตฺโถฯ

ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา-ฯ

ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อฆณฺฆกา โหนฺติ พหกุลํ; อปคฺคโห, นิคฺคโห, กโร, คโร, จโย, ชโย, รโว, ภโว, ปโจ, วโจ, อนฺนโท, ปุรินฺทโท, อีสกฺกโร, ทุกฺกโร, สุกโร–-ฆณ-ภาเว-ปาโก- วาโค, ภาโวฯ การเก’ปิ สญฺญายํ ตาว-’ปชฺชเต’เนเน’ติ ปาโท;’รุชตี’ติ โรโค;’วีสตีติ เวโส;’สรติ กาลนฺตร’นฺติ สาโร, ถิรตฺโถ;’ทรียนฺเต เอเตภี’ติ ทารา;’ชีรยติ เอเตนา’ติ ชาโร–-อสญฺญายมฺปิ-ทาโย, ทตฺโต; ลาโภ, ลทฺโธ–-ฆ-วโกนิปโก–-ก-ปิโย, ขิโป, ภุโช, อายุธํฯ

ทาธาตฺวิ-ฯ

ทาธาหิ พหุลมิ โหติภาวการเกสุ; อาทิ, นิธิฯ วาลธิฯ

วมาทีหถุ-ฯ

วมาทิหิ ภาวการเกสฺวถุ โหติ; วมถุ, เวปถุฯ

กฺวิ-ฯ

กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ–-กกาโร กานุ พนฺธการิยตฺโถ–-อภิภุ, สยมฺภุ, ภตฺตคฺคํ, สลากคฺคํ, สภา, ปภาฯ

อโน-ฯ .

กฺริยตฺถา ภาวการเกสฺวโน โหติ; คมนํ, ทานํ, สมฺปทานํ, อปาทานํ, อธิกรณํ, จลโน, ชลโน, โกธโน, โกปโน, มณฺฑโน, ภุสโนฯ

อิตฺถิยมณกฺติกยกฺยา . จ-ฯ

อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺต โน จ พหุลํ–-อ-ติติกฺขาฯ วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺตียา, อีหา, ภิกฺขา, อาปทา, เมธา, โคธา–-ณ-การา, หารา, ตารา, ธารา, อารา–-กฺติ-อิฏฺฐิ, สิฏฺฐิ, ภิตฺติ, ภตฺติ, ตนฺติ, ภุติ –-ก- อุหา, รุชา, มุทา,–-ยก-วิชฺชา, อิชฺชา–-ย-เสยฺยา, สมชฺชา, ปพฺพชฺชา, ปริจริยา, ชาคริยา–-อน-การณา, หารณา, เวทนา, วนฺทนา, อุปาสนาฯ

ชาหาห-ฯ

ชาหา อิจฺเจเตหิ นิ โหติตฺถิยํ; ชานิ, หานิฯ

กรา ริริโย-ฯ

กรโต ริริโย โหติตฺถิยํ;’กรณํ’ กิริยา–-กถํ กฺริยาติ?’กฺริยาย’นฺติ นิปาตนาฯ

อิกิตี สรูเป-ฯ

กฺริยตฺถสฺส สรูเป’ภิเธเย กฺริยตฺถา ปเร อิกิตี โหนฺติ; วจิ, ยุธิฯ ปจติฯ–-อกาโร กกาโรติอาทิสุ การสทฺเทน สมาโส, ยถา เอวกาโรติฯ

สีลาภิกฺขญฺญาวสฺสเกสุ ณิ-ฯ

กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทิสุ ปตียมาเนสุ; อุณฺหโภชิ, ขีรปายี, อวสฺสการี, สตตฺทายีฯ

ถาวริตฺตรภงฺคุรภิทุรภาสุรภสฺสรา-ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเนฯ

กตฺตริ ภุเต กฺตวนฺตุกฺตาวี-ฯ

ภุตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุกฺตาวี โหนฺตี กตฺตริ; วิชิตวา, วิชิตาวี; ภุเตติ อธิกาโร ยาว อาหารตฺถาติฯ

กฺโต ภาวกมฺเมสุ-ฯ

ภาเว กมฺเม จ ภุเต กฺโต โหติ; อาสิตํ ภวตา; กโต กโฏ ภวตาฯ

กตฺตรี จารมฺเห-ฯ

กฺริยารมฺเภ กตฺตริ กฺโต โหต, ยถาปตฺตญฺจ; ปกโต ภวํ กฏํ; ปกโต กโฏ ภวตา; ปสุตฺโต ภวํ; ปสุตฺตํ ภวตาฯ

ฐาสวสสิลิสฆิรุหชรชนีหิ-ฯ

ฐาทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจ; อุปฏฺฐิโต คุรุมฺภวํ, อุปฏฺฐิโต คุรุ โภตา; อุปาสิโต คุรุมฺภวํ, อุปาสิโต คุรุ โภตา; อนุวุสิโต คุรุมฺภวํ, อนุวุสิโต คุรุ โภตา; อาสิลิฏฺโฐ คุรุมฺภวํ, อาสิลิฏฺโฐ คุรุ โภตา;

อธิสยิโต ขโฏปิกํ ภวํ, อธิสยิตา ขโฏปิกา โภตา; อารุฬฺโห รุกฺขํ ภวํ, อารุฬฺโห รุกฺโข ภาตา; อนุชิณฺโณ วสลึ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน; อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกนฯ

คมนตฺถากมฺมกาธาเร จ-ฯ

คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตญฺจ; อิทเมสํ ยาตํ, อิห เต ยาตํ, อิหเตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต ปโถ, อิทเมสมาสิตํ, อิห เต อาสิตา, อิห เตหิ อาสิตํ, เทโว เจ วฏฺโฐ สมฺปนฺนา สาลโยติ -การณ สามคฺคิสมฺปตฺติ เอตฺถาภิมตาฯ

อาหารตฺถา-ฯ

อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจ; อิทเมสํ ภุตฺตํ, อิทเมสํ ปีตํ, อิห เตหิ ภุตฺตํ, อิห เตหิ ปีตํ, โอทโน เตหิ ภุตฺโต, ปีตมุทกํ–-อกตฺตตฺโถ โยควิภาโค; กถํ ปีตา คาโวติ?’ปีตเมสํ วิชฺชตี’ติปีตา?พาหุลกา วา–-ปสฺสินฺโนติ ยา เอตฺถ ภุตกาลตา ตนฺร กฺโต; เอวํ รญฺญมฺมโต, รญฺญมิฏฺโฐ,รญฺญมฺพุทฺโธ, รญฺญํ ปูชิโต–-เอวํ สีลิโต, รกฺขิโต, ขนฺโต, อากุฏฺโฐ, รุฏฺโฐ, รุสิโต, อภิวฺยาหโฏ, ทยิโต, หฏฺโฐ, กนฺโต, สํยโต,อมโต–-กฏฺฐนฺติ ภุตตายเมว; เหตุโน ผลํ ตฺวตฺร ภาวิฯ

ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ-ฯ

ภวิสฺสติอตฺเถ วตฺตมานโต กฺรยตฺถา ภาเว ตุํตาเย ตเว โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ; กาตุํ คจฺฉติ; กตฺตาเย คจฺฉติ; กาตเว คจฺฉติ–-อิจฺฉติ โภตฺตุํ กาเมติ โภตฺตุนฺติ อิมินาว สิทฺธํปุนพฺพิธาเนตฺวิหาปิ สิยา อิจฺฉนฺโต กโรตีติ–-เอวํ สกฺโกติโภตฺตุํ, ชานาติ โภตฺตุํ, คิลายติ โภตฺตุํ, ฆฏเต โภตฺตุํ, อารภเต โภตฺตุํ, ลภเต โภตฺตุํ, ปกฺกมติ โภตฺตุํ, อุสฺสหตี โภนฺตุํ, อรหติ โภตฺตุํ, อตฺถิ โภตฺตุํ, วิชฺชติ โภตฺตุํ, วฏฺฏติ โภตฺตุํ, กปฺปติ โภตฺตุนฺติ–-ตถา ปารยติ โภตฺตุํ, ปหุ โภตฺตุํ, สมตฺโถ โภตฺตุํ, ปริยตฺโต โภตฺตุํ, อลํ โภตฺตุนฺติ; ภวติสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา–-ตถา กาโล โภตฺตุํ, สมโย โภตฺตุํ, เวลา โภตฺตุนฺติ–-ยถา-โภตฺตุมโน, โสตุํ โสโต, ทฏฺฐุํ จกฺขุฯ ยุชฺฌิตุํ ธนุ, วตฺตุ ชโฬ, คนฺตุํ มโน, กตฺตุมลโสติ–-อุจฺจารณนฺตุ วตฺตายตฺตํ–-ภาเวติ กึ? กริสฺสามิติ คจฺฉติ; กฺริยายนฺติ กึ? ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฏา; ตทตฺถายนฺติ กึ คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนายฯ

ปฏิเสเธ’ลํขลูนํ ตูนกฺตฺวานกฺตฺวา วา-ฯ

อลํขลุสทฺทานํ ปฏิเสธตฺถานํปโยเค ตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเว; อลํ โสตุน, ขลุ โสตุน; อลํ สุตฺวาน, ขลุ สุตฺวาน; อลํ สุตฺวา, ขลุ สุตฺวา; ลํ สุเตน, ขลุ สุเตน–-อลํ ขลูนนฺติ กึ? มา โหตุ; ปฏิเสเธติ กึ? อลํกาโรฯ

ปุพฺเพกกตฺตุกานํ-ฯ

เอโก กตฺตา เยสํ วฺยาปารานํ เตสุโย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว; โสตุน ยาติ, สุตฺวาน, สุตฺวาวา–-เอกกตฺตุกานนฺติ กึ ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยญฺญทตฺโต วชติ; ปุพฺพาติ กึ? ภุญฺชติ จ ปจติ จ–-อปฺปตฺตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ ภุธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเตฯ ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ อิมินาว สิทฺธมาภิกฺขญฺญนฺตุ ทิพฺพจนาวคมฺยเต–-กถํ ชีวคาหํ อคาหสิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉนฺตีติอาทิ? ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ; ยถา โอทนปากํ สยตีติฯ

นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน-ฯ

จตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา นฺโต โหติ กตฺตริ; ติฏฺฐนฺโตฯ

มาโน-ฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา มาโน โหติ กตฺตริ; ติฏฺฐมาโนฯ

ภาวกมฺเมสุ -ฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว กมฺเม จ มาโน โหติ; ฐียมานํ, ปจฺจมาโน โอทโนฯ

เต สฺสปุพฺพานาคเต-ฯ

อนาคตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยนฺถา เต นฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ; ฐสฺสนฺโต, ฐสฺสมาโน, ฐิสิสฺสมานํ, ปจฺจสฺสมาโน โอทโนฯ

ณฺวาทโย-ฯ

กฺริยตฺถา ปเร พหกุลํ ณฺวาทโย โหนฺติ; จารุ, ทารุฯ

ขชยานเมกสฺสโรทิ ทฺเว-ฯ

ขฉสปฺปจฺจยนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ปฐมเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ; ติติกฺขา, ชิคุจฺฉา, วีมํสาฯ

ปโรกฺขายญฺจ-ฯ

ปโรกฺขายํ ปฐมเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ; ชคาม–-จกาโร อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ; เตนญฺญตฺราปิ ยถาคมํฯ

ชหาติ, ชหิตพฺพํ, ชหิตุํ, ททฺทลฺลติ, วงฺกมติ–-โลลุโป, โมมุโหติ โอตฺตํ’ตทมินาทิ’ ปาสาฯ

อาทิสฺมา สรา-ฯ

อาทิภุตา สรา ปรเมกสฺสรํ ทฺเว โหติ; อสิสิสติ–-อาทิสฺมาติ กึ? ชชาคาร; สราติ กึ? ปปาจฯ

น ปุน-ฯ

คํ ทฺวิภุตํ น ตํ ปุน ทฺวตฺตมาปชฺชเต; ติติกฺขสติ, ชิคุจฺฉิสติฯ

ยถิฏฺฐํ สฺยาทิโน-ฯ

สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺฐเมกสฺสรมาทิภุตมญฺญํ วา ยถาคมํ ทฺวิตฺตมาปชฺชเต; ปุปุตฺติยิสติ, ปุติตฺตียิสตี, ปุตฺตียิยิสติฯ

รสฺโส ปุพฺพสฺส-ฯ

จิตฺเต ปุพฺพสฺสลโร รสฺโส โหติ; ททาติฯ

โลโป’นาทิพฺยญฺชนสฺส-ฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต’ญฺญสฺสพฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ; อสิสิสติฯ

ขชเสสฺวสฺสิ -ฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ; ปิปาสติ–-ขฉ เสสูติ กึ? ชหาติ; อสฺสาติ กึ? พุภุกฺขติฯ

คุปิสฺสุสฺส -ฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส คุปิสฺส อุสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ; ชิคุจฺฉติฯ

จตุตฺถทุติยยานํ ตติยปฐมา-ฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา โหนฺติ; พุภุกฺขติฯ จิจฺเฉทฯ

กวคฺคหานํ จวคฺคชา-ฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺคหานํ ววคฺคชาโหนฺติ ยถา กฺกมํ; จุโกป, ชหาติฯ

มานสฺสวี ปรสฺส จ มํ-ฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสมานสฺส วี โหติ, ปรสฺสจ มํ; วีมํสติฯ

กิตสฺสาสํสเยติ วา-ฯ

สํสยโต’ญฺญสฺมึ จตฺตมานสฺสทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺสวาติ โหติ; ติกิจฺฉติฯ จิกิจฺฉติ–-อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติฯ

ยุวณฺณานมฺโญปฺปจฺจเย-ฯ

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานํ โญ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเย; เจตพฺพํ, เนตพฺพํ, โสตพฺพํ, ภวิตพฺพํฯ

ลหุสฺสุปนฺตสฺส-ฯ

ลหุภุตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส โญ โหนฺติ ยถากฺกมํ; เอสิตพฺพํ, โกสิตพฺพํ–-ลหุสฺสาติกึ? ธูปิตา; อุปนฺตสฺสาติ-กึ? รุนฺธติฯ

อสฺสา ณานุพนฺเธ -ฯ

ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อาโหติ; การโกฯ

น เต กานุพนฺธนาคเมสุ-ฯ

เต โญอา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺติ; จิโต, สุโต, ทิฏฺโฐ, ปุฏฺโฐ–-นาคเม วนาทินาฯ –-จินิตพฺพํ, วินิตุํ; สุณิตพฺพํ, สุณิตุํ; ปาปุณิตพฺพํ, ปาปุณิตุํ; ธุนิตพฺพํ, ธุนิตุํ, ธุนนํ, ธุนยิตพฺพํ, ธุนาเปตพฺพํ, ธุนยิตุํ,ธุนาเปตุํ, ธุนยนํ, ธุนาปนํ, ธุนยติ, ธุนาเปติ; ปีเนตพฺพํ, ปีนยิตุํ, ปีนนํ, ปีนิตุํ, ปีนยติ; สุโนติ; สิโนติ; ทุโนติ; หิโนติ; ปหิณิตพฺพํ, ปหิณิตุํ, ปหิณนํฯ

วา กฺววิ-ฯ

เต กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ; มุทิโต โมทิโต; รุทิตํ, โรทิตํฯ

อญฺญตฺราปิ-ฯ

กานุพนฺธนาคมโต’ญฺญสฺมิมฺปิ เต กฺวจิ น โหนฺติ; ขิปโก, ปนุทนํ, วธโกฯ

ปฺเย สิสฺสา-ฯ

สิสฺส อาติ ปฺยาเทเส; นิสฺสายฯ

โญนมยวา สเร-ฯ

สเร ปเร โญนมยวา โหนฺติ; ชโย, ภโว–-สเรติ กึ? เชติ; อนุโภติฯ

อายาวา ณานุพนฺเธ-ฯ

โญนมายาวา โหนฺติ สราโทณานุพนฺเธ; นายยติ, ภาวยติฯ สยาเปตฺวาติอาทิสุรสฺสตฺตํฯ

อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก-ฯ

อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณาปิโต’ญฺญสฺมึ ณานุพนฺเธ; ทายโก–-ณานุพนฺเธตฺเวว? ทานํฯ อณาปิมฺหีติ กึ? ทาปยติฯ

ปทาทีนํ กฺวจิ-ฯ

ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิ; นิปชฺชิตพฺพํ, นิปชฺชิตุํ, นิปชฺชนํ, ปมชฺชิตพฺพํ, ปมชฺชิตุํ, ปมชฺชนํ–-กฺวจีติ กึ? ปาโทฯ

มํ วา รุธาทีนํ-ฯ

รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติ; รุนฺธิตุํ, รุชฺฌิตุํ–-กฺวจิตฺเวว? นิโรโธฯ

กฺวมฺหิ โลโป’นฺตพฺยญฺชนสฺส-ฯ

อนฺตพฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวมฺหิ;’ภตฺตํ ฆสนฺติ, คณฺหนฺติ วาเอตฺถา’ติ ภตฺตคฺคํฯ

ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน-ฯ

กฺริยตฺถานมนฺตพฺยญฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต’ญฺญสฺมึ พฺยญฺชเน; เหตฺตพฺพํ; พฺยญฺชเนติ กึ? ภินฺทิตพฺพํฯ อยกาเรติ กึ? ภิชฺชติฯ

มนานํ นิคฺคหีตํ-ฯ

มการนการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหตยยกาเร พฺยญฺชเน; คนฺตพฺพํ, ชงฺฆาฯ พฺยญฺชเนตฺเวว? คมนํ; อย กาเรตฺเวว? คมฺยเตฯ

น พฺรูสฺโส-ฯ

พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยญฺชเน; พฺรูมิฯ พฺยญฺชเนตฺเวว? อพฺรวิฯ

กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ-ฯ

ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมํ; วากฺยํ, ภาคฺยํฯ

หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ-ฯ

หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ; อาฆาโตฯ

กฺวิมฺหี โฆ ปริปจฺจสโมหิ-ฯ

ปฐฺยาทีหิ ปรสฺสหนสฺสโฆ โหติ กฺวิมฺหิ; ปลิโฆ, ปฏิโฆ, อฆํ-รสฺสตฺตํ นิปาตนา;สงฺโฆ, โอโฆฯ

ปรสฺส ฆํ เส-ฯ

ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส; ชิฆํสาฯ

ชิหรานํ คึ-ฯ

ทฺวิตฺเต ปเรสํ ชิหรานํ คึ โหติ เส; วิชิคึสา, ชิคึสาฯ

ธาสฺส โห-ฯ

ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส ห โหติ; ทหติฯ

ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺส-ฯ

ทุสสฺสทีโฆ โหติ ณิมฺหี; ทูสิโต–-ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโฐฯ

คุหิสฺส สเร-

คุหิสฺส ทีโฆ โหติ สเร; นิคุหนํ–-สเรติ กึ? คุยฺหํฯ

มุหพหานญฺจ เต กานุพนฺเธ’ตฺเว-ฯ

มุหพหานํ คุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธตฺวานตฺวาวชฺชิเต; มูฬฺโห, พาเฬหา, คุฬฺโห–-เนติ กึ? มุยหติฯ กานุพนฺเธติ กึ? มุ-หิตพฺพํฯ อตฺเวติ กึ? มุยฺหิตฺวาน, มุยฺหิตฺวา, กานุพนฺเธตฺเวติ อยมธิกาโร ยาว สาสสฺสสิสฺเว‘‘ติฯ

วหสฺสุสฺส-ฯ

วหสฺสौสฺส ทีโฆ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต; จูฬฺโหฯ

ธาสฺส หิ-ฯ

ธา ธารเณนิมสฺส หิ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวา วชฺชิเต; นิหิโต, นิหิตวาฯ

หมาทิรานํ โลโป’นฺตสฺส -ฯ

หมาทีนํ รการนฺตานํ วานฺตสฺสโลโป โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต; คโต, ขโต, หโต, มโต, ตโต, สญฺญโต, รโต, กโต–-เตตฺเวจ? คมฺยเตฯ กานุพนฺเธตฺเววฯ คนฺตพฺพํฯ อตฺเวตฺเวว? คนฺตฺวาน, คนฺตฺวาฯ

วจาทินํ วสฺสุฏ วา-ฯ

วจาทีนํ วสฺส วา อุฏ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; อุตฺตา, วุตฺตํ; อุตฺถํ, วุตฺถํ; อตฺเวตฺเวว? วตฺวาน, วตฺวาฯ

อสฺสุ-ฯ

วจาทีนมสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; วุตฺตํ, วุตฺถํฯ

วทฺธสฺส วา-ฯ

วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; วุทฺโธ, วทฺโธ–-อตฺเวตฺวว? วทฺธิตฺวาน; วทฺธิตฺวาฯ กถํ วุตฺตีติ?’วุตฺติ มตฺเต’ติฯ นิปาตนา; วตฺตีติ โหเตว ยถาลกฺขณํฯ

ยชสฺสยสฺส ฏิยี-ฯ

ยชสฺส ยสฺส ฏิยี โหนฺตี กานุพนฺเธ’ตฺเว; อิฏฺฐํ, สิฏฺฐํ, อตฺเวตฺเวว? ยชิตฺวาน, ยชิตฺวาฯ

ฐาสฺสิ-ฯ

ฐาสฺสิ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; ฐิโตฯ อตฺเวตฺเวว? ฐตฺวาน, ฐตฺวาฯ

คาปานมิ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; คีตํ, ปีตํฯ อตฺเวตฺเวว? คายิตฺวา; นิจฺจํ ยาคโม; ปาสฺส ตุ ปีตฺวานิ พหุลาธิการาฯ

ชนิสฺสา-ฯ

ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; ชาโตฯ อตฺเวตฺเวว? ชนิตฺวาฯ

สาสสฺสสิสฺวา-ฯ

สาสสฺส วา สิสฺโหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; สิฏฺฐํ, สตฺถํ; สิสฺโส, สาสิโยฯ อตฺเวตฺเวว? อนุสาสิตฺวานฯ

กรสฺสาตเว-ฯ

กรสฺสอา โหติ ตเว; กาตเวฯ

ตุํตุนตพฺเพสุวา-ฯ

ตุมาทิสุ วา กรสฺสา โหติ; กาตุํ, กตฺตุํ, กาตุน, กตฺตุน; กาตพฺพํ, กตฺตพฺพํฯ

ญสฺส เน ชา-ฯ

ญธาตุสฺส ชา โหติ นกาเร; ชานิตุํ, ชานตฺโตฯ เนติ กึ? ญาโตฯ

สกาปานํ กุกฺกุ เณ-ฯ

สกอาปานํ กุกฺกุ อิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ ณกาเรฯ สกฺกุณนฺโต, ปาปุณนฺโต; สกฺกุโณติ, ปาปุโณติฯ เณติ กึ? สกฺโกติ, ปาเปติฯ

นิโต จิสฺส โช-ฯ

นิสฺมา ปรสฺส จิสฺส โฉ โหติ; นิจฺฉโยฯ

ชรสทานมิม วา-ฯ

ชรสทานมนฺตสรา ปโร อีม โหติ วิภาสา; ชีรณา, ชีรติ, ชีราเปติ; นิสีทิตพฺพํ, นิสีทนํ, นิสีทิตุํ, นิสีทติ–-วาติ กึ? ชรา, นิสชฺชา;’อีม เวติ โยควิภาคา อญฺเญสมฺปิ?อภิรถ, สํโยคาทิโลโป’ตฺถสฺสฯ

ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสฺททกฺขา-ฯ

ทิสสฺส ปสฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา; วิปสฺสนา, วิปสฺสิตุํ, วิปสฺสติ; สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ, ทสฺสนํ, ทสฺเสติ; ทฏฺฐพฺพํ, ทฏฺฐา, ทฏฺฐุํ, ทุทฺทโส, อทฺทส; อทฺทา, อทฺทํ; อทฺทกฺขิ, ทกฺขิสฺสติ–-วาตฺเวว? ทิสฺสนฺติ พาลาฯ

สมานา โร รีริกฺขเกสุ -ฯ

สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีริกฺขเกสุ; สรี, สที; สริกฺโข, สทิกฺโข; สริโส, สทิโสฯ

ทหสฺส ทสฺสโฑ-ฯ

ทหสฺส ทสฺสโฑ โหติ วา; ฑาเนหา, ทาโห; ฑหติ, ทหติฯ

อนฆณฺสฺวาปรีหิ โฬ-ฯ

อาปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส ทสฺส โฬ โหตนฆณฺสุ; อาณาหนํ, ปริฬาโหฯ

อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภุ-ฯ

ตฺยาทินฺนวชฺชิเตสุ ปจฺจเยสุ อส ภุวิจฺจสฺส ภุ โหติ; ภวิตพฺพํฯ

อาเทสวิธานมสสฺสาปฺปโยคตฺถเมตสฺมึ วิสเย–-เอเตน กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุสฺสาปฺปโยโค’ปิ ญาปิโต โหติ–-อตฺยาทินฺเตสูติ กึ? อตฺถิ, สนฺโตฯ อตฺถิสฺสาติ กึ? อสฺสติสฺส มา โหตุฯ

ออาสฺสอาทิสุ -ฯ

ออาโท อาอาโท สฺสอาโท จ อตฺถสฺส ภุ โหติ; พภุว, อภวา, อภวิสฺสา, ภวิสฺสติฯ

นฺตมานานฺติยิยุํสฺวาทิโลโป-ฯ

นฺตาทีสฺวตฺถิสฺสาทิโลโป โหติ; สนฺโต, สมาโน, สนฺติ, สนฺตุ, สิยา, สิยุํ–-เอเตสฺวิติ กึ? อตฺถิฯ

ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโค กฺวจิ-ฯ

ปาทีหิ กฺริยาวิเสสโชตเกหิ สทฺเทหิ ปรสฺส ฐาสฺส กฺวจิ ฐโห วา โหติ; สณฺฐหนฺโต, สนฺติฏฺฐนฺโต; สณฺฐหติ, สนฺติฏฺฐติ–-ป ปรา อป สํอนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติ สุ อุอภิปติ ปริ อุป อา ปาทิ; กฺวจีติ กึ? สณฺฐิติฯ

ทาสฺสิยงิ-ฯ

ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยงิ เหนาติ กฺวจิ; อนาทิสิตฺวา, สมาทิยติ; กฺวจีตฺเวว? อาทายฯ

ปาทิโต ปรสฺสกรสฺส กฺวจิข โหติ; สงฺขาโร, สงฺขรี ยติ –-กรสฺสาติ อวตฺวา กโรติสฺสาติ วจนํ ติมฺหิ จ วิกรณุปฺปตฺติ ญาเปตุํฯ

ปุรสฺมา-ฯ

ปุร อิจฺจสฺมา นิปาตา ปรสฺส กรสฺสข โหติ; ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ

ติโต กมสฺส-ฯ

นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ; ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ

นิโต กมสฺส-ฯ

นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ; นิกฺขมติ; กฺวจิตฺเวว? นิกฺกโมฯ

ยุวณฺณานมิยงุวงิ สเร-ฯ

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานมิยงุวงิ โหนฺติ สเร กฺววิ;เวทิยติ, พฺรุวนฺติ; สเรติ กึ? นิเวเทติ, พฺรูติ; กฺวจีตฺเวว? ชยติ, ภวติฯ

อญฺญาทิสฺสาสฺสี กฺเย-ฯ

ญาทิโต’ญฺญสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเย; ทิยติ; อญฺญาทิสฺสาติ กึ? ญายติ, ตายติฯ

ตนสฺสา วา-ฯ

ตนสฺส อา โหติ วา กฺเย; ตายเต, ตญฺญเตฯ

ทีโฆ สรสฺส-ฯ

สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺสทีโฆ โหติ กฺเย; จียเต, สูยเตฯ สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐ-ฯ

สการนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺสานนฺตรสฺสตการสฺส ฐ โหติ; กุฏฺโฐ, ตุฏฺฐวา, ตุฏฺฐพฺพํ, ตุฏฺฐี; อนนตรสาติ กึ? ตุสฺสิตฺวาฯ

กสสฺสิม จ วา-ฯ

กสสฺมา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฐ โหติ, กสสฺส วา อิม จ; กิฏฺฐํ, กฏฺฐํ–-อนนฺตรสฺสาตฺเวว? กสิตพฺพํฯ

ธสฺโตตฺรสฺตา -ฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ

ปุจฺฉาทิโต-ฯ

ปุจฺฉาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตการสฺสฐ โหติ; ปุฏฺโฐ, ภฏฺโฐ, ยิฏฺโฐ–-อนนฺตรสฺสาตฺเวว? ปุจฺฉิตฺวาฯ

สาสวสสํสสสา โถ-ฯ

เอเตหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ; สตฺถํ, วุตฺถํ, ปสตฺถํ, สตฺถํ–-กถมนุสิฏฺโฐติ? ‘‘กถนรานํ ฏฐณลา‘‘ติฯ โฐฯ อนนฺตรสฺสาตฺเวว? สาสตุํฯ

โธ ทหเภหิ-ฯ

ธการหการภการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ธ โหติ; วุทฺโธ, ทุทฺธํ,ลทฺธํฯ

ทหา โฒ-ฯ

ทหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ; ทงฺโฒฯ

พหสฺสุม จ-ฯ

พหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โส โหติ, พหสฺสุม จ สสนฺตโยเคน; พุฑฺโฒฯ

รุหาทีหิ โห ฬ จ -ฯ

รุหาทีหิ ปรสฺสานนฺตรสฺสตสฺส ห โหติ, โฬ จานฺตสฺส; อารุฬฺโห, คุฬฺโห, วุฬฺโห, พาฬฺโห; อนนฺตรสฺสาตฺเวว? อาโรคตุํฯ

มุหา วา-ฯ

มุหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ วา, โฬ จานฺตสฺส หสนฺติโยเคน; มุฬฺโห, มุทฺโธฯ

ภิทาทิโต โน กฺตกฺกวนฺตุนํ-ฯ ภิทาทิโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสโน โหติ; ภินฺโน, ภินฺนวา, ฉินฺโน, ฉินฺนวา, ฉนฺโน, ฉนฺนวา, ขินฺโน, ขินฺนวา, อุปฺปนฺโน, อุปฺปนนวา, สินฺโน, สินฺนวา, สเนนา, สนฺนวา, ปีโน, ปีนวา, สูโน, สูนวา, ทีโน, ทีนวา, ฑีโน, ฑีนวา, ลีโน, ลีนวา, ลูโน, ลูนวา–-กฺตกฺตวนฺตุนตฺติ กึ? ภิตฺติ; ฉิตฺติ, โภตฺตุํ, เฉตฺตุํฯ

ทาตฺถีนฺโน-ฯ

ทาโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺส อินฺโน โหติ; ทินฺโน, ทินฺนวาฯ

กิราทีหิ โณ-ฯ

กิราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ณ โหติ; กิณฺโณ, กิณฺณวา, ปุณฺโณ, ปุณฺณวา, ขีโณ, ขีณวาฯ

ตราทีห ริณฺโณ-ฯ

ตราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสรณฺโณ โหติ; ติณฺโณ, ติณฺณวา, ชิณฺโณ, ชิณฺณวา, จิณฺโณ, จิณฺณวาฯ

โค ภญฺชาทีหิ-ฯ

ภญฺชาทีหิ ปเรสํกฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสานนฺตรสฺสค โหติ; ภคฺโค, ภคฺควา, ลคฺโค, ลคฺควา, นิมุคฺโค, นิมุคฺควา, สํวิคฺโค, สํวิคฺควาฯ

สุสา โข-ฯ

สุสา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺส โข โหติ; สุกฺเขํ, สุกฺขวาฯ

ปจา โก-ฯ

ปจา ปเรสํ กฺตกฺกวนฺตุนํ ตสฺส โก โหติ; ปกฺโก, ปกฺกวาฯ

มุจา วา-ฯ

มุจา ปเรสํกฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺส โก วา โหติ; มุกฺโก, มุตฺโต; มุกฺกวา, มุตฺตวา–-สกฺโกติ ณฺวาทิสุ สิทฺธํ–-กฺตกฺตวนฺตุสุ สตฺโต สตฺตวาตฺเวว โหติฯ

โลโป วฑฺฒา กฺติสฺส-ฯ

วฑฺฒา ปรสฺสกฺติสฺส ตสฺส โลโป โหติ; วฑฺฒิฯ

กฺวิสฺส-ฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ; อภิภุฯ

ณิณาปีนํ เตสุ-ฯ

ณิณาปีนํ โลโป โหติ เตสุ ณิณาปีสุ;’กาเรนฺตํ ปโยชยยติ’กาเรติ, การาเปติฯ

กฺวจี วิกรณานํ-ฯ

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหต; อุทปาทิ, หนฺติฯ

มานสฺส มสฺส-ฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส มานสฺส มการสฺส โลโป โหติ กฺวจิ; กราโณ; กฺวจติ กึ? กุรุมาโนฯ

เออิลสฺเส-ฯ

เออิลานเม โหต กฺวจี; คเหตฺวา, อเทนฺติ; กฺวจีตฺเวว? วปิตฺวาฯ

ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส-ฯ

ตฺวาสฺสวา ปฺโย โหต สมาเส; ปกาโร’ปฺเย สสฺสา’ติฯ วิเสสนตฺถา; อภิภูย, อภิภวิตฺวา–-สมาเสติ กึ? ปตฺวา; กฺววาสมาเส’ปิ พหกุลาธิการา?ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิยฯ

ตุํยานา-ฯ

ตฺวาสฺส วา ตุํยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจิ; อภิหฐูํ, อภิหริตฺวา; อนุโมทิยาน, อนุโมทิตฺวา–-อสมาเส-ปิ พหุลาธิการา? ทฐุํ; ทิสฺวา–-เอสมปฺปวิสยตาญาปนตฺโถ โยควิภาโคฯ

หนา รจฺโจ-ฯ

หนสฺมา ปรสฺส ตฺวาสฺส รจฺโจ วา โหติ สมาเส; อหจฺจ, อหนิตฺวาฯ

สาสาธิกรา จจริจฺจา-ฯ

สาสาธีหิ ปรา กรา ปรสฺส ตฺวาสฺส จจริจฺจา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; สกฺกจฺจ, สกฺกริตฺวา, อสกฺกจฺจ, อสกฺกริตฺวา, อธิกิจฺจ, อธิกริตฺวา,

อิโต จฺโจ-ฯ

อิอิจฺจสฺมา ปรสฺส ตฺวาสฺส จฺโจ วา โหติ; อธิจฺจ, อธิยิตฺวา, สเมจฺจ, สเมตฺวาฯ

ทิสา วานวา ส จ-ฯ

ทิสโต ตฺวาสฺส วานวา โหนฺติ วา, ทิสสฺส จ สกาโร ตํ สนฺติโยเคน; สสฺส สวิธานํ ปรรูปพาธนตฺถํ; ทิสฺวาน, ทิสฺวา, ปสฺสิตฺวา–-กถํ นาทฏฺฐา ปรโต โทสนฺติ? ญาปกาตฺวาสฺส วโลโป; เอวํ ลทฺธา(น) ธนนฺติอาทิสุฯ

เออิ พฺยญฺชนสฺส-ฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยญฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ญิ วา โหติ; ภุญฺชิตุํ, โหตฺตุ; พฺยญฺชนสฺสาติ กึ? ปาจโกฯ

รา นสฺส โณ-ฯ

รานฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ; อรณํ, สรณํฯ

น นฺตมานตฺยฺยาทินํ-ฯ

รานฺตโต ปเรสํ นฺตมานตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ; กโรนฺโต, กุรุมาโน; กโรนฺติฯ

คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉงิ-ฯ

เอเตสํ วา จฺฉงิ โหติ นฺตมานตฺยาทิสุ; คจฺฉนฺโต, คจฺฉมาโน, คจฺฉติ; ยจฺฉนฺโต, ยจฺฉมาโน, ยจฺฉติ; อิจฺฉนฺโต, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉติ; อจฺฉนฺโต, อจฺฉมาโน, อจฺฉติ; ทิจฺฉนฺโต, ทิจฺฉมาโน, ทิจฺฉติฯ วาติ กึ? คมิสฺสติ; ววตฺถิต วิหาสตฺเตนญฺเญสุ จ กฺวจิ? อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉา, อิจฺฉิตุํ; อจฺฉิตพฺพํ, อจฺฉตุํ; อญฺเญสญฺจ โยควิภาคา? ปเวจฺฉติฯ

ชรมรานมียงิ-ฯ

เอเตสมียงิ วา โหติ นฺตมานตฺยาทิสุ; ชียนฺโต, ชีรนฺโต; ชียมาโน, ชีรมาโน; ชียติ, ชีรติ; มียนฺโต, มรนฺโต; มียมาโน, มรมาโน; มียติ, มรติฯ

ฐาปานํ ติฏฺฐปิวา-ฯ

ฐปานํ ติฏฺฐปิวา โหนฺติ วา นฺตมานตฺยาทิสุ; ติฏฺฐนฺโต, ติฏฺฐมาโน, ติฏฺฐติ; ปิวนฺโต, ปิวติ; วาตฺเวว? ฐาติ, ปาติฯ

คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา-ฯ

คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยฺยาทิสุ; ฆมฺมนฺโต, คจฺฉนฺโต; วชฺชนฺโต, วทนฺโต; ทชฺชนฺโต, ททนฺโตฯ

กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา-ฯ

กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทิสุ; กุพฺพนฺโต, กยิรนฺโต, กโรนฺโต; กุพฺพมาโน, กุรุมาโน, กยิรมาโน, กราโณ; กุพฺพติ, กยิรติ, กโรติ; กุพฺพเต, กุรุเต, กยิรเต–-วจตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส ภิยฺโย มานปรจฺฉกฺเกสุกุรุ, กฺววิเทว ปุพฺพจฺฉกฺเก? อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ; โสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เยวิเมฯ

คหสฺส เฆปฺโป-ฯ

คหสฺส วา เฆปฺโปติ นฺตมานตฺยาทิสุ; เฆปฺปนฺโต, เฆปฺปมาโน, เฆปฺปติ–-วาตฺเวว? คณฺหาติฯ

โณ นิคฺคหิตสฺส-ฯ

คหสฺส นิคฺคหตสฺส โณ โหติ; คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโตฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ ขาทิกณฺโฑ ปญฺจโมฯ

๖. ตฺยาทิกณฺฑ*

วตฺตมาเน ติอนฺติสิถมิมตฺญนฺเต เสวฺหฺเญมฺเห-ฯ

วตฺตมานฺญารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺตี; คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉสิ, คจฺฉถ, คจฺฉามิ, คจฺฉาม; คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห, คจฺเฉ, คจฺฉมฺเห –-กถํ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ปุรา มรามิติ? วตฺตมานสฺเสว วตฺตุมิฏฺฐตฺตา, ตํสมีปสฺสตคฺคหเณน คหณา; ปุเรปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตฺตาวคมฺยเต, ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา; กาลวฺยตฺตโย วา เอโส; ภวนฺเตว หิ กาลนฺตเร’ปิ ตฺยาทโย พาหุลกา?‘‘สนฺเตสุ ปริคุหามิ มา จ กิญฺจิ อิโต อทํ, กายยสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ สหวฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส, อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ, อติเวลํ นมสฺสิสฺสนฺติ‘‘ฯ

ภวสฺสติ สฺสติสฺสนฺติสฺสสิสฺสถสฺสามิสฺสามสฺสเตสฺสนฺเต สฺสเสสฺสวฺเหสฺสํสฺสามฺเห-ฯ

ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ; คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ, คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม; คมิสฺสเต, คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเส, คมิสฺสวฺเห, คมิสฺสํ, คมิสฺสามฺเหฯ

นาเม ครหาวิมฺภเยสุ-ฯ

นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺภเย จ คมฺยมาเนสฺสตฺยาทโย โหนฺติ; อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺติ; น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺสปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ; กถญฺหิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริสฺสติ; ตตฺถ นาม ตฺวํ โมฆปุริสมยา วิราคาย ธมฺเม เทสิเต สราคาย เวเตสฺสสิ, อตฺถิ นามตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ, อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโมฯ วิมฺภเย?- อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภูตํ วต โภ สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรนวิรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโน ชาคโร ปญฺจมตฺตานี สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขิติ, น ปน สทฺทํ โสสฺสติ; อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพตมาโรหิสฺสติ; พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติฯ

ภุเต อีอุํโอตฺเถมฺภาอาอูเสวฺหํอมฺเภ-ฯ

ภุเต ปริสมตฺตฺญตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อีอาทโย โหนฺติ; อคมี, อคมุํ, อคโม, อคมิตฺถ, อคมึ, อคมิมฺหา; อคมา, อคมู, อคมิเส, อคมิวฺหํ, อคม, อคมิมฺเห–-ภุต สามญฺญวจนิจฺฉายมนชฺชตเนปิ? สุโว อโหสิ อานนฺโทฯ

อนชฺชตเน อาอูโอตฺถอมฺหาตฺถตฺถุํเสวฺหํอึมฺภเส-ฯ

อวิชฺชมานชฺชตเน ภุเต’ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติฯ

อาญายฺยา จ อุฏฺฐานา อาญายฺยา จ สํเวสนา,

เอสชฺชตโน กาโล อหรูภยตฑฺฒรตฺตํ วา;

อคมา, อคมู, อคโม, อคมตฺถ, อคม, อคมมฺหา; อคมิตฺถ, อคมตฺถุํ, อคมเส, อคมวฺหํ, คมึ, อคมมฺหเส; อญฺญปทตฺโถ กึ? อชฺช หิยฺโย วา อคมาสิฯ

ปโรกฺเข โอเอตฺถอมฺภตฺถเรตฺโถวฺโหอิมฺเห-ฯ

อปจฺจกฺเข ภุตานชฺชตเน’ตฺเถ จตฺตมานโต กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ; ชคาม, ชคมุ, ชคเม, ชคมิตฺถ, ชคม, ชคมิมฺห; ชคมิตฺถ, ชคมิเร, ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห, ชคมิ, ชคมิมฺเหฯ 

มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺโตนตฺตนาปิ กฺริยา กตาภินิพฺพตฺติกาเล’นุปลทฺธา สมานา เอเลนานุมียมานา ปโรกฺขาจ วตฺถุโต; เตนุตฺตมวฺสเย’ปิ ปโยคสมฺภโวฯ

เอยฺยาโท วาติปตฺติยยํ สฺสาสฺสํสุสฺเสสฺสถสฺสํสฺสมฺหาสฺสถ สฺสึสุสฺสเสสฺสวฺเหสฺสึสฺสาม อเส-ฯ

เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา; วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติ ปตนมนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ; เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยาตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ, น วตฺตมาเน, ตตฺร กฺริยาติปตฺตฺย สมฺภวาฯ

สเจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา; ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสา, น สกฏํ ปริยาภวิสฺสา- ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสํสุ, อคมิสฺเส, อคมิสฺสถ, อคมิสฺสํ, อคมิสฺสมฺหา, อคมิสฺสถ, อคมิสฺสึสุ, อคมิสฺสเส, อคมิสฺสวฺเห,อคมิสฺสึ, อคมิสฺสาม อเส- น สกฏํ ปริยาภวิสฺสาฯ วาติ กึ? ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ, น สกฏํ ปริยาภวิสฺสติฯ

เหตุผเลสฺเวยฺยเอยฺยุํเอยฺยาสเอยฺยาถเอยฺยามิเอยฺยามเอถ เอรํเอโถเอยฺยวฺโหเอยฺยํเอยฺยามฺเห-ฯ

เหตุภุตายํ ผลภุตายญฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถาเอยฺยาทโย วา โหนฺติฯ

สเจ สํขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ; ทกฺขิเนณน เจ คจฺเฉยฺย, น สกฏํ ปริยาภเวยฺย-ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ, คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ, คจฺเฉยยฺยาม; คจฺเฉถ, คจฺเฉรํ, คจฺเฉโถ, คจฺเฉยฺยวฺโห, คจฺเฉยฺยํ, คจฺเฉยฺยามฺเห- น สกฏํ ปริยาภเวยฺย; ภวนํ คมนญฺจ เหตุ, อนิรุชฺฌนํ ปริยาภวนญฺจ ผลํ–-อิห กสฺมา น โหติ?- หนฺตีติ ปลายติ, วสฺสตีติ ธาวติ, หนิสฺสตีติ ปลายิสฺสตีติ? อิติสทฺเทเนว เหตุเหตุมนฺตตายย โชติตตฺตา วาติ กึ ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ, น สกฏํ ปริยา ภวิสฺสติฯ

ปญฺหปตฺถนาวิธิสู-ฯ

ปญฺโห-สมฺปุจฺฉนํ สมฺปธารณา นิรูปนา การิยนิจฺฉยนํ; ปตฺถนา-ยาวนมิฏฺฐาสึสนญฺจ; วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กฺริยาสุ วฺยาปารณา; สา จ ทุวิธาว?- สาทรานาทรวเสน, วิสยเภเทน ภินฺนายปิ ตทุภยานติวตฺตนโตฯ

เอเตสุ ปญฺหาทิสุ กฺริยตฺถโต เอยฺยาทโย โหนฺติ; ปญฺเห?-กิมายสฺมา วินยมฺปริยาปุเณยฺย,อุทาหุ ธมฺมํ?; คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ, น วา คจฺเฉยฺยํ?, ปตฺถนายํ?- ลเภยฺยาหกกมฺภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ; ปสฺเสยฺยํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํฯ วิธิมฺหิ?-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ ปุญฺญํ กเรยฺย, อิห ภวํ ภุญฺเชยฺย, อิห ภวํ นิสีเทยฺย, มาณวกํ ภวํ อชฺฌาเปยฺย–-อนุญฺญาปตฺตกาเลสุปิ สิทฺธาว, ตตฺถาปิ วิธิปฺปตีติโต; อนุญฺญายํ?เอวํกเรยฺยาสิฯ ปตฺตกาเล?- กฏํ กเรยฺยาสิ, ปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ; ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย; เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยมฺภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย–-เปสเน’ปิจฺฉนฺติ?- คามํ ตฺวํ ภเณ คจฺเฉยฺยาสิฯ

ตุอตฺตุหิถมิมตํอนฺตํสฺสุวฺโหญามเส-ฯ

ปญฺหาทิสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโต; กฺริยตฺถโต; ยจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ, คจฺฉถ, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉสฺสุ, คจฺฉวฺโห, คจฺเฉ, คจฺฉามเส–-ปญฺเห?- กินฺนุ พลุ โห วฺยากรณมธิยสฺสุ?ฯ ปตฺถนายํ?- ททาหิ เม, ชิวตุ ภวํฯ วิสิมฺหิ?-กฏํ กโรตุ ภวํ, ปุญฺญํ กโรตุ ภวํ, อิห ภวํ ภุญฺชตุ, อิหภวํ นิสีทตุ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ปาติโมกฺขาฯ เปสเน?- คจฺฉ ภเณ คามํฯ อนุมติยํ?เอวํ กโรหิฯ ปตฺตกาเล?-กาโล’ยํ เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํฯ

สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาทิ-ฯ

สตฺติยํ อรหตฺเถ จ กฺริยตฺถาฯ เอยฺยาทโย โหนฺติ; ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ สตฺโต; อรโภฯ

สมฺภาวเน วา-ฯ

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโยโหนฺติ วิภาสา; อปิ ปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยฯ กฺริยาติปตฺติยนฺตุสฺสาทิ?- อสนิยาปิ หโต นาปติสฺสา สมฺภาเวมิ สทฺทหามิอวกปฺเปมิ ภุญฺเชยฺย ภวํ; ภุชิสฺสติ ภวํ, อภุญฺชิ ภวํฯ กฺรยาติปตฺติยนฺตุสฺสาทิ-สมฺภาเวมิ นาภุชิสฺสํ ภวํฯ

มาโยเค อีอาอาทิ-ฯ

มาโยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ; มาสฺสุปุนปิ เอวรูปมกาสิ, มา ภวํ อคมา วนํ; วาติ กึ? มา เตกามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ, มา ตฺวํ กริสฺสสิ, มา ตฺวํ กเรยฺยาสิ–-อสกกาลตฺโถ’ยมารมฺโภ; พุทฺโธ’ภวิสฺสตีติ ปทนฺตร สมฺพนฺเธน อนาคตกาลตา ปติยเต, เอวํ กโต กโฏ สฺเวภวิสฺสติ, ภาวิ กจฺจมาสีติ; ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนสฺสุ ลุนสฺสุตฺเววายํ ลุนาตีติ ตฺวาทีนเมเวตํ มชฺฌิมปุริ เสกวจนานมาภิกฺขญฺเญ วิพฺพวนํ; อิทํ วุตฺตํ โหติ?-เอวเมส ตุริโต อญฺเญ’ปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรตีติ; เอวํ ลุนาถ ลุนาถาตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนวฺโห ลุนวฺโห ตฺเววายํ ลุนาติ; ตถา กาลตฺตเรสุปิ ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ อลุนิ, อลุนา, ลุลาว, ลุนิสฺสตีติ; เอวํ สฺสุมฺหิ จ โยชนียํ–-ตถา สมุจฺจเย’ปิ มฐมฏ, วิหารมเฏตฺเววายมฏติ; มฐมฏสฺสุ, วิหารมฏสฺสุตฺเววายมฏติ–-พฺยาปารเภเท ตุ สามญฺญวจนสฺเสว พฺยาปกตฺตา อนุปฺปโยโค ภวติ? โอทนํ ภุญฺช, ยาคุมฺปิว, ธานา ขาเทตฺวาวายมชฺโฌหรติฯ

ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา-ฯ

เอกเนเกสุตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานํ มชฺฌิมุตฺตมปฐมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถา; อุตฺตมสทฺโท’ยํ สภาวโต ตติยทุเก รุฬฺโห–-ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห; ตฺวํคจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห; อหํคจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม,อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห; โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเตฯ

สามตฺถิยา ลทฺธนฺตา อปฺปฐุชฺชมาเนสุปิ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ภวนฺติ–-คจฺฉสี, คจฺฉถ, คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห; คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห; คจฺฉติ,คจฺฉนฺติ, คจฺฉเต, คจฺฉนฺเตฯ

อาอีสฺสาทิสฺวญ วา-ฯ

อาอาโท อีอาโท สฺสาอาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อญ โหติ, ญกาโร’นุพนฺโธ–-อคมา, คมา; อคมี, คมี; อคมิสฺสา, คมิสฺสาฯ

ออาทิสฺวาโห พฺรูสฺส-ฯ พฺรูสฺส อาโห โหติ ออาทิสุ; อาห, อาหุฯ

ภุสฺส จุก-ฯ

ออาทิสุ ภุสฺส จุก โหติ; กกาโร’นุพนฺโธ; อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ; พภุวฯ

ปุพฺพสฺส อ-ฯ

ออาทิสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภุสฺสอ โหติ; พภุวฯ

อุสฺสํสฺวาหา วา-ฯ

อาหาเทสา ปรสฺสौสฺสอํสุวา โหติ; อาหํสุ อาหุฯ

ตฺยนฺตีนํ ฏฏู-ฯ

อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฏฏู โหนฺติ; ฏการา สพฺพาเทสตฺถา; อาห, อาหุฯ อโตเยว จ ญาปกา ติอนฺติสุ จ พฺรูสฺสาโหฯ

อีอาโทวจสฺโสม-ฯ

อีอาทิสุวจสฺส โอม โหติ; มกาโร’นุพนฺธา; อโวจ; อีอาโทติ กึ? อวจฯ

ทาสฺส ทํ วา มเมสฺวทฺวิตฺเต-ฯ

อทฺวิตฺเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ วา โหติ มิเมสุ; ทมฺมิ,เทมิ; ทมฺม, เทมฯ อญฺจิตฺเตติ กึ? ททามิฯ ททามฯ

กรสฺส โสสฺสกุํ-ฯ

กรสฺส สโอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุ; กุมฺมิ, กุมฺม; กโรมิ, กโรมฯ

กา อีอาทิสุ-ฯ

กรสฺส สโอการสฺสกา โหติ วา อีอาทิสุ; อกาสิ, อกริ; อกํสุ, อกรึสุ; อกา, อกราฯ

หาสฺสจาหงิ สฺเสน-ฯ

กรสฺสโสสฺสหาสฺสจ อาหงิ วา โหติ สฺเสน สห; กาหติ, กริสฺสติ; อกาหา, อกริสฺสา;หาหตี, หายิสฺสติ; อาหาหา, อหายิสฺสาฯ

ลภวสจฺฉิทภิทรุทานํ จฺฉงิ-ฯ

ลภาทีนํ จฺฉงิ วา โหติ สฺเสน สห; อลจฺฉา, อลภิสฺสา, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ; อวจฺฉา, อวสิสฺสา; วจฺฉติ, วสิสฺสติ; จฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา; เฉจฺฉติฯ ฉินฺทิสฺสติ; เหจฺฉา, ภินฺทิสฺสา; เภจฺฉติ,ภินฺทิสฺสติ; อรุจฺฉา, อโรทิสฺสา; รุจฺฉติ, โรทิสฺสติฯ อญฺญสฺมิมฺปิ ฉิทสฺส วา จฺฉงิ โยควิภาคา?- อจฺเฉจฺฉุํ, อจฺฉินฺทึสุฯ อญฺเญสํ ว?-คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํฯ

ภุชมุจวจวิสานํ กฺขงิ-ฯ

ภุชาทีนํ กฺขงิ วา โหติ สฺเสน สห; อโภกฺขา, อภุญฺชิสฺสา; โภกฺขติ, ภุชิสฺสติ; อโมกฺขา, อมุญฺจิสฺสา; โมกฺขตึ มุญฺจิสฺสติ; อจกฺขา, อวจิสฺสา; จกฺขติฯ วจิสฺสติ; ปาเวกฺขา, ปาวิสิสฺสา; ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติฯ วิสสฺสาญฺญสฺมิมฺปิ วา กฺขงิ โยควิภาคา?-ปาเวกฺขิ, ปาวิสิฯ

อาอีอาทิสุ หรสฺสา-ฯ

อาอาโทอีอาโท จ หรสฺสอา โหติจา; อหา, อหรา; อภาสิ, อภริฯ

คมิสฺส-ฯ

อาอาโทอีอาโท จ คมิสฺสา โหติ วา; อคา, อคมา; อคา,อคมิฯ สํสสฺส จ ฉงิ-ฯ

สํสสฺส จ คมิสฺส จ ฉงิ วา โหติ อาอีอาทิสุ; อฑญฺฉา, อฑํสา; อฑญฺฉิ,อฑํสิ; อคญฺฉา, อคจฺฉา, อคญฺฉิ, อคจฺฉิฯ

หูสฺสเหเหหิโหหี สฺสจฺจาโท-ฯ

หูสฺส หฺญาทโย โหนฺติ สฺสจฺจาโท; เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติฯ

ณานาสุ รสฺโส-ฯ

กณกนาสุ กฺริยตฺถสฺสรสฺโส โหติ; กิณาติ, ธุนาติฯ

อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสมฺหานํ วา-ฯ

เอสํ วา รสฺโส โหติ; คม, คมา; คมิ, คมี; คมุ; คมิมฺห, คมิมฺหา; คมิสฺส, คมิสฺสา; คมิสฺสมฺห, คมิสฺสมฺหาฯ

กุสรุเหหิสฺส ฉิ-ฯ

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติ; อกฺโกจฺฉิ, อกฺโกสิ; อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิฯ

ออีสฺสอาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิญ-ฯ

กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทินํ สฺสอาทีนว พฺยญฺชนสฺสैญ โหติ วิภาสา; พภุวิตฺถ,อภวิตฺถ, อภวิสฺสา, อนุภวิสฺสา, อนุภวิสฺสติ, อนุโภสฺสติ, (หริสฺสติ) หสฺสติฯ เอเตสนฺติ กึ? ภวติ; พฺยญฺชนสฺสาติ กึ? พภุวฯ

พฺรูโต ติสฺสีญ-ฯ

พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อีญ วา โหติ; พฺรวีติ, พฺรูติฯ

กฺยสฺส-ฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺสกฺยสฺส อีญฺวา โหติ; ปจียติ ปจฺจติฯ

เอยฺยาถสฺสฺญอาอีถานํ โอออํตฺถตฺโถวฺโหก-ฯ

เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ; ตฺวํ อภวิสฺส, อภวิสฺเส; อหํ อภวํ, อภว; โส อภวิตฺถ, อภวา; โส อภวิตฺโถ, อภวี; ตุมฺเห ภวถวฺโห, ภวถ–-อาสหวริโตว อกาโร คยฺหเต–-โถ ปนนฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว, ตสฺเสว วา นิสฺสีตตฺตา; นิสฺสยยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาวิณฺณํฯ

อุํสฺสึสฺวํสุ -ฯ

อุมิจฺจสฺส อึสุอํสุ วา โหนฺติ; อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํฯ

เอมนฺตา สุํ-ฯ

ญาเทสโต โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติ; เนสุํ, นยึสุ; อสฺโสสุํ, อสฺสุํ–-อาเทสตฺตาขฺยา ปนตฺถํ ตฺตคฺคหณํฯ

หูโต เรสุํ-ฯ

หูโต ปรสฺส อุมิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติ; อเหสุํ, อหวุํฯ

โอสฺส ऐตฺถตฺโถ-ฯ

โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ; ตฺวํ อภว, อภวิ, อภวิตฺถ, อภวิตฺโถ, อภโวฯ

สิ-ฯ

โอสฺส สิ วา โหติ; อโหสิ ตฺวํ อหุโวฯ

ทีฆา อีสฺส-ฯ

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติ; อกาสิ, อกา; อทาสิ, อทาฯ

มฺหาตฺถานมุญ-ฯ

มฺหาตฺถานมุญฺทฺวา โหติ; อคมุมฺหา, อคมิมฺหา; อคมุตฺถ, อคมิตฺถฯ

อึสฺส จ สิญ-ฯ

อิมิจฺจสฺส สิญ วา โหติ มฺหาตฺถานญฺจ พหุลํ; อกาสึ, อกรึ; ออกาสิมฺหา, อกริมฺหา;อกาสิตฺถ, อกริตฺถฯ

เอยฺยุํสฺสุํ-ฯ

เอยฺยุมิจฺจสฺส อุํ วา โหติ; คจฺฉุํ, คจฺเฉยฺยุํฯ

หิสฺสโต โลโป-ฯ

อโต ปรสฺส หิสฺส โลโป วา โหติ; คจฺฉ, คจฺฉาหิ–-อโตติ กึ? กโรหิฯ

กฺยสฺส สฺเส-ฯ

กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส; อนฺธภวิสฺสา, อนฺวภุยิสฺสา, อนุภวิสฺสติ, อนุภุยิสฺสติฯ

อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺตํ สฺสุสสถสํสาม -ฯ

อส-ภุวีจฺจสฺมา ปเรสํเอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ; อสฺส, อสฺสุ, อสฺส, อสฺสถ, อสฺสํ, อสฺสามฯ

อาทิทฺวีนฺนมิยาอิยุํ-ฯ

อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ อาทิภูตานํ ทฺวินฺนํ อิยาอิสุํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; สิยา, สิยุํฯ

ตสฺสโถ-ฯ

อตฺถิโต ปรสฺส ตการสฺส โถ โหติ; อตฺถ, อตฺถุฯ

สิหิสฺวฏ-ฯ

อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิหิสุ; โฏ สพฺพาเทสตฺโถ; อสิ, อหิฯ

มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ-ฯ

อตฺถิสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ, ตํสนฺติโย เคน ตฺถิสฺส อฏ จ; อมฺหิ,อสฺมิ; อมฺห, อสฺมฯ

เอสุ ส-ฯ

เอสุ มิเมสุอตฺถิสฺส สกาโร โหติ; อสฺมิ, อสฺม; ปรรูปพาธนตฺถํฯ

อีอาโท ทีโฆ-ฯ

อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทิมฺหิ; อาสิ, อาสุํ, อาสิ, อาสิตฺถ, อาสึ, อาสิมฺหาฯ

หิมิเมสฺวสฺส-ฯ อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ; ปวาหิ, ปวามิ, ปวาม; มุยฺหามิฯ

สกา ณาสฺส ข อีอาโท-ฯ

สกสฺมา กณาสฺส โข โหติ อี อาทิสุ; อสกฺขิ, อสกฺขึสุฯ

สฺเส วา-ฯ

สกสฺมา กณาสฺส โข วา โภติ สฺเส; สกฺขิสฺสา, สกฺกุณิสฺสา; สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติฯ

เตสุ สุโต เกณากณานํ โรฏ-ฯ

เตสุ อีอาทิสฺเสสุ สุโต ปเรสํ เกณากณานํ โรฏ โหติ; อสฺโสสิ, อสุณิ; อสฺโสสฺสา, อสุณิสฺสา; โสสฺสติ, สุณิสฺสติฯ

ญาสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ-ฯ

สนาสฺส ญาสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิ; นายติฯ ชานาติฯ

ญมฺหิ ชํ-ฯ

ญาเทเส สนาสฺส ญาสฺส ชํ วา โหติ; ชญฺญา, ชาเนยฺยฯ

เอยฺยสฺสิยาญา วา-ฯ

ญาโต เอยฺยสฺส อิยาญา โหนฺติ วา; ชานิยา, ชญฺญา, ชาเนยฺยฯ

อีสฺสจฺจาทิสุ กนา โลโป-ฯ

อีอาโท สฺสจฺจาโท จ ญาโต กนา โลโป วา โหติ; อญฺญสิ, อชานิ; ญสฺสติ, ชานิสฺสติฯ

สฺสสฺส หิ กมฺเม-ฯ

ญาโต ปรสฺสสฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม; ปญฺญายิหิติ, ปญฺญายิสฺสตี,

เอติสฺมา-ฯ

เอติสฺมา ปรสฺสสฺสสฺสหิ โหติ วา; เอหิติ, เอสฺสติฯ

หนา เฉขา-ฯ

หนา สฺสสฺส เฉขา วา โหนฺติ; หญฺเฉม, หนิสฺสาม; ปฏิหํขามิ, ปฏิหนิสฺสามิฯ

หาโต ห-ฯ

หาโต ปรสฺส สฺสสฺส ห โหติ วา; หาหติ, ฉหิสฺสติฯ

ทกฺขขเหหิโหหีหิ โลโป-ฯ

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺสสฺสสฺส โลโป วา โหติ; ทกฺขติฯ ทกฺขิสฺสติ; สกฺขติ, สกฺขิสฺสติ; เหหิติ, เหหิสฺสติ; โหหิติ, โหหิสฺสติฯ

กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํ-ฯ

กยิรา ปรสฺเสยฺยุมาทีนเมยฺยสฺส โลโป โหติ; กยิรุํ, กยิราสิ, กยิราถ, กยิรามิ, กยิรามฯ

ฏา-ฯ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺสฏา โหติ; โสกยิราฯ

เอถสฺสา-ฯ

กยิรา ปรสฺเสถสฺส อา โหติ; กยิราถฯ

ลภา อึอีนํ ถํถา วา-ฯ

ลภสฺมา อึอีอิจฺเจสํ ถํถา โหนฺติ วา; อลตฺถํ, อลภึ; อลตฺถ, อลภิฯ

คุรุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ-ฯ

คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ นฺเตนฺตีนํ เร วา โหติ; คจฺฉเร, คจฺฉนฺติ; คจฺฉเร, คจฺฉนฺเต; คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺติ; คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺเต–-คุรุปุพฺพาติ กึ? ปจนฺติฯ รสฺสาติ กึ? โหนฺติ

เอยฺเยยฺยาเสยฺยนฺตํ เฏ-ฯ

เอยฺยาทีนํ เฏ วา โหติ; โส กเร, โส กเรยฺย; ตฺวํ, กเร, ตฺวํ กเรยฺยาสิ; อหํ กเร, อหํ กเรยฺยํฯ

โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเก-ฯ

โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺกวิสเย; ตนุเตฯ

ปุพฺพจฺฉกฺเก วา กฺวจิ-ฯ

โอวิกรณสฺส อุ โหติ วา กฺวจิ ปุพฺพจฺฉกฺเก; วนุติ, วโนติฯ

เอยฺยามสฺเสมุ จ-ฯ

เอยฺยามสฺเสมุ วา โหติ, อุ จ; ภเวมุ, ภเวยฺยามุ, ภเวยฺยามฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโฐฯ

สมตฺตา จายํ โมคฺคลฺลานวุตฺติ ฉหิ ภาณวาเรหิฯ

ยสฺส รญฺโญ ปภาเวน ภาวิตตฺตสมากุลํ,

อนากุลํ ทุลทฺธีหิ ปาปภิกฺขูหิ สพฺพโส;

ลงฺกาย มุนิราชสฺส สาสนํ สาธุ สณฺฐิตํ,

ปุณฺณวนฺทสมาโยคา วาริธีจ วิวทฺธเต;

ปรกฺกมภุเช ตสฺมึ สทฺธาพุทฺธิคุโณทิเต,

มนุวํสทฺธชากาเร ลงฺกาทีปํ ปสาสติ;

มาคฺคลฺลาเนน เถเรน ธีมตา สุจิวุตฺตินํ,

รจิตํ ยํ สุวิญฺเญยฺยมสนฺทิทฺธมนากุลํ;

อเสสวิสยวฺยาปิ ชินวฺยปฺปถนิสฺสยํ,

สทฺทสตฺถมนายาสสาธิยํ พุทฺธิวทฺธนํ;

ตสฺส วุตฺติ สมาเสน วิปุลตฺถปฺปกาสนี,

รจิตา ปุน เตเนว สาสนุชฺโชตการินาติ;