ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ

๑. ปฐโม สญฺญาทิกณฺโฑ

สิทฺธมิทฺธคุณํ สาธุ, นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ;

สธมฺมสงฺฆํ ภาสิสฺสํ, มาคธํ สทฺทลกฺขณํฯ

๑. ออาทโย ติตาลีส วณฺณาฯ

อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีส-กฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติฯ อ อา อิ อี อุ อู เอ เอ โอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญฺญ, ฎ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘เอ โอ น มวณฺเณ’’ ๑. ๓๗ฯ ติตาลีสาภิ วจนํ กตฺถจิ วณฺณโลปํ ญาเปติฯ เตน ‘ปฎิสงฺขา โยนิโส’ติอาทิ สิทฺธํฯ

๒. ทสาโท สราฯ

ตตฺถาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘สโร โลโป สเร’’ ๑, ๒๖ อิจฺจาทิฯ

๓. เทฺวเทฺว สวณฺณาฯ

เตสุ เทฺวเทฺว สรา สวณฺณา นาม โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’ ๑, ๒๔ฯ

๔. ปุพฺโพ รสฺโสฯ

เตสุ ทฺวีสุ โย โย ปุพฺโพ, โส โส รสฺสสญฺโญ โหติฯ เตสุ เอ.โอ.สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘รสฺโส วา’’ ๒,๖๒ อิจฺจาทิฯ

๕. ปโร ทีโฆฯ

เตสฺเวว ทฺวีสุ โย โย ปโร, โส โส ทีฆสญฺโญ โหติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ ๒,๘๘ อิจฺจาทิฯ

๖. กาทโย พฺยญฺชนาฯ

กการาทโย วณฺณา นิคฺคหีตปริยนฺตา พฺยญฺชนสญฺญาโหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ ๑,๓๓ อิจฺจาทิฯ

๗. ปญฺจ ปญฺจกา วคฺคาฯ

กาทโย ปญฺจ ปญฺจกา วคฺค, นาม โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ ๑,๔๑ อิจฺจาทิฯ

๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํฯ

ยฺวายํ วณฺโณ พินฺทุมตฺโต, โส นิคฺคหีตสญฺโญ โหติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘นิคฺคหีตํ’’ ๑,๓๘ อิจาทิฯ ครุสญฺญากรณํ อนฺวตฺถสญฺญตฺถํฯ

๙. อิยุวณฺณา ฌลา นามสฺสนฺเตฯ

นามํ ปาฎิปทิกํ, ตสฺสอนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสญฺญา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘ฌลา วา’’ ๒,๑๑๑ อิจฺจาทิฯ

๑๐. ปิตฺถิยํฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส-นฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ปสญฺญา โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? เย ปสฺสิวณฺณสฺส’’ ๒,๑๑๖ อิจฺจาทิฯ

๑๑. ฆาฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส-นฺเต วตฺถมาโน อากาโร ฆสญฺโญ โหติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ ๒,๖๐ อิจฺจาทิฯ

๑๒. โค สฺยาลปเนฯ

อาลปเน สิ คสญฺโญ โหติฯ

เตน กฺวตฺโถ? ‘‘เควา’’ ๒,๖๕ อิจฺจาทิฯ

(สญฺญา)

๑๓. วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสฯ

ยํ วิเสสนํ, ตทนฺตสฺส วิธิ ญาตพฺโพ ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ ๒,๔๑ นรานเรฯ

๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺสฯ

สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว การิยํ ญาตพฺพํ ‘‘สโร โลโป สเร’’ ๑,๒๖ เวฬคฺคํฯ ‘ตมห’นฺตีธ กสฺมา น โหติ?, สเรโตปสิเลสิกาธาโร ตตฺเถตาว วุจฺจเต ‘ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสา’ติฯ

๑๕. ปญฺจมิยํ ปรสฺสฯ

ปญฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺส การิยํ ญาตพฺพํ ‘‘อโตโยนํ ฎาเฎ’’ ๒,๔๑ นรานเรฯ อิธ น โหตํ ‘ชนฺตุโห อนตฺตา’ฯ อิธ กสฺมา น โหติ? โอสโขฺย, อนนฺตเร กตตฺถตาย น พฺยวหิตสฺส การิยํฯ

๑๖. อาทิสฺสฯ

ปรสฺส สฺสิสฺสมานํ การิยมาทิวณฺณสฺส ญาตพฺพํ ‘‘ร สงฺขฺยาโต วา’’ ๓,๑๐๓ เตรสฯ

๑๗. ฉฎฺฐิยนฺตสฺสฯ

ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺส ยํ การิยํ, ตทนฺตสฺส วณฺณสฺส วิญฺเญยฺยํ ‘‘ราชสฺสิ นามฺหิ’’ ๒,๒๓ ราชินาฯ

๑๘. งานุพนฺโธฯ

งกาโร อนุพนฺโธ ยสฺส, โส อนฺตสฺส โหติ ‘‘โคสฺสา วง’’ ๑,๓๒ ควาสฺสํฯ

๑๙. ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสฯ

ฎกาโร-นุพนฺโธ ยสฺส, โส-เนกกฺขโร จาเทโส สพฺพสฺส โหติ ‘‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฎ’’ ๒,๑๒๘ เอสุ, ‘‘นามฺห-นิมิ’’ ๒,๑๒๖ อเนนฯ

๒๐. ญกานุพนฺธาทฺยนฺตาฯ

ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺส ญานุพนฺธกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา โหนฺติ ‘‘พฺรูโต ติสฺสีญ’’ ๖,๓๖ พฺรวีติ, ‘‘ภูสฺส วุก’’ ๖,๑๗ พภูวฯ

๒๑. มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโรฯ

มกาโร-นุพนฺโธ ยสฺส, โส สรา นมนฺตา สรา ปโร โหติ ‘‘มญฺจ รุธาทีนํ’’ ๕-๑๙ รุนฺธติฯ

๒๒. วิปฺปฎิเสเธฯ

ทฺวินฺนํ สาวกาสานเมกตฺถปฺปสงฺเค ปโร โหติฯ ยถา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วาปุริสานํ สหปฺปตฺติยํ ปโร, โส จ (คจฺฉติ) ตฺวํ จ (คจฺฉสิ, ตุมฺเห) คจฺฉถฯ โส จ (คจฺฉติ,) ตฺวํ จ (คจฺฉสิ,) อหํ จ (คจฺฉามิ, มยํ) คจฺฉามฯ

๒๓. สงฺเกโต-นวยโว-นุพนฺโธฯ

โย นวยวภูโตสงฺเกโต, โส-นุพนฺโธติ ญาตพฺโพ, ‘‘ลุปิตาทีนมาสิมฺหิ’’ ๒-๕๗ กตฺตาฯ

สงฺเกตคฺคหณํ กึ? ปกติยาทิสมุทายสฺสานุพนฺธตา มา โหตูติ, อนวยโวหิ สมุทาโย… สมุทายรูปตฺตาเยวฯ

อนวยวคฺคหณํ กึ? ‘‘อเตน’’ ๒-๑๐๘ ชเนนฯ อิมินาว โลปสฺสาวคตตฺตา นานุพนฺธโลปาย วจนมารทฺธํฯ

๒๔. วณฺณปเรน สวณฺโณปิฯ

วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา เตน สวณฺโณปิ คยฺหติ สํจ รูปํ ‘‘ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา’’ ๑-๒๙ วาเกริตํ, สโมนาฯ

๒๕. นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธีฯ

วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีเยวนฺตุ คยฺหติ, ‘‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม’’ ๒-๒๑๕ คุณวนฺโตฯ

วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีติ กึ? ชนฺตู ตนฺตูฯ

(ปริภาสาโยฯ)

๒๖. สโร โลโป สเรฯ

สเร สโร โลปนีโย โหติฯ ตตฺริ-เม, สทฺธิ-นฺทฺริยํ, โนเห-ตํ, ภิกฺขุโน-วาโท, สเมตา-ยสฺมา, อภิภา-ยตนํ, ปุตฺตาม-ตฺถิ, อสนฺเต-ตฺถฯ

๒๗. ปโร กฺวจิฯ

สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติฯ โส-ปิ, สาว, ยโต-ทกํ, ตโต-วฯ กฺวจีติกึ? สทฺธิ-นฺทฺริยํ, อยมธิกาโร อาปริจฺเฉทาวสานา, เตน นาติปฺปสงฺโคฯ

๒๘. น เทฺววาฯ

ปุพฺพปรสรา เทฺวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต, ลตา อิว, ลเต-ว, ลตา-วฯ

๒๙. ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตาฯ

ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ เอโอ โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ

ตสฺเส-ทํ, วาเต-ริตํ, โน-เปติ, วาโม-รู, อเต-วญฺเญหิ, โว-ทกํฯ กถํ ‘‘ปจฺโจรสฺมิ’’นฺติ? โยควิภาคาฯ วาตฺเวว? ตสฺสิทํฯ

ลุตฺเตติ กึ? ลตา อิวฯ

๓๐. ยวา สเรฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ พฺยากโต, อิจฺจสฺส, อชฺฌิณมุตฺโต, สฺวาคตํ, สฺวาปนลานิลํ, วาตฺเวว? อิติ-สฺสฯ กฺวจิตฺเวว? ยานี-ธ, สู-ปฎฺฐิตํฯ

๓๑. เอโอนํฯ

เอโอนํยวาโยนฺติ วา สเร ยถากฺกมํฯ ตฺยชฺช เต-ชฺช, สฺวาหํ โส-หํฯ กฺวจิตฺเวว? ปุตฺตาม-ตฺถิ, อสนฺเต-ตฺถฯ

๓๒. โคสฺสา-วงฯ

สเร โคสฺส อวง โหติฯ ควา-สฺสํฯ ‘ยถรีว, ตถริเว’ติ นิปาตาว, ‘ภุสามิเว’ติ อิวสทฺโท เอวตฺโถฯ

๓๓. พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสาฯ

รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆรสฺสา โหนฺติ พฺยญฺชเนฯ ตตฺรา-ยํ, มุนีจเร, สมฺมเทว, มาลภารีฯ

๓๔. สรมฺหา เทฺวฯ

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส กฺวจิ เทฺว รูปานิ โหนฺติฯ ปคฺคโหฯ สรมฺหาติ กึ? ตํ ขณํฯ

๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมาฯ

จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเวสํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติย ปฐมา โหนฺติฯ ปจฺจาสตฺถฺยา, นิคฺโฆโส, อกฺขนฺติ, โพชฺฌงฺคา, เสตจฺฉตฺตํ, ทโฑฺฒ, นิฎฺฐานํ, มหทฺธโน, ยสตฺเถโร, อปฺผุฎํ, อพฺภุคฺคโตฯ เอสฺวีติ กึ? เถโรฯ เอสนฺติ กึ? ปตฺโถฯ

๓๖. วิติสฺเสเว วาฯ

เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วาฯ อิตฺเวว, อิจฺเจวฯ เอเวติ กึ? อิจฺจาหฯ

๓๗. เอโอนม วณฺเณฯ

เอโอนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วาฯ ทิสฺวา ยาจก มาคเต, อกรมฺหส เต, เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม, อคฺคมกฺขายติ, สฺวาตนํ , หิยฺยตฺตนํ, กรสฺสุฯ วาตฺเวว? ยาจเก อาคเต เอโส ธมฺโมฯ วณฺเณติ กึ? โสฯ

๓๘. นิคฺคหีตํฯ

นิคฺคหีตมาคโม โหติ วา กฺวจิฯ จกฺขุํ อุทปาทิ จกฺขุอุทปาทิ, ปุริมํ ชาติํ ปุริมชาติํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํฯ อวํสิโรติอาทีสุ นิจฺจํ… ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส, สามตฺติเยนาคโมว, ส จ รสฺส สรสฺเสว โหติ… ตสฺส รสฺสานุคตตฺตาฯ

๓๙. โลโปฯ

นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิฯ กฺยาหํ กิมหํสารตฺโต สํรตฺโตฯ สเลฺล โข-คนฺตุกาโม คนฺตุมโนติ, อาทีสุ นิจฺจํฯ

๔๐. ปรสรสฺสฯ

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส สรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิฯ ตฺวํ-สิ ตฺวมสิฯ

๔๑. วคฺเค วคฺคนฺโตฯ

นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหติ ปจฺจาสตฺตฺยาฯ ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตญฺจรติ ตํ จรติ, ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตมฺปาติ ตํ ปาติฯ นิจฺจํ ปทมชฺเฌ คนฺตฺวา, กฺวจญฺญาตฺรปิ สนฺติฎฺฐติฯ

๔๒. เยวหิสุ โญฯ

ย เอว หิ สทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โญ โหติฯ ยญฺญเทว, ตญฺเญว, ตญฺหิ, วาตฺเวว? ยํ ยเทวฯ

๔๓. เย สํสฺสฯ

สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ ตสฺส วา โญ โหติ ยกาเรฯ สญฺญโม สํยโมฯ

๔๔. มยทา สเรฯ

นิคฺคหีตสฺส มยทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิฯ ตมหํ, ตยิทํ, ตทลํฯ วา ตฺเวว? ตํ อหํฯ

๔๕. วนตรคา จาคมาฯ

เอเต มยทา จ อาคมา โหนฺติ สเร วา กฺวจิฯ ติวงฺคิกํ, อิโต นายติ, จินิตฺวา, ตสฺมาติห, นิโรชํ, ปุถเคว, อิธมาหุ, ยถยิทํ, อตฺตทตฺถํฯ วา ตฺเวว? อตฺตตฺถํฯ ‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ-ปฐมนฺโต ปคสทฺโทวฯ

๔๖. ฉา โฬฯ

ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วาฯ ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํฯ วาตฺเวว? ฉอภิญฺญาฯ

๔๗. ตทมินาทีนิฯ

ตทมินาทีนิ สาธูนิ ภวนฺติฯ ตํ อิมินา ตทมินา, สกึ อาคามี สกทาคามี, เอกํ อิธ อหํ เอกมิทาหํ, สํวิธาย อวหาโร สํวิทาวหาโร, วาริโน วาหโก วลาหโก, ชีวนสฺส มูโต ชีมูโต, ฉวสฺส สยนํ สุสานํ, อุทฺธํ ขมสฺส อุทุกฺขลํ, ปิสิตาโส ปิสาโจ, มหิยํ รวตีติ มยูโร, เอวมญฺเญปิ ปโยคโต-นุคนฺตพฺพา, ปเรสํ ปิโสทราทิมิเวทํ ทฎฺฐพฺพํฯ

๔๘. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญาฯ

ตวคฺควรณานํ กฺวจิ จวคฺคพยญา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเรฯ อปุจฺจณฺฑตาย, ตจฺฉํ, ยชฺเชวํ, อชฺฌตฺตํ, ถญฺญํ, ทิพฺพํ, ปยฺโยสนา, โปกฺขรญฺโญฯ กฺวจิตฺเวว? รตฺตฺยา

๔๙. วคฺคลเสหิ เตฯ

วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติฯ

สกฺกเต, ปจฺจเต, อฎฺฎเต, กุปฺปเต, ผลฺลเต, อสฺสเตฯ กฺวจิตฺเวว? กฺยาหํฯ

๕๐. หสฺส วิปลฺลาโสฯ

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเรฯ คุยฺหํฯ

๕๑. เว วาฯ

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเรฯ พวฺหาพาโธ พวฺหาพาโธฯ

๕๒. ตถานรานํ ฎฐณลา

ตถนรานํ ฎฐณลา โหนฺติ วาฯ ทุกฺกฎํ, อฎฺฐกถา, คหณํ, ปลิโฆ, ปลายติฯ วาตฺเวว? ทุกฺกตํฯ กฺวจิตฺเวว? สุคโตฯ

๕๓. สํโยคาทิ โลโปฯ

สํโยคสฺส โย อาทีภูโต-วยโว ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหติฯ ปุปฺผํ-สา ชายเต-คินิฯ

๕๔. วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ เทฺวฯ

วิจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ ยํ วตฺตเต, ตสฺส เทฺว รูปานิ โหนฺติฯ กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉาฯ รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจติ, คาโม คาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กิริยํ กิริยมารภเตฯ

อตฺถิเยวา-นุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, ยทิ หิ เอตฺถ มูลคฺคเภโท น สิยา, อานุปุพฺพิยมฺปิ น ภเวยฺยฯ มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺถานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ มาสกํ มาสกมิจฺเจตสฺมา วิจฺฉาคมฺยเต, สทฺทนฺตรโต ปน อิมมฺหา กหาปณาติ อวธารณํฯ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผนฺติ, ปฐมํ ปฐมํ ปจฺจนฺตีตฺยตฺราปิ วิจฺฉาวฯ อิเม อุโภ อฑฺฒา กตรา กตรา เอสํ ทฺวินฺนมฑฺฒตา, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒุตา อิหาปิ วิจฺฉาวฯ อาภิกฺขญฺญํ โปโนปุญฺญํ ปจติ ปจติ, ปปจติ ปปจติ, ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉติ, ปฎปฎา กโรติ, ปฎปฎายติฯ

๕๕. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเสกสฺสฯ

วิจฺฉายเมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติฯ เอเกกสฺสฯ กถํ มตฺถกมตฺถเกนาติ? ‘สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสา’ติ โยควิภาคา, นาจาติปฺปสงฺโค โยควิภาคา อิฎฺฐปฺปสิทฺธีติฯ

๕๖. สพฺพาทีนํ วีติหาเรฯ

สพฺพาทีนํ วีติหาเร เทฺว ภวนฺติ ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จฯ อญฺญมญฺญสฺส โภชกา, อิตรีตรสฺส โภชกาฯ

๕๗. ยาวโพธํ สมฺภเมฯ

ตุริเตนาปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึสติ วตฺถุ ยาวนฺเตหิ สทฺเทหิ โส-ตฺโถ วิญฺญายเต, ตาวนฺโต สทฺทา ปยุชฺชนฺเตฯ สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆฯ

๕๘. พหุลํฯ

อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยาฯ เตน นาติปฺปสงฺโค อิฎฺฐปฺปสิทฺธิ จฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ปฐโม กณฺโฑฯ

๒. ทุติโย กณฺโฑ (สฺยาทิ)

๑. เทฺว เทฺว-กาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย, อํ โย, นา หิ, ส นํ, สฺมา หิ, ส นํ, สฺมึ สุฯ

เอเตสํ เทฺว เทฺว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมาฯ มุนิ มุนโย, มุนิํ มุนโย, มุนินา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมึ มุนีสุ, เอวํ กุมารี กุมาริโย, กญฺญา กญฺญาโยติฯ เอตานิ สตฺต ทุกานิ สตฺต วิภตฺติโย วิภาโค วิภตีติ กตฺวา, เอตฺถ สิอมิตี-การา-การา ‘‘กิมํ สิสุ’’ ๒,๒๐๐ ติ สํเกตตฺถาฯ

๒. กมฺเม ทุติยาฯ

กรียติ กตฺตุ กิริยายา-ภิสมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ ทุติยาวิภตฺติ โหตํฯ กฎํ กโรติ, โอทนํ ปจติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติฯ

‘โอทโน ปจฺจตี’ติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิญฺจรหิ? อาขฺยาตโตฯ ‘กฎํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, อิจฺฉิเตปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธา คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาวมวรุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺขมวจินาติ ผลานิ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต, สิสฺสํ ธมฺมมนุสาสตีติฯ เอวํ อนิจฺฉิเตปิ อหึ ลงฺฆยติ, วิสํ ภกฺเขติฯ ยํเนวิจฺฉิตํ นาปิ อนิจฺฉิตํ, ตตฺถาปิ ทุติยา สิทฺธาฯ คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปติฯ

ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คามมธิติฎฺฐติ, รุกฺขมชฺฌาสเตติอธิสีฐาสานํปโยเค-ธิกรเณ กมฺมวจนิจฺฉา, วตฺติจฺฉาโต หิ การกานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา-วลาหกา วิชฺโชตเต, วลาหกสฺส วิชฺโชตเต, วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเตติฯ เอวมภินิวิสสฺส วา ธมฺมมภินิวิสเต ธมฺเม วาฯ

ตถา อุปนฺวชฺฌาวสสฺสาโภชน นิวุตฺติวจนสฺส คามมุปวสติ, ค, มมนุวสติ, ปพฺพตมธิวสติ, ฆรมาวสติฯ อโภชนนิวุตฺติ วจนสฺสาติ กึ? คาเม อุปวสติ, โภชนนิวุตฺติํ กโรตีติ อตฺโถฯ ตปฺปานาจาเรปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิยา นทิมฺปิวติ, คามํ จรติ, เอวํ ‘สเจ มํ อาลปิสฺสตี’ติอาทีสุปิฯ วิหิตาว ปติธโยเค ทุติยา – ‘ปฎิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา’ติฯ ตํ ปติ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ, ยทาตุ ธาตุนายุตฺโต ปติ, ตทา เตนา-โยคา สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีว ‘ตสฺส นปฺปฎิภาตี’ติฯ อกฺเข ทิพฺพติ, อกฺเขหิ ทิพฺพติ, อกฺเขสุ ทิพฺพตีติ กมฺมกรณาธิกรณวจนิจฺฉาฯ

๓. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเคฯ

กิริยา, คุณ, ทพฺเพหิ สากเลฺลน กาลทฺธานํ สมฺพนฺโธ อจฺจนฺตสํโยโคฯ ตสฺมึ วิญฺญายมาเน กาลสทฺเทหิ อทฺธอทฺเทหิ จ ทุติยา โหติฯ มาสมธีเต, มาสํ กลฺยาณิ, มาสํ คุฬธานา, โกสมธีเต, โกสํ กุฎิลา นที, โกสํ ปพฺพโตฯ อจนฺตสํโยเคติ กึ? มาสสฺส ทฺวีหมธีเต, โกสสฺเสกเทเส ปพฺพโตฯ

ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺติํ จตฺตาโร มหาราชาติ เอวมาทีสุ กาลวาจี หิ อจฺจนฺตสํโยคตฺตาว ทุติยา สิทฺธาฯ วิภตฺติวิปลฺลาเสนปิ วา พหุลํวิธานาฯ

ผลปฺปตฺติยํ กิริยาปริสมตฺตฺยปวคฺโค, ตสฺมึ วิญฺญายมาเน กาลทฺธานํ กิริยายาจฺจนฺตสํโยเค ตติยาภิมตา, สาปิ กรณตฺตาว สิทฺธา ‘มาเสนานุวาโก-ธีโต, โกเสนานุวาโก-ธีโต’ติฯ อนปวคฺเคตุ อสาธกตมตฺตากรณตฺตาภาเว ทุติยาว ‘มาสมธีโต-นุวาโก, น จาเน น คหิโต’ติฯ

การกมชฺเฌ เย กาลทฺธานวาจิโน, ตโต สตฺตมีปญฺจมิโย อภิมตา ‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภุญฺชิสฺสติ, ทฺวีหา ภุญฺชิสฺสติ, อตฺรฏฺโฐ-ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’ติ, ตาปีห สกสกการกวจนิจฺฉาเยว สิทฺธาฯ

๔. คติ โพธาหาร สทฺทตฺถากมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเชฯ

คมนตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานมกมฺมกานํ ภชฺชาทีนญฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติฯ สามตฺถิยา จ ปโยชกพฺยาปาเรน กมฺมตาวสฺส โหตีติ ปตียเตฯ คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ มาณวกํ คามํ, โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ มาณวกํ ธมฺมํ, โภชยติ มาณ-วกํ โมทกํ, อาสยติ มาณวกํ โมทกํ, อชฺฌาปยติ มาณวกํ เวทํ, ปาฐยติ มาณวกํ เวทํ, อาสยติ เทวทตฺตํ, สายยติ เทวทตฺตํ, อญฺญํ ภชฺชาเปติ, อญฺญํ โกฎฺฎาเปติ, อญฺญํ สนฺถราเปติฯ เอเตสเมวาติ กึ? ปาเจติ โอทนํ เทวทตฺเตน ยญฺญทตฺโตฯ ปโยชฺเชติ กึ? คจฺฉติ เทวทตฺโตฯ ยทา จรหิ คมยติ เทวทตฺตํ ยญฺญทตฺโต, ตมปโร ปโยเชติ, ตทา คมยติ เทวทตฺตํ ยญฺญทตฺเตเนติ ภวิตพฺพํ … คมยติสฺสา-คมนตฺถตฺตาฯ

๕. หราทีนํ วาฯ

หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วาฯ หาเรติ ภารํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, กาเรติ กฎํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา ทสฺสยเต ชนํ ราชํ ชเนเนติ วา, อภิวาทยเต คุรุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วาฯ

๖. น ขาทาทีนํฯ

ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติฯ ขาทยติ เทวทตฺเตน, อาทยติ เทวทตฺเตน, อวฺห, ปยติ เทวทตฺเตน, สทฺทายยติ เทวทตฺเตน, กนฺทยติ เทวทตฺเตน, นายยติ เทวทตฺเตนฯ

(๑) วหิสฺสานิยนฺตุเกฯ วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตน อนิยนฺตุเกติ กึ? วาห-ยติ ภารํ พลีพทฺเทฯ

(๒) ภกฺขิสฺสาหึ สายํฯ ภกฺขยติ โมทเก เทวทตฺเตนฯ อหึสายนฺติ กึ? ภกฺขยติ พลีพทฺเท สสฺสํฯ

๗. ฌาทีหิ ยุตฺตาฯ

ธีอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติฯ ธิรตฺถุ มํ ปูติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทํ, สมาธานมนฺตเรน, มุจลินฺทมภิโต สรมิจฺจาทิ, ฉฎฺฐิยาปวาโท-ยํฯ

๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินาฯ

ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสฺวภินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา มหาติฯ รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, รุกฺขํ รุกฺขมภิติฎฺฐติฯ

๙. ปติปรีหิ ภาเค จฯ

ปติปรีหิ ยุตฺตมฺหา ลกฺขณาทีสุ ภาเค จตฺเถ ทุติยา โหติฯ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ ติฎฺฐติ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยาฯ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ ติฎฺฐติ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยาฯ

๑๐. อนุนาฯ

ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสฺวนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติฯ รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สจฺจกิริยมนุ วุฎฺฐิ ปาวสฺสิ, เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ, รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฎฺฐติ, ยเทตฺถ มํ อนุ สิยาฯ

๑๑. สหตฺเถฯ

สหตฺเถ-นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติฯ ปพฺพตมนุ เสนา ติฎฺฐติฯ

๑๒. หีเนฯ

หีนตฺเถ-นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติฯ อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโตฯ

๑๓. อุเปนฯ

หีนตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติฯ อุป สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโถฯ

๑๔. สตฺตมฺยาธิกฺเยฯ

อาธิกฺยตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติฯ อุป ขาริยํ โทโณฯ

๑๕. สามิตฺเต-ธินาฯ

สามิภาวตฺเถ-ธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติฯ อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิ ปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตฯ

๑๖. กตฺตุกเรเณสุ ตติยาฯ

กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยา โหติฯ ปุริเสน กตํ, อสินา ฉินฺทติฯ ปกติยา-ภิรูโป, โคตฺเถน โคตโม, สุเมโธ นาม นาเมน, ชาติยา สตฺตวสฺสิโกติ ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ เอว ตติยาฯ เอวํ สเมน ธาวติ วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, ปญฺจเกน ปสโว กิณาตีติฯ

๑๗. สหตฺเถนฯ

สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยาฯ ปุตฺเตน สห คโต, ปุตฺเตน สทฺธิํ อาคโต, ตติยาปิ ฉฎฺฐีว อปฺปธาเน เอว ภวติฯ

๑๘. ลกฺขเณฯ

ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยา สิยาฯ ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี, อกฺขินา กาโณ, เตน หิ องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเตฯ

๑๙. เหตุมฺหิฯ

ตกฺกิริยา โยคฺเค ตติยา สิยาฯ อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย ยโสฯ

๒๐. ปญฺจมีเณ วาฯ

อิเณ เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วาฯ สตสฺมา พทฺโธ, สเตน วาฯ

๒๑. คุเณฯ

ปรงฺคภูเต เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วาฯ ชฬตฺตา พทฺโธ ชฬตฺเตน วา, ปญฺญาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโตอนิจฺจา, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธฯ

๒๒. ฉฎฺฐี เหตฺวตฺเถหิฯ

เหตฺวตฺถวาจีหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฎฺฐี สิยาฯ อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณาฯ

๒๓. สพฺพาทิโต สพฺพาฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติฯ โก เหตุ, กํ เหตุํ, เกน เหตุนา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมา เหตุสฺมา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมึ เหตุสฺมึ, กึ การณํ, เกน การเณน, กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน อิจฺเจวมาทิฯ เหตฺวตฺเถหีตฺเวว? เกน กตํฯ

๒๔. จตุตฺถี สมฺปทาเนฯ

ยสฺส สมฺมา ปทียเต ตสฺมึ จตุตฺถี สิยาฯ สงฺฆสฺส ททาติฯ อาธารวิวกฺขายํ สตฺตมีปิ สิยา สงฺเฆ เทหิฯ

๒๕. ตาทตฺเถฺยฯ

ตสฺเส-ทํ ตทตฺถํ, ตทตฺถภาเว โชตนีเย นามสฺมา จตุตฺถี สิยาฯ สีตสฺส ปฎิฆาตาย, อตฺถาย หิตาย (สุขาย) เทวมนุสฺสานํ, นาลํ ทารภรณาย, ยูปาย ทารุ, ปากาย วชตีตฺเววมาทิฯ

กสฺส สาทุํ น รุจฺจภิ, มา-ยสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทสีติ ฉฎฺฐี สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ, น เจวํ วิโรโธ สิยา สทิสรูปตฺตา, เอวํวิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา , กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปฐมาฯ

เอวมญฺญาปิ วิธญฺญยฺยา, ปรโตปิ ยถาคมํฯ

รญฺโญ สตํ ธาเรติ, รญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, เอวํ รญฺโญ สิลาฆเต, รญฺโญ หนุเต, รญฺโญ อุปติฎฺฐเต, รญฺโญ สปเต, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูภติ, โย อปฺปทุฎฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ สมณานํ ติตฺถิยา, ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูยา รญฺโญ ภาคฺยมารชฺฌติ, รญฺโญ ภาคฺยมิกฺขเต, เตน ยาจิโต อยาจิโต วา ตสฺส คาโว ปฎิสุณาติ, คาโว อาสุณาติ, ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, โหตุ ปติคิณาติ, โหตฺวนุคิณาติ, อาโรจยามิ โว ปติเวทยามิ โว, ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ, ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เต ชฎาหิ ทุมฺเมธ, อรหติ มโลฺล มลฺลสฺสาติฯ

ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญมาโนติ ตาทตฺถฺย จตุตฺถี, ติเณน โย อตฺโถ ตทตฺถายปีติ อตฺโถ, ‘‘โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ’’ ติณมิว ชีวิตํ มญฺญมาโนติ สวิสยาว วิภตฺติโยฯ สคฺคาย คจฺฉตีติ ตาทตฺเถฺย จตุตฺถี, โย หิ สคฺคํ คจฺฉติ ตทตฺถํ ตสฺส คมนนฺติ, กมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ทุติยาว สคฺคํ คจฺฉตีติฯ

อายุ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ, ภทฺทํ กลฺยาณํ อตฺถํ ปโยชนํ, กุสลํ อนามยํ, หิตํ ปถฺยํ สุขํ สาตํ โภโต โหตุ, สาธุ สมฺมุติ เมตสฺส, ปุตฺตสฺสาวิกเรยฺย คุยฺหมตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทุตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺสตฺโถ, นโม เต ปุริสาชญฺญ, โสตฺถิ ตสฺส, อลํ มโลฺล มลฺลสฺส, สมตฺโถ มโลฺล มลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ, ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ สพฺพตฺถ ฉฎฺฐี สมฺพนฺเธ, เอวํวิธมญฺญมฺเปว วิญฺเญยฺยํ ยถาคมํฯ

๒๖. ปญฺจมฺยวธิสฺมาฯ

ปทตฺถาวธิสฺมา ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ คามสฺมา อาคจฺฉตุ, เอวํ โจรสฺมา ภายติ, โจรสฺมา อุตฺตสติ, โอรสฺมา ตายติ, โจรสฺมา รกฺขตีติ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, ปมาเท ภยทสฺสิวา, ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาติ ฉฎฺฐี สตฺตมิโยปิ โหนฺเตว สมฺพนฺธาธารวจนิจฺฉายํฯ

อชฺเฌนา ปราเชติ, ปฎิปกฺเข ปราเชตีติ สวิสยาว วิภตฺติโยฯ สเจ เกวฎฺฎสฺส ปรชฺชิสฺสามีติ ฉฎฺฐีปิ โหติ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํฯ ยเวหิ คาโว วาเรติ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, กาเก รกฺขติ ตณฺฑุลาติ สวิสเยว ปญฺจมีฯ จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวีติ ทุติยาว ทิสฺสติ กมฺมตฺเถฯ อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ , อุปชฺฌายา อธิเต, กามโต ชายเต โสโกติ สวิสเย ปญฺจมีฯ

ตตฺเถว-นฺตรธายิ สุ, นฎสฺส สุโณติ, ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถาติ สตฺตมีฉฎฺฐิโยปิ โหนฺเตว สวิสเยฯ หิมวนฺตา ปภวติ คงฺคา, ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, อญฺโญ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ สวิสเยว ปญฺจมีฯ เอวํ อารา โส อาสวกฺขยา, อิตโร เทวทตฺตา, อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา, ปุพฺโพ คามา, ปุพฺเพว สมฺโพธา, ตโต ปรํ, ตโต อปเรน สมเยน, ตตุตฺตรินฺติฯ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฎฺฐีปิ ปุรโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริ ปพฺพตสฺส, เหฎฺฐา ปาสาทสฺสาติฯ ปาสาทมารุยฺห เปกฺขติ ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขติ อาสนา เปกฺขตีติ อวธิวจนิจฺฉายํ ปญฺจมีฯ

ปุจฺฉานาขฺยาเนสุ กุโต ภวํ? ปาตฎลิปุตฺตสฺมาติฯ ตถา เทสกาลมาเนปิ ปาฎลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺต โยชนานิ, สตฺตสุ โยชเนสูติ วาฯ เอวํ อิโต ติณฺณํ มาสาน-มจฺจเยนาติ, กิจฺฉาลทฺธนฺติ คุเณ ปญฺจมีฯ กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยาฯ เอวํ โถกา มุตฺโต, โถเกน มุตฺโตติฯ โถกํ จลตีติ กิริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยาฯ

ทูรนฺติ กตฺถโยเคปิ สวิสเยว ปญฺจมีฉฎฺฐิโย สิยุํ, ทูรํ คามสฺมา, อนฺติกํ คามสฺมา, ทูรํ คามสฺส, อนฺติกํ คามสฺสาติ, ทูรนฺติ กตฺเถหิ ตุ สพฺพาว สวิสเย สิยุํ พาธกาภาวา ทูโร คาโม, อนฺติโก คาโมตฺเววมาทิฯ

เกจิ ปนาหุ ‘อสตฺตวจนเหเตหิ ปาฎิปทิกตฺเถ ทุติยาตติยาปญฺจมีสตฺตมิโย, สตฺตวจเนหิ ตุ สพฺพาว สวิสเย’ติ, เต ปนญฺเญเหว ปฎิกฺขิตฺตาฯ ทูรํ มคฺโค, อนฺติกํ มคฺโคติ กิริยาวิเสสนํ… ภูธาตุสฺส คมฺมมานตฺตาฯ วิสุทฺโธ โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ, อายาเมน โยชนํ, ตโต ปภุติ, ยโต สรามิ อตฺตานนฺติ สวิสเยว วิภตฺติโยฯ

๒๗. อปปรีหิ วชฺชเนฯ

วชฺชเน วตฺตมาเนหิ อปปรีหิ โยเค ปญฺจมี โหติฯ อป สาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริ สาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ วชฺชเนติ กึ? รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุฯ อาปาฎลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ มริยาทา-ภิวิธีสฺววธิ วิสเยว ปญฺจมี, วินา ปาฎลิปุตฺเตน สห เวติ วิเสโส, เอวํ ยาว ปาฎลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติฯ

๒๘. ปฎินิธิปฎิทาเนสุ ปตินาฯ

ปฎินิธิมฺหิ ปฎิทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปญฺจมี วิภตฺติ โหติฯ พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆตมสฺส เตสสฺมา ปติ ททาติ, ปฎินิธิปฎิทาเนสูติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเตฯ

๒๙. ริเต ทุติยา จฯ

ริเตสทฺเทน โยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปญฺจมี จฯ ริเต สทฺธมฺมํ, ริเต สทฺธมฺมาฯ

๓๐. วินา-ญฺญตฺร ตติยา จฯ

วินา-ญฺญตฺรสทฺเทหิ โยเค นามสฺมา ตติยา จ โหติ ทุติยา ปญฺจมิโย จฯ วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา, อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อญฺญตฺร ธมฺมํ, อญฺญตฺร ธมฺมาฯ

๓๑. ปุถนานาหิฯ

เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปญฺจมี จฯ ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชนสฺมา นานาฯ

๓๒. สตฺตมฺยาธาเรฯ

กิริยาธาร ภูต กตฺตุ กมฺมานํ ธารเณน โย กิริยายาธาโร ตสฺมึ การเก นามสฺมา สตฺตมี โหติฯ กเฎ นิสีทติ (เทวทตฺโต), ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, อากาเส สกุนา, ภิเลสุ เตลํ, คงฺคายํ วโชฯ

๓๓. นิมิตฺเตฯ

นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติฯ อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปิ, มุสาวาเท ปาจิตฺถิยํฯ

๓๔. ยพฺภาโวภาวลกฺขณํฯ

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต สตฺตมี โหติฯ คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโตฯ ภาโวติ กึ? โย ชฎาหิ โส ภุญฺชติฯ ภาวลกฺขณนฺติ กึ? โย ภุญฺชติ โส เทวทตฺโต, ‘‘อกาเล วสฺสติ ตสฺส, ตาเล ตสฺส น วสฺสตี’’ติ วิสยสตฺตมีฯ

๓๕. ฉฎฺฐี จานาทเรฯ

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต ฉฎฺฐี ภวติ สตฺตมี จ อนาทเร คมฺยมาเนฯ ‘‘อาโกฎยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’, ‘‘มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน’’ฯ

คุนฺนํ สามีติ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, โคสุ สามีติ วิสยสตฺตมี, เอวํ คุนฺนมิสฺสโร, โคสฺวิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทาหาโท, ทุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสูโต, โคสุ ปสูโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส, กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฎกรณสฺส, อายุตฺโต กฎกรเณติฯ

ตถาธารวจนิจฺฉายํ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ ธุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติฯ ญาณสฺมึ ปสนฺโนติ วิสยสตฺตมี, ญาเณน ปสนฺโนติ กรเณ ตติยา, เอวํ ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโก ญาเณน อุสฺสุกฺโกติฯ

๓๖. ยโต นิทฺธารณํฯ

ชาติคุณกิริยาหิ สมุทายเตกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํฯ ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฎฺฐีสตฺตมิโย โหนฺติฯ สาลโย สูกธญฺญานํ ปถฺยตมา, สาลโย สูกธญฺเญสุ ปถฺยตมา, กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา, คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตโม, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตโมฯ สีลเมว สุตา เสยฺโยติ อวธิมฺหิเยว ปญฺจมีฯ

๓๗. ปฐมาตฺถมตฺเตฯ

นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ รุกฺโขฯ อิตฺถิ ปุมา นปุํสกนฺติ ลิงฺคมฺปิ สทฺทตฺโถว, ตถา โทโณ ขารี อาฬฺหกนฺติ ปริมาณมฺปิ สทฺทตฺโถว, เอโก เทฺว พหโวติ สงฺขฺยาปิ สทฺทตฺโถวฯ

๓๘. อามนฺตเณฯ

สโต สทฺเทนาภิมุขีกรณมามนฺตณํฯ ตสฺมึ วิสเย ปฐมา วิภตฺติ โหติฯ โภปุริส, โภกฺกตฺถิ, โภ นปุํสกฯ

๓๙. ฉฎฺฐี สมฺพนฺเธฯ

กิริยาการกสญฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นามฯ ตสฺมึ ฉฎฺฐี วิภตฺติ โหติฯ รญฺโญ ปุริโส, สรติ รชฺชสฺสาติ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, รชฺชสมฺพนฺธินิํ สติํ กโรตีติ อตฺโถ, กมฺมวจนิจฺฉารนฺตุ ทุติยาว สรติ รชฺชํฯ ตถา รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, ปหรโต ปิฎฺฐิํ ททาติ, พาโล ปูรติ ปาปสฺส, อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท, ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ, สกึ ปกฺขสฺส, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺส กุมฺภนฺเตฺววมาทิฯ

กิตกปฺปโยเค กกฺตุกมฺเมสุ พหุลํ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฎฺฐี, สาธุ สมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฎิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, อวิสํวาทโก โลกสฺส, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทตฺเววมาทิฯ

กตฺตุกมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ตติยา ทุติยาโย จ, สญฺจตฺโต ปิตรา อหํ, สรสิ ตฺวํ เอวรูปิํ วาจํ ภาสิตา, ภควนฺตํ ทสฺสนายตฺเววมาทิฯ

๔๐. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยาฯ

ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฎฺฐี โหติ ตติยา วา, ตุโลฺย ปิตุ, ตุโลฺย ปิตรา, สทิโส ปิตุ, สทิโส ปิตรา, อิห กถํ ตติยา น โหติ? อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถิ, เกสวสฺสุปมา น เจติ, เนเต ตุลฺยตฺถา, กิญฺชรหิ ตุลฺยานโมปมฺมตฺถาฯ

๔๑. อโต โยนํ ฎาเฎฯ

อการนฺถโต นามสฺมา โยนํ ฎาเฎ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ฎการา สพฺพเทสตฺถา, พุทฺธา พุทฺเธ, อโตติ กึ? กญฺญาโย, อิตฺถิโย, วธุโย, อิธ กสฺมา น ภวติ อคฺคโยฯ อวิธานสามตฺถิยาฯ

๔๒. นินํ วาฯ

อการนฺตโต นามสฺมา นินํ ฎาเฎ วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ รูปา, รูเป, รูปานิ, อโตตฺเวว อฎฺฐีนิฯ

๔๓. สฺมาสฺมึนํฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สฺมาสฺมินฺนํ ฎาเฎ วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ พุทฺธา พุทฺธสฺมา, พุทฺเธ พุทฺธสฺมึ, อโตตฺเวว อคฺคิสฺมา อคฺคิสฺมึฯ

๔๔. สสฺสาย จตุตฺถิยาฯ

อการนฺตโต ปรสฺส สสฺส จตุตฺถิยา อาโย โหติ วาฯ พุทฺธาย พุทฺธสฺส, ภิยฺโย ตาทตฺเถฺยเยวายมาโย ทิสฺสเต, กฺวจิเทวญฺญตฺถ, อโตตฺเวว อิสิสฺส, จตุตฺถิยาติ กึ? พุทฺธสฺส มุขํ, อตฺตตฺถนฺติ อตฺถสทฺเทน สมาโสฯ

สพฺพาทิโตปิ สฺมาสฺมึสานํ ฎาเฎอายา โหนฺเตว… นิรุตฺติการานุมตตฺตา พุทฺธวจเน สนฺทสฺสนวโต จ, ตตฺโรทมุทาหรณํ ‘อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ, อุภยา ธํสเต นโร’, ‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’, ‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาโถ ตเมวตฺถํ สาธุกํ มนสิกเรยฺยาโถ’ติฯ

๔๕. ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยาฯ

ฆปโต นาทีนเมกสฺมึ ยยา โหนิ ยถากฺกมํฯ กญฺญาย, รตฺติยา, อิตฺถิยา, เธนุยา, วธุยา, เอกสฺมินฺติ กึ? กญฺญาหิ, รตฺตีหิฯ

๔๖. สฺสา วา เตติมามูหิฯ

ฆปสญฺเญหิ เตติมามูหิ นาทีนเมกสฺมึสฺสา วา โหติ, ตสฺสา กตํ, ตสฺสา ทียเต, ตสฺสา นิสฺสฎํ, ตสฺสา ปริคฺคโห, ตสฺสา ปติฎฺฐิตํ, ตาย วา, เอวํ เอติสฺสา เอตาย, อิมิสฺสา อิมาย, อมุสฺสา อมุยา, เอเตหีติ กึ? สพฺพาย, นาทีนํ ตฺเวว? สา, ฆปโตตฺเวว? ตาหิ อมูหิฯ

๔๗. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํฯ

ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุก โหติ นํมฺหิ วิภตฺตมฺหิ, ทฺวินฺนํ จตุนฺนํ, ปญฺจนฺนํ, เอวํ ยาว อฎฺฐารสนฺนํ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, เตน นํมฺหิ น ทีโฆฯ

๔๘. พสุกตินฺนํฯ

นํมฺหิ พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ, พหุนฺนํ, กตินฺนํฯ

๔๙. ณฺณํณฺณนฺนํ ติโต ฌาฯ

ฌสญฺญา ติโต นํวจนสฺส ณฺณํณฺณนฺนํ โหติ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ฌาติ กึ ติสฺสนฺนํฯ

๕๐. อุภินฺนํฯ

อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ, อุภินฺนํฯ

๕๑. สุญ สสฺสฯ

นามสฺมา สสฺส สุญ โหติ, พุทฺธสฺส, ทฺวิสการปาเฐน สิทฺเธ ลาฆวตฺถมิทํฯ

๕๒. สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเร กญฺเญภิมานมิฯ

สฺสมาทีสฺวิตราทีนมิ โหติ, อิตริสฺสํ, อิตริสฺสา, เอกิสฺสํ, เอกิสฺสา, อญฺญิสฺสํ, อญฺญิสฺสา, เอติสฺสํ, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, อิมิสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, เอสฺวิติ กึ? อิตราย, เอสนฺติ กึ? สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสาฯ

๕๓. ตาย วาฯ

สฺสมาทีสุ ตสฺสา วา อิ โหติ, ติสฺสํ ตสฺสํ, ติสฺสา ตสฺสา, ติสฺสาย ตสฺสาย, สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตฺเวว? ตายฯ

๕๔. เตติมาโต สสฺส สฺสายฯ

ตาเอตาอิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วาฯ ตสฺสาย ตาย, เอติสฺสาย เอตาย, อิมิสฺสาย อิมายฯ

๕๕. รตฺยาทีหิ โฎ สฺมิโนฯ

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฎ โหติ วา, รตฺโต รตฺติยํ, อาโท อาทิสฺมึฯ

๕๖. สุหิสุภสฺโสฯ

อุภสฺส สุหิสฺโว โหติฯ อุโภสุ, อุโภหิฯ

๕๗. ลฺตุปิตาทินมา สิมฺหิฯ

ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนํ จ อา โหติ สิมฺหิฯ กตฺตา, ปิตาฯ ปิตุ, มาตุ, ภาวุ, มีตุ, ทุหิตุ, ชามาตุ, นตฺตุ, โหตุ, โปตุฯ

๕๘. เค อ จฯ

ลฺตุปิตาทีนํ อ โหติ เค อา จ, โภ กตฺต, โภ กตฺตา, โภ ปิต, โภ ปิตาฯ

๕๙. อยุนํ วา ทีโฆฯ

อ อิ อุ อิจฺเจสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเคฯ โภ ปุริสา, โภ ปุริส, โภ อคฺคี, โภ อคฺคิ, โภ ภิกฺขู, โภ ภิกฺขูฯ

๖๐. ฆพฺรหฺมาทิเตฯ

ฆโต พฺรหฺมาทิโต จ คสฺเส วา โหติฯ โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา, โภ พฺรเหฺม, โภ พฺรหฺม, โภ ขตฺเต, โภ ขตฺต, โภ อิเส, โภ อิสิ, โภ สเข, โภ สขฯ สขิ สขีติ อิตฺถิยํ สิทฺธเมวฯ อากติคโณ-ยํ, เอวมญฺญตฺราปิฯ

๖๑. นมฺมาทีหิฯ

อมฺมาทีหิ คสฺเส น โหติฯ โภติ อมฺมา, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺพาฯ

๖๒. รสฺโส วาฯ

อมฺมาทีนํ เค รสฺโส โหติ วาฯ โภติ อมฺม, โภติ อมฺมาฯ

๖๓. โฆ สฺสํ, สฺสา, สฺสายํ ติํสุฯ

สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติฯ ตสฺสํ, ตสฺสา, ตสฺสาย, ตํ, สภติํ, เอสฺวิติ กึ? ตาย, สภายฯ

๖๔. เอกวจน โยสฺว-โฆนํฯ

เอกวจเน โยสุ จ ฆโอการนฺตวชฺชิตา นํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิงฺเคฯ อิตฺถิํ, อิตฺถิยา, อิตฺถิโย, วธุํ วธุยา, วธุโย, ทณฺฑิํ, ทณฺฑินา, ทณฺฑิโน, สยมฺภุํ, สยมฺภุนา, สยมฺภุโว, อโฆ นนฺติ กึ? กญฺญาย, กญฺญาโย, โอคฺคหณมุตฺตรตฺถํฯ

๖๕. เค วาฯ

อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค, อิตฺถิ, อิตฺถี, วธุ, วธู, ทณฺฑิ, ทณฺฑี, สยมฺภุ, สยมฺภูฯ อโฆนํตฺเวว? โภติ กญฺญา, โภ โคฯ

๖๖. สิสฺมึ นานปุํสกสฺสฯ

นปุํสกวชฺชิตสฺส นามสฺส สิสฺมึ รสฺโส น โหติฯ อิตฺถี, ทณฺฑี, วธู, สยมฺภูฯ สิสฺมินฺติ กึ? อิตฺถิํ, อนปุํสกสฺสาติ กึ? ทณฺฑิ กุลํฯ

๖๗. โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควาฯ

คสิหินํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาวควา โหนฺติฯ (คาวํ, ควํ), คาโว, คโว, คาเวน, คเวน, คาวสฺส, ควสฺส, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาเว, คเวฯ อคสิหินํสูติ กึ? โภ โค, โค ติฎฺฐติ, โคหิ, โคนํฯ

๖๘. สุมฺหิ วาฯ

โคสฺส สุมฺหิ คาวควา โหนฺติ วาฯ คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ

๖๙. ควํ เสนฯ

โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสนฯ ควํ, คาวสฺส, ควสฺสฯ

๗๐. คุนฺนํ จ นํนาฯ

นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควํจ วาฯ คุนฺนํ, ควํ, โคนํฯ

๗๑. นาสฺสาฯ

โคโต นาสฺส อา โหติ วาฯ คาวา, ควา, คาเวน, คเวนฯ

๗๒. คาวุมฺหิฯ

อํวจเน โคสฺส คาวฺห วา โหติฯ วาวฺหํ, คาวํ, ควํฯ โคสฺส โคณาเทโส น กโต… สทฺทนฺตรตฺตาฯ

๗๓. ยํ ปีโตฯ

ปสญฺญีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติฯ อิตฺถิยํ, อิตฺถิํฯ ปีโตติ กึ? ทณฺฑิํ, รตฺติํฯ

๗๔. นํ ฌีโตฯ

ฌสญฺญีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติฯ ทณฺฑินํ, ทณฺฑิํฯ กถํ ‘พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’นฺติ? โยควิภาวาฯ ฌาติ กึ? อิตฺถิํฯ อีติ กึ? อคฺคิํฯ

๗๕. โยนํ โนเน ปุเมฯ

ฌีโต โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเคฯ ทณฺฑีโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑี, ฌีโต ตฺเวว? อิตฺถิโย, ปุเมติ กึ? ทณฺฑีนิ กุลานิฯ

๗๖. โนฯ

ฌีโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเคฯ ทณฺฑิโน ติฎฺฐนฺติ, ทณฺฑิโน ปสฺส, ทณฺฑี วาฯ

๗๗. สฺมิโน นิฯ

ฌีโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิสฺมึ, ฌีโต ตฺเวว? อคฺคิสฺมึฯ

๗๘. อมฺพฺวาทีหิฯ

อมฺพุอาทีหิ สฺมิโนนิ โหติ วา, ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํ, วาตฺเวว? อมฺพุมฺหิ, ปํสุมฺหิฯ

๗๙. กมฺมาทิโตฯ

กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วาฯ กมฺมนิ กมฺเมฯ กมฺม, จมฺม, เวสฺม, ภสฺม (อสฺม), พฺรหฺม, อตฺต, อาตุม, ฆมฺม, มุทฺธฯ กมฺมาทิโตติ กึ? พุทฺเธฯ

๘๐. นาสฺเสโนฯ

กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติฯ กมฺเมน, กมฺมนา, จมฺเมน, จมฺมนา, กมฺมาทิโตตฺเวว? พุทฺเธนฯ

๘๑. ฌลา สสฺส โนฯ

ฌลโต สสฺส โน วา โหติฯ อคฺคิโน อคฺคิสฺส, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, สยมฺภุโน สยมฺภุสฺส,

กถํ ‘โย จ สิสฺโส มหามุเน’ ติ? (๓) ‘‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฎานุพนฺโธ’’ติ พฺรหฺมาทีสุ ปาฐา สสฺส เอ ฎานุพนฺโธฯ

๘๒. นา สฺมาสฺสฯ

ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วาฯ อคฺคินา อคฺคิสฺมา, ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา, สยมฺภุนา สยมฺภุสฺมาฯ

๘๓. ลา โย นํ โว ปุเมฯ

ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิงฺเคฯ ภิกฺขโว ภิกฺขู, สยมฺภุโว สยมฺภูปุเมติ กึ? อายูนิฯ

๘๔. ชนฺตฺวาทิโต โน จฯ

ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ วา ปุลฺลิงฺเคฯ ชนฺตุโน, ชนฺตโว ชนฺตุโย, โคตฺรภุโน, โคตฺรภุโว โคตฺรภูฯ สหภุโน, สหภุโว สหภูฯ

๘๕. กูโตฯ

กูปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค, วิทุโน วิทู, วิญฺญุโน วิญฺญู, สพฺพญฺญุโน สพฺพญฺญูฯ

๘๖. ธลาโป-มุสฺมาฯ

อมุสทฺทโต โยนํ โลโปว โหติ ปุลฺลิงฺเค, อมู, ปุเมตฺเวว? อมุโย อมูนิฯ โวปวาโทยํฯ

๘๗. น โน สสฺสฯ

อมุสฺมา สสฺส โน น โหติ, อมุสฺส, โนติ กึ? อมุยาฯ

๘๘. โยโลปนิสุ ทีโฆฯ

โยนํ โลเป นิสุ จ ทีโฆ โหติ, อฎฺฐี อฎฺฐีนิ, โยโลปนิสูติ กึ? รตฺติโยฯ

๘๙. สุนํหิสุฯ

เอสุ นามสฺส ทีโฆ โหติฯ อคฺคีสุ, อคฺคีนํ, อคฺคีหิฯ

๙๐. ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนมฯ

ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติฯ ปญฺจสุ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจหิ, ฉสุ, ฉนฺนํ, ฉหิ, เอวํ ยาว อฎฺฐรสาฯ

๙๑. ยฺวาโท นฺตุสฺสฯ

ยฺวาทีสุ นฺตุสฺส อ โหติฯ คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน อิจฺจาทิ, ยฺวา-โทติ กึ? คุณวา ติฎฺฐติฯ

๙๒. นฺตสฺส จ ฎ วํเสฯ

อํเสสุ นฺตปฺปจฺจยสฺส ฎ โหติ วา นฺตุสฺส จฯ ยํ ยํ หิ ราช ภชติ สนฺตํวายทิ วา อสํ, กิจฺจา-นกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ, หิมวํว ปพฺพตํ, สุชาติมนฺโตปิ อชาติมสฺสฯ โยควิภาเคนาญฺญตฺราปิฯ จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติฯ

๙๓. โยสุ ฌิสฺส ปุเมฯ

ฌสญฺญสฺส อิสฺส โยสุ วา ฎ โหติ ปุลฺลิงฺเคฯ อคฺคโย อคฺคี, ฌคฺคหณํ กึ? อิการนฺตสมุทายสฺส ฎ มา สิยาภิ, รตฺติโย, อิคฺคหณํ กึ? ทณฺฑิโน, ปุเมติ กึ? อฎฺฐีนิฯ

๙๔. เวโวสุ ลุสฺสฯ

ลสญฺญสฺส อุสฺส เวโวสุ ฎ โหติฯ ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, เวโวสูติ กึ? ชนฺตุโย, อุคฺคหณํ กึ? สยมฺภุโวฯ

๙๕. โยมฺหิ วา กฺวจิฯ

โยมฺหิ กฺวจิ ลสญฺญสฺส อุสฺส วา ฎ โหติฯ เหตโย, นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน, อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยตุฯ วาติ กึ? เหตุโยฯ

๙๖. ปุมาลปเน เวโวฯ

ลสญฺญโต อุโต โยสฺสาลปเน เวโว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเคฯ ภิกฺขเว, ภิกฺขโว ภิกฺขู, ปุเมติ กึ อายูนิ, อาลปเนติ กึ? ชนฺตุโย ติฎฺฐนฺติ, ลุโตตฺเวว? เธนุโย, สยมฺภุโวฯ

๙๗. สฺมาหิสฺมึ นํ มฺหาภิมฺหิฯ

นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหา ภิมฺหิ วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ พุทฺธมฺหา พุทฺธสฺมา, พุทฺเธภิ พุทฺเธหิ, พุทฺธมฺหิ พุทฺธสฺมึ, พหุลาธิการาอปวาทวิสเยปิ, ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยาฯ

๙๘. สุหิสฺวสฺเสฯ

อการนฺตสฺส สุหิสฺเว โหติฯ พุทฺเธสุ พุทฺเธหิฯ

๙๙. สพฺพาทีนํ นํมฺหีจฯ

อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นํมฺหิ สุหิสุ จฯ สพฺเพสํ, สพฺเพสุ, สพฺเพหิ, สพฺพาทีนนฺติ กึ? พุทฺธานํ, อสฺเสตฺเวว? อมูสํฯ สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญ อญฺญตร อญฺญตม (๔) ‘‘ปุพฺพปรา-วรทกฺขิณุตฺตรา-ธรานิ ววตฺถายมสญฺญายํ’’ (ปา,๑,๑,๓๔) ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺหฯ

๑๐๐. สํสานํฯ

สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํสานํ โหนฺติฯ สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ

๑๐๑. ฆปา สสฺส สฺสา วาฯ

สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, ปคฺคหณมุตฺตรตฺถํฯ

๑๐๒. สฺมิโน สฺสํฯ

สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ, สพฺพสฺสํ สพฺพาย, อมุสฺสํ อมุยาฯ

๑๐๓. ยํฯ

ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ, กญฺญายํ กญฺญาย, รตฺติยํ รตฺติยา, วธุยํ วธุยา, สพฺพายํ สพฺพาย, อมุยํ อมุยาฯ

๑๐๔. ติํ สภาปริสายฯ

สภาปริสาหิ สฺมิโน ติํ วา โหติ, สภติํ สภาย, ปริสติํ ปริสายฯ

๑๐๕. ปทาทีหิ สิฯ

เอหิ สฺมิโน สิ โหติ วา, ปทสิ ปทสฺมึ, พิลสิ พิลสฺมึฯ

๑๐๖. นาสฺส สาฯ

ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา, ปทสา ปเทน, พิลสา พิเลนฯ

๑๐๗. โกธาทีหิฯ

เอหิ นาสฺส สา โหติ วา, โกธสา โกเธน, อตฺถสา อตฺเถนฯ

๑๐๘. อเตนฯ

อการนฺตโต ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, พุทฺเธน, อโตติ กึ? อคฺคินาฯ

๑๐๙. สิสฺโสฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ, พุทฺโธ, อโตตฺเวว? อคฺคิฯ

๑๑๐. กฺวเจ วาฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ, วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเคฯ อปวาทวิสเยปิ พหุลํวีธานา-สุเข ทุกฺเข ฯ วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพ กฺวจีติ กึ? ปกฺเข สพฺพตฺถ มา โหตุฯ

๑๑๑. อํ นปุํสเกฯ

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสกลิงฺเคฯ รูปํฯ

๑๑๒. โยนํ นิฯ

อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ นิ โหติ นปุํสเกฯ สพฺพานิ รูปานิ, นิจฺจวิธาเน ผลํ เอกจฺจาทิสพฺพาทีนํ ปฐมายํฯ

๑๑๓. ฌลา วาฯ

ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก, อฎฺฐีนิ อฎฺฐี, อายูนิ อายูฯ

๑๑๔. โลโปฯ

ฌลโต โยนํ โลโป โหติ, อฎฺฐี, อายู, อคฺคี, ภิกฺขู, ฌลาตฺเวว? อคฺคโยฯ ปเคว กสฺมา น โหติ? อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺสฯ

๑๑๕. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วาฯ

ชนฺตุเหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆป สญฺเญหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ, ชนฺตู ชนฺตุโย, เหตู เหตุโย, ทณฺฑี ทณฺฑิโย, กญฺญา กญฺญาโย, รตฺตี รตฺติโย, อิตฺถี อิตฺถิโย, เธนู เธนุโย, วธู วธุโยฯ

๑๑๖. เย ปสฺสิวณฺณสฺสฯ

ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร, รตฺโย รตฺยา, รตฺยํ, โปกฺขรญฺโญ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, วา ตฺเวว? รตฺติโย, ปสฺสาติ กึ? ทณฺฑิโย, อิวณฺณสฺสาติ กึ? เธนุโย วธุโยฯ กถํ ‘อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา’ติ? ‘เย ปสฺสา’ติ โยควิภาคาฯ

๑๑๗. คสีนํฯ

นามสฺมา คสีนํ โลโป โหติ วิชฺฌนฺตราภาเว, โภ ปุริส, อยํ, ทณฺฑีฯ

๑๑๘. อสงฺเขฺยหิ สพฺพาสํฯ

อวิชฺชมานสงฺเขฺยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, จ วา เอว เอวํ, เอตสฺมาเยว ลิงฺคา อสงฺเขฺยหิ สฺยาทฺยุปฺปตฺติ อนุมียเตฯ

๑๑๙. เอกตฺถตายํฯ

เอกตฺถีภาเว สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ พหุลํ, ปุตฺตียติ, ราชปุริโส, วาสิฏฺโฐ, กฺวจิ น โหติ พหุลํ วิธานา-ปรนฺตโป, ภคนฺทโร, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, ควมฺปติ, เทวานํปิยติสฺโส, อนฺเตวาสี, ชเนสุโต มมตฺตํ มามโกฯ

๑๒๐. ปุพฺพสฺมามาทิโตฯ

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติฯ อธิตฺถิฯ อิธ น โหติ พหุลํ

วิธานา ยถาปตฺถียา, ยถาปริสาย, ปุพฺพสฺมาติ กึ? คามคโตฯ

๑๒๑. นาโตม ปญฺจมิยาฯ

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ, ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ, อนฺตุ, ภวตฺยปญฺจมฺยา, อุปกุมฺภํ, อปญฺจมิยาติ กึ? อุปกุมฺภา อานยฯ

๑๒๒. วา ตติยาสตฺตมินํฯ

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ, ตโต ปราสํ ตติยาสตฺถมีนํ วา อํ โหติ, อุปกุมฺเภน กตํ, อุปกุมฺภํ กตํ, อุปกุมฺเต นิเธหิ, อุปกุมฺภํ นิเธหิฯ

๑๒๓. ราชสี นามฺหิฯ

นามฺหิ ราชสฺสิ วา โหติ, สพฺพทตฺเตน ราชินา, วาตฺเวว? รญฺญาฯ

๑๒๔. สุนํหิสูฯ

ราชสฺส อู โหติ วา สุนํหิสุ, ราชูสุ ราเชสุ, ราชูนํ รญฺญํ, ราชูหิ ราเชหิฯ

๑๒๕. อิมสฺสาทิตฺถิยํเฎฯ

อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ เฎ โหติ วา สุนํหิสุ, เอสุ อิเมสุ, เอสํ อิเมสํ, เอสิ อิเมหิ, อนิตฺถิยนฺติ กึ? อิมาสุ, อิมาสํ, อิมาหิฯ

๑๒๖. นามฺห นิมิฯ

อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ นามฺหิ อนอิมิอิจฺจาเทสา โหนฺติ, อเนน อิมีนา, อนิตฺถิยํตฺเวว? อิมายฯ

๑๒๗. สิมฺห นปุํสกสฺสายํฯ

อิมสทฺทสฺสานปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ, อยํ ปุริโส, อยํ อิตฺถี, อนปุํสกสฺสาติ กึ? อิมํฯ

๑๒๘. ตฺยเตตานํ ตสฺส โสฯ

ตฺยเตตานมนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ, สฺโย ปุริโส, สฺยา อิตฺถี, เอวํ โส, สา, เอโส, เอสา, อนปุํสกสฺเสตฺเวว? ตฺยํ, ตํ, เอตํฯ

๑๒๙. มสฺสามุสฺสฯ

อนปุํสกสฺสามุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ, อสุ ปุริโส, อสุ อิตฺถีฯ

๑๓๐. เก วาฯ

อมุสฺส มสฺส เก วา โส โหติ, อสุโก อมุโก, อสุกา อมุกา, อสุกํ อมุกํ, อสุกานิ อมุกานิฯ

๑๓๑. ตตสฺส โน ตพฺพาสุฯ

ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, เน เต นาโย ตาโย, นํ ตํ, นานิ ตานิ อิจฺจาทิฯ

๑๓๒. ฎ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิ มสฺส จฯ

สาทีสฺวิมสฺส ตตสฺส จ โฎ วา โหติ, อสฺส อิมสฺส, อสฺมา อิมสฺมา, อสฺมึ อิมสฺมึ, อสฺสาย อิมิสฺสาย, อสฺสํ อิมิสฺสํ, อสฺสา อิมิสฺสา, อาสํ อิมาสํ, อมฺหา อิมมฺหา, อมฺหิ อิมมฺหิ, อสฺส ตสฺส, อสฺมา ตสฺมา, อสฺมึ ตสฺมึ, อสฺสาย ตสฺสาย, อสฺสํ ตสฺสํ, อสฺสา ตสฺสา, อาสํ ตาสํ, อมฺหา ตมฺหา, อมฺหิ ตมฺหิ, สฺสายาทิคฺคหณมาเทสนฺตเร มา โหตูติฯ

๑๓๓. เฎ สิสฺสิสิสฺมาฯ

อิสิสฺมา สิสฺส เฎ วา โหติ, ‘โย นฺวชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’, วาตฺเวว? อิสิฯ

๑๓๔. ทุติยสฺส โยสฺสฯ

อิสิสฺมา ปรสฺส ทุติยาโยสฺส เฎ วา โหติ, ‘สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส’, วาตฺเวว? อิสโย ปสฺส, ทุติยสฺสาติ กึ? อิสโย ติฎฺฐนฺติฯ

๑๓๕. เอกจฺจาทีห โตฯ

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฎ โหติ, เอกจฺเจ ติฎฺฐนฺติ, เอกเจ ปสฺส, อโตติ กึ? เอกจฺจาโย, เอวํ เอส ส ปฐมฯ

๑๓๖. น นิสฺส ฎาฯ

เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฎา น โหติ, เอกจฺจานิฯ

๑๓๗. สพฺพาทีหี ฯ

สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฎา น โหติ, สพฺพานิฯ

๑๓๘. โยนเมฎฯ

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนเมฎ โหติ, สพฺเพ ติฎฺฐนฺติ, สพฺเพ ปสฺส, อโตตฺเวว? สพฺพาโยฯ

๑๓๙. นาญฺญํ จนามปฺปธานาฯ

นามภูเตหี อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยญฺจาญฺญํ สพฺพาทิการิยํ, ตํ น โหติ, เต สพฺพา, เต ปิยสพฺพา, เต อติสพฺพาฯ

๑๔๐. ตติยตฺถโยเคฯ

ตติยตฺเถน โยเค สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยญฺจาญฺญํ สพฺพาทิ การิยํ, ตํ น โหติ, มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํฯ

๑๔๑. จตฺถสมาเสฯ

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยญฺจาญฺญํ สพฺพาทิการิยํ, ตํ น โหติ, อิกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ, สมาเสติ กึ? อมุสญฺจ เตสญฺจ เทหิฯ

๑๔๒. เวฎฯ

เอตฺถสมาสวิสธย สพฺพาทีหิ ยธสฺสฎ วุตฺโต, ตสฺส วา โหติ, ปุคฺคุตฺตเร, ปุพฺพุตฺตราฯ

๑๔๓. ปุพฺพาทีหิ ฉหีฯ

เอเตหิ ปุพฺพาทีหิ ฉหิ สวิสเย เอฎ วา โหติ, ปุพฺเพ ปุพฺพา, ปเร ปรา, อปเร อปรา, ทกฺขิเณ ทกฺขิณา, อุตฺตเร อุตฺตรา, อธเร อธรา, ฉหิติกึ? เยฯ

๑๔๔. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสาฯ

มนาทีหิ สฺมิมาทีนํ สิโสโอสาสา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, มนสิ มนสฺมึ, มนโส มนสฺส, มโน มนํ, มนสา มเนน, มนสา มนสฺมา, กถํ ‘ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส, สุทฺธุตฺตรวาสสา, เหมกปฺปนวาสเส’ติ? สกตฺเถณตฺถาฯ มนตม ตป เตช สิร อุร วจ โอช รชยส ปย (๖) ‘‘สรวยา-ยวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฎมเนสุ’’ฯ

๑๔๕. สโต สพ เภฯ

สนฺถสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร, สพฺภิฯ

๑๔๖. ภวโต วา โภนฺโต คโยนาเสฯ

ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ คโยนาเส, โภนฺต ภวํ, โภนฺโต ภวนฺโต, โภตา ภวตา, โภโต ภวโต, โภ อิติ อามนฺตเณ นิปาโต ‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’, เอวํ ภวนฺตติ, ภทฺเทติ สทฺทนฺถเรน สิทฺธํ, สทฺธนฺถอิติ ทสฺส ทฺวิภาเวนฯ

๑๔๗. สิสฺสาคฺคิโต นิฯ

อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โยติ วา, อคฺคินิ อคฺคิฯ

๑๔๘. นฺตสฺสํฯ

สิมฺหิ นฺตปฺปจฺจยสฺส อํ โหติ วา, คจฺฉํ คจฺฉนฺโตฯ

๑๔๙. ภูโตฯ

ภูธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา, ภวํฯ

๑๕๐. มหนฺตารหนฺตานํ ฎา วาฯ

สิมฺหิ มหนฺตารหนฺตานํ นฺตสฺส ฎา วา โหติ, มหา มหํ, อรหา อรหํฯ

๑๕๑. นฺตุสฺสฯ

สิมฺหิ นฺตุสฺส ฎา โหติ, คุณวาฯ

๑๕๒. อํงํ นปุํสเกฯ

นฺตุสฺส อํงํ โหนฺติ สิมฺหิ นปุํสเก, คุณวํ กุลํ, คุณวนฺตํ กุลํ, นปุํสเกติํ กึ? สีลวา ภิกฺขุฯ

๑๕๓. หิมวโต วา โอฯ

หิมวโต สิมฺหี นฺตุสฺส โอ วา โหติ, หิมวนฺโต หิมวาฯ

๑๕๔. ราชาทิยุวาทิตฺวาฯ

ราชาทีหิยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ, ราชา, ยุวาฯ ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม (๗) ‘‘ธมฺโม วาญฺญตฺเถ’’ ทฬฺหธมฺมา, อสฺม, (๘) ‘‘อิโม ภาเว’’ อณิมา, (มหิมา, คริมา) ลฆิมา, ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตหฯ

๑๕๕. วามฺหานงฯ

ราชาทีนํ ยุวาทีนํ จ อานง โหติ วา อํมฺหิ, ราชานํ ราชํ, ยุวานํ ยุวํฯ

๑๕๖. โยนมาโนฯ

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน วา โหติ, ราชาโน ยุวาโน, วา ตฺเวว? ราชา ราเช, ยุวา ยุเวฯ

๑๕๗. อาโยโน จ สขาฯ

สขโต โยน มาโย โน โหนฺติ วา อาโน จ, สขาโย, สขิโน, สขาโน, วา ตฺเวว? สขา, สเขฯ

๑๕๘. เฎ สฺมิโนฯ

สขโต สฺมิโน เฎ โหติ, สเข, นิจฺจตฺโถ-ยมารมฺโภฯ

๑๕๙. โนนาเสสฺวิฯ

สขสฺส อิ โหติ โนนาเสสุ, สขิโน, สขินา, สขิสฺสฯ

๑๖๐. สฺมานํสุ วาฯ

สขสฺส อิ วา โหติ สฺมานํสุ, สขิสฺมา สขสฺมา, สขีนํ สขานํฯ

๑๖๑. โยสฺวํหิสุ จารงฯ

สขสฺส อารง วา โหติ โยสฺวํหิสุ สฺมานํสุ จ, สขาโร สขาโย, สขาเรสุ สเขสุ, สขารํ สขํ, สขาเรหิ สเขหิ, สขารา สขา, สขสฺมา, สขารานํ สขานํฯ

๑๖๒. ลฺถุปิตาทีนมเสฯ

ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนํ จ อารง โหตี สโต-ญฺญตฺร, กตฺตาโร, ปิตโร, กตฺตารํ, ปิตรํ, กตฺตารา, ปิตรา, กตฺตริ, ปิตริ, อเสติ กึ? กตฺตุโน, ปิตุโนฯ

๑๖๓. นมฺหิ วาฯ

นมฺหิ ลฺตุปิตาทีนุมานง วา โหติ, กตฺตารานํ กตฺตูนํ, ทิตรานํ ปิตุนฺนํฯ

๑๖๔. อาฯ

นมฺหิ ลฺตุปิตาทีนมา วา โหตี, กตฺตานํ กตฺตูนํ, ปีตานํ ปิตุนฺนํฯ

๑๖๕. สโลโปฯ

ลฺตุปิตาทิหิ สสฺส โลโป วา โหติ, กตฺถุ กตฺถุโน, สกมนฺตาตุ สกมนฺธาตุโน, ปีตุ ปิตุโนฯ

๑๖๖. สุหิสฺวารงฯ

สุหิสุ ลฺตุปิตาทีนมารง วา โหติ, กตฺตาเรสุ กตฺตูสุ, ปิตเรสุ ปิตูสุ, กตฺตาเรหิ กตฺตูหิ, ปิตเรหิ ปีตูหีฯ

๑๖๗. นชฺชาโยสฺมามฯ

โยสุ นทิสทฺทสฺส อาม วา โหติ, นชฺชาโย นทิโยฯ

๑๖๘. ฎิ กติมฺหาฯ

กติมฺหา ธยานํ ฎิ โหติ, กติ ติฎฺฐนฺติ, กติ ปสฺสฯ

๑๖๙. ฎ ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิฯ

ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สํขฺยาหิ โยนํ โฎ โหติ ปญฺจ, ปญฺจ, เอวํ ยาว อฎฺฐารสาฯ ปญฺจาทีหีติ กึ? เทฺว, ตโย, จตฺตาโร, จุทฺธสหีติ กึ? เทฺว วิสติโยฯ

๑๗๐. อุภโคหิ โฎฯ

อุภโคหิ โยนํ โฎ โหติ, อุโภ, อุโภ, คาโว, คาโว, กถํ ‘อิเมกรตฺถิํ อุภโย วสามา’ติ? โฎมฺหิ ยการาคโมฯ

๑๗๑. อารง สฺมาฯ

อารวาเทสโต โยนํ โฎ โหติ, สขาโร, กตฺตาโร, ปิตโรฯ

๑๗๒. โฎเฎ วาฯ

อารวาเทสมฺหา โยนํ โฎเฎ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, สขาโร, สขาเร สขาโย, โฎคฺคหณํ ลาฆวตฺถํฯ

๑๗๓. ฎา นาสฺมานํฯ

อารวาเทสมฺหา นาสฺมานํ ฎา โหติ, กตฺตารา, กตฺตราฯ กูจิ วา โหติ พยุลาธิการา, เอตาทิสา สขารมฺหาฯ

๑๗๔. ฎิ สฺมิโนฯ

อารวาเทสมฺหา สฺมิโน ฎิ โหติ, กตฺตริ, วิตริฯ

๑๗๕. ทิวาทิโตฯ

ทิวาทีหิ นาเมหิ สฺมิโน ฎิ โหติ, ทิวิ, ภุวิฯ นิจฺจํ วการาคโมฯ

๑๗๖. รสฺสารงฯ

สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ, กตฺตริ, นตฺตริฯ

๑๗๗. ปิตาทีนมนตฺวาทีนํฯ

นตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนมาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, ปิตโร, ปิตรํ, อนุตฺวาทีนนฺติ กึ? นตฺตาโรฯ

๑๗๘. ยุวาทีนํ สุหิสฺวานงฯ

สุหิสุ ยุวาทีนํ อานง โหติ, ยุวาเนสุ, ยุวาเนหิฯ

๑๗๙. โนนาเนสฺวาฯ

เอสุ ยุวาทีนมา โหติ, ยุวาโน, ยุวานา, ยุวาเนฯ

๑๘๐. สฺมาสฺมินฺนํ นาเนฯ

ยุวาทีหิ สฺมาสฺมินฺนํ นาเน โหนฺติ ยถากฺกมํ, ยุวานา, ยุวาเนฯ

๑๘๑. โยนํ โนเน วาฯ

ยุวาทีหิ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ยุวาโน, ยุวาเน, วาติ กึ? ยุเว ปสฺส, โนคฺคหณํ ลาฆวตฺถํฯ

๑๘๒. อิโต ญฺญตฺเถ ปุเมฯ

อญฺญปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, โตมรงฺกุสปาณิโน, โตมรงฺกุสปาณิเน, วาตฺเวว? โตมรงฺกุสปาณโย, อญฺญตฺเถติ กึ? ปาณโยฯ

๑๘๓. เน สฺมิโน กฺวจิฯ

อญฺญปทตฺเถ วตฺถมานา อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน โหติ วา กฺวจิ ปุลฺลิงฺเค, กตญฺญุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริย วุตฺติเน, วาตฺเวว? อริยวุตฺติมฺหิ, ปุเมตฺเวว? อริยวุตฺติยาฯ

๑๘๔. ปุมาฯ

ปุมสทฺทโต สฺมิโน ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ, ปุมาเน ปุเมฯ

๑๘๕. นามฺหิฯ

ปุมสฺส นามฺหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ, ปุมานา ปุเมนฯ

๑๘๖. สุมฺหา จฯ

ปุมสฺส สุมฺหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ อา จ วา โหติ, ปุมาเนสุ, ปุมาสุ ปุเมสุํฯ

๑๘๗. คสฺสํฯ

ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ, โภ ปุมํ โภ ปุม, โภ อิตฺติปุมํ โภ อิตฺถิปุมฯ

๑๘๘. สาสฺสํเส จานงฯ

สาสทฺทสฺส อานง โหติ อํเส เค จ, สานํ, สานสฺส, จภา สานฯ

๑๘๙. วตฺตหา สนํนํ โนนานํฯ

วตฺตหา สนํนํ โนนานํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, วตฺตหาโน, วตฺตหานานํฯ

๑๙๐. พฺรหฺมสฺสุ วาฯ

พฺรหฺมสฺส อุ วา โหติ สนํสุ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํฯ

๑๙๑. นามฺหิฯ

พฺรหฺมสฺส อุ โหติ นามฺหิ, พฺรหฺมุนาฯ

๑๙๒. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จฯ

ปุมาทินมุ โหติ วา สสฺมาสุ นามฺหิ จ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมุนา ปุมานา, ปุมุนา ปุมานา, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมุนา กมฺมสฺมา, กมฺมุนา กมฺมนา, ถามุโน ถามสฺส, ถามุนา ถามสฺมา, ถามุนา ถาเมน, อทฺธุโน อทฺธสฺส, อทฺธุนา อทฺธสฺมา, อทฺธุนา อทฺธนาฯ

๑๙๓. ยุวา สสฺสิโนฯ

ยุวา สสฺส วา อิโน โหติ, ยุวิโน ยุวสฺสฯ

๑๙๔. โน-ตฺตาตุมาฯ

อตฺตาตุเมหิ สสฺส โน โหติ วา, อตฺตโน อตฺตสฺส, อาตุมโน อาตุมสฺสฯ

๑๙๕. สุหีสุ นกฯ

อตฺตอาตุมานํ สุหิสุ วา นก โหติ, อตฺตเนสุ อตฺเตสุ อาตุมเนสุ อาตุเมสุ, อตฺตเนหิ อตฺเตหิ อาตุมเนหิ อาตุเมหิ, กถํ ‘เวริเนสุ’ติ? ‘นก’ อิติ โยควิภาคาฯ

๑๙๖. สฺมาสฺส นา พฺรหฺมา จฯ

พฺรหฺมา อตฺตอาตุเมหิ จ สฺวาสฺส นา โหติ, พฺรหฺมุนา, อตฺตนา, อาตุมนาฯ

๑๙๗. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํฯ

อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยายเมนาเทโส โหติ, อิมํ ภิกฺขุํ วินยมชฺฌาปย, อโถ เอนํ ธมฺมมชฺฌาปย, อิเม ภิกฺขู วินยมชฺฌาปย, อโถ เอเน ธมฺมมชฺฌาปย, เอวเมตสฺส จ โยชนิยํฯ

๑๙๘. กิสฺส โก สพฺพาสุฯ

สพฺพาสุ วิภตฺติสุ กิสฺส โก โหติ, โก, เอก, กา, กาโย, กํ, กานิ, เกเนจฺจามิฯ

๑๙๙. กิ สสฺมึสุ วานิตฺถิยํฯ

อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ, กิสฺส กสฺส, กิสฺมึ กสฺมึ, อนิตฺถิยนฺติ กึ? กสฺสา, กสฺสํฯ

๒๐๐. กิมํสิสุ สห นปุํสเกฯ

อํสิสุ สห เตหิ กึสทฺทสฺส กึ โหติ นปุํสเกฯ กึ, กึ, นปุํสเกติ กึ? โก, กํฯ

๒๐๑. อิมสฺสิทํ วาฯ

อํสิสุ สห เตติ อิมสฺส อิทํ โหติ วา นปุํสเก, อิทํ อิมํ, อิทํ อิมํฯ

๒๐๒. อมุสฺสาทุํฯ

อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก, อทุํ อมุํ, อทุํ อมุํฯ

๒๐๓. สุมฺหามุสฺสาสฺมาฯ

อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว, วา ตฺเวว? อมฺเหสุฯ

๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสาฯ

นํมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺสจตสฺสา โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ, ติสฺสนฺนํ จตสฺสนฺนํ, อิตฺถิยนฺติ กึ? ติณฺณํ จตุนฺนํฯ

๒๐๕. ติสฺโสจตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํฯ

วิภตฺติสหิตานํ ติจตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส จตสฺโส โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ, ติสฺโส จตสฺโสฯ

๒๐๖. ตีณิจตฺตาริ นปุํสเกฯ

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิจตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก, ตีณิฯ จตฺตาริฯ

๒๐๗. ปุเม ตโย จตฺตาโรฯ

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ตโยจตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, ตโย, จตฺตาโรฯ

๒๐๘. จตุโร วา จตุสฺสฯ

จตุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร วา โหติ ปุลฺลิงฺเค, จตุโร ชนา สํวิธาย, กถํ ‘จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสฺสาสิ’นฺติ? ลิงฺควิปลฺลาสาฯ

๒๐๙. มยมสฺมามฺหสฺสฯ

โยสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส มยมสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, มยํ, อสฺมา, อมฺเหฯ

๒๑๐. นํเสสฺวสฺมากํมมํฯ

นํเสสฺวมุสฺส สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ มมํ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, อสฺมากํ, อมฺหากํ, มมํ มมฯ

๒๑๑. สิมฺห-หํฯ

สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ, อหํฯ

๒๑๒. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิ จฯ

อํมฺหิ สิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตุวํ, ตฺวํฯ

๒๑๓. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺสฯ

ตุมฺหสฺส ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วา, ตฺวยา ตยา, ตฺวยิ ตยิฯ

๒๑๔. สฺมามฺหิ ตฺวมฺหาฯ

สฺวามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา, ปตฺตา นิสฺสํ สยํ ตฺวมฺหา, วา ตฺเวว? ตฺวยาฯ

๒๑๕. นฺตนฺตูนํนฺโตโยมฺหี ปฐเมฯ

ปฐเม โยมฺหิ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ นฺโตอิจฺจาเทโส วา โหติ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คุณวนฺโต คุณวนฺตาฯ

๒๑๖. ตํ นํมฺหิฯ

นํมฺหิ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺถีนํ ตํ วา โหติ, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คุณวตํ คุณวนฺตานํฯ

๒๑๗. โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุฯ

สาทีสุ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ โตตาติตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คุณวโต คุณวนฺตสฺส, คจฺฉตา คจฺฉนฺตมฺหา, คุณวตา คุณวนฺถมฺหา, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต, คุณวติ คุณวนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คุณวตา คุณวนฺเตนฯ

๒๑๘. ฎฎาอํ เคฯ

เค ปเร นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ฎฎาอํ อิจฺจาเทสา โหนฺติ, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โต คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํฯ

๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวเทฺวฯ

โยมฺหี ทฺวีสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเวเทฺว โหนฺติ ปจฺเจกํ, ทุเว, เทฺวฯ

๒๒๐. ทุวินฺนํ นํมฺหิ วาฯ

นํมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา, ทุวินฺนํ, ทฺวินฺนํฯ

๒๒๑. ราชสฺส รญฺญํฯ

นํมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญํ โหติ วา, รญฺญํ ราชานํฯ

๒๒๒. นาสฺมาสุ รญฺญาฯ

นาสฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญา โหติ, รญฺญา กตํ, รญฺญา นิสฺสฎํฯ

๒๒๓. รญฺโญ รญฺญสฺส ราชิโน เสฯ

เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญ รญฺญสฺส ราชิโน โหนฺติ, รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโนฯ

๒๒๔. สฺมิมฺหิ รญฺเญราชินิฯ

สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญ ราชินิ โหนฺติ, รญฺเญ, ราชินิฯ

๒๒๕. สมาเส วาฯ

สมาสวิสเย เอเต อาเทสา ราชสฺส วา โหนฺติ, กาสิรญฺญา กาสิราเชน, กาสิรญฺญา กาสิราชสฺมา, กาสิรญฺโญ กาสิราชสฺส, กาสิรญฺเญ กาสิราเชฯ

๒๒๖. สฺมิมฺหิ ตุมฺหามฺหานํ ตยิมยิฯ

สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมุสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิมยิ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตยิ, มยิฯ

๒๒๗. อํมฺหิ ตํ มํ ตวํ มมํฯ

อํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํ ตวํ มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตํ, มํ, ตวํ, มมํ,

๒๒๘. นาสฺมาสุ ตยามยาฯ

นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยามยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตยา กตํ, มยา กตํ, ตยา นิสฺสฎํ, มยา นิสฺสฎํฯ

๒๒๙. ตว มม ตุยฺหํ มยฺหํ เสฯ

เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตว มม ตุยฺหํ มยฺหํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตว, ตุยฺหํ, มม, มยฺหํฯ

๒๓๐. งํงากํ นํมฺหิฯ

นํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ งํงากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, ยถาสงฺขฺยมตฺร น วิวจฺฉเตฯ

๒๓๑. ทุติเย โยมฺหิ วาฯ

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํงากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, ตุมฺเห, อมฺหํ, อมฺหากํ, อมฺเหฯ

๒๓๒. อปาทาโท ปทเตกวากฺเยฯ

อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํฯ ปชฺชเต-เนนตฺโถติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตํ จ, ปทสมูโห วากฺยํฯ

๒๓๓. โยนํหิสฺวปญฺจมฺยา โวโนฯ

อปญฺจมิยา โยนํหิสฺวปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ติฎฺฐถ โว, ติฎฺฐถ ตุมฺเห, ติฎฺฐาม โน, ติฎฺฐาม มยํ, ปสฺสติ โว, ปสฺสติ ตุมฺเห, ปสฺสติ โน, ปสฺสติ อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหํ, ธนํ โน ธนํ อมฺหํ, กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ, กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ, อปญฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฎํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฎํ อมฺเหหิ, อปาทาโทตฺเวว? ‘พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ’, ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห ติฎฺฐถ, เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฎฺฐติ คาเม, ตุมฺเห ติฎฺฐถ นคเร, สวิภตฺตีนํตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํ, อรหติ ธมฺโม อมฺหาทิสานํฯ

๒๓๔. เตเม นาเสฯ

นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เตเม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กตํ เต, กตํ ตยา, กตํ เม, กตํ มยา, ทียเต เต, ทียเต ตว ทียเต เม, ทียเต มม, ธนํ เต, ธนํ ตว, ธนํ เม, ธนํ มมฯ

๒๓๕. อนฺวาเทเสฯ

กถิตานุกถนวิสเย ตุมฺหอมฺห-สทฺทานมาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา, คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโหฯ

๒๓๖. สปุพฺพา ปฐมนฺตา วาฯ

วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ปฐมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเสปิ, คาเม ปโฎ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพโล โว, อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ, สปุพฺพาติ กึ? ปโฎ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว, ปฐมนฺตาติ กิ? ปโฎ นาคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โวฯ

๒๓๗. น จ วา หา เหวโยเคฯ

จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ, คาโม ตว จ ปริคฺคโห, มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา ปริคฺคโห, มม วา ปริคฺคโห, คาโม ตว ห ปริคฺคโห, มม ห ปริคฺคโห, คาโม ตวาห ปริคฺคโห, มมาห ปริคฺคโห, คาโม ตเวว ปริคฺคโห, มเมว ปริคฺคโห, เอวํ สพฺพตฺถ อุทาหริตพฺพํ, โยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครญฺจ เม ปริคฺคโหฯ

๒๓๘. ทสฺสนตฺเถ นาโลจเนฯ

ทสฺสนตฺเถสุ อาโลจนวชฺชิเตสุ ปยุชฺชมาเนสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ, คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว อาโลเจติ, คาโม โน อาโลเจติฯ

๒๓๙. อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํวฯ

อามนฺตณํ ปุพฺพมวิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหามฺหสทฺทานมาเทสวิสเย, เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห, อามนฺตณนฺติ กึ? กมฺพโล เต ปริคฺคโห, ปุพฺพมิติ กึ? ‘มเยตํ สพฺพมกฺขาตํ, ตุมฺหากํ ทฺวิชปุงฺควา , ปรสฺส หิ อวิชฺชมานตฺเต ‘อปาทาโท’ติ ปฎิเสโธ น สิยาฯ อิวาติ กึ? สวนํ ยถา สิยาฯ

๒๔๐. น สามญฺญวจนเมกตฺเถฯ

สมานาธิกรเณ ปรโต สามญฺญวจนมามนฺตณมสนฺตํ วิย น โหติ, มาณวก ชฎิลก เต ปริคฺคโหฯ ปรสฺสาวิชฺชมานตฺเตปิ ปุพฺพรูปมุปาทายาเทโส โหติ, สามญฺญวจนนฺติ กึ? เทวทตฺต มาณวก ตว ปริคฺคโห, เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต ยญฺญทตฺต ตุมฺหํ ปริคฺคโหฯ

๒๔๑. พหูสุ วาฯ

พหูสุ วตฺตมานมามนฺตณํ สามญฺญวจนเมกตฺเถ อวิชฺชมานํ วิย วา น โหติ, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโหฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

สฺยาทิกณฺโฑ ทุติโยฯ

๓. ตติโย กณฺโฑ (สมาโส)

๑. สฺยาทิ สฺยาทิเนกตฺถํฯ

สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหตีติ อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ, โส จ ภินฺนตฺถานเมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเตฯ

๒. อสงฺขฺยํวิภตฺติ สมฺปตฺติ สมีป สากลฺยาภาว ยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถฯ

อสงฺขฺยํ , สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีนมตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ ภวติ, ตตฺถ วิภตฺยตฺเถ ตาว อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา อธิตฺถิฯ สมฺปตฺติ ทฺวิธา อตฺตสมฺปตฺติ สมิทฺธิ จ, สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ ลิจฺฉวีนํ, สมิทฺธิ ภิกฺขานํ สุภิกฺขํฯ สมีเป กุมฺภสฺส สมีปมุปกุมฺภํฯ สากเลฺยสติณมชฺโฌหรติ, สาคฺยธีเตฯ อภาโว สมฺพนฺธิเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเว-วิคตา อิทฺธิ สทฺทิกานํ ทุสฺสทฺทิกํ, อตฺถาภาเว-อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ, อหิกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ, สมฺปตฺยาภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ อตฺโถฯ ยถา เอตฺถา-เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-อนุรูปํ สุรูโปวหติ, วิจฺฉายํ-อนฺวทฺธมาสํ, อตฺถานติวตฺติยํ-ยถาสตฺติ, สทิสตฺเต, สทิโส กิขิยา สกิขิ, อานุปุพฺพิเย-อนุเชฎฺฐํ, ปจฺฉาทตฺเถอนุรถํ, ยุคปทตฺเถ-สจกฺกํ นิเธหิฯ

๓. ยถา น ตุเลฺยฯ

ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ น ภวติ, ยถา เทวทตฺโต ตถา ยญฺญทตฺโตฯ

๔. ยาวาวธารเณฯ

ยาวสทฺโท-วธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ ภวติ, อวธารณ เมตฺตกตา ปริจฺเฉโท, ยาวามตฺตํ พฺราหฺมเณ อามนฺตย, ยาวชีวํ, อวธารเณติ กึ? ยาว ทินฺนํ ตาว ภุตฺตํ, นาวธารยามิ กิตฺตกํ มยา ภุตฺตนฺติฯ

๕. ปยฺยปา พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปญฺจมฺยาฯ

ปริอาทโย ปญฺจมฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ วา, ปริปพฺพตํ วสฺสิ เทโว ปริปพฺพตา, อปปพฺพตํ วสฺสิ เทโว อปปพฺพตา, อาปาฎลิปุตฺตํ วสฺสิ เทโว อาปาฎลิปุตฺตา, พหิคามํ พหิ คามา, ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา, ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา, ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา, เวตาธิกาโรฯ

๖. สมีปายาเมสฺวนุฯ

อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ โหติ วา, อนุวนมสนิ คตา, อนุคงฺคํ พาราณสี, สมีปายาเมสฺวีติ กึ? รกฺขมนุวิชฺโชตเต วิชฺชุฯ

๗. ติฎฺฐคฺวาทีนิฯ

ติฎฺฐคุปฺปภุตีนิ เอกตฺถีภาววิสเย นิปาตียนฺเต, ติฎฺฐนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเล ติฎฺฐคุ กาโล, วหคฺคุ กาโลฯ อายตีควํ, ขเลยวํ, ลูนยวํ ลูยมานยวมิจฺจาทิ, จฺยนฺโต เปตฺถ เกสา เกสิ, ทณฺฑา ทณฺฑิ, ตถา เวลาปฺปภาวนตฺโถปิ, ปาโต นหานํ ปาตรหานํ, สายํ นยานํ สายนหานํ, ปาตกาลํ สายกาลํ, ปาตเมฆํ สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ สายมคฺคํฯ

๘. โอเร ปริ ปฎิ ปาเร มชฺเฌ เหฎฺฐุทฺธาโธ-นฺโตวาฉฎฺฐิยาฯ

โอราทโย สทฺทา ฉฎฺฐิยนฺเตน สเหกตฺถา วา โหนฺติ, เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต, โอเรคงฺคํ, ปริสิขรํ, ปฎิโสตํ, ปาเรยมุนํ, มชฺเฌคงฺคํ, เหฎฺฐาปาสาทํ, อุทฺธคงฺคํ, อโธคงฺคํ, อนฺโถปาสาทํ, ปุน วาวิธานา ‘คงฺคาโอร’ มิจฺจาทีปิ โหนฺติฯ

๙. ตํ นปุํสกํฯ

ยเทตมติกฺกนฺตเมกตฺถํ , ตํ นปุํสกลิงฺคํ เวทิตพฺพํ, ตถา เจโวทาหฎํ, วา กฺวจิ พหุลาธิการา, ยถาปริสํ ยถาปริสาย, สกาย สกาย ปริสายาติ อตฺโถฯ

๑๐. อมาทิฯ

อมาทิ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ คามํ คโต คามคโต, มุหุตฺตํ สุขํ มุหุตฺตสุขํ, วุตฺติเยโวปปทสมาเส กุมฺภกาโร, สปาโก, ตนฺตวาโย, วราหโรฯ นฺตมานกฺตวนฺตูติ วากฺยเมว, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวาฯ

รญฺญา หโต ราชหโต, อสินา ฉินฺโน อสิจฺฉินฺโน, ปิตุสทิโส, ปิตุสโม, สุขสหคตํ, ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน มิสฺโส โอทโน คุโฬทโน, วุตฺติปเทเนโวปสิตฺตาทิกิริยายาขฺยาปนโต นตฺถายุตฺตตฺถตาฯ กฺวจิ วุตฺติเยว อุรโค, ปาทโปฯ กฺวจิ วากฺยเมว ผรสุนา ฉินฺนวา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ

พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, ยูปาย ทารุ ยูปาทารุ, รชนาย โทณิ รชนโทณิฯ อิธ น โหติ สงฺฆสฺส ทาตพฺพํฯ กถํ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ? อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสติฯ

สวเรหิ ภยํ สวรภยํ, คามนิคฺคโต, เมถุนาเปโต, กฺวจิ วุตฺติเยว กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อิธ น โหติ รุกฺขา ปติโตฯ

รญฺโญ ปุริโส ราชปุริโสฯ พหุลาธิการา นฺตมานนิทฺธาริยปูรณภาวติตฺตตฺเถหิ น โหติ-มมานุกุพฺพํ, มมานุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปญฺจโม, ปฎสฺส สุกฺกตา, กฺวจิ โหเตว-วตฺตมานสามีปฺยํ, กถํ ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตา’ติ? สาเปกฺขตาย น โหติฯ อิธ ปน โหเตว ‘จนฺทนคนฺโธ, นทิโฆโส, กญฺญารูปํ, กายสมฺผสฺโส, ผลรโส’ติ, ผลานํ ติตฺโต, ผลานมาสิโต, ผสานํ สุหิโตฯ

พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหนฺติ สาเปกฺขตาย น โหติ, ‘รญฺโญ ปาฎลิปุตฺตกสฺส ธน’นฺติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีติ ปาฎลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น เหสฺสติ, ‘รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมว, ‘รญฺโญ ควาสฺสปุริสา ราชควาสฺสปุริสา’ติ วุตฺติ โหเตเวกตฺติภาเวฯ

ทาเน โสณฺโฑ ทานโสณฺโฑ, ธมฺมรโต, ทานาภิรโตฯ กฺวจิ วุตฺติเยว กุจฺฉิสโย, ถลฏฺโฐ, ปงฺกชํ, สโรรุหํฯ อิธ น โหติ โภชเน มตฺตญฺญุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ

๑๑. วิเสสนเมกตฺเถนฯ

วิเสสนํ สฺยานฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณน สเหกตฺถํ โหติ, นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺเจติ นีลุปฺปลํ, ฉินฺนญฺจ ตํ ปรุฬฺหญฺเจติ ฉินฺนปรฬฺหํ, สตฺถีว สตฺถี, สตฺถี จ สา สามา เจติ สตฺถิสามา, สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห เจติ มุนิสีโห, สีลเมว ธนํ สีลธนํฯ

กฺวจิ วากฺยเมว ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติฯ กฺวจิ วุตฺติเยว กณฺหสปฺโป, โลหิตสาลิ, วิเสสนนฺติ กึ? ตจฺฉโก สปฺโป, เอกตฺเถเนติ กึ? กาฬมฺหา อญฺโญฯ กถํ ‘ปตฺตชีวิโก, อาปนฺนชีวิโก, มาสชาโต’ติ? อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสติฯ

๑๒. นญฯ

นญิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ, น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, พหุลาธิการโต อสมตฺถตฺเถหิ, เกหิจิ โหติ ‘อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลา มูลํ คนฺตฺวาฯ อีสํกฬาโร, อีสํปิงฺคโลติ ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ สมาโส, วากฺยเมว วาติปฺปสงฺคาภาวาฯ

๑๓. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิฯ

กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต-ญตฺถ, กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปนายโก, อภิเสโก, ปกริตฺวา, ปกตํ, ทุปฺปุริโส, ทุกฺกฎํ, สุปุริโส, สุกตํ, อภิตฺถุตํ, อติตฺถุตํ, อากฬาโร, อาพทฺโธฯ

(๙) ‘‘ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปฐมาย’’ฯ ปคโต อาจริโย ปาจริโย, ปนฺเตวาสีฯ

(๑๐) ‘‘อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย’’ฯ อติกฺกนฺโต มญฺจมติมญฺโจ, อติมาโลฯ

(๑๑) ‘‘อวาทโย กุฎฺฐาทฺยตฺเถ ตติยาย’’ฯ อวกุฎฺฐํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํฯ

(๑๒) ‘‘ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา’’ฯ ปริคิลาโน อชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโนฯ

(๑๓) ‘‘นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปญฺจมิยา’’ฯ

นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺปิ, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเตฯ

๑๔. จี กฺริยตฺเถหิฯ

จีปฺปจฺจยนฺโต กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺโถ โหติ, มลินีกริยฯ

๑๕. ภูสนาทรานาทเรสฺวลํสาสาฯ

ภูสนาทิสฺวตฺเถ สฺวลมาทโย สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺถา โหนฺติ, อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจฯ ภูสนาทีสูติ กึ? อลํภุตฺวา คโต, สกฺกตฺวา คโต, อสกฺกตฺวา คโต, ปริยตฺตํ โสภนมโสภนนฺติ อตฺโถฯ

๑๖. อญฺเญ จฯ

อญฺเญ จ สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลเมกตฺถา ภวนฺติ, ปุโรภูย, ติโรภูย, ติโรกริย, อุรสิกริย, มนสิกริย, มชฺเฌกริย, ตุณฺหีภูยฯ

๑๗. วาเนกญฺญตฺเถฯ

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตมญฺญสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, พหูนิ ธนานิ ยสฺส โส พหุธโน, ลมฺพา กณฺณา ยสฺส โส ลมฺพกณฺโณ, วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โสยํ วชิรปาณิ, มตฺตา พหโว มาตงฺคา เอตฺถ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ, อารุโฬฺห วานโร ยํ รุกฺขํ โส อารุฬฺหวานโร, ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ทินฺนํ โภชนํ ยสฺส โส ทินฺนโภชโน, อปคตํ กาฬกํ ยสฺมา ปฎา โส-ยมปคตกาฬโก, อุปคตา ทส เยสํ เต อุปทสา, อาสนฺนทสา, อทูรทสา, อธิกทสา, ตโย ทส ปริมาณเมสํ ติทสา, กถํ ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต? ปริมาณสทฺทสนฺนิธานา, ยถา ปญฺจ ปริมาณเมสํ ปญฺจกา สกุนาติ, เทฺว วา ตโย วา ปริมาณเมสํ ทฺวตฺตโย วาสทฺทตฺเถ วา เทฺว วา ตโย วา ทฺวตฺตโยฯ

ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ ทกฺขิณปุพฺพา ทิสา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ วา, สห ปุตฺเตนาคโต สปุตฺโต, สโลมโก วิชฺชมานโลมโกติ อตฺโถ, เอวํ สปกฺขโก, อตฺถี ขีรา พฺราหฺมณีติ อตฺถิสทฺโท วิชฺชมานตฺเถ นิปาโต, กฺวจิ คตตฺถตาย ปทนฺตรานมปฺปโยโค, กณฺฐฎฺฐา กาฬา อสฺส กณฺเฐกาโฬ, โอฎฺฐสฺส มุขมิว มุขมสฺส โอฎฺฐมุโข, เกสสงฺฆาโต จูฬา อสฺส เกสจูโฬ, สุวณฺณวิกาโร อลงฺกาโร อสฺส สุวณฺณาลงฺกาโร, ปปติตํ ปณฺณมสฺส ปปติตปณฺโณ, ปปณฺโณ, อวิชฺชมานา ปุตฺตา อสฺส อวิชฺชมานปุตฺโต, น สนฺติ ปุตฺตา อสฺส อปุตฺเต, กฺวจิ น โหติ ปญฺจ ภุตฺตวนฺโต อสฺส ภาตุโน ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ พหุลาธิการโตฯ

๑๘. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํฯ

สตฺตมฺยนฺตํ ตติยนฺตญฺจ สรูปมเนกํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ-ญฺญปทตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑิ, มุฎฺฐามุฎฺฐิ, ‘‘จิ วีติยาเร’’ (๓-๕๑) ติ จิ สมาสนฺโต, ‘‘จิสฺมึ’’ (๓.๖๖) ติ อกาโรฯ ตตฺถ เตเนติ กึ? กายญฺจ กายญฺจ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํฯ คเหตฺวา ปหริตฺวาติ กึ? รเถ จ รเถ จ ฐตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺติฯ ยุทฺเธติ กึ? หตฺเถ จ หตฺเถ จ คเหตฺวา สขฺยํ ปวตฺตํฯ สรูปนฺติ กึ? ทณฺเฑหิ จ มุสเลหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธ ปวตฺตํฯ

๑๙. จตฺเถฯ

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติฯ สมุจฺจโยนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จ จ สทฺทตฺถา, ตตฺถ สมุจฺจยานฺวาจเยสุ เนกตฺถีภาโว สมฺภวติ, เตสุ หิ สมุจฺจโย อญฺญมญฺญนิรเปกฺขา นมตฺตปฺปธานานํ กตฺถจิ กิริยาวิเสเส จียมานตา, ยถา ‘ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทา’ติฯ อนฺวาจโย จ ยตฺเถโก ปธานภาเวน วิธียเต อปโร จ คุณภาเวน, ยถา ‘ภิกฺขญฺจร คาโว จานเย’ติฯ อิตรทฺวเย ตุ สมฺภวติ, เตสุ หิ อญฺญมญฺญสาเปกฺขานมวยวภทานุคโต อิตรีตรโยโค, ยถา ‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’ติ, อสฺสาวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนเมวฯ อญฺญมญฺญสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปฺปธาโน สมาหาโร, ยถา ‘ฉตฺตุปาหน’นฺติ, อสฺส ปน สมุทายปฺปธานตฺตา เอกวจนเมวฯ

เต จ สมาหารีตรีตรโยคา พหุลํ วิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรายํ วิสยวิภาโค นิรุตฺถิปิฎกาคโต-ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณ-สญฺญานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ ทิสานํ, นทีนญฺจ นิจฺจํ สมาหาเรกตฺตํ ภวติ, ติณรุกฺขปสุสกุนธนธญฺญพฺยญฺชนชนปฺปทานํ วา, อญฺเญสมิตรีตรโยโควฯ

ปาณฺยงฺคานํ-จกฺขุโสตํ, มุขนาสิกํ, หนุคีวํ, ฉวิมํสโลหิตํ, นามรูปํ, ชรามรณํฯ ตุริยงฺคานํ-อลสตาลมฺพรํ, มุรชโคมุขํ, สงฺขเทณฺฑิมํ, มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตวาทิตํ, สมฺมตาลํฯ โยคฺคงฺคานํ ผาลปาจนํ, ยุคนงฺคลํฯ เสนงฺคานํ-อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิจมฺมํ, ธนุกลาปํ, ปหรณาวรณํฯ นิจฺจเวรีนํ-อหินกุลํ, พีฬาลมูสิกํ, กาโกลูกํ, นาคสุปณฺณํฯ สงฺขฺยาปริมาณ สญฺญานํ-เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํ, ทเสกาทสกํฯ ขุทฺทชนฺตุกานํ กีฎปฎงฺคํ, กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสมกสํ, มกฺขิกกิปิลฺลิกํฯ ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกสูกริกํ, สากุนฺติ กมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุส ฉวฑาหกํฯ จรณสาธารณานํ-อติสภารทฺวาชํ, กฐกลาปํ, สีลปญฺญาณํ, สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชาจรณํฯ เอกชฺฌายนปาวจนานํ ทีฆมชฺฌิมํ, เอกุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํฯ ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถิปุขํ, ทาสิทาสํ, จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณกฎฺฐสาขาปลาสํ, ‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนา- สนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติปิ ทิสฺสติฯ วิวิธวิรุทฺธานํ กุสลากุสลํ , สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปฺปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํฯ ทิสานํ ปุพฺพาปรํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อธรุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํฯ นทีนํ-คงฺคายมุนํ, มหิสรภุฯ

ติณวิเสสานํ-กาสกุสํ กาสกุสา, อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณา, มุญฺชปพฺพชํ มุญฺชปพฺพชํ มุญฺชปพฺพชาฯ รุกฺขวิเสสานํ ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, โวสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปิตฺถนํ อสฺสตฺถกปิตฺถนา, สากสาลํ สากสาลาฯ ปสุวิเสสานํ-คชควชํ คชควชา, โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ อเชฬกา, กุกฺกุรสูกรํ กุกฺกุรสูกรา, หตฺถิควาสฺสวฬวํ หตฺถิควาสฺสวฬวาฯ สกุนวิเสสานํ-หํสพลาวํ หํสพลาวา, การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ พกพลากาฯ ธนานํ-หิรญฺญสุวณฺณํ หิรญฺญสุวณฺณา, มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตาฯ ธญฺญานํ-สาลิยวกํ สาลิยวกา, ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ นิปฺผาวกุลตฺถาฯ พฺยญฺชนานํ-สากสุวํ สากสุวา, คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ มิคมายูราฯ ชนปทานํ-กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปญฺจาลํ กุรุปญฺจาลาฯ อิตรีตรโยโค ยถา-จนฺทิมสูริยา, สมณพฺราหฺมณา มาตาปิตโร อิจฺจาทิฯ

เอตสฺมึ เอกตฺถีภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวาฯ กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต, กตฺถจิ กมํ ปจฺจานาทรา ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, ลิตฺตวาสิโต, นคฺคมุสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโฐ, ภฎฺฐลุญฺจิโตฯ จตฺเถ ยเทกตฺถํ ตตฺถ เกจิ ปุพฺพปทํ พหุธา นิยเมนฺติ, ตทิห พฺยภิจารทสฺสาน น วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

๒๐. สมาหาเร นปุํสกํฯ

จตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ, ตํ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ตถาเจโวทาหฎํ, กตฺถจิ น โหติ ‘สภาปริสายา’ติ ญาปกา, อาธิปจฺจปริวาโร, ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฎิสนฺธิปวตฺติยํฯ

๒๑. สงฺขฺยาทิฯ

เอกตฺเถ สมาหาเร สงฺขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ปญฺจควํ, จตุปฺปถํ, สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว โหติ, สมาหาเรตฺเวว ปญฺจกาปาโล ปูโว, ติปุตฺโตฯ

๒๒. กฺวเจกตฺตญฺจ ฉฎฺฐิยาฯ

ฉฎฺฐิเยกตฺเถ กฺวจิ นปุํสกตฺตํ โหเตกตฺถญฺจ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ, เอวํ สกุนฺตานํ ฉายา สกุนฺตจฺฉายํ, ปาสาทจฺฉายํ ปาสาทจฺฉายา, ฆรจฺฉายํ ฆรจฺฉายา, อมนุสฺสสภาย นปุํสเกกตฺตํ ภวติ พฺรหฺมสภํ, เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, สรภสภํ, มนุสฺสสภายํ ปน ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺเจวมาทิ, กฺวจีติ กึ ราชปุริโสฯ

๒๓. สฺยาทีสุ รสฺโสฯ

นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุฯ สลภจฺฉายํ, สฺยาทีสูติ กึ? สลภจฺฉาเยฯ

๒๔. ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสฯ

อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส สฺยาทีสุ รสฺโส โหติฯ พหุมาโล โปโส, นิกฺโกสมฺพิ, อติวาโมรุ, อนฺตสฺสาติ กึ? ราชา กญฺญาปิโย, อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกุมารี พฺรหฺมพนฺธูฯ

๒๕. โคสฺสุฯ

อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทีสุ อุ โหติฯ จิตฺตคุ, อปฺปธานสฺสาตฺเวว? สุโค, อนฺตสฺสาตฺเวว? โคกุลํฯ

๒๖. อิตฺถิยมตฺวาฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติฯ ธมฺมทินฺนาฯ

๓๗. นทาทิโต วีฯ

นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปฺปจฺจโย โหติฯ นที, มหี, กุมารี, ตรุณี, วารุณี, โคตมีฯ (๑๔) ‘‘โคโตวา’’ คาวี โค, อากติคโณ-ยํ, โกโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ (๓-๓๖) ติ วิเสสนตฺโถฯ

๒๘. ยกฺขาทิตินี จฯ

ยกฺขาทิโต อิตฺถิยํ อินี โหติ วีจฯ ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหีฯ

๒๖. อารามิกาทีหิฯ

อารามิกาทิโต อินี โหติตฺถิยํฯ อารามิกินี, อนนฺตรายิกินี, ราชินี (๑๕) ‘‘สญฺญายํ มานุโส’’ มานุสินี, อญฺญตฺร มานุสีฯ

๓๐. ยุวณฺเณหิ นีฯ

อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํฯ สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ? อิตฺถิปฺปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโตฯ

๓๑. กฺติมฺหาญฺญตฺเถฯ

กฺติมฺหาญฺญตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํฯ สาหํ อหึ สารตินี, ตสฺสา มุฎฺฐสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี, อญฺญตฺเถติ กึ? ธมฺมรติฯ

๓๒. ฆรณฺยาทโยฯ

ฆรณิปฺปภุตโย นีปฺปจฺจนฺตาสาธโว ภวนฺติฯ ฆรณี, โปกฺขรณี, อีสฺส-ตฺตํ นิปาตนา, (๑๖) ‘‘อาจริยา วา ย-โลโป จ’’ อาจรินี, อาจริยาฯ

๓๓. มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํฯ

มาตุลาทิโต ภริยายมานี โหติฯ มาตุลานี, วารุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, (๑๗) ‘‘อภริยายํ ขตฺติยา วา’’ ขตฺติยานี ขตฺติยา, นทาทิปาฐา ภริยายนฺตุ ขตฺติยีฯ

๓๔. อุปมาสํหิต สหิต สญฺญต สห สผวาม ลกฺขณาทิตูรุตูฯ

อูรุสทฺทา อุปมานาทิปุพฺพา อิตฺติยมู โหติฯ กรโภรู, สํหิโตรู, สหิโตรู, สญฺญโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรู, อูติโยควิภาคา อู พฺรหฺมพนฺธูฯ

๓๕. ยุวา ติฯ

ยุวสทฺทโต ติ โหติตฺถิยํฯ ยุวติฯ

๓๖. นฺตนฺตูนํ วีมฺหิโต วาฯ

วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติฯ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตีฯ

๓๗. ภวโต โภโตฯ

วีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส โหติ วาฯ โภตี ภวนฺตีฯ

๓๘. โคสฺสาวงฯ

โคสทฺทสฺส วีมฺหาวง โหติฯ คาวีฯ

๓๙. ปุถุสฺส ปถวปุถวาฯ

วีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติฯ ปถวี, ปุถวี, เฐ ปถวีฯ

๔๐. สมาสนฺตฺวฯ

สมาสนฺตฺว อิติ จาธิกรียติฯ

๔๑. ปาปาทีหิ ภูมิยาฯ

ปาปาทีหี ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติฯ ปาปภูมํ, ชาติภูมํฯ

๔๒. สงฺขฺยาหิฯ

สงฺขฺยาหิ ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติฯ ทฺวิภูมํ, ติภูมํฯ

๔๓. นทีโคทาวรีนํฯ

สงฺขฺยาหิ ปราสํ นทีโคทาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ, ปญฺจนทํ, สตฺตโคทาวรํ, สงฺขฺยาหิตฺเวว? มหานที, นทีโคทาวรีนนฺติ กึ? ทสิตฺถิฯ

๔๔. อสงฺเขฺยหิ จางฺคุลฺยานญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุฯ

อสงฺเขฺยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลฺยา สมาสนฺโต อ โหติ โน เจ อญฺญปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ สมาโส วตฺตเตฯ นิคฺคตมงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, อจฺจงฺคุลํ, เทฺว องฺคุลิโย สมาหฎา ทฺวงฺคุลํ, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปญฺจงฺคุลิ หตฺโถ, อุปงฺคุลิ, กถํ ‘เทฺว องฺคุลีมานมสฺสาติ ทฺวงฺคุล’นฺติ? นาตฺร สมาโสญฺญปทตฺเถ วิหิโต มตฺตาทีนํ โลเป กเต ตตฺถ วตฺตเตฯ องฺคุลสทฺโท วา ปมาณวาจิ สทฺทนฺตรํ, ยถา ‘เสนงฺคุลปฺปมาเณน องฺคุลานํ สตํ ปุณฺณํ จตุทฺทส วา องฺคุลานี’ติฯ

๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยาฯ

ทีฆาทีหิ อสงฺเขฺยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปรมสฺมา รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติฯ ทีฆรตฺตํ, อโหรตฺตํ (ตฺโต), วสฺสารตฺตํ (ตฺโต), ปุพฺพรตฺตํ, อปรรตฺตํ, อฑฺฒุรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺติํ อติรตฺโต, เทฺวรตฺตี สมาหฎา ทิรตฺตํ (ตฺโต), วา กฺวจิ พหุลาธิการา เอกรตฺตํ (ตฺโต), เอกรตฺติ, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? ทีฆรตฺติเหมนฺโต, อุปรตฺติ, กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานายถารตฺตํฯ

๔๖. โคตฺวจตฺเถ จาโลเปฯ

โคสทฺทา อโลปวิสยา สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺเถ สมาโส อญฺญปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ, ราชคโว, ปรมคโว, ปญฺจควธโน, ทสควํ, อโลเปติ กึ? ปญฺจหิ โคหิ กีโต ปญฺจคุ, อจตฺเถติ กิ? อชสฺสคาโว, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? จิตฺตคุ, อุปคุฯ

๔๗. รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสาฯ

เอเต สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ รตฺโต จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโสฯ

๔๘. อายาเมนุควํฯ

อนุควนฺติ นิปจฺจเต อายาเม คมฺยมาเนฯ อนุควํ สกฎํ, อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปญฺฉา อนุคุฯ

๔๙. อกฺขิสฺมาญฺญตฺเถฯ

อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อญฺญตฺเถ เจ สมาธสาฯ วิสาลกฺโข, วิสาลกฺขีฯ

๕๐. ทารุมฺยงฺคุลฺยาฯ

องฺคุลนฺตา อญฺญปทตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติฯ ทฺวงฺคุลํทารุ, ปญฺจงฺคุลํ, องฺคุลิสทิสาวยวํ ธญฺญาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารุํ วุจฺจเต, ปมาเณ ตุ ปุพฺเพ วิย สิทฺธํ สขราชสทฺทา อการนฺตาว, สิสฺโสปิ น ทิสฺสติ, คาณฺฑี วธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํฯ

๕๑. จิ วีติหาเรฯ

โอฆาพฺยติหาเร คมฺยมาเน อญฺญปทตฺเถ วตฺตมานโต จิ โหติฯ เกสาเกสิ ทณฺฑาทณฺฑิ, จกาโร ‘‘จิสฺมิ’’นฺติ (๓.๖๖) วิเสสนตฺโถ, สุคนฺธิ, ทุคฺคนฺตีติ ปโยโค น ทิสฺสเตฯ

๕๒. ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โกฯ

ลฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ, อิตฺถิยมีการูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปฺปจฺจโย โหติ อญฺญปทตฺเถฯ พหุกตฺตุโก, พหุกุมาริโก, พหุพฺรหฺมพนฺธุโก, พหุลํตฺเวว? สุพฺภูฯ

๕๓. วาญฺญโตฯ

อญฺเญหิ อญฺญปทตฺเถ โก วา พหุลํ โหติฯ พหุมาลโก, พหุมาโลฯ

๕๔. อุตฺตรปเทฯ

เอตมธิกตํ เวทิตพฺพํฯ

๕๕. อิมสฺสิทํฯ

อุตฺตรปเท ปรโต อิมสฺส อิทํ โหติฯ อิทมฎฺฐิตา, อิทปฺปจฺจยตา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโวฯ

๕๖. ปุํ ปุมสฺส วาฯ

ปุมสฺส ปุํ โหตุตฺตรปเท วิภาสาฯ ปุลฺลิงฺคํ, ปุมลิงฺคํฯ

๕๗. ฎนฺตนฺตูนํฯ

เอสํ ฎ โหตุตฺตรปเท กฺวจิ วาฯ ภวมฺปติฎฺฐามยํ, ภควํมูลกา โน ธมฺมา, พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเคว มหตฺตรี, รตฺตญฺญุมหตฺตํฯ

๕๘. อฯ

เอสํ อ โหตุตฺตรปเทฯ คุณวนฺตปติฏฺโฐ-สฺมิฯ

๕๙. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จฯ

มนาทีนมาปาทีนํ จ โอ โหตุตฺตรปเท มเย จฯ มโนเสฎฺฐา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, อาโปคตํ, อาโปมยํ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํฯ

๖๐. ปรสฺส สงฺขฺยาสุฯ

สงฺขฺยาสุตฺตรปเทสุ ปรสฺส โอ โหติฯ ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, สงฺขฺยาสูติ กึ? ปรทตฺตูปชีวิโนฯ

๖๑. ชเน ปุถสฺสุฯ

ชเน อุตฺตรปเท ปุถสฺส อุ โหติฯ อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโนฯ

๖๒. โส ฉสฺสาหายตเน วาฯ

อเห อายตเน จุตฺตรปเท ฉสฺส โส วา โหติฯ สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ, ฉฬายตนํฯ

๖๓. ลฺตุปิตาทีนมารงรงฯ

ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจ ยถากฺกมมารงรง วา โหนฺตุตฺตรปเท, สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโส, มาตรปิตโร, วาตฺเวว? สตฺถุทสฺสนํ, มาตาปิตโรฯ

๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถฯ

ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนํ จ เตสฺเวว ลฺตุปิตาทีสุ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสุตฺตรปเทสุ จตฺถวิสเย อา โหติฯ โหตาโปตโร มาตาปิตโร, ลฺตุปิตาทีนํ ตฺเวว? ปุตฺตภาตโร, ตตฺเรติ กึ? ปิตุปิตามหา, จตฺเถติ กึ? มาตุภาตา, วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานนฺติ กึ? ทาตุภตฺตาโรฯ

๖๕. ปุตฺเตฯ

ปุตฺเต อุตฺตรปเท จตฺถวิสเย ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาโยนิ สมฺพนฺธานมา โหติฯ ปิตาปุตฺตา, มาตาปุตฺตาฯ

๖๖. จิสฺมึฯ

จิปฺปจฺจยนฺเต อุตฺตรปเท อา โหติฯ เกสาเกสิ, มุฎฺฐามุฎฺฐิฯ

๖๗. อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถี ปุเมเวกตฺเถฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหติฯ กุมารภริโย, ทีฆชงฺโฆ, ยุวชาโย, อิตฺถิยนฺติ กึ? กลฺยาณี ปธานเมสํ กลฺยาณิปฺปธานา, ภาสิตปุเมติ กึ? กญฺญาภริโย, อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลํ ทิฎฺฐิ อสฺส คามณิทิฎฺฐิ, เอกตฺเถติ กึ? กลฺยาณิยา มาตา กลฺยาณิมาตาฯ

๖๘. กฺวจิ ปจฺจเยฯ

ภาสิตปุมิตฺถี ปจฺจเย กฺวจิ ปุเมว โมติฯ พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาฯ

๖๙. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตฯ

อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติฯ ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทาฯ

๗๐. ชายาย ชยํ ปติมฺหิฯ

ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ, ชยมฺปตี, ‘ชานิปตี’ติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ‘ทมฺปตี, ชมฺปตี’ติฯ

๗๑. สญฺญายมุโททกสฺสฯ

สญฺญายมุทกสฺสุตฺตรปเท อุทาเทโส โหติฯ อุทธิ, อุทปานํฯ

๗๒. กุมฺภาทีสุ วาฯ

กุมฺภาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติฯ อุทกุมฺโภ อุทกกุมฺโภ, อุทปตฺโต อุทกปตฺโต, อุทพินฺธุ อุทกพินฺธุ, อากติคโณ-ยํฯ

๗๓. โสตาทีสูโลโปฯ

โสตาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติฯ ทกโสตํ, ทกรกฺขโสฯ

๗๔. ฎ นญ สฺสฯ

อุตฺตรปเท นญ สทฺทสฺส ฎ โหติฯ อพฺราหฺมโณ, ญกาโร กึ? เกวลสฺส มา โหตุ ปามนปุตฺโตฯ

๗๕. อน สเรฯ

สราโท อุตฺตรปเท นญ สทฺทสฺส อน โหติฯ อนกฺขาตํฯ

๗๖. นขาทโยฯ

นขาทโย สทฺทา อนน ฎาเทสา นิปจฺจนฺเตฯ นาสฺส ขมตฺถีติ นโข, อขมญฺญํ, สญฺญาสทฺเทสุ จ นิปฺผตฺติมตฺตํ ยถากถญฺจิ กตฺตพฺพํนาสฺส กุลมถีติ นกุโล, อกุลมญฺญํ, นข นกุล นปุํสกนกฺขตฺต นาก เอวมาทิฯ

๗๗. นโค วาปฺปาณินิฯ

นคอิจฺจปฺปาณินิ วา นิปจฺจเตฯ นโค รุกฺโข, นโค ปพฺพโต, อโค รุกฺโข, อโค ปพฺพโต, อปฺปาณินีติ กึ? อโค วสโล สีเตนฯ

๗๘. สหสฺส โส-ญฺญตฺเถฯ

อญฺญปทตฺถวุตฺถิมฺหิ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส วา โหติฯ สปุตฺโต, สหปุตฺโต, อญฺญตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวาฯ

๗๙. สญฺญายํฯ

สหสฺสุตฺตรปเท โส โหติ สญฺญายํฯ สาสฺสตฺถํ, สปลาสํฯ

๘๐. อปฺปจฺจกฺเขฯ

อปฺปจฺจกฺเข คมฺยมาเน สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท, สาคฺคิ กโปโต, สปิสาจา วาตมณฺฑลิกาฯ

๘๑. อกาเล สกตฺเถฯ

สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส อกาเล อุตฺตรปเท โส โหติฯ สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, สจกฺกํ นิเธหิ, สธุรํ ปาเชหิ, อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สหาปรณฺหํฯ

๘๒. คนฺถนฺตาธิกฺเยฯ

คนฺถนฺเต อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสฺส โส โหตุตฺตรปเทฯ สกลํ โชติมธีเต สมุหุตฺตํ, กาลตฺโถ อารมฺโภ, อาธิกฺเย-สโทณา ขารี, สมาสโก กหาปโณ, นิจฺจตฺโถยมารมฺโภฯ

๘๓. สมานสฺส ปกฺขาทีสุ วาฯ

ปกฺขาทีสุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วาฯ สปกฺโข สมานปกฺโข, สโชติ สมานโชติ, ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโล, ปกฺข, โชติ, ชนปท, รตฺติ, ปตฺตินี, ปตฺตี, นาภิ, พนฺธุ พฺรหฺมจารี, นาม, โคตฺต, รูป, ฐาน, วณฺณ, วโย, วจน, ธมฺม, ชาติย, ฆจฺจฯ

๘๔. อุทเร อิเยฯ

อุทเร อิเย ปเร ปรโต สมานสฺส โส วา โหติฯ โสทริโย, สมาโนทริโย, อิเยติ กึ? สมาโนทรตาฯ

๘๕. รีริกฺขเกสุฯ

เอเตสุ สมานสฺส โส โหติฯ สรี, สริกฺโข, สริโสฯ

๘๖. สพฺพาทีนมาฯ

รีริกฺขเกสุ สพฺพาทีนมา โหติฯ ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโสฯ

๘๗. นฺตกิมิมานํ ฎากีฎีฯ

รีริกฺขเกสุ นฺตสทฺท กึสทฺท อิมสทฺทานํ ฎากีฎี โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโสฯ

๘๘. ตุมฺหามฺหานํ ตาเมกสฺมึฯ

รีริกฺขเกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเตกสฺมึ ยถากฺกมํฯ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, มาที, มาทิกฺโข, มาทิโสฯ เอกสฺมินฺติ กึ? ตุมฺหาที, อมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโสฯ

๘๙. ตํ มมญฺญตฺรฯ

รีริกฺขกนฺตโต อญฺญสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหานเมกสฺมึ ตํมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตนฺทีปา, มนฺทีปา, ตํสรณา, มํสรณา, ตยฺโยโค, มยฺโยโคติ พินฺทุโลโปฯ

๙๐. เวตสฺเสฎฯ

รีริกฺขเกสฺเวตสฺเสฎ วา โหติ, เอที, เอตาที, เอทิกฺโข, เอตาทิกฺโข, เอทิโส, เอตาทิโสฯ

๙๑. วิธาทีสุ ทฺวิสฺส ทุฯ

ทฺวิสฺส ทุ โหติ วิธาทีสุ, ทุวิโธ, ทุปฎฺฎํ เอวมาทิฯ

๙๒. ทิ คุณาทีสุฯ

คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ, ทฺวิคุณํ, ทิรตฺติ, ทิคุ เอวมาทิฯ

๙๓. ตีสฺวฯ

ตีสุ ทฺวิสฺส อโหติฯ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺวิตฺติปตฺตปุราฯ

๙๔. อา สงฺขฺยายาสตาโท-นญฺญตฺเถฯ

สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺส อา โหติ อสตาโท อนญฺญธตฺถฯ ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ ทฺวตฺติํส, สงฺขฺยายนฺติ กึ? ทิรตฺตํ, อสตาโทติ กึ? ทิสตํ, ทิสหสฺสํฯ อนญฺญตฺเถติ กึ? ทฺวิทสาฯ

๙๕. ติสฺเสฯ

สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหติ อสตาโท อนญฺญตฺเถ, เตรส, เตวีส, เตตฺติํส, สงฺขฺยายํตฺเวว? ติรตฺตํ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํ, อนญฺญตฺเถตฺเวว? ติจตุกาฯ

๙๖. จตฺตาลีสาโท วาฯ

ติสฺเส วา โหติ จตฺตาลีสาโท, เตจตฺตาลาสํ ติจตฺตาลีสํ, เตปญฺญาสํ ติปญฺญาสํ, เตสฎฺฐิ ติสฎฺฐิ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ, เตอสีติ ติยาสีติ, เตนวุติ ตินวุติ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํฯ

๙๗. ทฺวิสฺสา จฯ

อสตาโท-นญฺญตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺเส วา โหติ อา จฯ เทฺวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ ทฺวิจตฺตาลีสํ, เทฺวปญฺญาสํ, ทฺวาปญฺญาสํ ทฺวิปญฺญาสํ อิจฺจาทิฯ

๙๘. พาจตฺตาลีสาโทฯ

ทฺวิสฺส พา วา โหติ อจตฺตาลีสาโท-นญฺญตฺเถฯ พารส ทฺวาทส, พาวีสติ ทฺวาวีสติ, พตฺติํส ทฺวตฺติํส, อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวิจตฺตาลีสํฯ

๙๙. วีสติทเสสุ ปญฺจสฺส ปณฺณปนฺนาฯ

วีสติทเสสุ ปเรสุ ปญฺจสฺส ปณฺณปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ ปณฺณวีสติ ปญฺจวีสติ, ปนฺนรสฺว ปญฺจทสฯ

๑๐๐. จตุสฺส จุโจ ทเสฯ

จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเรฯ จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทสฯ

๑๐๑. ฉสฺส โสฯ

ฉสฺส โสอิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเรฯ โสฬสฯ

๑๐๒. เอกฎฺฐานมาฯ

เอกอฎฺฐานํ อา โหติ ทเส ปเรฯ เอกาทส, อฎฺฐารสฯ

๑๐๓. ร สงฺขฺยาโต วาฯ

สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสาฯ เอการส เอกาทส, พารส ทฺวาทส, ปนฺนรส ปญฺจทส, สตฺตรส สตฺตทส, อฎฺฐารส อฎฺฐาทส, ปนฺนพาเทเสสุ นิจฺจํ, อิธ น โหติ จตุทฺทสฯ

๑๐๔. ฉตีหิ โฬ จฯ

ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ, โสฬส โสรส, เตฬส เตรสฯ

๑๐๕. จตุตฺถ ตติยาน มฑฺฒุฑฺฒติยาฯ

อฑฺฒา ปเรสํ จตุตฺถตติยานํ อุฑฺฒติยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อเฑฺฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุโฑฺฒ, อเฑฺฒน ตติโย อฑฺฒติโย, กถํ อฑฺฒเตยฺโยติ? สกตฺเถ ณฺเย อุตฺตรปทวุฑฺฒิฯ

๑๐๖. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒาฯ

อฑฺฒา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺฒสทฺเทน ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา โหนฺติฯ อเฑฺฒน ทุติโย ทิยโฑฺฒ, ทิวโฑฺฒ วาฯ

๑๐๗. สเร กท กุสฺสุตฺตรตฺเถฯ

กุสฺสุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติฯ กทนฺนํ, กทสนํ, สเรติ กึ? กุปุตฺโต, อุตฺตรตฺเถติ กึ? กุโอโฑฺฒ ราชาฯ

๑๐๘. กาปฺปตฺเถฯ

อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหติ อุตฺตรปทตฺเถ, อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํฯ

๑๐๙. ปุริเส วาฯ

กุสฺส ปุริเส กา โหติ วาฯ กาปุริโส กุปุริโส, อยมปฺปตฺตวิภาสา, อปฺปตฺเถ ตุ ปุพฺเพน นิจฺจํ โหติ อีสํ ปุริโส กาปุริโสฯ

๑๑๐. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโหฯ

ปุพฺพาทีหุตฺตรปทสฺส อหสฺส ณฺหาเทโส โหติ, ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห, มชฺฌณฺโห (ปณฺโห)ฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

สมาสกณฺโฑ ตติโยฯ

๔. จตุตฺโถ กณฺโฑ (ณาทิ)

๑. โณ วา ปจฺเจฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหติ อปจฺเจ-ภิเธยฺเย, ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมญฺญตฺตาปิ, วสิฎฺฐสฺสาปจฺจํ วาสิฏฺโฐ, วาสิฎฺฐี วา, โอปคโว, โอปควี วา, เวติ วากฺยสมาสวิกปฺปนตฺถํ, ตสฺสาธิกาโร สกตฺถาวธิฯ

๒. วจฺฉาทิโต ณานณายนาฯ

วจฺฉาทีหิ อปจฺจปฺปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณานณายนปฺปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจ, วจฺฉาโน วจฺฉายโน, กจฺจาโน กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโน, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโน, สากฎาโน สากฎายโน, กณฺหาโน กณฺหายโน อิจฺจาทิฯ

๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณราฯ

กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ โหนฺติ อปจฺเจ, กตฺติเกยฺโย, เวนเตยฺโย, ภาคิเนยฺโย อิจฺจาทิ , เวธเวโร, พนฺธเกโร, นาลิเกโร, สามเณโร อิจฺจาทิฯ

๔. ณฺยทิจฺจาทีหิฯ

ทิติปฺปภุติหิ ณฺโย วา โหติ อปจฺเจ, เทจฺโจ, อาทิจฺโจ, โกณฺฑญฺโญ, คคฺโคฺย, ภาตพฺโพ อิจฺจาทิฯ

๕. อา ณิฯ

อการนฺตโต ณิ วา โหติ อปจฺเจ, ทกฺขิ, ทตฺถิ, โทณิฯ วาสวิ, วารุณิ อิจฺจาทิฯ

๖. ราชโต ญฺโญ ชาติยํฯ

ราชสทฺทโต ญฺโญ วา โหติ อปจฺเจ ชาติยํ คมฺยมานายํ, ราชญฺโญ, ชาติยนฺติ กึ? ราชาปจฺจํฯ

๗. ขตฺตา ยิยาฯ

ขตฺตสทฺทา ยอิยา โหนฺติ อปจฺเจ ชาติยํ, ขตฺโย, ขตฺติโย, ชาติยํตฺเวว? ขตฺติฯ

๘. มนุโต สฺสสณฯ

มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺสสณ โหนฺติ อปจฺเจ, มนุสฺโส, มานุโส, อิตฺถิยํ มนุสฺสา, มานุสี, ชาติยํตฺเวว? มานโวฯ

๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รญฺเญ จ โณฯ

ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตนฺนามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รญฺเญ จ โณ โหติ, ปญฺจาโล, โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก, ชนปทนามสฺมาติ กึ? ทาสรถิ, ขตฺติยาติ กึ? ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปญฺจาลิฯ

๑๐. ณฺย กุรุสิวีหิฯ

กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รญฺเญ จ ณฺโย โหติฯ โกรพฺโย, เสพฺโยฯ

๑๑. ณ ราคา เตน รตฺตํฯ

ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเฉตสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ, โกสุมฺภํ, ยาลิทฺทํ, ราคาติ กึ? เทวทตฺเตน รตฺตํ วตฺถํ, อิธ กสฺมา น โหติ? ‘นีลํ ปีต’นฺติ, คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโตฯ

๑๒. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเลฯ

ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตญฺเจ นกฺขตฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติ, ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺสํ อหํ, นกฺขตฺเตเนติ กึ? คุรุนา ลกฺขิตา รตฺติฯ อินฺทุยุตฺเตเนติ กึ? กตฺถิกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโต, กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ, อชฺชกตฺติกาติ กตฺติกายุตฺเต จนฺเท กตฺติกาสทฺโท วตฺตเตฯ

๑๓. สา-สฺส เทวตา ปุณฺณมาสีฯ

เสติ ปฐมนฺตา อสฺสาติ ฉฎฺฐฺยตฺเถ โณ ภวติ, ยํ ปฐมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสีวา, สุคโต เทวตา อสฺสาภิ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณ, ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส, มาโส, มาโย, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโขฯ เชฎฺฐมูโล, อาสโฬฺห, สาวโณ, โปฎฺฐปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร, ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี ปญฺจมี อสฺส, ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ… ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ สาคโม จ, มาสสุติยาว น ปญฺจทส รตฺตาโท วิธิฯ

๑๔. ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จฯ

ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺวตฺเถสุ โณ โหติ โณ ณิโก จ, พฺยากรณมธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ, ฉนฺทโส, กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, ทฺวิตคฺคหณํ ปุถเคว วิธานตฺถํ ชานนสฺส จ อชฺเฌนวิสยภาวทสฺสนตฺถํ ปสิทฺธูปสงฺคหตฺถํ จฯ

๑๕. ตสฺส วิสเย เทเสฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา วิสเย เทสรูเป โณ โหติ, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, เทเสติ กึ? จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย-นุวาโกฯ

๑๖. นิวาเส ตนฺนาเมฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา นิวาเส เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโย, วาสาโตฯ

๑๗. อทูรภเวฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา อทูรภเว เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํฯ

๑๘. เตน นิพฺพตฺเตฯ

ตติยนฺตา นิพฺพตฺเต เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺภี นครี, กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปรีขา, โหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยาฯ

๑๙. ตมีธตฺถิฯ

ตนฺติ ปฐมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยนฺตํ ปฐมนฺตมตฺถิ เจ, อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, พพฺพโชฯ

๒๐. ตตฺร ภเวฯ

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ โหติ, อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพฯ

๒๑. อชฺชาทีหิ ตโนฯ

ภวตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ, อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตฺตโนฯ

๒๒. ปุราโต โณ จฯ

ปุราอิจฺจสฺมา ภวตฺเถ โณ โหติ ตโน จ, ปุราโณ, ปุราตโนฯ

๒๓. อมาตฺวจฺโจฯ

อมาสทฺทโต อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ, อมจฺโจฯ

๒๔. มชฺฌาทิตฺวิโมฯ

มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเต อิโม โหติ, มชฺฌิโม, อนฺติโมฯ มชฺฌ, อนฺต, เหฎฺฐา, อุปริ, โอร, ปาร, ปจฺฉา, อพฺภนฺตร, ปจฺจนฺต (ปุรตฺถา, พาหิร)ฯ

๒๕. กณเณยฺยเณยฺยกยิยาฯ

สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวตฺเถ, กณ-กุสินา รายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารญฺญโก วิหาโรฯ เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโยฯ เณยฺยก-โกเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโกติ เอยฺยโกฯ ย-คมฺโม, ทิพฺโพฯ อิยคามิโย, อุทริ-โย, ทิวิโย, ปญฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโยฯ

๒๖. ณิโกฯ

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ, สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติฯ

๒๗. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํฯ

ปฐมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติฉฎฺฐิยตฺเถณิโก โหติ, วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส เวณิโก, โมทงฺคิโก, วํสิโก, ปํสุกู- ลธารณํ สีลมสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริเกว, คนฺโธปณฺยมสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, จาโป ปหรณมสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, อุปธิปฺปโยชนมสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํฯ

๒๘. ตํ หนฺตรหติ คจฺฉตุญฺฉติ จรติฯ

ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺวตฺเถสุ ณีโก โหติฯ ปกฺขีหิปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุนิโก, มายูริโกฯ มจฺเฉหิ-มจฺฉิโก, เมนิโกฯ มิเคหิ-มาควิโก หาริณิโก, ‘สูกริโก’ติ อิโกฯ สตมรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฎฺฐิโก, เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, สาหสฺสิโก, ‘สหสฺสิโย’ติ อิโยฯ ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปญฺญาสโยชนิโกฯ พทเร อุญฺฉตีติ พาทริโก, สามากิโกฯ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโกฯ

๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธมภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติฯ

ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติฯ กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต อาพาโธ วาติโกฯ สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, มูลโตว, เทวทเตน กีตนฺติ น โหติ ตทตฺถาปฺปตีติยาฯ วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโกฯ ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํฯ ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลีสิโกฯ อกฺเขหิ ชิตมกฺขิกํ, สาลากิกํฯ อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโกฯ ขณิตฺติยา ขณตีติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก, เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขณตีติ น โหติ ตทตฺถานวคมาฯ อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, ‘อุฬุมฺปิโก’ติ อิโก โคปุจฺฉิโก, นาวิโกฯ สกเฎน จรตีติ สากฎิโก, ‘รถิโก, ปรปฺปิโก’ติ อิโกฯ ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก, อํสิโก, ‘สีสิโก’ติ อิโกฯ เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ‘ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโก’ติ อิโกฯ

๓๐. ตสฺส สํวตฺตติฯ

จตุตฺถิยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนภวิโก, อิตฺถิยํ โปโน ภวิกา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก สุฎฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโสวก ตทมินาทิปาฐา, ธนาย สํวตฺตตีติ ธญฺญํ, โยฯ

๓๑. ตโต สมฺภูตมาคตํฯ

ปญฺจมฺยนฺตา สมฺภูตมาคตนฺติ เอเตสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ, มาติโก สมฺภูตมาคตํ วา มตฺติกํ, เปตฺติกํ, ณฺยริยณ -ยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, มตฺติโย, มจฺโจ วาฯ

๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโตฯ

สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ วสตีตฺเววมาทีสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติฯ รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารญฺญิโก, โสสานิโกฯ โลเก วิทิโต โลกิโกฯ จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา ฯ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก ทสฺโสก ตทมินาทิปาฐา, ภณฺฑาคาริโก, อิโก-นวกมฺมิโก, กิโยชาติกิโย, อนฺธกิโยฯ

๓๓. ตสฺสิทํฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาติปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, กิเย-สกิโย, ปรกิโย, นิเย-อตฺตนิยํ, เก- สโก ราชกํ ภณฺฑํฯ

๓๔. โณฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิฯ

๓๕. ควาทีหิ โยฯ

ควาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โย โหติ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ มํสาทิ, กพฺยํ, ทพฺพํฯ

๓๖. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณฯ

ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ, ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโยฯ

๓๗. มาติโต จ ภคินิยํ โฉฯ

มาติโต ปิติโต จ เตสํ ภคินิยํ โฉ โหติ, มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา, กถํ ‘มาตุโล’ติ ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนาฯ

๓๘. มาตาปิตูสฺวามโหฯ

มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติ, มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห, ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห, น ยถาสงฺขฺยํ, ปจฺเจกาภิ สมฺพนฺธาฯ

๓๙. หิเต เรยฺยณฯ

มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ, มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโยฯ

๔๐. นินฺทาญฺญาตปฺปปฎิภาครสฺสทยาสญฺญาสุ โกฯ

นินฺทาทีสฺวตฺเถยุ นามสฺมา โก โหติ, นินฺทายํ-มุณฺฑโก, สมณโกฯ อญฺญาเต-กสฺสายํ อสฺโสติ อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานวคโมวคมฺยเตฯ อปฺปตฺเถเตลกํ, ฆตกํฯ ปฎิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺทโกฯ รสฺเส-มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโกฯ ทยายํ-ปุตฺตโก, วจฺฉโกฯ สญฺญายํ-โมโร วิย โมรโกฯ

๔๑. ตมสฺสปริมาณํ ณิโก จฯ

ปฐมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ปริมียเต เนเนติ ปริมาณํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกายิกํ พิมฺโพหนํ, ปญฺจกํ, ฉกฺกํฯ

๔๒. ยเตเตหิ ตฺตโกฯ

ยาทีหิ ปฐมนฺเตหี อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ยํ ปริมาณมสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ, อาวตเก ยาวตโก, ตาวตโก (เอตาวตโก)ฯ

๔๓. สพฺพา จาวนฺตุฯ

สพฺพโต ปฐมนฺเตหิ ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติฯ สพฺพํ ปริมาณมสฺส สพฺพาวนฺตํ, ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ, เอตาวนฺตํฯ

๔๔. กิมฺหา รติรีวรีวตกริตฺตกาฯ

กิมฺหา ปฐมนฺตา อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ รติรีวรีวตกริตฺตกา โหนฺติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, กึ สงฺขฺยานํ ปริมาณเมสํ กติ เอเต, กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํฯ รีวนฺโต สภาวโต อสงฺโขฺยฯ

๔๕. สญฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโตฯ

ตารกาทีหิ ปฐมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ อิโต โหติ, เต เจ สญฺชาตา โหนฺติ, ตารกา สญฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตาฯ

๔๖. มาเน มตฺโตฯ

ปฐมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึอตฺเถ มตฺโต โหติ, ปลํ อุมฺมานมสฺส ปลมตฺตํ, หตฺโถ ปมาณมสฺส หตฺถมตฺตํ สตํ มานมสฺส สตมตฺตํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณมตฺตํ, อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติฯ

๔๗. ตคฺโฆ จุทฺธํฯ

อุทฺธมานวุตฺติโห อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ ตคฺโฆ โหติ มตฺโต จ, ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํฯ

๔๘. โณ จ ปุริสาฯ

ปุริสา ปฐมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต โณ โหติ มตฺตาทโย จ, โปริสํ, ปุริสมตฺตํ, ปุริสตคฺฆํฯ

๔๙. อยูภทฺวิตีหํเสฯ

อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีติ ปฐมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ อโย โหติฯ อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํฯ

๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สวสหสฺเส โฑฯ

สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สงฺขฺยาย ปฐมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ยทสฺมินฺติ ตญฺเจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ, วีสติ อธิกา อสฺมึ สเตติ วีสํ สตํ, เอกวีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา, ติํสํ สตํ, เอกติํสํ สตํฯ อุตฺยนฺตาย-นวุตํ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วาฯ อีสนฺตาย จตฺตาลีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วาฯ อาสนฺตาย ปญฺญาสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วาฯ ทสนฺตายเอกาทสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วาฯ สจฺจุตีสาสทสนฺตายาติ กึ? ฉาธิกา อสฺมึสเตฯ อธิเกติ กึ? ปญฺจทสหีนา อสฺมึสเต, อสฺมินฺติ กึ? วีสตฺยธิกา เอตสฺมา สตา, สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทส อธิกา อสฺสํ วีสติยํฯ

๕๑. ตสฺส ปูรเณกาทสาทิโต วาฯ

ฉฎฺฐิยนฺถาเยกาทสาทิกาย สงฺขฺยาย โฑ โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ วิภาสา, สา สงฺขฺยา ปูรียเต เยน ตํ ปูรณํ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโสฯ เอกาทสโม, วีโส, วีสติโม, ติํโส, ติํสติโม, จตฺตาลีโส, ปญฺญาโสฯ

๕๒. ม ปญฺจาทิกติหิฯ

ฉฎฺฐิยนฺตาย ปญฺจาทิกาย สงฺขฺยาย กติสฺมา จ โม โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ, ปญฺจโม, สตฺตโม, อฎฺฐโม, กติโม, กติมีฯ

๕๓. สตาทีนมิจฯ

สตาทิกาย สงฺขฺยาย ฉฎฺฐิยนฺตาย (ตสฺส) ปูรณตฺเถ โมโหติ สตาทีนมิจานฺตาเทโส, สติโม, สหสฺสิโมฯ

๕๔. ฉา ฎฺฐฎฺฐมาฯ

ฉสทฺทา ฎฺฐฎฺฐมา โหนฺติ ตสฺส ปูรณตฺเถ, ฉฏฺโฐ, ฉฎฺฐโม, อิตฺถิยํ ฉฎฺฐี, ฉฎฺฐมี, กถํ ‘ทุติยํ จตุตฺถ’นฺติ? ‘‘ทุติยสฺส, จตุตฺถ ตติยาน’’นฺติ นิปาตนาฯ

๕๕. เอกา กากฺยสหาเยฯ

เอกสฺมา อสหายตฺเถ กอากี โหนฺติ วา, เอกโก, เอกากี, เอโกฯ

๕๖. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโรฯ

วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต คมฺยมาเน ตโร โหติ, สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี, โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโร, สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโรฯ

๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตมาฯ

กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตร รตมา โหนฺติ, กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กโฐ, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กโฐ, ภารทฺวาชานํ กตโมสิ พฺรเหฺมฯ

๕๘. เตน ทตฺเต ลิยาฯ

ตติยนฺตา ทตฺเต-ภิเธยฺเย ลอิยา โหนฺติ, เทเวน ทตฺโต เทวโล, เทวิโย, พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, สิวา สีวโล, สีวิโย, สิสฺส ทีโฆฯ

๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺตตาตฺตนณฺยเณยฺยณิยณิยาฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ, น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ อญฺญตฺร ตฺตตาหิ, ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาภิ ภาโว สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, นีลสฺส ปฎสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาภิ คุโณ ภาโว, นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาภิ นีลคุณชาติ, โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, ปาจกตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, วิสาณิตฺตํ, ราชปุริสตฺตนฺติ กฺริยาทิสมฺพนฺธิตฺตํ, เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตนฺติ ตทวตฺถาวิเสสสามญฺญํ, อากาสตฺตํ, อภาวตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามญฺญํฯ ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํฯ ณฺย-อาลสฺยํ, พฺรหฺมญฺญํ, จาปลฺยํ, เนปุญฺญํ, เปสุญฺญํ, รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ ‘เวสม’นฺติ, เกจิ, สขฺยํ, วาณิชฺชํฯ เณยฺย-โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํฯ ณคารวํ, ปาฎวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํฯ อิย-อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํฯ ณิย-อาลสิยํ, กาฬุสิยํ, มนฺทิยํทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํฯ กถํ ‘รามณียก’นฺติ? สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธํฯ กมฺมํ กิริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ’ อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลสิยํ วา, ‘‘สกตฺเถ’ (๔.๑๒๒) ติ สกตฺเถปิ, ยถาภุจฺจํ, การุญฺญํ, ปตฺตกลฺลํ, อากาสานญฺจํ, กายปาคุญฺญตาฯ

๖๐. พฺย วทฺธทาสา วาฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย วา โหติ ภาวกมฺเมสุ, วทฺธพฺยํ วทฺธตา, ทาสพฺยํ ทาสตา, กถํ ‘วทฺธว’นฺติ? เณ วาคโมฯ

๖๑. นณ ยุวา โพ จ วสฺสฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกมฺเมสุ นณ วา โหติ ตสฺส โพ จ, โยพฺพนํ, วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตาฯ

๖๒. อณฺวาทิตฺวิโมฯ

อณุอาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ ภาเว วา อิโม โหติ, อณิมา, ลฆิมา, มหิมา, (คริมา), กสิมา, วาตฺเวว? อณุตฺตํ อณุตาฯ

๖๓. ภาวา เตน นิพฺพตฺเตฯ

ภาววาจกา สทฺทา เตน นิพฺพตฺเต-ภิเธยฺเย อิโม โหติ, ปาเกน นิพฺพตฺต ปาณิมํ, เสกิมํฯ

๖๔. ตรตมิสฺสิกิยิฎฺฐาติสเยฯ

อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเตเต ปจฺจยา, อติสเยน ปาโป ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐ, อิตฺถิยํ ปาปตราฯ อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโฐ ปาปิฎฺฐตโรฯ

๖๕. ตนฺนิสฺสิเต โลฺลฯ

ทุติยนฺตา ลฺลปฺปจฺจโย โหติ นิสฺสิตตฺเถ, เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ทุฎฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฎฺฐุลฺลํฯ อิเลฺล-สงฺขาริลฺลํฯ

๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยาฯ

ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร, ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร-วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํ, ณ-อายสํ พนฺธนํ, โอทุมฺพรํ, ปณฺณํ, โอทุมฺพรํ ภสฺมํ, กาโปตํ มํสํ, กาโปตํ สตฺถิฯ ณิก-กปฺปาสิกํ วตฺถํฯ เณยฺย-เอเณยฺยํ มํสํ, เอเณยฺยํ สตฺถิ ฯ โกเสยฺยํ วตฺถํฯ มย-ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํฯ ‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ (๔.๑๒๑) คุนฺนํ กรีเสปิ มโย, โคมยํฯ

๖๗. ชตุโต สณ วาฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา ชตุโต วิการาวยเวสุ สณ วา โหติฯ ชตุโน วิกาโร ชาตุสํ ชตุมยํฯ ‘‘โลโป’’ติ (๔.๑๒๓) พหุลํ ปจฺจยโลโปปิ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ, ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสิรสฺส มูลํ อุสีรํ, ตํ สทฺเทน วา ตทภิธานํฯ

๖๘. สมูเห กณ ณ ณิกาฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา สมูเห กณ ณ ณิกา โหนฺติ โคตฺตปฺปจฺจยนฺตาฯ กณ-ราชญฺญกํ, มานุสฺสกํ, อุกฺขาทีหิ-โอกฺขกํ, โอฎฺฐกํ, โอรพฺภกํ, ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํฯ ณ-กากํ, ภิกฺขํฯ อจิตฺตา ณิก-อาปูปิกํ, สํกุลิกํฯ

๖๙. ชนาทีหิ ตาฯ

ชนาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ สมูเห ตา โหติฯ ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตาฯ ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา, ‘มทนีย’นฺติ กรเณ-ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํฯ ‘ธูมายิตตฺต’นฺติ กฺตานฺตา นามธาตุโต กฺเตน สิทฺธํฯ

๗๐. อิโย หิเตฯ

ฉฎฺฐิยนฺตา หิเต อิโย โหติฯ อุปาทานิยํ, อญฺญตฺราปิ สมาโนทเร สยิโต โสทริโยฯ

๗๑. จกฺขฺวาทิโต สฺโสฯ

ฉฎฺฐิยนฺเตหิ จกฺขุอาทีหิ หิเต สฺโส โหติ, จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํฯ

๗๒. ณฺโย ตตฺถ สาธุฯ

สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺโย โหติฯ สพฺโภ, ปาริสชฺโชฯ สาธูติ กุสโล โยคฺโค หิโต วาฯ อญฺญตฺราปิ รถํ วหตีติ รจฺฉาฯ

๗๓. กมฺมา นิย ญฺญาฯ

สตฺตมฺยนฺตา กมฺมสทฺทา ตตฺถ สาธูภิ อสฺมึ อตฺเถ นิย ญฺญา โหนฺติฯ กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมญฺญํฯ

๗๔. กถาทิตฺวิโกฯ

กถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ อิโก โหติฯ กถิโก, ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก ปวาสิโก, อุปวาสิโกฯ

๗๕. ปถาทีหิ เณยฺโยฯ

ปถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ เณ-ยฺโย โหติ, ปาเถยฺยํ สาปเตยฺยํ (อาติเถยฺยํ)ฯ

๗๖. ทกฺขิณายารเหฯ

ทกฺขิณาสทฺทโต อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ, ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ

๗๗. ราโย ตุมนฺตาฯ

ตุมนฺตโต อรหตฺเถ ราโย โหติฯ ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ชาเปตายํ วา ชาเปตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํฯ

๗๘. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุฯ

ปฐมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติฯ คาโว เอตฺถ เทเส, อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมาฯ อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมาฯ กถํ ‘โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตี’ติ? ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ, อิติกรณโต วิสยนิยโม –

ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจาติสายเน;

นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโยฯ

โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยา มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ ‘เสโต ปโฎ’ติ, เยสนฺตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว ‘พุทฺธิมา, รูปวา, รสวา, คนฺธวา, ผสฺสวา, สทฺทวา, รสี, รสิโก, รูปี, รูปิโก, คนฺธี, คนฺธิโก’ติฯ

๗๙. วนฺตฺวาวณฺณาฯ

ปฐมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวาตฺเถ วนฺตุ โหติฯ สีลวา, ปญฺญวา, อวณฺณาติ กึ? สติมา พนฺธุมาฯ

๘๐. ทณฺฑาทิตฺวิกอี วาฯ

ทณฺฑาทีหิ อิก อี โหนฺติ วา มนฺตฺวาตฺเถฯ พหุลํ วิธานา กุโตจิ เทฺว โหนฺติ, กุโตเจกเมกํว ทณฺฑิโก ทณฺฑี ทณฺฑวา, คนฺธิโก คนฺธี คนฺธวา, รูปิโก รูปี รูปวาฯ (๒๘) ‘‘อุตฺตมีเณว ธนา อิโก’’, ธนิโก, ธนี ธนวา อญฺโญฯ (๒๙) ‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’, อตฺถิโก อตฺถี, อญฺญตฺร อตฺถวาฯ (๓๐) ‘‘ตทนฺตา จ’’, ปุญฺญตฺถิโก, ปุญฺญตฺถี, (๓๑) ‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี, (๓๒) ‘‘หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ’’, หตฺถี, ทนฺตี, อญฺญตฺร หตฺถวา ทนฺตวาฯ (๓๓) ‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’, วณฺณี พฺรหฺมจารี, วณฺณวา อญฺโญฯ (๓๔) ‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, กฺวจาเทเสปิ ปทุมิปิ ปทุมินี ปณฺณํฯ อญฺญตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, (๓๕) ‘‘นาวายิโก’’, นาวิโกฯ (๓๖) ‘‘สุขทุกฺขา อี’’, สุขี, ทุกฺขีฯ (๓๗) ‘‘สิขาทีหิ วา’’, สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวาฯ (๓๘) ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’, พาหุพลี, อูรุพลีฯ

๘๑. ตปาทีหิ สฺสีฯ

ตปาทิโต มนฺตฺวตฺเถ วา สฺสี โหติฯ ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสีฯ วาตฺเวว? ยสวาฯ

๘๒. มุขาทิโต โรฯ

มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โร โหติฯ มุขโร, สุสิโร, อูสโร, มธุโร, ขโร, กุญฺชโร, นครํ, (๓๙) ‘‘ทนฺตสฺสุ จ อุนฺนภทนฺเต’’, ทนฺตุโรฯ

๘๓. ตุนฺทฺยาทีหิ โภฯ

ตุนฺทิอาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ วา โหติฯ ตุนฺทิโภ, วฎิโภ, วลิโภฯ วาตฺเวว? ตุนฺทิมาฯ

๘๔. สทฺธาทิตฺวาฯ

สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถอ โหติ วาฯ สทฺโธ, ปญฺโญ, อิตฺถิยํ สทฺธาฯ วาตฺเวว? ปญฺญวาฯ

๘๕. โณ ตปาฯ

ตปา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสีฯ

๘๖. อาลฺวภิชฺฌาทีหิฯ

อภิชฺฌาทีหิ อาลุ โหติ มนฺตฺวตฺเถ, อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุฯ วาตฺเวว? ทยาวาฯ

๘๗. ปิจฺฉาทิตฺวิโลฯ

ปิจฺฉาทีหิ อิโล โหติ วา มนฺตฺวตฺเถฯ ปิจฺฉิโล ปิจฺฉวา, เผนิโล เผนวา, ชฎิโล ชฎาวาฯ กถํ ‘วาจาโล’ติ? นินฺทายมิลสฺสาทิโลเป ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๑-๒๗)ฯ

๘๘. สีลาทิโต โวฯ

สีลาทีหิ โว โหติ วา มนฺตฺวตฺเถฯ สีลโว สีลวา, เกสโว เกสวา, (๔๐) ‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโวฯ (๔๑) คาณฺฑี ราชีหิ สญฺญายํ’’ คาณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํฯ

๘๙. มายา เมธาหิ วีฯ

เอเตหิ ทฺวีหิ วี โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ มายาวี, เมธาวีฯ

๙๐. สิสฺสเร อามฺยุวามีฯ

สสทฺทา อามฺยุวามี โหนฺติ อิสฺสเร-ภิธายฺเย มนฺตฺวตฺเถฯ สมสฺสตฺถีติ สามี, สุวามีฯ

๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จฯ

ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จานฺตสฺสฯ ณกาโรวยโว, ลกฺขโณฯ

๙๒. องฺคา โน กลฺยาเณฯ

กลฺยาเณ คมฺยมาเน องฺคสฺมา โน โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ องฺคนาฯ

๙๓. โส โลมาฯ

โลมา โส โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ โลมโส, อิตฺถิยํ, โลมสาฯ

๙๔. อิมิยาฯ

มนฺตฺวตฺเถ อิม อิยา โหนฺติ พหุลํฯ ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฎิโย, หานภาคิโย, เสนิโยฯ

๙๕. โต ปญฺจมฺยาฯ

ปญฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วาฯ คามโต อาคจฺฉติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโนฯ

๙๖. อิโต-เตตฺโต กุโตฯ

โตมฺหิ อิมสฺส ฎิ นิปจฺจเต, เอตสฺส ฎ เอต, กึสทฺทสฺส กุตฺตญฺจฯ อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมาฯ

๙๗. อภฺยาทีหิฯ

อภิอาทีหิ โต โหติฯ อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต เหฎฺฐโตฯ

๙๘. อาทฺยาทีหิฯ

อาทิปฺปภุตีหิ โต วา โหติ, อาโท อาทิโต, มชฺฌโต อนฺตโต, ปิฎฺฐิโต, ปสฺสโต, มุขโต, ยโตทกํ ตทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ ตเทวาทิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺตาฯ

สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา วา โหนฺติฯ สพฺพตฺร สพฺพฯ สพฺพสฺมึ, ยตฺร ยตฺถ ยสฺมึฯ พหุลาธิการา น ตุมฺหามฺเหหิฯ

๑๐๐. กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺร กฺเวหิธฯ

เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว, เอตสฺมึ, เอตฺถ, อตฺร, อสฺมึ อิห, อิธฯ

๑๐๑. ธิ สพฺพา วาฯ

สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมา ธิ วา โหติฯ สพฺพธิ, สพฺพตฺถฯ

๑๐๒. ยา หึฯ

สตฺตมฺยนฺตโต ยโต หึ วา โหติฯ ยหึ ยตฺรฯ

๑๐๓. ตา หํ จฯ

สตฺตมฺยนฺตโต ตโต วา หํ โหติ หึ จฯ ตหํ, ตหึ, ตตฺรฯ

๑๐๔. กุหึ กหํฯ

กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จฯ กุหึ, กหํฯ กถํ ‘กุหิญฺจน’นฺติ? ‘จนํ’ อิติ นิปาตนฺตรํ ‘กุหิญฺจี’ติ เอตฺถ จิสทฺโท วิยฯ

๑๐๕. สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเล ทาฯ

เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ กาเล ทา โหติฯ สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อญฺญทา, ยทา, ตทาฯ กาเลติ กึ? สพฺพตฺถ เทเสฯ

๑๐๖. กทา กุทา สทา ธุเนทานิฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ กสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิฯ

๑๐๗. อชฺช สชฺชฺวปรชฺเชฺวตรหิ กรหาฯ

เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ ปกติปฺปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ, อิมสฺส โฎ ชฺโช ชาหนิ นิปจฺจเต, อสฺมึ อหนิ อชฺชฯ สมานสฺส สภาโว ชฺชุ จาหนิ, สมาเน อหนิ สชฺชุฯ อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุฯ อิมสฺเสโต กาเล รหิ จ, อิมสฺมึ กาเล เอตรหิฯ กึสทฺทสฺส โก รห จานชฺชตเน, กสฺมึ กาเล กรหฯ

๑๐๘. สพฺพาทีหิ ปยาเร ถาฯ

สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติฯ สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถาฯ

๑๐๙. กถมิตฺถํฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเรฯ กิมิเมหิ ถํ ปจฺจโย, กอิต จ เตสํ ยถากฺกมํ, กถํ, อิตฺถํฯ

๑๑๐. ธา สงฺขฺยาหิฯ

สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปรา โหติฯ ทฺวีหิ ปกาเรหิ, เทฺว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสึ ปญฺจปฺปการํ กโรติ ปญฺจธา กโรติ, ปญฺจปฺปการเมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติฯ

๑๑๑. เวกา ชฺฌํฯ

เอกสฺมา ปกเร ชฺฌํ วา โหติฯ เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา, กโรติฯ

๑๑๒. ทฺวิตีเหธาฯ

ทฺวิตีหิ ปกาเร เอธา วา โหติฯ เทฺวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธาฯ

๑๑๓. ตพฺพติ ชาติโยฯ

ปการวติ ตํสามญฺญวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติ, ปฎุชาติโย, มุทุชาติโยฯ

๑๑๔. วารสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํฯ

วารสมฺพนฺธินิยา สงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติฯ เทฺว วาเร ภุญฺชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภุญฺชติฯ วารคฺคหณํ กึ? ปญฺจ ภุญฺชติฯ สงฺขฺยายาติ กึ? ปหูเต วาเร ภุญฺชติฯ

๑๑๕. กติมฺหาฯ

วารสมฺพนฺธินิยา กติสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ, กติ วาเร, ภุญฺชถิ, กติกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ

๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํฯ

วารสมฺพนฺธินิยา พหุสงฺขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺถุํ จ, วารานญฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ, พหุธา ทิวสสฺส ภุญฺชติ พหุกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ? พหุวาเร มาสสฺส ภุญฺชติฯ

๑๑๗. สกึ วาฯ

เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเตฯ เอกวารํ ภุญฺชติ สกึ ภุญฺชติ, วาติ กึ? เอกกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ

๑๑๘. โส วีจฺฉปฺปกาเรสุฯ

วีจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ พหุลํฯ วีจฺฉายํ-ขณฺฑโส, พิลโสฯ ปกาเร-ปุถุโส, สพฺพโสฯ

๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จีฯ

อวตฺถาวโต-วตฺถนฺตเรนาภูตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเวกราสภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกา จี โหติ, อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลี กโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติฯ อภูต ตพฺภาเวติ กึ? ฆฎํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฎ ภวติฯ กราสภูโยเคติ กึ? อธวโลธวโล ชายเตฯ วิการาติ กึ? ปกติยา มาโหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติฯ

๑๒๐. ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยาฯ

วุตฺตโต-ญฺเญปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุฯ วิวิธา มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา-ริกณฯ ปถํ คจฺฉตีติ ปถาวิโน-อาวีฯ อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี-อุกีฯ ธุรํ วหตีติ โธรยฺโห- ยฺหณฯ

๑๒๑. อญฺญสฺมึฯ

วุตฺตโต-ญฺญสฺมิมฺปิ อตฺเถ วุตฺตปฺปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ มคธานํ อิสฺสโร มาคโธ-ธณาฯ กาสีติ สหสฺสํ, ตมคฺฆตีติ กาสิโย อิโยฯ

๑๒๒. สกตฺเถฯ

สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ หีนโก, โปตโก, กิจฺจยํฯ

๑๒๓. โลโปฯ

ปจฺจยานํ โลโปปิ ทิสฺสติฯ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตริเยน วาติ ภาวปฺปจฺจยโลโปฯ

๑๒๔. สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธฯ

สรานมาทิภูตา เย อการิวณฺณุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํณานุพนฺเธฯ ราฆโว, เวนเตยฺโย, เมนิโก, โอฬุมฺปิโก, โทภคฺคํฯ ณานุพนฺเธติ กึ? ปุราตโนฯ

๑๒๕. สํโยเค กฺวจิฯ

สรานมาทิภูตา เย อยุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ กฺวจิเทว สํโยควิสเย ณานุพนฺเธฯ เทจฺโจ, โกณฺฑญฺโญฯ กฺวจีติ กึ? กตฺติเกยฺโยฯ

๑๒๖. มชฺเฌฯ

มชฺเฌ วตฺตมานานมฺปิ อยุวณฺณานํ อา เอ โอ โหนฺติ กฺวจิฯ อฑฺฒเตยฺโย, วาเสฏฺโฐฯ

๑๒๗. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช โสหชฺช มทฺทวาริสฺสาสภาชญฺญเถยฺย พาหุสจฺจาฯ

เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตณานุพนฺเธฯ กุสี ตสฺส ภาโวโกสชฺชํ, อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, ปริสาสุ สาธุ ปาริสชฺโช, สุหทโยว สุหชฺโช, ตสฺส ปน ภาโว โสหชฺชํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, อุสภสฺส อิทํ ภาโว วา อาสภํ, อาชานียสฺส ภาโว โส เอว วา อาชญฺญํ, เถนสฺส ภาโว กมฺมํ วา เถยฺยํ, พหุสฺสตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, เอเตสุ ยมลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนาฯ

๑๒๘. มนาทีนํ สกฯ

มนาทีนํ สก โหติ ณานุพนฺเธฯ มนสิ ภวํ มานสํ, ทุมฺมนโส ภาโว โทมนสฺสํ, โสมนสฺสํฯ

๑๒๙. อุวณฺณสฺสาวง สเรฯ

สราโท ณานุพนฺเธ อุวณฺณสฺสาวง โหติฯ ราฆโว, ชมฺพวํฯ

๑๓๐. ยมฺหิ โคสฺส จฯ

ยการาโท ปจฺจเย โคสฺสุวณฺณสฺส จ อวง โหติฯ คพฺยํ, ภาตพฺโยฯ

๑๓๑. โลโป-วณฺณิวณฺณานํฯ

ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ โลโป โหติฯ ทายชฺชํ, การุญฺญํ, อาธิปจฺจํ, เทปฺปํฯ พหุลํวิธานา กฺวจิ น โหติ กิจฺจยํฯ

๑๓๒. รานุพนฺเธ-นฺต สราทิสฺสฯ

อนฺโต สโร อาทิมฺหิ ยสฺสาวยวสฺส, ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธฯ กิตฺตกํ, เปตฺเตยฺยํฯ

๑๓๓. กิสมหตมิเม กส มหาฯ

กิสสฺส มหโต อิเม กสมหา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กสิมา, มหิมาฯ

๑๓๔. อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิฯ

อายุสฺส อายสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิฯ อายสฺมาฯ

๑๓๕. โช วุทฺธสฺสิยิฏฺเฐสุฯ

วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเฐสุ, เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ

๑๓๖. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สาฯ

อิยอิฏฺเฐสุ พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ สาธิโย, สาธิฏฺโฐ, เนทิโย, เนทิฏฺโฐ, เสยฺโย, เสฏฺโฐฯ

๑๓๗. กณกนาปฺปยุวานํฯ

อิยอิฏฺเฐสุ อปฺปยุวานํ กณ กนา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ กณิโย กณิฏฺโฐ, กนิโย กนิฏฺโฐฯ

๑๓๘. โลโป วี มนฺตุ วนฺตูนํฯ

วี มนฺตุ วนฺตูนํ โลโป โหติ อิยอิฏฺเฐสุฯ อติสเยน เมธาวี เมธิโย, เมธิฏฺโฐ, อติสเยน สติมา สติโย, สติฏฺโฐ, อติสเยน คุณวา คุณิโย, คุณิฏฺโฐฯ

๑๓๙. เฑ สติสฺส ติสฺสฯ

เฑปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ, วีสํ สตํ, ติํสํ สตํฯ

๑๔๐. เอตสฺเสฎ ตฺตเกฯ

ตฺตเก ปเร เอตสฺส เอฎ โหติฯ เอตฺตกํฯ

๑๔๑. ณิกสฺสิโย วาฯ

ณิกสฺส วา อิโย โหติ, สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโกฯ

๑๔๒. อธาตุสฺส กา-สฺยาทิโต เฆ-สฺสิฯ

เฆ ปเร อธาตุสฺส โย กกาโร, ตโต ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ สเจ โฆ น สฺยาทิโต ปโร โหติฯ พาลิกา, การิกา, อธาตุสฺสาติ กึ? สกา, เกติ กึ? นนฺทนา, อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา มถุรา, พหุจมฺมิกาติ กกาเรน สฺยาทิโน พฺยวหิตตฺตา สิทฺธํ, เฆติ กึ? พาลโก, อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา สาลาฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ณาทิกณฺโฑ จตุตฺโถฯ

๕. ปญฺจโม กณฺโฑ (ขาทิ)

๑. ติช มาเนหิ ข สา ขมา วีมํสาสุฯ

ขนฺติยํ ติชา วีมํสายํ มานา จ ขสปฺปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ติติกฺขา, วีมํสา, ติติกฺขติ, วีมํสติฯ ขมาวีมํสา, สูติ กึ? เตชนํ, เตโช, เตชยติ, มานนํ, มาโน มาเนติฯ

๒. กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉฯ

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติฯ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉา, ติกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉติฯ อญฺญตฺร นิเกโต, สํเกโต, เกตนํ, เกโต, เกตยติฯ

๓. นินฺทายํ คุป พธา พสฺส โภ จฯ

นินฺทายํ วตฺตมาเนหิ คุป พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จฯ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉา, ชิคุจฺฉติ, พีภจฺฉติ, อญฺญตฺร โคปนํ, โคโป, โคเปติ, พธโกฯ

๔. ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เตฯ

ตุมนฺตโต อิจฺฉายมตฺเถ เต ขสฉา โหนฺติ พหุลํ, โลโป จ ตุํปจฺจยสฺส โหติ สุตตฺตา, พุภุกฺขา, ชิคีสาํ, ชิฆจฺฉา, พุภุกฺขติ, ชิคีสติ ชิฆจฺฉติฯ อิธ กสฺมา น โหติ ‘โภตฺตุมิจฺฉตี’ติ? ปทนฺตเรนาภิธานาฯ ตุํสฺมาติ กึ? โภชนมิจฺฉติฯ อิจฺฉายนฺติ กึ? ภุญฺชิตุํ คจฺฉติฯ กถํ ‘กูลํ วิปติ สตี’ติ? ยถา กูลํ ปติตุ มิจฺฉตีติ วากฺยํ โหติ, เอวํ วุตฺติปิ โหสฺสติฯ วากฺยเมว จรหิ กถํ โหติ? โลกสฺส ตถา วจนิจฺฉายฯ

๕. อีโย กมฺมาฯ

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉายมตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติฯ ปุตฺตมิจฺฉติ ปุตฺถียติฯ กมฺมาติ กึ? อสิเนจฺฉติฯ อิธ กสฺมา น โหติ ‘รญฺโญปุตฺตมิจฺฉตี’ติ? สาเปกฺขตฺตา, น หิ อญฺญมเปกฺขมาโน อญฺเญน สเหกตฺถิภาวมนุภวิตุํ สกฺโกติฯ อิธาปิ จรหิ น สิยา ‘อตฺตโน ปุตฺต มิจฺฉตี’ติ? เนเวตฺถ ภวิตพฺพํ, น หิ ภวติ ‘อตฺตโน ปุตฺตียตี’ติ, กถํ จรหิ ปุตฺตสฺส อตฺตนิยตา-วคมฺยเต ? อญฺญสฺสาสุตตฺตา อิจฺฉาย จ ตพฺพิสยตฺตาฯ

๖. อุปมานาจาเรฯ

กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ ปุตฺตมิ-วา-จรติ ปุตฺตียติ มาณวกํ, อุปมานาติ กึ? ปุตฺตมาจรติฯ

๗. อาธาราฯ

อาธารตู-ปมานา อาจารตฺเถ อีโย โยติฯ กุฎิยมิวา-จรติ กุฎียตี ปาสาเท, ปาสาทียติ กุฎิยํ ภิกฺขุฯ

๘. กตฺตุตาโยฯ

กตฺตุตู-ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติฯ ปพฺพโต อิวาจรติ ปพฺพตายติฯ

๙. ยฺจตฺเถฯ

กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํฯ ภุสายติ, ปฎปฎายติ, โลหิตายติ, กตฺตุโตตฺเวว? (อภุสํ) ภุสํ กโรตีหิ, อิห กสฺมา น โหติ ‘ภุสี ภวตี’ติ? วุตฺตตฺถตายฯ

๑๐. สทฺทาทีนิ กโรติฯ

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติฯ สทฺทายติ, เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติฯ

๑๑. นุโมตฺว-สฺโสฯ

นโมอิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติฯ นมสฺสติ ตถาคฺตํฯ

๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิฯ

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุลมิโหติฯ หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, ทฬฺหํ กโรติ วินยํ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติฯ

๑๓. สจฺจาทีหาปิฯ

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ สจฺจาเปติ, อตฺถาเปติ, เวทาเปติ, สุกฺขาเปติ, สุขาเปติ, ทุกฺขาเปติฯ

๑๔. กฺริยตฺถาฯ

อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยาฯ กฺริยา อตฺโถ ยสฺส โส กฺริยตฺโถ ธาตุฯ

๑๕. จุราทิโต ณิฯ

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํฯ ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมญฺญตฺราปิ, โจรยติ, ลาฬยติ, กถํ ‘รชฺชํ กาเรตี’ติ? โยควิภาคโตฯ

๑๖. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จฯ

กตฺตารํ โย ปโยชยติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิณาปี โหนฺติ พหุลํ, กาเรติ, การาเปติฯ นนุ จ กตฺตาปิ กรณาทีนํ ปโยชโกติ ตํพฺยาปาเรปิ ณิณาปี ปาปุณนฺติ? ปโยชกคฺคหณสามตฺถิยา น ภวิสฺสนฺติ จุราทีหิ วิสุํ วจนสามตฺถิยา จฯ อโต ภิยฺโย ณาปิเยว, ณิเยวุวณฺณโต, ทฺวยเมวญฺเญหิฯ

๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺว-ปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุฯ

ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถาฯ นฺตคฺคหณมุตฺตรตฺถํ, กกาโร อวุทฺธฺยตฺโถ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ ฐียมานํ, ฐียเต, สูยมานํ, สูยเต, อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสูติ กึ? พภูว เทวทตฺเตน, พิภิท กุสุโลฯ ภิชฺชเต กุสุโล สยเมวาติ ‘ภิชฺชเต’ติ สวนา กมฺมตา-วคมฺยเต, ‘สยเมวา’ติ สวนโต กตฺตุตา, กตฺตุตาวจนิจฺฉายนฺตุ ‘ภินฺทติ กุสุโล อตฺตาน’นฺติ ภวติ, เอวมญฺญมฺปิ ยถาคมมนุคนฺตพฺพํฯ ‘อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’ติ อยมธิกาโร อา ‘ตนาทิตฺโว’ติ ๕.๒๖ฯ อปิจ เอเต กฺยาทโย ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุกมฺมภาว วิหิเตสุ กฺยลาทีนํ วิธานโต เตสฺเวว วิญฺญายนฺตีติ อกมฺมเกหิ ธาตูหิ กตฺตุภาเวสุ, สกมฺมเกหิ กตฺตุกมฺเมสุ, กมฺมาวจนิจฺฉายํ ภาเว จ ภวนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยสฺส ปน ธาตุสฺส กิริยา กมฺมมเปกฺขเต, โส สกมฺมโก, ยสฺส ตุ กิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต, สฺวากมฺมโกติ ญาตพฺพํฯ

๑๘. กตฺตริ โลฯ

กฺริยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน นฺตตฺยาทีสุ โล โหติฯ ลกาโร, ‘‘ญิลสฺเส’’ติ ๕-๑๖๓ วิเสสนตฺโถฯ ปจมาโน, ปจนฺโต, ปจติฯ

๑๙. มํ จ รุธาทีนํฯ

รุธาทิโต กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ มํ จ อนฺตสรา ปโรฯ มกาโร-นุพนฺโธ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถฯ รุนฺธมาโน, รุนฺธนฺโต, รุนฺธติฯ

๒๐. ณิณาปฺยาปีหิ วาฯ

ณิณาปฺยาปีหิ กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ วิภาสา, โอรยนฺโต, โจเรนฺโต, การยนฺโต, กาเรนฺโต, การาปยนฺโต, การาเปนฺโต, สจฺจาปยนฺโต, สจฺจาเปนฺโต, โจรยติ, โจเรติ, การยติ, กาเรติ, การาปยติ, การาเปติ, สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ-ยํ วาสทฺโท, เตน มาเน นิจฺจํ, โจรยมาโน, การยมาโน, การาปยมาโน, สจฺจาปยมาโนฯ

๒๑. ทิวาทีหิ ยกฯ

ทิวาทีหิ ลวิสเย ยก โหติฯ ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพติฯ

๒๒. ตุทาทีหิ โกฯ

ตุทาทีหิ ลวิสเย โก โหติฯ ตุทมาโน, ตุทนฺโต, ตุทติฯ

๒๓. ชฺยาทีหิ กฺนาฯ

ชิอาทีหิ ลวิสเย กฺนา โหติฯ ชินนฺโต, ชินาติฯ กถํ ‘ชยนฺโต’ ชยตี, ติ? ภูวาทิปาฐาฯ

๒๔. กฺยาทีหิ กฺณาฯ

กีอาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติฯ กิณนฺโต, กิณาติฯ

๒๕. สฺวาทีหิ กฺโณฯ

สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติฯ สุณมาโน, สุณนฺโต, สุโณติฯ กถํ สุณาตีติ? กฺยาทิปาฐาฯ

๒๖. ตนาทิตฺโวฯ

ตนาทิโต ลวิสเย โอ โหติฯ ตโนติฯ

๒๗. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพา-นียาฯ

ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลํ ภวนฺติฯ กตฺตพฺพํ, กรณียํ, กตฺตพฺโพ กโฎ, กรณีโยฯ พหุลาธิการา กรณาทีสุปิ ภวนฺติ, สินานียํ จุณฺณํ, ทานีโย พฺราหฺมโณ, สมฺมาวตฺตนีโย คุรุ, ปวจนีโย อุปชฺฌาโย, อุปฎฺฐานีโย สิสฺโสฯ

๒๘. ฆฺยณฯ

ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํฯ วากฺยํ, การิยํ, เจยฺยํ, เชยฺยํฯ

๒๙. อาสฺเส จฯ

อาโตฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ, อาสฺส เอ จฯ เทยฺยํฯ

๓๐. วทาทีหิ โยฯ

วทาทีหิ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุฯ วชฺชํ, มชฺชํ, คมฺมํฯ (๔๒) ‘‘ภุชานฺเน’’, โภชฺโช โอทโน, โภชฺชา ยาคุ, โภคฺคมญฺญํฯ

๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยาฯ

เอเต สทฺทา ยปฺปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

๓๒. คุหาทีหิ ยกฯ

คุตาทีหิ กฺริยตฺเตหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติฯ คุยฺหํ, ทุยฺหํ, สิสฺโสฯ สิทฺธา เอเวเต ตพฺพาทโย เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุปิ คมฺยมาเนสุ สามญฺเญนวิธานโต, ตฺวยา ขลุ กโฎ กตฺตพฺโพ, กรณีโย, การิโย, กิจฺโจ, เอวํ ตฺวยา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภตา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฎกรเณฯ เอวํ อุทฺธโมหุตฺติเกปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอวฯ ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเฐ จ ปตียมาเน อาวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเฐ จ ภาวาโท สิทฺธา, อุทฺธํมุหุตฺตโต-โภตา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภตา รชฺชํ กตฺตพฺพํฯ ภวํ อรโห, โภตา สาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโก, โภตา อวสฺสํ กโฎ กตฺตพฺโพ, โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพฯ

๓๓. กตฺตริ ลฺตุณกาฯ

กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุณกา โหนฺติ พหุลํฯ ปฐิตา, ปาฐโกฯ พหุลมิตฺเวว? ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหา-รโก , คเล จุปฺปเตติ คเลโจปโกฯ สิทฺโธว ลฺตุ, อรเห สีลสาธุธมฺเมสุ จ สามญฺญวิหิตตฺตา, ภวํ ขลุ กญฺญาย ปริคฺคหิตา, ภวเมตํ อรหติฯ สีลาทีสุ-ขลฺวปิ อุปาทาตา กุมารเก, คนฺตา เขลํ, มุณฺฑยิตาโร สาวิฎฺฐายนา วธุํ กตปริคฺคหํฯ

๓๔. อาวีฯ

กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริฯ ภยทสฺสาวีฯ อปฺปวิสยตญฺญาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ, สามญฺญวิหิตตฺตา สีลา ทีสุ จ โหเตวฯ

๓๕. อาสึสายมโกฯ

อาสึสายํ คมฺยมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริฯ ชีวตูติ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโก, ภวตูติ ภวโกฯ

๓๖. กรา ณโนฯ

กรโต กตฺตริ ณโน โหติฯ กโรตีติ การณํ, กตฺตรีติ กึ? กรณํฯ

๓๗. หาโต วีหิกาเลสุฯ

หาโต วีหิสฺมึ กาเล จ ณโน โหติ กตฺตริฯ หายนา นาม วิหโย, หายโน สํวจฺฉโร, วีหิกาเลสูติ กึ? หาตาฯ

๓๘. วิทา กูฯ

วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ วิทู, โลกวิทูฯ

๓๙. วิโต ญาโตฯ

วิปุพฺพา ญาอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ วิญฺญูฯ วิโตติ กึ? ปญฺญาฯ

๔๐. กมฺมาฯ

กมฺมโต ปรา ญาอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ สพฺพญฺญู, กาลญฺญูฯ

๔๑. กฺวจณฯ

กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริฯ กุมฺภกาโร, สรลาโว, มนฺตชฺฌาโย, พหุลาธิการา อิธ น โหติ อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติฯ กฺวจีติ กึ? กมฺมกโรฯ

๔๒. คมา รูฯ

กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริฯ เวทคู ปารคูฯ

๔๓. สมานญฺญ ภวนฺต ยาทิตู-ปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกาฯ

สมานาทีหิ ยาทีหิ โจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติฯ สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที สทิกฺโข สทิโสฯ อญฺญาที อญฺญาทิกฺโข อญฺญาทิโสฯ ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโสฯ ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโสฯ ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโสฯ สมานาทีหีติ กึ? รุกฺโข วิย ทิสฺสติฯ อุปมานาติ กึ? โส ทิสฺสติฯ กมฺเมติ กึ? โส วิย ปสฺสติฯ รการา อนฺตสราทิโลปตฺถา, กกาโร เอการาภาวตฺโถฯ

๔๔. ภาวการเกสฺว-ฆณ ฆกาฯ

ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํฯ อ-ปคฺคโห, นิคฺคโห, กโร, คโร, จโย, ชโย, รโว, ภโว, ปโจ, วโจ, อนฺนโท, ปุรินฺทโท, อีสกฺกโร, ทุกฺกโร, สุกโรฯ ฆณ-ภาเว ปาโก, จาโค, ภาโว, การเกปิ สญฺญายํ ตาว ปชฺชเตเนนาติ ปาโท, รุชตีติ โรโค, วิสตีติ เวโส, สรติ กาลนฺตรนฺติ สาโร ถิรํโส, ทรียนฺเต เอเตหีติ ทารา, ชีรยติ เอเตนาติ ชาโร, อสญฺญายมฺปิ ทาโย ทตฺโต, ลาโภ ลทฺโธ, ฆ-วโก, นิปโก, ก-ปิโย, ขิโป, ภุโช, อายุธํฯ

๔๕. ทาธาตฺวิฯ

ทาธาหิ พหุลมิ โหติ ภาวการเกสุฯ อาทิ, นิธิ, วาลมิฯ

๔๖. วมาทียฺยถุฯ

วมาทีหิ ภาวการเกสฺวถุ โหติฯ วมถุ, เวปถุ, (อวถุ, สยถุ)ฯ

๔๗. กฺวิฯ

กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุฯ กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อภิภู, สยมฺภู, ภตฺตคฺคํ, (ทานคฺคํ) สลากคฺคํ, สภา, ปภาฯ

๔๘. อโนฯ

กฺริยตฺตา ภาวการเกสฺวโน โหติฯ คมนํ, ทานํ, สมฺปทานํ, อปาทานํ, อธิกรณํ, จลโน, ชลโน, โกธโน, โกปโน, มณฺฑโน, ภูสโนฯ

๔๙. อิตฺถิยมณ ตฺติ ก ยก ยา จฯ

อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํฯ อ ติติกฺขา, วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยา อีหา ภิกฺขา, อาปทา, เมธา, โคธา, ณการา, หารา, ตารา, ธารา, อารา, กฺติ-อิฎฺฐิ, สิฎฺฐิ, ภิตฺติ, ภตฺติ, ตนฺติ ภูติ, ก-คุหา, รุชา, มุทา, ยก-วิชฺชา, อิชฺชา, ย-เสยฺยา, สมชฺชา, ปพฺพชฺชา, ปริจริยา, ชาคริยา, อนการณา, หารณา, เวทนา, วนฺทนา, อุปาสนาฯ

๕๐. ชาหาหิ นิฯ

ชาหาอิจฺเจเตหิ นิ โหติตฺถิยํฯ ชานิ, หานิฯ

๕๑. กรา ริริโยฯ

กรโต ริริโย โหติตฺถิยํฯ กรณํ กิริยาฯ กถํ ‘กฺริยา’ติ? ‘‘กฺริยายํ’’ติ นิปาตนาฯ

๕๒. อิกิตี สรูเปฯ

กฺริยตฺถสฺส สรูเป-ภิเธยฺเย กฺริยตฺถา ปเร อิกิตี โหนฺติ, วจิ, ยุธิ, ปจติ, ‘อกาโร กกาโร’ติ อาทีสุ การสทฺเทน สมาโส, ยถา เอวกาโรติฯ

๕๓. สีลาภิกฺขญฺญา-วสฺสเกสุ ณีฯ

กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทีสุ ปตียมาเนสุ, อุณฺหโภชี, ขีรปายี, อวสฺสการี, สตนฺทายีฯ

๕๔. ถาวริตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสราฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเนฯ

๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวีฯ

ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุตฺตาวี โหนฺติ กตฺตริฯ วิชิตวา, วิชิตาวี, ภูเตติ อธิกาโร ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ (๕-๖๐)ฯ

๕๖. กฺโตภาวกมฺเมสุฯ

ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติฯ อาสิตํ ภวตาฯ กโต กโฎ ภวตาฯ

๕๗. กตฺตริ จารมฺเภฯ

กฺริยารมฺเภ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจฯ ปกโต ภวํ กฎํ, ปกโต กโฎ ภวตา, ปสุตฺโต ภวํ, ปสุตฺตํ ภวตาฯ

๕๘. ฐา-ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิฯ

ฐาทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจฯ อุปฎฺฐิโต คุรุํ ภวํ, อุปฎฺฐิโต คุรุ โภตา, อุปาสิโต คุรุํ ภวํ, อุปาสิโต คุรุ โภตา, อนุวุสิโต คุรุํ ภวํ, อนุวุสิโต คุรุ โภตา, อาสิลิฏฺโฐ คุรุํ ภวํ, อาสิลิฏฺโฐ คุรุ โภตา, อธิสฺสิโต ขโฎปิกํ ภวํ, อธิสฺสิตา ขโฎปิกา โภตา, อารโฬฺห รุกฺขํ ภวํ, อารุโฬฺห รุกฺโข โภตา, อนุชิณฺโณ วสลิํ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกนฯ

๕๙. คมนตฺถากมฺมกาธาเร จฯ

คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตญฺจ, อิทเมสํ ยาตํ, อิห เต ยาตา, อิห เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต ปโถ, อิทเมสมาสิตํ, อิห เต อาสิตา, อิหเตหิ อาสิตํ, ‘เทโว เจ วุฏฺโฐ สมฺปนฺนา สาลโย’ติ การณสามคฺคีสมฺปตฺติ เอตฺถาภิมตาฯ

๖๐. อาหารตฺถาฯ

อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจ, อิทเมสํ ภุตฺตํ, อิทเมสํ ปีตํ, อิห เตหิ ภุตฺตํ, อิห เตหิ ปีตํ, โอทโน เตหิ ภุตฺโต ปีตมุทกํ, อกตฺตตฺโถ โยควิภาโค, กถํ ‘ปีตา คาโว’ติ? ปีตเมสํ วิชฺชตีติ ปีตา, พาหุลกา วา, ‘ปสฺสินฺโน’ติ ยา เอตฺถ ภูตกาลตา, ตตฺร ตฺโต, เอวํ รญฺญํ มโต รญฺญํ อิฏฺโฐ, รญฺญํ พุทฺโธ, รญฺญํ ปูชิโต, เอวํ สีลิโต, รกฺขิโต, ขนฺโต, อากุฏฺโฐ, รุฏฺโฐ, รุสิโต, อภิพฺยาหโฎ, ทยิโย, หฏฺโฐ, กนฺตา, สํยโต, อมโต, ‘กฎฺฐ’นฺติ ภูตตายเมว เหตุโน, ผลํ ตฺวตฺร ภาวิฯ

๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายฯ

ภวิสฺสติ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุํ ตาเย ตเว โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํฯ กาตุํ คจฺฉติ, กตฺตาเย คจฺฉติ, กาตเว คจฺฉติ, อิจฺฉติ โภตฺตุํ กาเมติ โภตฺตุนฺติ อิมีนาว สิทฺธํ, ปุนพฺพิธาเน ตฺวิหาปิ สิยา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ, เอวํ สกฺโกติ โภตฺตุํ, ชานาติ โภตฺตุํ, คิลายติ โภตฺตุํ, ฆฎเต โภตฺตุํ, อารภเต โภตฺตุํ, ลภเต โภตฺตุํ, ปกฺกมติ โภตฺตุํ, อุสฺสหติ โภตฺตุํ, อรหติ โภตฺตุํ, อตฺถิ โภตฺตุํ, วิชฺชติ โภตฺตุํ, วฎฺฎ ติโภตฺตุํ, กปฺปติ โภตฺตุนฺติฯ ตถา ปารยติ โภตฺตุํ, ปหุ โภตฺตุํ, สมตฺโถ โภตฺตุํ, ปริยตฺโต โภตฺตุํ, อลํ โภตฺตุนฺติ ภวติสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวาฯ ตถา กาโล โภตฺตุํฯ สมโย โภตุํ, เวลา โภตุนฺติ, ยถา โภตฺตุํมโน, โสตฺตุํ โสโต, ทฎฺฐุํ จกฺขุ, ยุชฺฌิตุํ ธนุ, วตฺตุํ ชโฬ, คนฺตุมโน, กตฺตุมลโสติ, อุจฺจารณนฺตุ วตฺตายตฺตํฯ ภาเวติ กึ? กริสฺสามีติ คจฺฉติ, กฺริยายนฺติ กึ? ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฎา, ตทตฺถายนฺติ กึ? คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนายฯ

๖๒. ปฎิเสเธ-ลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วาฯ

อลํ ขลุสทฺทานํ ปฎิเสธตฺถานํ ปโยเค ตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเวฯ อลํ โสตุน, ขลุ โสตุน, อลํ สุตฺวาน, ธลุ สุตฺวาน, อลํ สุตฺวา, ขลุ สุตฺวา, อลํ สุเตน, ขลุ โสเตน, อลํ ขลูนนฺติ กึ? มา โหตุ, ปฎิเสเธติ กึ? อลงฺกาโรฯ

๖๓. ปุพฺเพกกตฺถุกานํฯ

เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว, โสตุน ยาติ, สุตฺวาน, สุตฺวา วา, เอกกตฺตุกานนฺติกึ? ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยญฺญทตฺโต วชติ, ปุพฺพาติ กึ? ภุญฺชภิ จ ปจติ จฯ ‘อปฺปตฺวา นทิํ ปพฺพโต อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’ติ ภูธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเตฯ ‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ’ อิมินาว สิทฺธํ อาภิกฺขญฺญนฺตุ ทฺวิพฺพจนาวคมฺยเตฯ กถํ ‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉนฺตี’ติ อาทิ? ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ ยถา ‘โอทนปากํ สยตี’ติฯ

๖๔. นฺโต กตฺถริ วตฺตมาเนฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺตา นฺโต โห ติ กตฺตริ, ติฎฺฐนฺโตฯ

๖๕. มาโนฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา มาโน โหติ, กตฺตริฯ ติฎฺฐมาโนฯ

๖๖. ภาวกมฺเมสุฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริํยตฺถา ภาเว กมฺเมจ มาโน โหติฯ ฐียมานํ, ปจฺจมาโน โอทโนฯ

๖๗. เต สฺสปุพฺพานาคเตฯ

อนาคตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติฯ ฐสฺสนฺโต, ฐสฺสมาโน, ฐียิสฺสมานํ, ปจฺจิสฺสมาโน โอทโนฯ

๖๘. ณฺวาทโยฯ

กฺริยตฺถา ปเร พหุลํ ณฺวาทโย โหนฺติฯ จารุ, ทารุฯ

๖๙. ขฉสาน เมกสฺสโรทิ เทฺวฯ

ขฉสปฺปจฺจยนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ปฐเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ เทฺว ภวติฯ ติติกฺขา, ชิคุจฺฉา, วีมํสาฯ

๗๐. ปโรกฺขายญฺจฯ

ปโรกฺขายํ ปฐเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ เทฺว ภวติฯ ชคาม, จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตนญฺญตฺราปิ ยถาคมํ, ชหาติ, ชหิตพฺพํ, ชหิตุํ, ททฺทลฺลติ, จงฺกมติฯ ‘โลลุโป, โมมูโหติ โอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ

๗๑. อาทิสฺมา สราฯ

อาทิภูตา สรา ปรเมกสฺสรํ เทฺว โหติ, อสิสิสติ, อาทิสฺมาติ กึ? ชชคาร, สราติ กึ? ปปาจฯ

๗๒. น ปุนฯ

ยํ ทฺวิภูตํ, น ตํ ปุน ทฺวิตฺตมาปชฺชเต, ติติกฺขิสติ, ชิคุจฺฉิสติฯ

๗๓. ยถิฎฺฐํ สฺยาทิโนฯ

สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฎฺฐเมกสฺสรมาทิภูตมญฺญํ วา ยถาคมํ ทฺวิตฺตปชฺชเต, ปุปุตฺตียิสติ, ปุติตฺตียิสติ, ปุตฺตียิยิสติฯ

๗๔. รสฺโส ปุพฺพสฺสฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สโร รสฺโส โหติฯ ททาติฯ

๗๕. โลโป-นาทิพฺยญฺชนสฺสฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต-ญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติฯ อสิสิสติฯ

๗๖. ขฉเสสฺวสฺสิฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ขฉเสสุฯ ปิปาสติ, ชิฆํสติ, ขฉเสสูติ กึ? ชหาติ, อสฺสาติ กึ? พุภุกฺขติฯ

๗๗. คุปิสฺสุสฺสฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส คุปิสฺส อุสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ, ชิคุจฺฉติฯ

๗๘. จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมาฯ

ทฺวิตฺเต ปุเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา โหนฺติฯ พุภุกฺขติ, จิจฺเฉทฯ

๗๙. กวคฺคหานํ จวคฺคชาฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺคหานํ จวคฺคชา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ จุโกป, ชหาติฯ

๘๐. มานสฺส วี ปรสฺส จ มํฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ ปรสฺส จ มํ, วีมํสติฯ

๘๑. กิตสฺสาสํสเย ติ วาฯ

สํสยโส-ญฺญสฺมึ วตฺตมานสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺส วา ติ โหติฯ ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติฯ

๘๒. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเยฯ

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานํ เอโอโหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยฯ เจตพฺพํ, เนตพฺพํ, โสตพฺพํ, ภวิตพฺพํฯ

๘๓. ลหุสฺสุปนฺตสฺสฯ

ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ เอสิตพฺพํ, โกสิตพฺพํ, ลหุสฺสาติ กึ? ธูปิตา, อุปนฺตสฺสาติ กึ? รุนฺธติฯ

๘๔. อสฺสา ณานุพนฺเธฯ

ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติฯ การโกฯ

๘๕. น เต กานุพนฺธนาคเมสุฯ

เต เอโออา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺติฯ จิโต, สุโต, ทิฏฺโฐ, ปุฏฺโฐ, นาคเม ‘วนา’ทินา (๑.๔๕) จินิตพฺพํ, จินิตุํ, สุณิตพฺพํ, สุณิตุํ ปาปุณิตพฺพํ, ปาปุณิตุํ, ธุนิตพฺพํ, ธุนิตุํ, ธุนนํ, ธุนยิตพฺพํ, ธุนาเปตพฺพํ, ธุนยิตุํ ธุนาเปตุํ, ธุนยนํ, ธุนาปนํ, ธุนยติ, ธุนาเปติ, ปีเนตพฺพํ, ปีนยิตุํ, ปีนนํ, ปีนิตุํ, ปีนยติ, สุโนติ, สิโนติ, ทุโนติ, หิโนติ, ปหิณิถพฺพํ, ปหิณิตุํ, ปหิณนํฯ

๘๖. วา กฺวจิฯ

เต กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุฯ มุทิโต, รุทิตํ, โรทิตํฯ

๘๗. อญฺญตฺราปิฯ

กานุพนฺธนาคมโต-ญฺญสฺมิมฺปิ เต กฺวจิ, นุ โหนฺติฯ ขิปโก, ปนูทนํ, วธโกฯ

๘๘. ปฺเย สิสฺสาฯ

สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเส, นิสฺสายฯ

๘๙. เอโอนมยวา สเรฯ

สเร ปเร เอโอนํ อยอวา โหนฺติฯ ชโย, ภโว, สรติ กึ? เชติ, อนุโภติฯ

๙๐. อายาวา ณานุพนฺเธฯ

เอโอนํ อายาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธฯ นายยติ, ภาวยติ, ‘สยาเปตฺวา’ติอาทีสุ รสฺสตฺตํฯ

๙๑. อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุกฯ

อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณาปิโต-ญฺญสฺมึ ณานุพนฺเธฯ ทายโก, ณานุพนฺเธตฺเวว? ทานํ, อณาปิมฺหีติ กึ? ทาปยติฯ

๙๒. ปทาทีนํ กฺวจิฯ

ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิฯ นิปชฺชิตพฺพํ, นิปชฺชิตุํ นิปชฺชนํ, ปมชฺชิตพฺพํ, ปมชฺชิตุํ, ปมชฺชนํ, กฺวจีติ กึ? ปาโทฯ

๙๓. มํ วา รุธาทีนํฯ

รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติฯ รุนฺธิตุํ, รุชฺฌิตุํ, กฺวจิตฺเวว? นิโรโธฯ

๙๔. กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยญฺชนสฺสฯ

อนฺตพฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิฯ ภตฺตํ คสนฺติ คณฺหนฺติ วา เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํฯ

๙๕. ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเนฯ

กฺริยตฺถานมนฺตพฺยญฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต-ญฺญสฺมึ พฺยญฺชเนฯ เภตฺตพฺพํ, พฺยญฺชเนติ กึ? ภินฺทิตพฺพํ, อยกาเรติ กึ? ภิชฺชติฯ

๙๖. มนานํ นิคฺคหีตํฯ

มการนการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหติ อยกาเร พฺยญฺชเนฯ คนฺตพฺพํ, ชงฺฆา, พฺยญฺชเนตฺเวว? คมนํ, อยกาเรตฺเวว? คมฺยเตฯ

๙๗. น พฺรูสฺโสฯ

พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยญฺชเนฯ พฺรูมิ, พฺยญฺชเนตฺเวว? อพฺรวิฯ

๙๘. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธฯ

ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ วากฺยํ, ภาคฺยํฯ

๙๙. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธฯ

หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธฯ อาฆาโตฯ

๑๐๐. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจ-สโมหิฯ

ปยฺยาทีหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิฯ ปลิโฆ, ปฎิโฆ, อฆํ รสฺสตฺตํ นิปาตนา, สงฺโฆ, โอโฆฯ

๑๐๑. ปรสฺส ฆํ เสฯ

ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เสฯ ชิฆํสาฯ

๑๐๒. ชิหรานํ คีฯ

ทฺวิตฺเต ปเรสํ ชิตรานํ คี โหติ เสฯ วิชิคีสา, ชิคีสาฯ

๑๐๓. ธาสฺส โหฯ

ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส ห โหติฯ ทหติฯ

๑๐๔. ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺสฯ

ทุสสฺส ทีโฆ โหติ ณิมฺหิฯ ทุสิโตฯ ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโฐฯ

๑๐๕. คุหิสฺส สเรฯ

คุหิสฺส ทีโฆ โหติ สเรฯ นิคูหนํ สเรติ กึ? คุยฺหํฯ

๑๐๖. มุหพหานญฺจ เต กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ

มุหพหานํ คุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต, มูโฬฺห, พาโฬฺห, คูโฬฺห, เตติ กึ? มุยฺหติ, กานุพนฺเธติ-กึ? มุยฺหิตพฺพํ, อตฺเวติ กึ? มุยฺหิตฺวาน, มุยฺหิตฺวา, ‘เต กานุพนฺเธ-ตฺเว’ติ อยมธิกาโร ยาว ‘‘สาสสฺส สิสฺเว’’ติ -๑๑๗ฯ

๑๐๗. วหสฺสุสฺสฯ

วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเตฯ วุฏฺโฐฯ

๑๐๘. ธาสฺส หิฯ

ธา=ธารเณตีมสฺส หิ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเตฯ นิหิโต, นิหิตวาฯ

๑๐๙. คมาทิรานํ โลโป-นฺตสฺสฯ

คมาทีนํ รการนฺตานํ จ อนฺตสฺส โลโป โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเตฯ คโต, ขโต, หโต, มโต, ตโต, สญฺญโต, รโต, กโต, เตตฺเวว? คมฺยเต, กานุพนฺเธตฺเวว? คนฺตพฺพํ, อตฺเวตฺเวว? คนฺตฺวาน, คนฺตฺวาฯ

๑๑๐. วจาทีนํ วสฺสุฎ วาฯ

วจาทีนํ วสฺส วา อุฎ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ อุตฺตํ, วุตฺตํ, อุฎฺฐํ, วุฎฺฐํ, ‘อตฺเวตฺเวว? วตฺวาน, วตฺวาฯ

๑๑๑. อสฺสุฯ

วจาทีนมสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ-สฺเวฯ วุตฺตํ, วุฎฺฐํฯ

๑๑๒. วทฺธสฺส วาฯ

วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ ตฺเวฯ วุทฺโธฯ วทฺโธฯ อตฺเวตฺเวว? วทฺธิตฺวาน, วทฺธิตฺวา, กถํ ‘วุตฺตี’ติ? ‘‘วุตฺตีมตฺเต’’ติ ๓-๖๙. นิปาตนา, ‘วตฺตี’ติ โหเตว ยถาลกฺขณํฯ

๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฎิยีฯ

ยชสฺส ยสฺส ฎิยี โหนฺติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ อิฎฺฐํ, ยิฎฺฐํ, อตฺเวตฺเวว? ยชิตฺวาน, ยชิตฺวาฯ

๑๑๔. ฐาสฺสิฯ

ฐาสฺสิ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ ฐิโต, อตฺเวตฺเวว? ฐตฺวาน, ฐตฺวาฯ

๑๑๕. คาปานมีฯ

คาปานมี โหติ กานพนฺเธ-ตฺเวฯ คีตํ, ปีตํ, อตฺเวตฺเวว? คายิตฺวา นิจฺจํ ยาคโม, ปาสฺส ตุ ปีตฺวาติ พหุลาธิการาฯ

๑๑๖. ชนิสฺสาฯ

ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ ชาโตฯ อตฺเวตฺเวว? ชนิตฺวาฯ

๑๑๗. สาสสฺส สิส วาฯ

สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ สิฎฺฐํ, สตฺถํ, สิสฺโส, สาสิโย อตฺเวตฺเวว? อนุสาสิตฺวานฯ

๑๑๘. กรสฺสา ตเวฯ

กรสฺส อา โหติ ตเวฯ กาตเวฯ

๑๑๙. ตุํตุนตพฺเพสุ วาฯ

ตุมาทีสุ วา กรสฺสา โหติฯ กาตุํ กตฺตุํ, กาตุน กตฺตุน, กาตพฺพํ กตฺตพฺพํฯ

๑๒๐. ญาสฺส เน ชาฯ

ญาธาตุสฺส ชา โหติ นกาเรฯ ชานิตุํ, ชานนฺโต, เนติ กึ? ญาโตฯ

๑๒๑. สกาปานํ กุกกู เณฯ

สกอาปานํ กุกกุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ ณกาเรฯ สกฺกุณนฺโต, ปาปุณนฺโต, สกฺกุโณติ, ปาปุโณติ, เณติ กึ? สกฺโกติ, ปาเปติฯ

๑๒๒. นิโต จิสฺส โฉฯ

นิสฺมา ปรสฺส จิสฺส โฉ โหติฯ นิจฺฉโยฯ

๑๒๓. ชรสทานมีม วาฯ

ชรสทานมนฺตสรา ปโร อีม โหติ วิภาสาฯ ชีรณํ, ชีรติ, ชีราเปติ, นิสีทิตพฺพํ, นิสีทนํ, นิสีทิตุํ, นิสีทติ, วาติ กึ? ชรา, นิสชฺชา, ‘อีม วา’ติ โยควิภาคา อญฺเญสมฺปิ, อหีรถ, สํโยคาทิ โลโปตฺถสฺสฯ

๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขาฯ

ทิสสฺส ปสฺสาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ วิปสฺสนา, วิปสฺสิตุํ, วิปสฺสติ, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ, ทสฺสนํ, ทสฺเสติ, ทฎฺฐพฺพํฯ ทฎฺฐา, ทฎฺฐุํ, ทุทฺทโส, อทฺทส, อทฺทา, อทฺทํ, อทฺทกฺขิ, ทกฺขิสฺสติ, วาตฺเวว? ทิสฺสนฺติ พาลาฯ

๑๒๕. สมานา โร รีริกฺขเกสุฯ

สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีวิกฺขเกสุฯ สรี, สที, สริกฺโข, สทิกฺโข, สริโส, สทิโสฯ

๑๒๖. ทหสฺส ทสฺส โฑฯ

ทหสฺส ทสฺส โฑ โหติ วาฯ ฑาโห, ทาโห, ฑหติ, ทหติฯ

๑๒๗. อนฆณ สฺวาปรีหิ โฬฯ

อาปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส ทสฺส โฬ โหติ อนฆณสุฯ อาฬหนํ, ปริฬาโหฯ

๑๒๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภูฯ

ตฺยาทินฺตวชฺชิเตสุ ปจฺจเยสุ ‘อส=ภุวิ’อิจฺจสฺส ภู โหติฯ ภวิตพฺพํฯ อาเทสวิธานมสสฺสาปฺปโยคตฺถเมตสฺมึ วิสเย, เอเตน กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุสฺส อปฺปโยคาปิ ญาปิโต โหติฯ อตฺยาทินฺเตสูติ กึ? อตฺถิ, สนฺโต, อตฺถิสฺสาติ กึ? อสฺสติสฺส มา โหตุฯ

๑๒๙. ออาสฺสาอาทีสุฯ

ออาโท, อาอาโท, สฺสาโท จ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ พภูว, อภวา, อภวิสฺสา, ภวิสฺสติฯ

๑๓๐. นฺตมานนฺติยิยุํสฺวาทิโลโปฯ

นฺตาทิสูตฺถิสฺสาทิโลโป โหติฯ สนฺโต, สมาโน, สนฺติ, สนฺตุ, สิยา, สิยุํ, เอเตสฺวีติ กึ? อตฺถิฯ

๑๓๑. ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโห กฺวจิฯ

ปาทีหิ กิริยาวิเสสโชตเกหิ สทฺเทหิ ปรสฺส ฐาสฺส กฺวจิ ฐโห วา โหติฯ สณฺฐหนฺโต สนฺติฎฺฐนฺโตฯ สณฺฐหติ, สนฺติฎฺฐติฯ ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติสุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา ปาทีฯ กฺวจีติ กึ? สณฺฐิติฯ

๑๓๒. ทาสฺสิยงฯ

ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิฯ อนาทิยิตฺวา, สมาทิยติ, กฺวจิตฺเวว? อาทายฯ

๑๓๓. กโรติสฺส โขฯ

ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติฯ สงฺขาโร, สงฺขรียติ, กรสฺสาติ อวตฺวา กโรติสฺสาติ วจนํ ติมฺหิ จ วิกรณุปฺปตฺติญาเปตุํฯ

๑๓๔. ปุราสฺมาฯ

ปุรา อิจฺจสฺมา นิปาตา ปรสฺส กรสฺส ข โหติฯ ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร-เอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ

๑๓๕. นิโต กมสฺสฯ

นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ, นิกฺขมติ, กฺวจิตฺเวว? นิกฺกโมฯ

๑๓๖. ยุวณฺณานมิยงุวง สเรฯ

อิวณฺณุวณฺณตฺตานํ กฺริยตฺถานมิยงุวง โหติ สเร กฺวจิฯ เวทิยติ, พฺรุวนฺติ, สเรติ กึ? นิเวเทติ, พฺรูติ, กฺวจิตฺเวว? ชยติ, ภวติฯ

๑๓๗. อญฺญาทิสฺสาสฺสี กฺเยฯ

ญาทิโต-ญฺญสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเยฯ ทียติ, อญฺญาทิสฺสาติ กึ? ญายติ, ตายติํฯ

๑๓๘. ตนสฺสา วาฯ

ตนสฺส อา โหติ วา กฺเยฯ ตายเต, ตญฺญเตฯ

๑๓๙. ทีโฆ สรสฺสฯ

สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ทีโฆ โหติ กฺเย, จียเต, สูยเตฯ

๑๔๐. สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐฯ

สการนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺสา-นนฺตรสฺส ตการสฺส ฐ โหติฯ ตุฏฺโฐ, ตุฎฺฐวา, ตุฎฺฐพฺพํ, ตุฎฺฐิ, อนนฺตรสฺสาติ กึ? ตุสฺสิตฺวาฯ

๑๔๑. กสสฺสิม จ วาฯ

กสสฺมา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฐ โหติ กสสฺส วา อิม จฯ กิฎฺฐํ, กฎฺฐํ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? กสิตพฺพํฯ

๑๔๒. ธสฺโตตฺรสฺตาฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ

๑๔๓. ปุจฺฉาทิโตฯ

ปุจฺฉาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตการสฺส ฐ โหติฯ ปุฏฺโฐ, ภฏฺโฐ, ยิฏฺโฐ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? ปุจฺฉิตฺวาฯ

๑๔๔. สาส วส สํส สสา โถฯ

เอเตหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ, สตฺถํ, วตฺถํ, ปสตฺถํ, สตฺถํฯ กถมนุสิฏฺโฐ (วุฏฺโฐ) ติ? ‘ตถนรานํ ฎฎฺฐณลา’ ๑-๕๒ ติ ฏฺโฐ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? สาสิตุํฯ

๑๔๕. โธ ธหเภหิฯ

ธการหการภการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ธ โหติฯ วุทฺโธ, ทุทฺธํ, ลทฺธํฯ

๑๔๖. ทหา โฒฯ

ทหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติฯ ทโฑฺฒฯ

๑๔๗. พหสฺสุม จฯ

พหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺสุม จ ฒสนฺนิโยเคนฯ พุโฑฺฒฯ

๑๔๘. รุหาทีหิ โห ฬ จฯ

รหาทีหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จานฺตสฺสฯ อารุโฬฺห, คูโฬฺห, วูโฬฺห, พาโฬฺห, (โอคาโฬฺห), อนนฺตรสฺสาตฺเวว? อาโรหิตุํฯ

๑๔๙. มุหา วาฯ

มุหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ วา โฬ จานฺตสฺส หสนฺนิโยเคนฯ มูโฬฺห, มุทฺโธฯ

๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูนํฯ

ภิทาทิโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติฯ ภินฺโน ภินฺนวา, ฉินฺโน ฉินฺนวา, ฉนฺโน ฉนฺนวา, ฉินฺโน ขินฺนวา, อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวา, สินฺโน, สินฺนวา, สนฺโน สนฺนวา, ปีโน ปีนวา, สูโน สูนวา, ทีโน ทีนวา, ฑีโน ฑีนวา, ลีโน ลีนวา, ลูโน ลูนวา, กฺตกฺตวนฺตูนนฺติ กึ? ภิตฺติ, ฉิตฺติ, เภตฺตุํ, เฉตฺตุํฯ

๑๕๑. ทาตฺวินฺโนฯ

ทาโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติฯ ทินฺโน, ทินฺนวาฯ

๑๕๒. กิราทีหิ โณฯ

กิราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ณ โหติ, กิณฺโณ กิณฺณวา, ปุณฺโณ ปุณฺณวา, ขีโณ ขีณวาฯ

๑๕๓. ตราทีหิ ริณฺโณฯ

ตราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส ริณฺโณ โหติฯ ติณฺโณ ติณฺณวา, ชิณฺโณ ชิณฺณวา, จิณฺโณ จิณฺณวาฯ

๑๕๔. โค สนฺชาทีหิฯ

ภนฺชาทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ค โหติฯ ภคฺโค ภคฺควา, ลคฺโค ลคฺควา, นิมุคฺโค นิมุคฺควา, สํวิคฺโค สํวิคฺควาฯ

๑๕๕. สุสา โขฯ

สุสา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติฯ สุกฺโข สุกฺขวาฯ

๑๕๖. ปจา โกฯ

ปจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติฯ ปกฺโก ปกฺกวาฯ

๑๕๗. มุจา วาฯ

มุจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติฯ มุกฺโก มุตฺโต, มุกฺกวา มุตฺตวาฯ ‘สกฺโก’ติ ณฺวาทีสุ สิทฺธํ, กฺตกฺตวนฺตูสุ สตฺโต, สตฺตาวาตฺเวว โหติฯ

๑๕๘. โลโป วฑฺฒา กฺติสฺสฯ

วฑฺฒา ปรสฺส กฺติสฺส ตสฺส โลโป โหติฯ วฑฺฒิฯ

๑๕๙. กฺวิสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ, อภิภูฯ

๑๖๐. ณิณาปีนํ เตสุฯ

ณิณาปีนํ โลโป โหติ เตสุ ณิณาปีสุฯ กาเรนฺตํ ปโยชยติ กาเรติ การาปยติฯ

๑๖๑. กฺวจิ วิกรณานํฯ

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติฯ อุทปาทิ, หนฺติฯ

๑๖๒. มานสฺส มสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส มานสฺส มการสฺส โลโป โหติ กฺวจิฯ กราโณ, กฺวจีติ กึ? กุรุมาโนฯ

๑๖๓. อูลสฺเสฯ

ญิลานเม โหติ กฺวจิฯ คเหตฺวา, อเทนฺติ, กฺวจิตฺเวว? วปิตฺวาฯ

๑๖๔. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเสฯ

ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเสฯ ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ ติ ๕-๘๘ วิเสสนตฺโถฯ อภิภูย, อภิภวิตฺวา, สมาเสติ กึ? ปตฺวา, กฺวจาสมาเสปิ พหุลาธิการา ‘ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย’ฯ

๑๖๕. ตุํยานาฯ

กฺตฺวาสฺส วา ตุํยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจฺจิฯ อภิหฎฺฐุํ อภิหริตฺวา, อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา, อสมาเสปิ พหุลาธิ การา, ทฎฺฐุํ ทิสฺวา, เอสมปฺปวิสยตาญาปนตฺโถ โยควิภาโคฯ

๑๖๖. หนา รจฺโจฯ

หนสฺมา ปรสฺส กฺตฺวาสฺส รจฺโจ วา โหติ สมาเสฯ อาหจฺจ, อาหนิตฺวาฯ

๑๖๗. สาสาธิกรา จจริจฺจาฯ

สาสาธีหิ ปรา กรา ปรสฺส กฺตฺวสฺส จจริจฺจา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ สกฺกจฺจ สกฺกริตฺวา, อสกฺกจฺจ อสกฺกริตฺวา, อธิกิจฺจ อธิกริตฺวาฯ

๑๖๘. อิโต จฺโจฯ

อิอิจฺจสฺมา ปรสฺส กฺตฺวาสฺส จฺโจ วา โหติฯ อธิจฺจ อธียิตฺวา, สเมจฺจ สเมตฺวาฯ

๑๖๙. ทิสา วานวา ส จฯ

ทิสโต กฺตฺวาสฺส วานวา โหนฺติ วา ทิสสฺส จ ส กาโร ตํสนฺนิโยเคนฯ สสฺส สวิธานํ ปรรูปพาธนตฺถํฯ ทิสฺวาน, ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา, กถํ ‘นาทฎฺฐา ปรโต โทส’นฺติ? ญาปกา ตฺวาสฺส วโลโป, เอวํ ‘ลทฺธา ธน’นฺติ อาทีสุฯ

๑๗๐. ญิ พฺยญฺชนสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยญฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ญิ วา โหติฯ ภุญฺชิตุํ โภตฺตุํ, พฺยญฺชนสฺสาติ กึ? ปาจโกฯ

๑๗๑. รา นสฺส โณฯ

รนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติฯ อรณํ, สรณํฯ

๑๗๒. น นฺตมานตฺยาทีนํฯ

รนฺตโต ปเรสํ นฺตมานตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ, กโรนฺโต, กุรุมาโน, กโรนฺติฯ

๑๗๓. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉงฯ

เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโน คจฺฉติ, ยจฺฉนฺโน ยจฺฉมาโน ยจฺฉติ, อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโน อิจฺฉติ อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน อจฺฉติ, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโน ทิจฺฉติ, วาติ กึ? คมิสฺสติ, ววตฺถิตวิภาสา-ยํ, เตนาญฺเญสุ จ กฺวจิ-อิจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉา อิจฺฉิตุํ, อจฺฉิตพฺพํ อจฺฉตุํ, อญฺเญสญฺจ โยควิภาคา-ปเวจฺฉติฯ

๑๗๔. ชรมรานมียงฯ

เอเตสมียง วา โหติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ ชียนฺโต ชีรนฺโต, ชียมาโน ชีรมาโน, ชียติ ชีรติ, มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโน, มียติ มรติฯ

๑๗๕. ฐาปานํ ติฎฺฐ ปิวาฯ

ฐาปานํ ติฎฺฐปิวา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ ติฎฺฐนฺโต, ติฎฺฐมาโน, ติฎฺฐติ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวติ, วาตฺเววิ? ฐาติ, ปาติฯ

๑๗๖. คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชาฯ

คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ ฆมฺมนฺโต, คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโตฯ

๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิราฯ

กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, กุพฺพมาโน กุรุมาโน กยิรมาโน, กราโณ, กุพฺพติ กยิรติ กโรติ, กุพฺพเต กุรุเต, กยิรเต, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส ภิยฺโย มานปรจฺฉกฺเกสุ กุรุ, กฺวจิเทว ปุพฺพฉกฺเก ‘อคฺฆํ กุรุตุ, โน ภวํ, โสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยวิเมฯ

๑๗๘. คหสฺส เฆปฺโปฯ

คหสฺส วา เฆปฺโป โหติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ เฆปฺปนฺโต, เฆปฺปมาโน, เฆปฺปติ, วาตฺเวว? คณฺหติฯ

๑๗๙. โณ นิคฺคหีตสฺสฯ

คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติฯ คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโตฯ

อิติโมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ขาทิกณฺโฑ ปญฺจโมฯ

๖. ฉฏฺโฐ กณฺโฑ (ตฺยาทิ)

๑. วตฺตมาเน ติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส เวฺห เอ มฺเหฯ

วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉสิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉเต คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส คจฺฉเวฺห, คจฺเฉ คจฺฉามฺเหฯ กถํ ‘ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ปุรา มรามี’ติ? วตฺตมานสฺเสววตฺตุมิฎฺฐตฺตา ตํสมีปสฺส ตคฺคหเณน คหณา, ปุเรปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตฺตาวคเม ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา, กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺเตว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ, มา จ กิญฺจ อิโต อทํ’ ‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส, ‘อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ’ อติเวลํ น มสฺสิสฺส’นฺติฯ

๒. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสเวฺห สฺสํ สฺสามฺเหฯ

ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติฯ คมิสฺสติ คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสสิ คมิสฺสถ, คมิสฺสามิ คมิสฺสาม, คมิสฺสเต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเส คมิสฺสเวฺห, คมิสฺสํ คมิสฺสามฺเหฯ

๓. นาเม ครหาวิมฺหเยสุฯ

นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติฯ อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฎิชานิสฺสนฺติ, น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ, กถํ หิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฎิกํ กริสฺสติ? ตตฺถ นาม ตฺวํ โมฆปุริส มยา วิราคาย ธมฺเม เทสิเต สราคาย เจเตสฺสสิ? อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ, อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโมฯ วิมุเย-อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโน ชาคโร ปญฺจมตฺตานิ สกฎสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อภิกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขติ น ปน สทฺทํ โสสฺสติ, อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพตมาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติฯ

๔. ภูเต อีอุํ โอตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเหฯ

ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อี อาทโย โหนฺติฯ อคมี อคมุํ, อคโม อคมิตฺถ, อคมึ อคมิมฺหา , อคมา อคมู, อคมิเส อคมิวฺหํ, อคม อคมิมฺเหฯ ภูตสามญฺญวจนิจฺฉายมนชฺชตเนปิ ‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’ฯ

๕. อนชฺชตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเสฯ

อวิชฺชมานชฺชตเน ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติฯ

อาญายฺยา จ อุฎฺฐานา, อาญายฺยา จ สํเวสนา;

เอสชฺชตโน กาโล, อหรุภตฑฺฒรตฺตํ วาฯ

อคมา อคมู, อคโม, อคมตฺถ, อคม อคมมฺหา, อคมตฺถ อคมตฺถุํ, อคมเส อคมวฺหํ, อคมึ อคมมฺหเสฯ อญฺญปทตฺโถ กึ? อชฺช หิยฺโย วา อคมาสิฯ

๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ โวฺห อิ มฺเหฯ

อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน-ตฺเถ วุตฺตมานโต กฺริยาตฺถา อ อาทโย โหนฺติฯ ชคาม ชคมุ, ชคเม ชคปิตฺถ, ชคม ชคมิมฺห, ชคมิตฺถ ชคมิเร, ชคมิตฺโถ ชคมิโวฺห, ชคมิ ชคมิมฺเหฯ มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยากตาภินิพฺพตฺติตกาเล-นุปลทฺธา สมานา ผเลนา-นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโต, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมโวฯ

๗. เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ สฺสา สฺสํ สุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสึสุ สสฺเส สฺสเวฺห สฺสึ สฺสามฺหเสฯ

เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติปตนมนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ, เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยาตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ น วตฺตมาเน ตตฺร… กฺริยาติปตฺยสมฺภวา, สเจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา อรหา อภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสา น สกฎํ ปริยา ภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสํสุ, อคมิสฺเส อคมิสฺสถ, อคมิสฺสํ อคมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสถ อคมิสฺสึสุ, อคมิสฺสเส อคมิสฺสเวฺห, อคมิสฺสึ อคมิสฺสามฺหเส, น สกฎํ ปริยาภวิสฺสา, วาติกึ? ทกฺขิเณ น เจ คมิสฺสติ น สกฎํ ปริยา ภวิสฺสติฯ

๘. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยโวฺห เอยฺยํ เอยฺยามฺเหฯ

เหตุภูตายํ เอลภูตายญฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย วา โหนฺติ, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ น นิรุชฺเฌยฺยุํ, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺย น สกฎํ ปริยาภเวยฺย, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉถ คจฺเฉรํ, คจฺเฉโถ คจฺเฉยฺยโวฺห, คจฺเฉยฺยํ คจฺเฉยฺยามฺเห, น สกฎํ ปริยฺยาภเวยฺย, ภวนํ คมนํ จ เหตุ, อนิรุชฺฌนํ อปริยาภวนํ จ ผลํ, อิห กสฺมา น โหติ ‘หนฺตีหิ ปลายติ, วสฺสตีติ ธาวติ, หนิสฺสตีติ ปลายิสฺสตี’ติ? อิติ สทฺเทเนว เหตุเหตุมนฺตตาย โชติตตฺตา, วาติ กึ? ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ น สกฎํ ปริยาภวิสฺสติฯ

๙. ปญฺหปตฺถนาวิธีสุฯ

ปญฺโห=สมฺปุจฺฉนํ สมฺปธารณํ นิรูปณํ การิยานิจฺฉยนํ ปตฺถนา=ยาจนํ อิฎฺฐาสึ ภนญฺจ, วิธิ=วิธานํ นิโยชนํ กฺริยาสุ พฺยาปารณา, สา จ ทุวิธาว สาทรานาทรวเสน… วิสยเภเทน ภินฺนายปิ ตทุภยานติวตฺตนโต, เอเตสุ ปญฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺโยทโย โหนฺติ, ปญฺเห - กิมายสฺมา วินยํ ปริยาปุเณยฺย? อุทาหุ ธมฺมํ, คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ น วา คจฺเฉยฺยํ, ปตฺถนายํ-ลเภยฺยา-หํ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ, ปสฺเสยฺยํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ ปุญฺญํ กเรยฺย, อิห ภวํ ภุญฺเชยฺย, อิห ภวํ นิสีเทยฺย, มาณวกํ ภวํ อชฺฌาเปยฺย, อนุญฺญาปตฺตกาเลสุปิ สิทฺธาว… ตตฺถาปิ วิธิปฺปตีติโต, อนุญฺญายํ-เอวํ กเรยฺยาสิ, ปตฺตกาเล-กฎํ กเรยฺยาสิ, ปตฺโต เต กาโล กฎกรเณ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, เอตสฺส ภควา กาโล เอตสฺส สุคต กาโล ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย, เปสเนปิจฺฉนฺติ ‘คามํ ตฺวํ ภเณ คจฺเฉยฺยาสิ’ฯ

๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ โวฺห เอ อามเสฯ

ปญฺหาทีสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโตฯ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉสฺสุ คจฺฉโวฺห, คจฺเฉ, คจฺฉามเส, ปญฺเห-กินฺนุ ขลุ โภ พฺยากรณมธียสฺสุ, ปตฺถนายํ-ททาหิ เม, ชีวตุ ภวํ, วิธิมฺหิ-กฎํ กโรตุ ภวํ, ปุญฺญํ กโรตุ ภวํ, อิห ภวํ ภุญฺชตุ, อิห ภวํ นิสีทตุ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ, เปสเน-คจฺฉ ภเณ คามํ, อนุมติยํ - เอวํ กโรหิ, ปตฺตกาเล-กาโล-ยํ เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํฯ

๑๑. สตฺยรเหสฺเวยฺยาทีฯ

สตฺติยํ อร หตฺเถ จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติฯ ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ สตฺโต อรโหฯ

๑๒. สมฺภาวเน วาฯ

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ อปิ ปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺย, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-อสนิยาปิ หโต นาปติสฺสา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ อวกปฺเปมิ ภุญฺเชยฺย ภวํ ภุญฺชิสฺสติ ภวํ อภุญฺชิ ภวํ, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-สมฺภาเวมิ นาภุญฺชิสฺสา ภวํฯ

๑๓. มาโยเค อีอาอาทีฯ

มา โยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติฯ มา สุ ปุนปิ เอวรูปมกาสิ, มา ภวํ อคมา วนํ, วาตฺเวว? มา เต กามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ, มา ตฺวํ กริสฺสสิ, มา ตฺวํ กเรยฺยาสิ, อสกกาลตฺโถยมารมฺโภ, พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรสมฺพนฺเธนานาคตกาลตา ปตียเต, เอวํ กโต กโฎ สฺเว ภวิสฺสติ, ภาวิ กิจฺจมาสีติฯ

ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนสฺสุ ลุนสฺสุตฺเววายํ ลุนา-ตีติ ตฺวาทีนเมเวตํ มชฺฌิมปุริเสกวจนานมาภิกฺขญฺเญ ทฺวิพฺพวจนํ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘เอว เมส ตุริโต อญฺเญปิ นิโยเชนฺโตวิย กิริยํ กโรตี’ติ, เอวํ ลุนาถ ลุนาถตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนโวฺห ลุนโวฺหตฺเววายํ ลุนาติ, ตถา กาลนฺตเรสุปิ ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ อลุนิ, อลุนา, ลุลาว, ลุนิสฺสตีติ, เอวํ สฺสุมฺหิ จ โยชนียํ, ตถา สมุจฺจเยปิ มฐมฎ, วิหารมเฎตฺเววายมฎติ, มฐมฎสฺสุ, วิหารมฎสฺสุตฺเววายมฎติ, พฺยาปารเภเท ตุสามญฺญวจนสฺเสว พฺยาปกตฺตา อนุปฺปโยโค ภวติ, โอทนํ ภุญฺช, ยาคุํ ปิว, ธานา ขาเทตฺเววาย-มชฺโฌหรติฯ

๑๔. ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ เทฺว เทฺว มชฺฌิมุตฺตมปฐมาฯ

เอกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานํ มชฺฌิมุตฺตมปฐมา เทฺว เทฺว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถา, อุตฺตมสทฺโท-ยํ สภาวโต ตติยทุเก รุโฬฺห, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉเวฺห, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม, อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห, โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต, สามตฺถิยา ลทฺธตฺตา อปฺปยุชฺชมาเนสุปิ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ภวนฺติฯ คจฺฉสิ, คจฺฉถ, คจฺฉเส, คจฺฉเวฺห, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเต, คจฺฉนฺเตฯ

๑๕. อาอีสฺสาทีสฺวญ วาฯ

อาอาโท อีอาโท สฺสา อาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อญ โหติฯ ญกาโร-นุพนฺโธ, อคมา, คมา, อคมี, คมี, อคมิสฺสา, คมิสฺสาฯ

๑๖. ออาทีสฺวาโห พฺรูสฺสฯ

พฺรูสฺส อาโห โหติ ออาทีสุฯ อาห, อาหุฯ

๑๗. ภูสฺส วุกฯ

ออาทีสุ ภูสฺส วุก โหติฯ กกาโร-นุพนฺโธ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, พภูวฯ

๑๘. ปุพฺพสฺส อฯ

ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติ, พภูวฯ

๑๙. อุสฺสํสฺวาหา วาฯ

อาหาเทสา ปรสฺส อุสฺส อํสุวา โหติฯ อหํสุ, อาหุฯ

๒๐. ตฺยนฺตีนํ ฎฎูฯ

อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฎฎู โหนฺติฯ ฎการา สพฺพาเทสตฺถา, อาห, อาหุ, อโตเยว จ ญาปกา ติอนฺตีสุ จ พฺรูสฺสา-โหฯ

๒๑. อีอาโท วจสฺโสมฯ

อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติฯ มกาโร-นุพนฺโธ, อโวจ, อีอาโทติ กึ? อวจาฯ

๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเตฯ

อทฺวิเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ วา โหติ มิเมสุฯ ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทม, อทฺวิตฺเตติ กึ? ททาธิ ททามฯ

๒๓. กรสฺส โสสฺส กุํฯ

กรสฺส สโอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุฯ กุมฺมิ กุมฺม, กโรมิ กโรมฯ

๒๔. กา อีอาทีสุฯ

กรสฺส สโอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุฯ อกาสิ อกริ, อกํสุ อกริํสุ, อกา อกราฯ

๒๕. หาสฺส, จาหง สฺเสนฯ

กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สหฯ กาหติ กริสฺสติ, อกาหา อกริสฺสา, หาหติ หายิสฺสติ, อหาหา อหายิสฺสาฯ

๒๖. ลภวสจฺฉิทภิทรุทานํ จฺฉงฯ

ลภาทีนํ จฺฉง วา โหติ สฺเสนสหฯ อลจฺฉา อลภิสฺสา, ลจฺฉติ ลภิสฺสาติ, อวจฺฉา อวสิสฺสา, วจฺฉติ วสิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา อจฺฉินฺทิสฺสา, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติ, อรุจฺฉา อโรทิสฺสา, รุจฺฉติ โรทิสฺสตี , อญฺญสฺมิมฺปิ ฉิทสฺส วา จฺฉง โยควิภาคา, อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉนฺติํสุ, อญฺเญสญฺจ คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํฯ

๒๗. ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขงฯ

ภุชาทีนํ กฺขง วา โหติ สฺเสน สหฯ อโภกฺขา อภุญฺชิสฺสา, โภกฺขติ ภุญฺชิสฺสติ, อโมกฺขา อมุญฺจิสฺสา, โมกฺขติมุญฺจิสฺสติ, อวกฺขา อวจิสฺสา, วกฺขติ วจฺจิสฺสติ, ปาเวกฺขา ปาวิสิสฺสา, ปเวกฺขติ ปวิสิสฺสติ, วิสสฺสา-ญฺญสฺมิมฺปิ วา กฺขง โยควิภาคา ปาเวกฺขิ, ปาวิสิฯ

๒๘. อาอีอาทีสุ หรสฺสาฯ

อาอาโท อีอาโท อ หรสฺส อา โหติ วาฯ อหา อหรา, อหาสิ อหริฯ

๒๙. คมิสฺสฯ

อาอาโท อีอาโท อ คมิสฺส อา โหติ วาฯ อคา อคมา, อคา อคมีฯ

๓๐. ฑํสสฺส จ ฉงฯ

ฑํสสฺส คมิสฺส จ ฉง วา โหติ อาอีอาทีสุฯ อฑญฺฉา อฑํสา, อฑญฺฉิ อฑํสี, อคญฺฉา อคจฺฉา, อคญฺฉิ อคจฺฉีฯ

๓๑. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสตฺยาโทฯ

หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสตฺยาโทฯ เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติฯ

๓๒. ณานาสุ รสฺโสฯ

กฺณากฺนาสุ กฺริยตฺถสฺส รสฺโส โหติฯ กิณาติ, ธุนาติฯ

๓๓. อา อี ญุ มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วาฯ

เอสํ วา รสฺโส โหติฯ คม คมา, คมิ คมี, คมุ คมู, คมิมฺห คมิมฺหา, คมิสฺส คมิสฺสา, คมิสฺสมฺห คมิสฺสมฺหาฯ

๓๔. กุสรุเหหีสฺส ฉิฯ

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติฯ อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิฯ

๓๕. อ อี สฺสาอาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิญฯ

กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสอาทีนญฺจ-พฺยญฺชนสฺส อิญ โหติ วิภาสาฯ พภุวิตฺถ, อภวิตฺถา, อนุภวิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุโภสฺสติ หริสติ หสฺสติ, เอเตสนฺติ กึ? ภวติ, พฺยญฺชนสฺสาติ กึ? พภูวฯ

๓๖. พฺรูโต ติสฺสีญฯ

พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อีญ วา โหติฯ พฺรวีติ, พฺรูติฯ

๓๗. กฺยสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อีญ วา โหติฯ ปจียติ, ปจฺจติฯ

๓๘. เอยฺยาถ สฺเส อ อา อีถานํ โอ, อ, อํ, ตฺถ, ตฺโถ, โวฺหกฯ

เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ, ตฺวํ อภวิสฺส อภวิสฺเส, อหํ อภวํ อภว, โส อภวิตฺถ อภวา, โส อภวิตฺโถ, อภวี, ตุมฺเห ภวถโวฺห ภวถ, อาสหจริโตว อกาโร คยฺหเต, โถ ปน-นฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว, ตสฺเสว วา นิสฺสิตตฺตา, นิสฺสยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาจิณฺณํฯ

๓๙. อุํสฺสึ สฺวํสุฯ

อุมีจฺจสฺส อึสุ อํสุ วา โหนฺติฯ อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํฯ

๔๐. เอโอตฺตา สุํฯ

เออาเทสโต โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติฯ เนสุํ, นยิํสุ, อสฺโสสุํ, อสฺสุํ, อาเทสตฺตาขฺยาปนตฺถํตฺตคฺคหณํฯ

๔๑. หูโต เรสุํฯ

หูโต ปรสฺส อุมิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติฯ อเหสุํ, อหวุํฯ

๔๒. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถฯ

โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติฯ ตฺวํ อภว, อภวิ, อภวิตฺถ, อภวิตฺโถ อภโวฯ

๔๓. สิฯ

โอสฺส สิ วา โหติฯ อโหสิ ตฺวํ อหุโวฯ

๔๔. ทีฆา อีสฺสฯ

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติฯ อกาสิ อกา, อทาสิ อทาฯ

๔๕. มฺหาตฺถานมุญฯ

มฺหาตฺถานมฺหญ วา โหติฯ อคมฺหมฺหา อคมิมฺหา, อคมุตฺถ อคมิตฺถฯ

๔๖. อึสฺส จ สิญฯ

อิมิจฺจสฺส สิญ วา โตติ มฺหาตฺถานญฺจ พหุลํฯ อกาสึ อกริํ, อกาสิมฺหา อกริมฺหา อกาสิตฺถ อกริตฺถฯ

๔๗. เอยฺยุํสฺสุํฯ

เอยฺยุมิจฺจสฺส ญํ วา โหติฯ คจฺฉุํ คจฺเฉยฺยุํฯ

๔๘. หิสฺส-โต โลโปฯ

อโต ปรสฺส หิสฺส โลโป วา โหติฯ คจฺฉ คจฺฉาหิ, อโตติ กึ? กโรหิฯ

๔๙. กฺยสฺส สฺเสฯ

กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเสฯ อนฺวภวิสฺสา อนฺวภูยิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุฉูยิสฺสติฯ

๕๐. อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส สุ ส สถ สํ สามฯ

อส=ภุวิจฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อสฺส, อสฺสุ, อสฺส, อสฺสถ, อสฺสํ, อสฺสามฯ

๕๑. อาทิทฺวินฺนมิยาอิยุํฯ

อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ อาทิภูตานํ ทฺวินฺนํ อิยา อิยุํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ สิยา, สิยุํฯ

๕๒. ตสฺส โถฯ

อตฺถิโต ปรสฺส ตการสฺส โถ โหติฯ อตฺถิ, อตฺถุฯ

๕๓. สิหิสฺวฎฯ

อตฺถิสฺส อฎ โหติ สิหิสุ, โฎ สพฺพาเทสตฺโถฯ อสิ อหิฯ

๕๔. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จฯ

อตฺถิสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ, ตํสนฺนิโยเคนอตฺถิสฺส อฎ จฯ อมฺหิ อสฺมิ, อมฺห อสฺมฯ

๕๕. เอสุ สิฯ

เอสุ มิเมสุ อตฺถิสฺส สกาโร โหติฯ อสฺมิ อสฺม, ปรรูปพาธนตฺถํฯ

๕๖. อีอาโท ทีโฆฯ

อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทิมฺหิฯ อาสิ, อาสุํ, อาสิ, อาสิตฺถ, อาสึ, อาสึ มฺหาฯ

๕๗. หิมิเมสฺวสฺสฯ

อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุฯ ปจาหิ, ปจามิ, ปจาม, มุยฺหามิฯ

๕๘. สกา ณาสฺส ข อีอาโทฯ

สกสฺมา กฺณาสฺสโขโหติ อีอาทีสุฯ อสกฺขิ, อสกฺขิํสุฯ

๕๙. สฺเส วาฯ

สกสฺมา กฺณสฺสโข วา โหติ สฺเสฯ สกฺขิสฺสา สกฺกุณิสฺสา, สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติฯ

๖๐. เตสุ สุโต กฺโณกฺณานํ โรฎฯ

เตสุ อีอาทิสฺเสสุ สุโต ปเรสํ กฺโณกฺณานํ โรฎ วา โหติฯ อสฺโสสิ อสุณิ, อสฺโสสฺสา อสุณิสฺสา, โสสฺสติ สุณิสฺสติฯ

๖๑. ญาสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิฯ

สนาสฺส ญาสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิฯ นายติ, ชานาติฯ

๖๒. ญามฺหิ ชํฯ

ญาเทเส สนาสฺส ญาสฺส ชํ (วา) โหติฯ ชญฺญา (ชาเนยฺย)ฯ

๖๓. เอยฺยาสฺสิยาญา วาฯ

ญาโต เอยฺยาสฺส อิยาญา โหนฺติ วาฯ ชานิยา, ชญฺญา ชาเนยฺยฯ

๖๔. อีสฺสตฺยาทีสุ กฺนาโลโปฯ

อีอาโท สฺสตฺยาโท จ ญาโต กฺนาโลโป วา โหติฯ อญฺญาสิ อชานิ, ญสฺสติ ชานิสฺสติฯ

๖๕. สฺสสฺส หิ กมฺเมฯ

ญาโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเมฯ ปญฺญายิหิติ ปญฺญายิสฺสติฯ

๖๖. เอติสฺมาฯ

เอติสฺมา ปรสฺส สฺสสฺส หิ โหติ วาฯ เอหิติ เอสฺสติฯ

๖๗. หนา ฉขาฯ

หนา สฺสสฺส ฉขา วา โหนฺติฯ หญฺฉามิ หนิสฺสามิ, ปฎิหงฺขามิ ปฎิหนิสฺสามิฯ

๖๘. หาโต หฯ

หาโต ปรสฺส สฺสสฺส ห โหติ วาฯ หาหติ ชหิสฺสติฯ

๖๙. ทกฺข ข เหหิ โหหีหิ โลโปฯ

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติฯ ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติ, สกฺขติ สกฺขิสฺสติ, เหหิติ เหหิสฺสติโหหิติ โหหิสฺสติฯ

๗๐. กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํฯ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติฯ กยิรุํ, กยิราสิ, กยิราถ, กหิรามิ, กยิรามฯ

๗๑. ฎาฯ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฎา โหติฯ โส กยิราฯ

๗๒. เอถสฺสาฯ

กยิรา ปรสฺส เอถสฺส อา โหติฯ กยิราถฯ

๗๓. ลภา อึ อีนํ ถํ ถา วาฯ

ลภสฺมา อึอีอิจฺเจสํ ถํถา โหนฺติ วาฯ อลตฺถํ อลภึ, อลตฺถ อลภิฯ

๗๔. คุรุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํฯ

คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ นฺเตนฺตีนํ เร วา โหติฯ คจฺฉเร คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺเต, คุรุปุพฺพาติ กึ? ปจ, รสฺสติ กึ? โหนฺติฯ

๗๕. เอยฺเยยฺยาเสยฺยนฺนํ เฎฯ

เอยฺยาทีนํ เฎ วา โหติฯ โส กเร กเรยฺย, ตฺวํ กเร กเรยฺยาสิ, อหํ กเร กเรยฺยํฯ

๗๖. โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเกฯ

โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺเก วิสเยฯ ตนุเตฯ

๗๗. ปุพฺพจฺฉกฺเก วา กฺวจิฯ

โอวิกรณสฺส อุ โหติ วา กฺวจิ ปุพฺพจฺฉกฺเกฯ วนุติ วโนติฯ

๗๘. เอยฺยามสฺเสมุ จฯ

เอยฺยามสฺเสมุ วา โหติ อุ จฯ ภเวมฺห, ภเวยฺยามุ ภเวยฺยามฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโฐฯ

๗. สตฺตโม กณฺโฑ (ณฺวาทิ)

‘‘พหุลํ’’ (๑.๕๘) ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ (๕.๑๔) จ สพฺพตฺถ วตฺถเตฯ

๑. จร ทร กร รห ชน สน ตล สาท สาธ กสาส จฎาย วาหิ ณุฯ

จร-คติภกฺขเณสุ, ทร-ทรเณ, กร-กรเณ, รห-จาเค, ชน-ชนเน, สน-สมฺภตฺติยํ, ตล-ปติฎฺฐายํ, สาท-อสฺสาทเน, สาธ-สํสิทฺธิยํ, กส-วิเลขเน, อส-เขปเน, จฎ-เภทเน, อย-อิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วา-คติคนฺธเนสุ, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ณุ โหติฯ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ (๕.๘๔) อุปนฺตสฺส อสฺส อา, จรติ หทเย มนุญฺญภาเวนาติ จารุ=โสภนํฯ ทรียตีติ ทาร=กฎฺฐํฯ กโรตีติ การุ=สิปฺปี, มฆ วา, วิสุกมฺโม จฯ รหติ จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ราหุ=อสุรินฺโทฯ ชายติ คมนาคมนํ อเนนาติชานุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิฯ สเนติ อตฺตนิ ภตฺติํ อุปฺปาเทตีติ สานุ=คิริปฺปเทโสฯ ตลนฺติ ปติฎฺฐหนฺติ เอตฺถ ทนฺตาติ ตาลุ=วทเนกเทโสฯ สา ทียติ อสฺสาทียตีติ สาทุ=มธุรํฯ สาเธติ อตฺตปรหิตนฺติ สาธุ=สชฺชโนฯ กสียตีติ กาสุ=อาวาโฎ, อสติ สีฆภาเวน ปวตฺตตีติ อาสุ=สีฆํฯ จฎติ ภินฺทติ อมนุญฺญภาวนฺติ จาฎุ=มนุญฺโญฯ อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ=ชีวิตํฯ ‘‘อสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติ (๕.๙๑) ยุก- วาติ คจฺฉตีติ วายุ-วาโตฯ

๒. ภร มร จร ตร อร คร หน ตน มน ภม กิต ธน พํห กมฺพมฺพ จกฺข ภิกฺข สํกินฺทนฺท ยช ปฎาณาส วส ปส ปํส พนฺธา อุฯ

ภร-ภรเณ, มร-ปาณจาเค, จร-คติภกฺขเณสุ, ตร ตรเณ, อร-คมเน, คร ฆร-เสจเน, คิราติ วา นิปาตนา อกาโร, หน-หึ สายํ, ตน-วิตฺตาเร, มน-ญาเณ, ภม-อนวฎฺฐาเน, กิต-นิวาเส, ธน-สทฺเท, พํห พฺรห พฺรูห-วุทฺธิยํ, กมฺพ-สํวรเณ, อมฺพ-สทฺเท, จกฺข อิกฺข ทสฺสเน, ภิกฺข-ยาจเน, สํกสงฺกายํ, อินฺท-ปรมิสฺสริเย, อนฺท-พนฺธเน, ยช-เทวปูชายํ, อฎ ปฎ-คมนถา, อณ-สทฺทตฺโถ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, ปสพาธเน, ปํส-นาสเน, พนฺธ-พนฺธเน, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ อุ โหติฯ ภรตีติ ภร=ภตฺตาฯ มรติ รูปกาเยน สเหวาติ มรุ=เทโว, นิชฺชลเทโส จฯ จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ=หพฺยปา โกฯ ตรนฺติ อเนนาติ ตรุ=รุกฺโขฯ อรติ สูนภาเวน อุทฺธํ คจฺฉตีติ อรุ=วโณฯ ครติ สิญฺจติ, คิรติ วมติ วา สิสฺเสสุ สิเนหนฺติ ครุ=อาจริโยฯ หนติ โอทนาทีสุ วณฺณวิเสสํ นาเสตีติ หนุ=วทเนกเทโสฯ ตโนติ สํสาร ทุกฺขนฺติ ตนุ-สรีรํฯ มญฺญติ สตฺตานํ หิตาหิตนฺติ มนุ=ปชาปติฯ ภมติ จลตีติ ภมุ=นยโน ปติฎฺฐานํฯ เกตติ อุทฺธํ คจฺฉติ, อุปริ นิวสตีติ วา เกตุ=ธโชฯ ธนติ สทฺทํ กโรตีติ ธนุ=จาโปฯ พํห อิติ นิทฺเทสา อุมฺหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ พหุ=อนปฺปกํฯ กมฺพติ สํวรํ กโรตีถิ กมฺพุ=วลโย, สงฺโข จฯ อมฺพติ นาทํกโรตีติ อมฺพุ=วาริฯ จกฺขติ รูปนฺติ จกฺขุ=นยนํฯ ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ=สมโณฯ สํกิรตีติ สํกุ=สูลํฯ อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตตีติ อินฺทุ=จนฺโทฯ อนฺทนฺติ พนฺธนฺติ สตฺตา เอตายาติ อนฺทุ=สงฺขลิกาฯ ยชนฺติ อเนนาติ ยชุ=เวโทฯ ปฎติ พฺยตฺตภาวํ คจฺฉตีติ ปฎุ=วิจกฺขโณฯ อณติ สุขุมภาเวน ปวตฺตตีติ อณุ=สุขุโม, วีหิเภโท จฯ อสนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตหีติ อสโว=ปาณาฯ สุขํ วสนฺตฺยเนนาติ วสุ=ธนํฯ ปสียติ พาธียติ สามิเกหีติ ปสุฯ จตุปฺปโทฯ ปํสติ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ปํสุ=เรณุฯ พนฺธียติ สิเนหภาเวนาติ พนฺธุ=ญาติฯ

๓. พนฺธา อู วโธ จฯ

พนฺธ-พนฺธเน ติมสฺมา อู โหติ, พนฺธสฺส วธาเทโส จฯ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตนิ สตฺเถ พนฺธตีติ วธู-สุณิสา, อิตฺถี จฯ

๔. ชมฺพาทโยฯ

ชมฺพูอาทโย สทฺทาอูปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต, นิปาตนํ อปฺปตฺตสฺส ปาปนํ ปตฺตสฺส ปฎิเสโธ จฯ ชนิสฺมา อู, พุกาคโม, ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ (๑.๔๑) นิคฺคหีตสฺส โม, ชายติ, ชนียตี วา ชมฺพู=รุกฺโขฯ ภมิสฺส อมโลโป, ภมติ กมฺปตีติ ภู=ภมุฯ กโรติสฺมา อู, ตสฺส กนฺธุญ จ, ‘‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’’ติ (๕.๙๕) ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, รุธิรุปฺปาทํ กโรตีติ กกฺกนฺธู=พทรีฯ ลมฺพ-อวสํสเน , อาปุพฺโพ, สํโยคาทิโลปทีฆรสฺสา, อาลมฺพติ อวสํสตีติ อลาพู=ตุมฺพิฯ สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, อูมฺหิ อภุก อพุก จ, สรติ คจฺฉตีติ สรภู=เอกา มหานทีฯ สรติ ปาเณ หึสตีติ สรพู=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโสฯ จมอทเน, จมติ ภกฺขติ นิวาปนฺติ จมู=เสนาฯ ตน-วิตฺถาเร, ตโนติ สํสารทุกฺขนฺติ ตนุ=สรีรํ, เอวมญฺเญปิ ปโยคโต ทฎฺฐพฺพาฯ

๕. ตปุส วิ ธ กุร ปุถ มุทา กุฯ

ตป-สนฺตาเป, อุส-ทาเห, วิธ-เวธเน, กุร-สทฺเท, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, มุท-โตเส, เอเตหิ กุ, โหติฯ กกาโรนุพนฺโธ ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕.๘๕) เอโอนมภาวตฺโถฯ ตป อิติ นิทฺเทสโตว อสฺส อิตฺตํ, ตาปียตีติ ติปุ=โลหวิเสโสฯ อุสติ ทาหํ กโรตีติ อุสุ=สโรฯ เวธติ รํสีหิ ติมิรนฺติ วิธุ=จนฺโทฯ กุรติ กิจฺจากิจฺจํ วทตีติ กุรุ=ราชา, กุรโว=ชนปโทฯ ปุถติ มหนฺถภาเวน ปตฺถิรตีติ ปุถุ=วิตฺถิณฺโณ, โมทนํ, มุทียตีติ วา มุทุ=อถทฺโธฯ

๖. สินฺธาทโยฯ

สินฺธุ อาทโย กุปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สนฺท-ปสฺสวเน, อสฺส อิตฺตํ, โธจานฺตา เทโส นิปาตนา, สนฺทติ ปสฺสวตีติ สินฺธุ=นทิ, วหิสุปนฺตสฺส ทีฆาทิพตฺเต, พาธิสฺส วานฺตหตฺเต จ, วหนฺตฺยเนนาติ พาหุ, พาธติ อุปทฺทเว วาเรตี ติ วา พาหุ=ภุโชฯ รํฆ-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, รงฺฆติ ปวตฺตหิ ราชธมฺเมติ รฆุ=ราชาฯ วิท-ลาเภ, นการาคโม, วสฺส โพ, วินฺทตฺยเนน นนฺทนนฺติ พินฺทุ=กณิกาฯ มน-ญาเณ, นสฺส โธ, มญฺญติ ญายติ มธุรนฺติ มธุ=มธุกรีหิ กตมธุ, รป ลป ชป ชปฺป-วจเน, อสฺสอิตฺตํ, รปติ ชปฺปติ มนฺตนฺตี ริปุ=ปจฺจามิตฺโตฯ สส-คติ หึ สาปาณเนสุ, อสฺส อุตฺตํ, สสติ ชีวตีติ สุสุ=ยุวาฯ อร คมเน, อสฺสอุตฺต มูตฺตญฺจ, อรติ มหนฺตภาวํ คจฺฉตีติ อุรุ=มหา, อรติเนนาติ อูรุ-สตฺถิฯ ขณ-อวทารเณ, อา ปุพฺโพ อนโลโป, อาขนตีติ อาขุ=อุนฺทูโรฯ ตรตรเณ, ตสฺส โถ, ตรตีติ ถรุ=ขคฺคาวยโวฯ ลํฆ-คติ โสสเนสุ ฆสฺส วา หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป จ, ลงฺฆติ ปวตฺตติ ลฆุภาเวนาติ ลฆุ ลหู เอกตฺถา, (ภํช-โอมทฺทเน, ป-ปุพฺโพ, ชสฺส คตฺตํ, ปภญฺชติ วิเสเสนาติ ปภงฺคุ=ภงฺคุโรฯ) ฐา-คตินิวตฺติยํ, สุปุพฺโพ, ฐาติ ปวตฺตติ สุนฺทรภาเวนาติ สุฎฺฐุ=โสภนํ, ทุปุพฺโพ ฐาติ ปวตฺตติ อสุนฺทรภาเวนาติ ทุฎฺฐุ=อโสภนํฯ เอวมญฺเญปิ วิญฺเญยฺยาฯ

๗. อิฯ

กฺริยตฺถา พหุลํ อิ โหติ, อภ-เขปเน, อสียติ ขิปียตีติ อสิ=ขคฺโคฯ กส-วิเลขเน, กสียเต กสิ=กสนํฯ มส-อามสเน, มสียตีติ มสิ=เมฬาฯ กุ-สทฺเท โอ อวาเทสา, กวติ กเถภีติ กวิ=กพฺพกาโรฯ รุสทฺเท, รวติ คชฺชตีติ รวิ=อาทิจฺโจฯ สปฺป-คมเน, สปฺปติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ=ฆตํฯ คนฺถ-คนฺถเน, ‘‘ต ถ น รานํ ฎ ฐ ณลา’’ติ (๑.๒๕) นถานํ ณฐา, คนฺเถตีติ คณฺฐิ=ปพฺโพ, คณฺฐิจฯ ราช-ทิตฺติยํ, ราชติ ปวตฺตตีติ ราชิ=ปาฬิฯ กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมียตีติ กลิ=ปาปํฯ พล-ปาณเน, พลนฺติ ชีวนฺติ อเนนาติ พลิ=กโรฯ ธน-สทฺเท, ธนติ นทตีติ ธนิ=สทฺโทฯ อจฺจ อญฺจ-ปูชายํ, อจฺจียติ ปูชียตีติ อจฺจิ=ชาลาฯ วล วลฺล-สํวรเณ, วลนํ สํโกจนํ วลิ=อุทราทีสุ ปลิ, วลฺลียนฺติ สํวรียนฺติ สตฺตา เอตายาติ วลฺลิ=ลตาฯ วิมฺหิ วลี วลฺลีติปิ โหติ, โสเยวตฺโถ, เอวมญฺเญปิฯ

๘. ทฌาทโยฯ

ทธิอาทโย สทฺทา อิปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ธา-ธารเณ, ทฺวิภาโว นิปาตนา, ฆตมาทธาตีติ ทธิ=โคร สวิเสโสฯ อํห-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, อํหติ คจฺฉตีติ อหิ=สปฺโปฯ กมฺป จลเน, สํโยคาทิโลโป, กมฺปติ จลตีติ กปิ=วานโรฯ มน-ญาเณ, อสฺส อุตฺตํ, มนติ ชานาตีติ มุนิ=สมโณฯ นสฺส ณตฺตํ, มนติ มหคฺฆภาวํ คจฺฉตีตี มณิ=รตนํฯ อิกฺข จกฺข-ทสฺสเน, อิสฺส อตฺตํ อิกฺขติ อเนนาติ อกฺขิ=นยนํฯ กมปวิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, กมติ ยาตีติ กิมิ=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโสฯ ตร ตรเณ, ติตฺติราเทโส, ตุริโต ตรติ ยาตีติ ติตฺติริ=ปกฺขิวิเสโสฯ กีฬ-วิหาเร, อีสฺส เอตฺตํ, กีฬนํ เกฬิ=กีฬาฯ อุสิสฺมา อิสฺส ขลุญ, อุสติ ทหตี อุกฺขลิ=ภาชนํ, เอวมญฺเญปิฯ

๙. ยุวณฺณุปนฺตา กิฯ

อิวณฺณุปนฺเตหิ จ อุวณฺณุปนฺเตหิ จ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ กิ โหติฯ กกาโร-นุพนฺโธ, อิส สิส-อิจฺฉายํ, สิวํ อิจฺฉตีติ อิสิ=ตปสฺสีฯ คิร-นิคิรเณ, คิรติ ปสวติ ฉวิมํสสารภูตํ เภสชฺชาทินฺติ คิริ=เสโลฯ สุจ-โสจเนฯ โสจนํ สุจิ=โสเจยฺยํ, รุจ-อภิลาเส รุจนฺติ เอตายาติ รุจิ=อาภิลาโส, เอวมญฺเญปิฯ

๑๐. วป วร วส รส นภ หร หน ปณา อิณฯ

วป-พีชนิกฺเขเป, วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วส-นิวาเส, รส-อสฺสาทเน, นภ-หึสายํ, หร หรเณ, หน หึสายํ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, เอเตหิ อิณ โหติฯ วปนฺติ เอตายาติ วาปิ=ชลาสโยฯ วาเรนฺติ เอเตนาติ วาริ=ชลํฯ วสนฺติ เอตายาติ วาสิ=ตจฺฉก ภณฺฑํฯ รสียติ อสฺสาทนวเสน สโม สรียตีติ ราสิ=สมูโหฯ นภติ หึสตีติ นาภิ=สรีราวยโวฯ หาเรตีติ หาริ=มนุญฺญํฯ ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ (๕.๙๙) ติ หนสฺส ฆาโต, หนนฺติ เอเตนาติ ฆาติ=ปหรณํ, ปณติ โวหรตีติ ปาณิ, ปณติ โวหรติ เอเตนาติ วา ปาณิ=กโรฯ

๑๑. ภูคมา อีณฯ

ภู-สตฺตายํ, อม คม-คมเน เอเตหิ อีณ โหติ ภวิสฺสติ กาเลฯ ภวิสฺสตีติ ภาวี=ภวิสฺสมาโนฯ คมิสฺสตีติ คามี=คมิสฺสามาโนฯ

๑๒. ตนฺทลกฺขา อีฯ

ตนฺท-อาลสิเย, ลกฺข-ทสฺสนงฺเกสุ, เอเตหิ อี โหติฯ ตนฺทนํ ตนฺที=อาลสฺยํ, ลกฺขียนฺติ สตฺตา เอตายาติ ลกฺขี=สิรีฯ

๑๓. คมา โรฯ

คมิสฺมา โร โหติฯ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔.๑๓๒) อมโลโป, คจฺฉตีติ โค=ปสุฯ

(อิติ สรปจฺจยวิธานํ)ฯ

๑๔. อิ ภี กา กราร วก สก วาหิ โกฯ

อิ-อชฺเฌน คตีสุ, ภี-ภเย, กา คา-สทฺเท, กร-กรเณ, อร-คมเน, กุก วก-อาทาเน, สก-สตฺติยํ, วา-คติพนฺธเนสุ, เอเตหิ กปจฺจโย โหติฯ เอติ ปวตฺตตีติ เอโต=อสหาโยฯ ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภโก=มณฺฑูโกฯ กายติ สทฺทํ กโรตีติ กาโก=วายโสฯ กโรติ วณฺณกนฺติ กกฺโก=วณฺณวิเสโส, ปิสิตทพฺพญฺจฯ อรติ ยาตีติ อกฺโก=สูโร, วิฎปิวิเสโส จฯ วกติ โอทนํ อาททาตีติ วกฺกํ=เทหโกฎฺฐาสวิเสโส, สกฺกตีติ สกฺโก-เทวินฺโท, สมตฺโถ จฯ วาติ พนฺธติ เอเตนาติ วาโก=วกฺกลํฯ

๑๕. ญุกาทโยฯ

ญุกาทโย กปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อูห-วิตกฺเก, หโลโป นิปาตนา อูหียติ วิจินียตีติ อูกา-โอโกทนีฯ อุนฺท กิเลทเน, สํโยคาทิ โลโป, อก จฯ อุนฺทติ ทฺรวํ กโรตีติ อุทกํ=ชลํฯ ภี-ภเย, เอตฺตาภาโว, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโก=ภีรุฯ สก-สตฺติยํ, อุปนฺตสฺสิ, สกฺโกติ ธาเรตุนฺติ สิกฺกา=อุปกรณวิเสโสฯ หา-จาเค, หียติ สาธูหิ ชหียตีติ หาโก=โกโธฯ สมฺพ-มณฺฑเน, กสฺส อุญ , สมฺพติ อุทกํ มณฺเฑตีติ สมฺพุโก=ชลชนฺตุวิเสโภฯ ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, โอตฺตาภาโว, กสฺส อุญ, ปุถติ ปตฺถรติ อตฺตโน พาลภาวนฺติ ปุถุโก=พาโลฯ สุจ-โสเก, โสจนฺติ เอเตนาติ สุกฺกํ=สมฺภโว, เสตญฺจฯ จิ-จเย, อุปปุพฺโพ, เอตฺตาภาโว, อุปจินนฺตีติ อุปจิกา=วมฺมิก การาฯ กมฺป-จลเน, กมฺปิสฺส ปํ, กมฺปติ จลตีติ ปงฺโก=กทฺทโมฯ อุส-ทาเห, อุสตีติ อุกฺกา=ชาลาฯ กสฺส มุญ, อุสติ ทหตีภิ อุมฺมุกํ=อลาตํฯ วม-อุคฺคิรเณ, กสฺส มิญ, วมียตีติ วมฺมิโก=อุปจิกากโต จโย, มส-อามสเน, สสฺส ตฺถง, มสียติ เปเมนาติ มตฺถกํ=สีสํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๖. ภีตฺวา นโกฯ

ภี-ภเย ตีมสฺมา อานโก โหติฯ ภายนฺติ เอตสฺมากิ ภยานโก=ภยชนโกฯ

๑๗. สิงฺฆา อาณิกาฎกาฯ

สิงฺฆ-ฆายเนตีมสฺมา อาณิก อาฎกา โหนฺติฯ ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ ๙๓.๒๖๐ อา, สิงฺฆยติ ปสฺสวตีติ สิงฺฆาณิกา=นาสาสฺสโวฯ สิงฺฆติ เอกีภาวํ ยาตีติ สิงฺฆาฎกํ=วีถิจตุกฺกํฯ

๑๘. กราทิตฺวโกฯ

กร-กรเณ, สร-คติหึสาจินฺตาสุ, นร-นเย, ตรตรเณ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, ชน-ชนเน, กร-ทิตฺติ คติกนฺตีสุ, กฎ-มนฺทเน, กุร-สทฺเท, ถุ-อภิตฺถเว, เอวมาทีหิ อโก โหติฯ กรียตีติ กรโก=กมณฺฑลุฯ กโรตีติ กรกา=วสฺโสปลาฯ สรติ อุทกเมตฺถาติ สรโก=ปานภาชนํฯ นรนฺติ ปาปุณนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ นรโก=นิรโยฯ ตรนฺตฺยเนนาติ ตรโก=ตรณํฯ วาเรตีติวรโก=วรโณ, ธญฺญวิเสโส จฯ ชเนตีติ ชนโก=ปิตาฯ กนติ ทิพฺพตีติ กนกํ=สุวณฺณํฯ กฎติ มทฺทติ ริปโวติ กฎกํ=นครํฯ กุรตีติ โกรโก=กลิกาฯ ถวียตีติ ถวโก-คุจฺโฉฯ

๑๙. พล ปเตหฺยาโกฯ

พล-ปาณเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ อาโก โหติฯ พลติ ชีวตีติ พลากา=ปกฺขิวิเสโสฯ ปตติ ยาตีติ ปตากา=ธโชฯ

๒๐. สามากาทโยฯ

สามากอาทโย อากนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สา-ตนุ กรณาวสาเนสุ, สาสฺส มุก, สาติ เทหํ ต นุํ กโรตีติ สามาโก=ติณธญฺญํฯ ปา-ปาเน, อินง, ปิวติ รตฺตนฺติ ปินาโก=มหิสฺสรธนุฯ คุ-สทฺเท, ‘‘ยุวณฺณาน มิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, ควติ นทติ เอเตนาติ คุวโก=ปูคผลํฯ อฎ ปฎ-คมนตฺถา, ปฎติ ยาตีติ ปฎากา=เวชยนฺตีฯ สล ปิล ปล หุล-คมนตฺถา, สลติ ยาตีติ สลากา=เวชฺโชปกรณทพฺพํฯ วิท-ญาเณ, วิทติ ชานาตีติ วิทาโก=วิทฺวาฯ ปณพฺยวหารถุตีสุ อสฺส อิตฺตํ, อูก จ, ปณียติ โวหรียตีติ ปิญฺญาโก=ติลกกฺโก, เอวมญฺเญปิฯ

๒๑. วิจฺฉาลคมมุสา กิโกฯ

วิจฺฉา-คมเน , อล=พนฺธเน, อม คม-คมเน, มุส-เถยฺเย, เอเตหิ กิโก โหติฯ วิจฺฉติ ยาตีติ วิจฺฉิโก=กีโฎฯ อลติ พนฺธติ เอเตนาติ อลิกํ=อสจฺจํฯ คจฺฉตีติ คมิโก=คนฺตาฯ มุสาติ นิทฺเทสา ทีโฆ, มุสติ เถเนตีติ มูสิโก=อุนฺทูโรฯ

๒๒. กึกณิกาทโยฯ

กึกณิกาทโย สทฺทา กิกนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กณอิติ ทณฺฑโก ธาตุ สทฺทตฺโถ, กสฺส ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, กณติ สทฺทํ กโรตี กึกณิกา=ฆณฺฑิกาฯ มุท-โตเส, ทสฺส ทฺวิตฺตํ, มุทนฺติ เอตมยาติ มุทฺทิกา=องฺคุลิยาเวฎฺฐนํ, ผลวิเสโส อฯ มหียติ ปูชียตีติ มหิกา=หิมํฯ กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมีตยตีติ กลิกา=โกรโกฯ สปฺป-คมเน, อสฺส อิตฺตํฯ สปฺปติ คจฺฉตีติ สิปฺปิกา=ชลชนฺตุวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ

๒๓. อิสา กีโกฯ

อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา กีโก โหติฯ อิจฺฉียตีติ อิสีกา=ตูลนิสฺสโยฯ

๒๔. กมปทา ณุโกฯ

กม-อิจฺฉายํ, ปท-คมเน, เอเตหิ ณุโก โหติฯ ‘‘ณิณาปีน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโปฯ กาเมตีติ กามุโก=กามยิตา ฯ ปชฺชติ ยาติ เอตายาติ ปาทุกา=ปาโทปกรณํฯ

๒๕. มณฺฑสลา ณูโกฯ

มณฺฑ-ภูสเน, สล-คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, เอเตหิ ณูโก โหติฯ มณฺเฑติ ชลํ ภูเสตีติ มณฺฑูโก=เภโก, สลติ โคจรตฺต มุปยาตีติ สาลูกํ=อุปฺปลกณฺโฑฯ

๒๖. อุลูกาทโยฯ

อุลูกาทโย สทฺทา ณูกนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อุล-คเวสเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, อุลติ คเวสตีติ อุลูโก=โกสิโยฯ มน=ญาเณ, นสฺส ธตฺตํ, มญฺญตีติ มธูโก=รุกฺโขฯ ชล-ทิตฺติยํ, ชลตีติ ชลูกา=โลหิตโป, เอวมญฺเญปิฯ

๒๗. กสา สโกฯ

กส-วิเลขเนตีมสฺมา สโก โหติฯ กสตีติ กสฺสโก=กสิกมฺมกาโรฯ

๒๘. กรา ติโกฯ

กโรติสฺมา ติโก โหติฯ กโรนฺติ กีฬํ เอตฺถาติ กตฺติโก=พาหุโลฯ

๒๙. อิสา ฐกนฯ

อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา ฐกน โหติฯ อิจฺฉียตีติ อิฎฺฐกา=มตฺติกาวิกาโรฯ

๓๐. สมา โขฯ

สม-อุปสมเขเทสุ , เอตสฺมา โข โหติฯ สเมติ อุปสเมตีติ สงฺโข=กมฺพุฯ

๓๑. มุขา ทโยฯ

มุข อาทโย ขนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มุ-พนฺธเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุนนฺติ พนฺธนฺติ เอเตนาติ มุขํ=ลปนํฯ สิ-เสวายํ, เอตฺตา ภาโว นิปาตนา, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุม-ทโย จาติ สิขา=จูฬาฯ วิปุพฺพสฺส สิสฺส, วิสติสฺส วา, วิเสเสน สยนฺติ เอตฺถ, ปวิสนฺตีติ วิสิขา=รจฺฉาฯ กน-ทีตฺติ คติ กนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, อนภาคโลโป, กนติ ทิพฺพตีติ นิกฺโข=สุวณฺณวิกาโรฯ มยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, ขสฺส อูญ, มยติ ยาตีติ มยูโข-กิรโณฯ ลู-เฉทเน, โอตฺถาภาโว, ลุนาติ ฉินฺทติ โสภนฺติ ลูโข=อสินิทฺโธฯ อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอเตนาติ อกฺโข=สกฎาวยวา, ปาสโก จฯ ยส-ปยตเน, ยสฺสติ ปยตติ พลิมาหรณตฺถายาติ ยกฺโข=อมนุสฺโส, รุห-ชนเน, รุหติ ชายตีติ รุกฺโข=ปาทโป, อุส-ทาเห, อุสติ ทหติ กามคฺคินาติ อุกฺโข=พลีพทฺโทฯ สห-มริสเน ‘หโลโป, สหติ อตฺตนิ กตาปราธํ ขมตีติ สขา=สหาโย, เอวมญฺเญปิฯ

๓๒. อช วช มุท คท คมา คกฯ

อช วช-คมเน, มุท-โตเส, คท-วจเน, อม คม-คมเน, เอเตหิ คก โหติฯ อชติ คจฺฉติ เสฎฺฐภาวนฺติ อคฺโค-เสฏฺโฐ ฯ วชติ สมูหตฺตํ คจฺฉตีติ วคฺโค=สมูโหฯ มุทนฺติ เอเตนาติ มุคฺโค=ธญฺญวิเสโสฯ คทตีติ คคฺโค=อิสิฯ ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) มสฺส นิคฺคหีตํ, คจฺฉตีติ คงฺคา=สุราปคาฯ

๓๓. สิงฺคาทโยฯ

สิงฺคอาทโย สทฺทา คกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สี-สเย, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตญฺจ, สยติ ปวตฺตติ มตฺถเกติ สิงฺคํ=วิสาณํฯ ผุร-จลเน, ลิมุง, ผุรติ จลตีติ ปุลิงฺโค=ชลิตงฺคา ราวยโวฯ จล-กมฺปเน, อุปุพฺโพ, จลสฺส จาลิํ, อุจฺจลติ กมฺปตีติ อุจฺจาลิงฺโค=สุกฺกกีโฎ, กล-สทฺเท, อิมุก, กลติ อภินาทํ กโรติ พหุรชฺชตายา ติ กลิงฺโค=ทกฺขิณาปโถฯ ภม-อนวฎฺฐาเน, อสฺส อิตฺตํ, ภมตีติ ภิงฺโค=ภมโรฯ ปฎ อฎ-คมเน, ปฎิสฺส อมุก, อก จฯ ปฎติ ปตนฺโต คจฺฉตีติ ปฎงฺโค, ปฎโค=สลโภ, เอวมญฺเญปิฯ

๓๔. อคา คิฯ

อค-กุฎิลคมเนตีมสฺมา คิ โหติฯ อคติ กุฎิโล หุตฺวา คจฺฉตีติ อคฺคิ=ปาวโกฯ

๓๕. ยาวลา คุฯ

ยา-ปาปุณเน, วล วลฺล-สํวรเณ, เอเตหิ คุ โหติฯ ยาตีติ ยาคุ=เปยฺยาฯ วลียติ สํวรียตีติ วคฺคุ=มนุญฺโญฯ

๓๖. เผคฺคาทโยฯ

เผคฺคุ อาทโย คุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ผล-นิปฺผตฺติยํ, อสฺส เอตฺตํ, ผลติ นิฎฺฐานํ คจฺฉตีติ เผคฺคุ=อสาโรฯ ภร-ภรเณ, รโลโปฯ ภรตีติ ภคุ=อิสิฯ หิ-คตียํ, นิคฺคหีตาคโม, หิโน ติ ปวตฺตตีติ หิงฺคุ=รามฐชํฯ กม-อิจฺฉายํ, กามียตีติ กงฺคุ=ธญฺญวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ

๓๗. ชนา โฆฯ

ชน-ชนเนตีมสฺมา โฆ โหติฯ ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ชายติ คมนเมตายาติ ชงฺฆา=ปาณฺยงฺควิเสโสฯ

๓๘. เมฆาทโยฯ

เมฆอาทโย ฆนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มิห-เสจเน, หโลโป, เมหติ สิญฺจตีติ เมโฆ=อมฺพุโทฯ มุห-มุจฺฉายํ, หโลโป, มุยฺหนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ โมโฆ=ตุจฺโฉฯ สี-สเย, เอตฺตาภาโว, เสติ ลหุ หุตฺวา ปวตฺตตีติ สีฆํ=อาสุฯ อห-ภสฺมีกรเณ, นิปุพฺโพ, หโลปทีฆา, นิทหตีติ นิทาโฆ=คิมฺโหฯ มหีสฺส หโลโป, มหียติ ปูชียตีติ มฆา=นกฺขตฺตํ, เอวมญฺเญปิฯ

(อิติ กวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ

๓๙. จุสรวรา โจฯ

จุ-จวเน, สร-คติ หึสา จินฺตาสุ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, เอเยหิ โจ โหติฯ จวติ รุกฺขาติ โจจํ=อุปภุตฺตผล- วิเสโส ฯ สรติ อายติํ ทุกฺขํ หึสตีติ สจฺจํ=อวิตถํฯ วาเรติ สุขนฺติ วจฺจํ=คูโถฯ

๔๐. มรา จุอีจี จฯ

มร-ปาณจาเค ตีมสฺมา จุอีจี โหนฺติ โจ จฯ มรณํ มจฺจุ=มรณํฯ มาเรติ อนฺธการํ วินาเสตีติ มรีจิ=รํสิ, มิคตณฺหิกา จฯ มรตีติ มจฺโจ=สตฺโตฯ

๔๑. กุส ปสา ฉิกฯ

กุส-อกฺโกเส, ปส-พาธเน, เอเตหิ ฉิก โหติฯ กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุจฺฉิ=อุทรํฯ ปสียติ พาธียติ เอตฺถาติ ปจฺฉิ=ภาชนวิเสโสฯ

๔๒. กส อุสา ฉุกฯ

กส-วิเลขเน, อุส-ทาเห, เอเตหิ ฉุก โหติฯ กสนฺติ วิเลขนฺติ เอตฺถาติ กจฺฉุ=ปามํฯ อุสติ ทหติ สนฺตาปนฺติ อุจฺฉุ=รสาโลฯ

๔๓. อส มส วท กุจ กจา โฉฯ

อส-ขิปเน, มส-อามสเน, วท-วจเน, กุจ-สํโกจเน, กจ-พนฺธเน, เอเตหิ โฉ โหติฯ อสติ ฉิปตีติ อจฺโฉ=ภลฺลูโกฯ มสติ ชลนฺติ มจฺโฉ=มีโนฯ วทตีติ วจฺโฉ=เนลโกฯ กุจียติ สํโกจียตีติ โกจฺโฉ=ภทฺทปีฎฺฐํฯ กจียติ พนฺธียตีติ กจฺโฉ=ตนุปเทโส, อนูโป จฯ

๔๔. คุจฺฉาทโยฯ

คุจฺฉอาทโย ฉนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ คุป-โคปเน, โอตฺตาภาโว, โคปียตีติ คุจฺโฉ=ถวโกฯ ตุส-ตุฎฺฐิมฺหี, ตุสนฺติ เอเตนาติ ตุจฺฉํ=มุสาฯ ปุส-โปสเน, โปสนฺติ ตนุมเนนาติ ปุจฺโฉ=วาลธิ, เอวมญฺเญปิฯ

๔๕. อรา ชุ ญฎ จฯ

อร-คมเนตีมสฺมา ชุ โหติ, อริสฺส อุฎ จฯ ฎกาโร สพฺพาเทสตฺโถ, อรติ อกุฎิลภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ=อวงฺโกฯ

๔๖. รชฺชาทโยฯ

รชฺชุอาทโย ชุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ รุธ-อาวรเณ, อุสฺส อตฺตํ, รุนฺธนฺติ เอเตนาติ รุชฺชุ-โยตฺตํฯ มน-ญาเณ, อมญฺญิตฺถาติ มญฺชุ=มญฺชุลํ, เอวมญฺเญปิฯ

๔๗. คิธา ฌกฯ

คิธ-อภิกงฺขายมิจฺจสฺมา ฌก โหติฯ เคธตีติ คิชฺโฌ=ปกฺขิวิเสโสฯ

๔๘. วญฺฌาทโยฯ

วญฺจฺยอาทโย ฌก อนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วน-ยาจเน, วโนติ อตฺตานํ อนุภวิตุํ ยาจตีติ วญฺโฌ=อผลรุกฺโข, วญฺฌา=อปสวา อิตฺถี, อสฺส อิตฺตํ วิญฺโฌ=ปพฺพโต, สํช-สงฺเค, นิคฺคหีตโลโป, สญฺชิยตีติ สชฺฌํ=รชตํ, เอวมญฺเญปิฯ

๔๙. กมยชา โญฯ

กม-อิจฺฉายํ , ยช-เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, เอเตหิ โญ โหติ, มสฺส นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, กามียตีติ กญฺญา=กุมารีฯ ชสฺส ปรรูปตฺตํ, ยชนฺตฺยเนนาติ ยญฺโญ=ยาโคฯ

๕๐. ปุญฺญํฯ

ปุนาติ ปุณติสฺมา วา โญโอตฺตาภาโว จ นิปจฺจนฺเตฯ ปุนาติ, ปุณติ สุนฺทรตฺตํ กโรตีติ วา ปุญฺญํ=กุสลํฯ

๕๑. อร หาญฺโญ หาสฺส หิร จฯ

อร-คมเน, วา-จาเค, เอเตหิ อญฺโญ โหติ, หาสฺส หิรญฺจาเทโสฯ อรียเต คมฺยเตติ อรญฺญํ=วนํฯ ชหาติ สตฺตานํ หีนตฺตนฺติ หิรญฺญํ=ธนํ, สุวณฺณญฺจฯ

(อิติ จวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ

๕๒. กิร ตรา กีโฎฯ

กิร-วิกิรเณ, ตร-ตรเณ, เอเตหิ, กีโฎ โหติฯ โสเภตุเมตฺถ รตนานิ วิกิรียนฺตีติ กิรีฎํ=มกุฎํฯ ตรอิติ นิทฺเทสา อสฺส อิตฺตํ, ตรนฺติ ยนฺติ สุรูปตฺต มเนนาติ ติรีฎํ=เวฎฺฐนํฯ

๕๓. สกาทีหฺยโฎฯ

สก-สตฺติยํ, กส-คมเน, กร-กรเณ, มกฺก อิติ สุตฺติโย ธาตุ, เทว-เทวเน, กม-อิจฺฉายํ, เอวมาทิหิ อโฎ โหติฯ สณฺโณติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฎ=ยานํฯ อกสิ นิโรชตฺตํ อคมีติ กสฎํ=นิโรชํฯ กโรติ อมนาปนฺติ กรโฎ=กาโก ฯ มกฺกติ จลตีติ มกฺกโฎ=วานโรฯ เทวียติ ปูชียตีติ เทวโฎ=อิสิฯ กมติ อิจฺฉติ อาโรหตฺถนฺติ กมโฎ=วามโนฯ

๕๔. มกุฎาวาฎ กวาฎ กุกฺกุฎาฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ มํกิสฺมา อุโฎ, นิคฺคหีตโลโป จ, มํเกติ โสเภตีติ มกุฎํ=กิรีฎํฯ อวติสฺมา อาฎณ, อวฺยเต ขญฺญเตติ อาวาโฎ=กาสุฯ กุ-สทฺเทตีมสฺมา อาโฎ, โออวาเทสา ยถาโยคํ, กวติ รวตีติ กวาฎํ=ทฺวารปิธานํฯ กุก วก-อาทาเนตีมสฺมา กุฎก, กุกติ โคจรมาททาตีติ กุกฺกุโฎ=ตมฺพจูโฬฯ

๕๕. กมุส กุส กสา โฐฯ

กม-อิจฺฉายํ, อุส-ทาเห, กุส-อกฺโกเส, กส-คมเน, เอเตหิโฐ โหติ, นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, โอทนาทีนิ กาเมตีติ กณฺโฐ=คโลฯ โอกฺกปรรูปาทีนิ, โอทนาทีสุ อุณฺเหน อุสียตี ติ โอฏฺโฐ=ทนฺตจฺฉโท, กรโภ จฯ กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกฏฺโฐ=ธญฺญนิลโยฯ กสติ ยาติ วินาสนฺติ กฎฺฐํ=ทารุฯ

๕๖. กุฎฺฐาทโยฯ

กุฎฺฐอาทโย สทฺทา ฐนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กุสิสฺมา โฐ, โอตฺตาภาโว จ, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุฎฺฐํ=ฉวิโรโคฯ กุณ-สทฺเท, ปรรูปาภาโว โอตฺตาภาโว จ, กุณติ นทตีติ กุณฺโฐ=อติขิโณ, กุณียติ อกฺโกสียตีติ กุณฺโฐ= ฉินฺนหตฺถปาทาทิโก ฯ ทํสิสฺส ทา, ทํสติ เอตายาติ ทาฐา=ทนฺตวิเสโสฯ กมิสฺส อก จฯ กามียาติ ทีเนตีติ กมโฐ=ภิกฺขาภาชนํ, วามโน, กุมฺโม จฯ ผสฺสิสฺส ผุโฎ, ผสฺสียตีติ ผุฏฺโฐ=ผสฺโส, เอวมญฺเญปิฯ

๕๗. วร กรา อณฺโฑฯ

วร-วรเณ, กร-กรเณ, เอเตหิ อณฺโฑ โหติฯ อตฺตนิ เปผํ วารยตีติ วรณฺโฑ=มุขโรโคฯ กรียตีติ กรณฺโฑ=ภณฺฑวิเสโสฯ

๕๘. มนนฺตา โฑฯ

มการ นการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ฑปฺปจฺจโย โหติฯ สม-อุปสเม, สมนํ สณฺฑํ=สมูโหฯ กม-ปทวิกฺเขเป, กมติ ยาตีติ กณฺโฑ=สโร, ปริจฺเฉโท จ, ทม-ทมเน, ทมนฺตฺวฺยเนนาติ ทณฺโฑ=นิคฺคโหฯ อม คม-คมเน, อมนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ อณฺโฑ=ปกฺขิปสโว, โกโส จฯ คจฺฉติ สูนภาวนฺติ คณฺโฑ=พฺยาธิ, วทเนกเทโส จฯ รมุ-กีฬายํ, รมนฺติ เอตฺถาติ รุณฺฑา=วิธวาฯ มน-ญาเณ, มญฺญนฺติ เอเตนาติ มณฺโฑ=โอทนาทินิสฺสาโวฯ ขน ขณ=อวทารเณ, ขญฺญตีติ ขณฺโฑ=อุจฺฉุวิการ วิเสโสฯ ลม-หึสายํ, ลมติ หึสติ สุจิภาวนฺติ ลณฺโฑ=วจฺจํ, เอวมญฺเญปิฯ

๕๙. กุณฺฑา ทโยฯ

กุณฺฑอาทโย ฑนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กม มน ตนานํ อสฺส อุตฺตํ, กามียตีติ กุณฺฑํ=ภาชนํฯ มญฺญติ หิตาหิตนฺติ มุณฺโฑ= ฉินฺนเกโส ฯ ตโนติ เอเตนาติ ตุณฺฑํ=ลปนํฯ อีร-เขเป, เอรํอาเทโสฯ อีรติ กมฺปตีติ เอรณฺโฑ=พฺยคฺฆปุจฺโฉ, สิ-เสวายํ, สิสฺส ขมุก, สุคนฺธํ เสวตีติ สิขณฺโฑ=จูฬา, เอวมญฺเญปิฯ

๖๐. ติช กส ตส ทกฺขา กิโณ ชสฺส โข จฯ

ติช-นิสาเน, กส-คมเน, ตส-ปิปาสายํ, ทกฺข-วุทฺธิยํ, เอเตหิ กิโณ โหติ, ชสฺส โข จ, เตชยิตฺถาติ ติขิณํ=นิสิตํฯ กสติ ปวตฺตตีติ กสิณํ=อเสสํฯ ตสนํ ตสิณา=ตณฺหาฯ ทกฺขติ วุทฺธิํ คจฺฉติ เอตายาติ ทกฺขีณา=กุสลํฯ

๖๑. วีอาทิโต ณิฯ

วี-ตนฺตสนฺตาเน, สิ-เสวาสํ, สู-ปสฺสวเน, ทุ-คมเน, กี-ทพฺพวินีมเย, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, เอวมาทีหิ ณิ โหติฯ วียตีติ เวณิ=เกสกลาโปฯ เสวนํ เสณิ=สชาตีนํ การูนํ สมูโหฯ นิปุพฺโพ, นิเสวียตีติ นิเสณิ=โสปานํฯ สวติ ปสฺสวตีติ โสณิ=กฎิฯ ทวติ วหตีติ โทณิ=กฎฺฐมฺพุวาหนี, นาวา จฯ นทาทิปาฐา วิมฺหิ โสณี โทณี ติปิ โหติฯ กยนํ, กียเต เอตายาติ วา เกณิ=กโย สาติ ทุกฺขํ ตนุํ กโรตีติ สาณิ=ติโรกรณี, เอวมญฺเญปิฯ

๖๒. คหาทีหฺยณิฯ

คห-อุปาทาเน, อร-คมเน, ธร-ธารเณ, สร-คติยิํสา จินฺตาสุ, ตร-ตรเณ, เอวมาทีหิ อณิปฺปจฺจโย โหติฯ คณฺหาตีติ คหณิ=อสิตาทิปาจโก อคฺคิฯ อรียติ คมียตีติ อรณิ=อคฺคิมนฺถนกฎฺฐํ ฯ ธาเรตีติ ธรณิ=มหีฯ สรียติ คมียตีติ ภรณิ=มคฺโคฯ ตรนฺตฺยเนนาติ ตรณิ=นาวา, สูริโย จฯ

๖๓. รีวีภาหิ ณุฯ

รี-ปสฺสวเน, วี วา-คมเน, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิณุ โหติฯ รียติ ปสฺสวตีติ เรณุ=รโชฯ เวติ ปวตฺตตีติ เวณุ=เวฬุฯ ภาติ ทิพฺพตีติ ภาณุ=รํสิฯ

๖๔. ขาณฺวา ทโยฯ

ขาณุอาทโย ณุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ขณ ขน-อวทารเณ, ณสฺส อา, ขญฺญติ อวทารียตีติ ขาณุ=ฉินฺนสาโข รุกฺโขฯ ชน-ชนเน, นสฺส วา อาตฺตํ, ชายติ คมน มเนนาติ ชาณุ, ชณฺณุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิฯ หร-หรเณ, เอก, หรียตีติ หเรณุ=คนฺธทพฺพ, เอวมญฺเญปิฯ

๖๕. กฺวาทิโต โณฯ

กุ-สทฺเท, สุ-สวเน, ทุ-คมเน, วร-วรเณ, กร-กรเณ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, ตา-ปาลเน, ลี-นิลียเน, เอวมาทีหิ โณ โหติฯ กวติ นทติ เอตฺถาติ โกโณ=อสฺสิ, วีณาทิวาทนทณฺโฑ จฯ สุโณตีติ โสโณ=สุนโข, นโร จฯ ทวติ ปวตฺตตีติ โทโณ=ปริมาณวิเสโสฯ วิรูปตฺต วาเรตีติ วณฺโณ=นีลาทิฯ สวนํ กโรตีติ กณฺโณ=สวนํฯ ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺโณ=ปลาโสฯ ลายตีติ ตาณํ=รกฺขาฯ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ=นิลียนฎฺฐานํฯ

๖๖. สุวีหิ ณกฯ

สุ-สวเน , วี-ตนฺตสนฺตาเน, เอเตหิ ณก โหติฯ สุโณตีติ สุโณ=สุนโขฯ วียตีติ วีณา=วลฺลกีฯ

๖๗. ติณาทโยฯ

ติณอาทโย ณกนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ติช-เตชเน, ชโลโป, เตเชติ เอเตนาติ ติณํ=พีรณาทิฯ ลี ลิห สาท กฺเลทานํ โล ลวา, ลียติ รสโต สพฺพตฺถ อลฺลียตีติ โลณํ ลวณํ, เลหียตีติ โลณํ ลวณํ, สาทียตีติ โลณํ ลวณํ, กฺเลทยตีติ โลณํ ลวณํ, คมิสฺส โอ, คจฺฉตีติ โคโณ=โคฯ หร-หรเณ, ณสฺสญฺชิ, หรียตีติ หริโณ=มิโคฯ อีร-กมฺปเน, รสฺสตฺตํ, ณสฺส ญิจ, อตฺตโน ลูขภาเว สมฺปตฺเต อีรติ กมฺปตีติ อิริณํ=อูสรํฯ ถุ-อภิตฺถเว, ทีโฆ, อภิตฺถวียตีติ ถูณํ=นครํ, ถูโณ=ฆรตฺถมฺโภ, เอวมญฺเญปิฯ

๖๘. รวณ วรณ ปูรณา ทโยฯ

รวณ วรณ ปูรณา ทโย อณปฺปจฺจเยน สิทฺธาฯ รวตีติ รวโณ=โกกิโลฯ วาเรตีติ วรโณ=ปากาโรฯ ปูรียเต อเนนาติ ปูรโณ=ปริปูรีฯ

(อิติ ฎวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ

๖๙. ปาวสา อติฯ

ปา-รกฺขเณ, วส-นิวาเส, เอเตติ อติ โหติฯ ปุพฺพสรโลโป, ปาติ รกฺขตีติ ปติ=สามี, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ=เคหํฯ

๗๐. ธา หิ สิ ตน ชน ชร คม สจา ตุฯ

ธา-ธารเณ , หิ-คติยํ, ตน-วิตฺถาเร, ชน-ชนเน, ชร-วโย-หานิยํ, อม คม-คมเน, สจ-สมวาเย, เอเตหิ ตุ โหติฯ ธาเรตีติ ธาตุ=เครุกาทิฯ หิโนติ ปวตฺตาติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ=การณํ, เสวียติ ชเนหีติ เสตุ=พนฺธติ (ปทฺธติ)ฯ ตญฺญเตติ ตนฺตุ=สุตฺตํฯ ชนียเต กมฺมกิเลเสหีติ ชนฺตุ, ชายติ กมฺมกิเลหีติ วา ชนฺตุ=สตฺโตฯ ชีรตีติ ชตฺตุ=อํสสนฺธิฯ คจฺฉตีติ คนฺตุ=คมิโก, สจติ สเมตีติ สตฺตุ=ยวาทิจุณฺณํฯ

๗๑. อริสฺสุฎ จฯ

อร-คมเนตีมสฺมา ตุ โหติ, อริสฺส อุฎ อาเทโสจฯ อรติ ปวตฺตตีติ อุตุ=เหมนฺตาทิ,

๗๒. ปิตฺวาทโยฯ

ปิตุอาทโย สทฺทา ตุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ปา-รกฺขเณ, อาสฺส อิตฺตํ, ปาติ รกฺขตีติ ปิตา=ชนโกฯ ปาติสฺเสวาทิสฺส โม, ปาเยตีติ มาตา=ชนนีฯ ภา-ทิตฺติยํ, ภาตีติ ภาตา=โสทริโยฯ ธา-ธารเณ, อาสฺส อีตฺตํ, ธารียตีติ ธีตา=ปุตฺตีฯ ทุห-ปปูรเณ, โอตฺตาภาโว, ตุสฺส ญฺฉิจฯ ทุหติ ปสเว ปปูเรตีติ ทุหิตา=ปุตฺตีฯ ชน-ชนเน, อสฺส อาตฺตํ, มา จานฺตาเทโสฯ ปปุตฺเต ชเนตีติ ชามาตา=ทุหิตุปติฯ นห-พนฺธเน, นหียติ พนฺธียติ เปเมนาติ นตฺตา-ปปุตฺโตฯ หุ-หวเน, หวติ ปูเชตีติ โหตา=ยญฺญโกฯ ปู-ปวเน, ปุนาติ อายติํ ภวํ ปวิตฺตํ กโรตีติ โปตา=โสเยวฯ

๗๓. ชน กรา รตุฯ

ชน-ชนเน, กร-กรเณ, เอเตหิ รตุ โหติ, รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถฯ ชายตีติ ชตุ=ลาขาฯ กรียตีติ กตุ=สยูโป ยญฺโญฯ

๗๔. สกา อุนฺโตฯ

สก-สตฺติยมิจฺจสฺมา อุนฺโต โหติฯ สกฺโกตีติ สกุนฺโต=ปกฺขีฯ

๗๕. กปา โอโตฯ

กป-อจฺฉาทเน อิจฺจสฺมา โอโต โหติฯ กปตีติ กโปโต=ปาเรวโตฯ โฎ ตสฺส วา โหติ กโปโฎ=โสเยวฯ

๗๖. วสาทีหฺยนฺโตฯ

วส-นิวาเส, รุห-ชนเน, ภทฺท-กลฺยาเณ, นนฺท-สมิทฺธิยํ, ชีว-ปาณธารเณ, เอวมาทีติ อนฺโต โหหิฯ วสนฺติ เอตสฺมึ กาเล กีฬาปสุตาติ วสนฺโต=อุตุฯ รุหติ ชายตีติ รุหนฺโต=รุกฺโข, เอวํนามโก มิคราชา จฯ ภทฺทิสฺส สํโยคาทิโลโป, ภชติ กลฺยาณธมฺมนฺติ ภทนฺโต=ปพฺพชิโตฯ นนฺทติ เอตายาติ นนฺทนฺตี=สขี, นทาทิปาฐา วี, เอวมุปริ จฯ ชีวนฺติ เอตา- ยาติ ชีวนฺตี=โอสธิฯ สวตีติ สวนฺตี=นทีฯ โรทาเปตีติ โรทนฺตี=โอสธิฯ อวติ รกฺขตีติ อวนฺตี=ชนปโทฯ

๗๗. หิสีนํ มุก จฯ

หิ-คติย, สี-สเย, เอเตหิ อนฺโต โหติ มุก จฯ กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, หิมํ หิโนติ ปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ เหมนฺโต=อุตุ, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุมาทโย จาติ สีมนฺโต=เกสมคฺโคฯ

๗๘. หร รุห กุลา อิโตฯ

หร-หรเณ, รุห-ชนเน, กุล-ปตฺถาเร, เอเตติ อิโต โหติฯ อตฺตโน สิเนหํ หรตีติ หริโต=วณฺณวิเสโสฯ รุหตีติ โรหิโต=มจฺฉวิเสโสฯ รุหติ สรีเร พฺยาปนวเสนาติ โรหิตํ, รสฺส ลตฺเต โลหิตํ=รุธิรํฯ อตฺตโน คุณํ กุลติ ปตฺถรตีติ โกลิโต=ทุติยคฺคสาวโก, เอวํ นามโก มรุ จฯ

๗๙. ภราทีหฺยโตฯ

ภร รํช ยช ปจ เอวมาทีหิ อโต โหติฯ ภรตีติ ภรโต=นโฎฯ นิคฺคหีตโลโป, รญฺชนฺติ เอตฺถาหิ รชตํ=สชฺฌํฯ ยชิตพฺโพติ ยชโต=อคฺคิฯ ปจตีติ ปจโต=สูปกาโรฯ

๘๐. กิรา ทีหฺยาตกฯ

กิร-วิกิรเณ, อล-พนฺธเน, จิล-วสเน, เอวมาทีหิ อาตก โหติ, กิรตีติ กิราโต=สวโร, รสฺส ลกฺเก กิ- ลาโต=โสว ฯ อลตีติ อลาตํ=อุมฺมุกํฯ จิลตีติ จิลาโต=มลจฺฉชาติฯ

๘๑. อมาทีหฺยตฺโตฯ

อม มา วร กลาทีหิ อตฺโต โหติฯ อมติ กาลนฺตรํ ปวตฺตตีติ อมตฺตํ=ภาชนํฯ ปุพฺพสรโลโป, มานํ มตฺตํ=ปมาณํ ปริจฺเฉโท จฯ วรนฺตุเนนาติ วรตฺตา=โยตฺตํฯ กลติ ปริจฺฉินฺทตีติ กลตฺตํ=ภริยาฯ

๘๒. วาทีหิ โตฯ

วา-คมเน, ตา-ปาลเน, ตน-วิตฺถาเร, ทม-อุปสเม, อ-มคมเน, สิ-เสวายํ, สุ-สวเน, ปู ปวเน, คุป-โควเน, ยุช-สํยเม, คห-อุปาทาเน, อต-สาตจฺจคมาน, ขิป-เปรเณ, เอวมาทีหิ โต โหติฯ วายตีติ วาโต=วายุฯ ตายตีติ ตาโต=ปิตาฯ ตนุเตติ ตนฺตํ=ตนฺตโวฯ ทมตีติ อนฺโต=ทสโนฯ อมติ ยาตีติ อนฺโต=โอสานํ, โกฎฺฐาสสมีปาวยวา จฯ เสวียตีติ เสโต=ธวโลฯ สุณนฺตุเนนาติ โสตํ=สวนํฯ สวตีติ โสโต=ชลปฺปวาโหฯ ปุนียตีติ โปโต=พาโลฯ โคปียตีติ โคตฺถํ=กลาทิฯ โยชนฺตฺยเนนาติ โยตฺตํ=รชฺชุฯ มมายนฺเตหิ คยฺหตีติ คตฺตํ=สรีรํฯ อพาธํ นิรนฺตรํ อตติ ปวตฺตตีติ อตฺตา=มนาทิฯ ขิปียติ เอตฺถาติ เขตฺตํ=เกทารํฯ

๘๓. ฆราทีหิ ตกฯ

คร ฆร-เสจเน, สิ-เสวายํ, ทู-ปริตาปเน, มิท-สิเนเห, จิต-สญฺเจตเน, ปุส-โปสเน, วิท-ลาเภ, เอวมาทีหิ ตก ๔ โหติ, ฆรติ สิญฺจตีติ ฆตํ=สปฺปิฯ เสวียตีติ สิโต=เสโตฯ ทุพฺพจตฺตา ทูยติ ปริตาเปตีติ ทูโต=เปสรกาโรฯ มิชฺชติ สิเนหตีติ มิตฺโต=สุหทโยฯ จินฺเตตีติ จิตฺตํ=วิญฺญาณํ จิตฺตกมฺมาทิ จฯ โปสียตีติ ปุตฺโต=อตฺตโชฯ วินฺทนฺติ ปีติ มเนนาติ วิตฺตํ=ธนํฯ วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วรณํ วตฺตํ=พฺรหฺมจริยาทิฯ

๘๔. เนตฺตาทโยฯ

เนตฺตอาทโย ตก ปรา นิปจฺจนฺเตฯ นี-ปาปเน, เอตฺตํ, ตุก จ นิปาตนาฯ นยติ ปาเปตีติ เนตฺตํ=นยนํ, เนตา จฯ กร-กร-เณ, อสฺสุ, กรณํ กุตฺตํ=กิริยาฯ กมิสฺส อสฺสุ, กมติ ยาตีติ กุนฺโต=อาวุธวิเสโสฯ รม-กีฬายํ, สุปุพฺโพ, สุสฺสนิจฺจํ ทีโฆฯ สุฎฺฐุ รมณํ, สุฎฺฐุ รมตีติ วา สูรโต=สุขสํวาโสฯ มิหิสฺสอิสฺสุ, มิหติ สิญฺจตีติ มุตฺตํ=ปสฺสาโวฯ ปาล=รกฺขเณ อาสฺส รสฺสตฺตํ, ญิจฯ ปาลียตีติ ปลิตํ=เกสโลมานํ ชราย กตํ เสตตฺตํ, สทฺธาทิตฺตา อกาเร ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ปลิโต=ปุมา, ปลิตา=อิตฺถีฯ มฺหิสฺส สิ, มิหิ จ, มฺหยนํ สิตํ=มนฺทหสิตํ, มฺหยนํ มิหิตํ=ตเทว, กุส-อกฺโกเส ตสฺส อีญ, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุสีโต=อลโส, สิ=พนฺธเน, ทีโฆ, เสนฺติ พนฺธนฺติ ฆราวาสํ เอตายาติ สีตา=นงฺคลเลขา, เอวมญฺเญปิฯ

๘๕. สมาทีหฺยโถฯ

สม-อุปสเม , ทร-ทรเณ, ทม-อุปสเม, กิลม กฺลม-เคลญฺเญ, สป-อกฺโกเส, วส-นิวาเส, อาปุพฺโพ, เอวมาทีหิ อโถ โหติฯ สเมตีติ สมโถ=สมาธิฯ ทรณํ ทรโถ=ปีฬาฯ ทมนํ ทมโถ=ทโมฯ กิลมนํ กิลมโถ=ปริสฺสโมฯ สปนํ สปโถ=สจฺจกรณํฯ อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ=ฆรํฯ

๘๖. อุปวสา วสฺโสฎ จฯ

อุปปุพฺพา วสติสฺมา อโถ โหติ, วสฺส โอฎ จาเทโสฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ=ติถิวิเสโส, นวมหตฺถิ กุลญฺจฯ

๘๗. รมา ถกฯ

รมติสฺมา ถก โหติ, กานุพนฺธกรณสามตฺถิยา อต การาโทปิ มโลโปฯ รมนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ รโถ=สนฺทโนฯ

๘๘. ติตฺถาทโยฯ

ติตฺถอาทโย ถกปรา นิปจฺจนฺเตฯ ตร-ตรเณ, อสฺส อิตฺตํ, ปรรูปาทิ, ตรนฺตฺยเนนาติ ติตฺถํ=นชฺชาทิํ เยนาวตรนฺติ ตํฯ สิจ-รกฺขเณ, เสจตีติ สิตฺตํ=มธุจฺฉิฎฺฐํฯ หส-หสเน, หสนฺตฺยเนนาติ หตฺโถ=กโร, นกฺขตฺตาญฺจฯ คายตีติ คาถา=ปชฺชวิเสโสฯ อรนฺติ ปวตฺตนฺตฺยเนนาติ อตฺโถ=ธนํฯ โรคํ ตุทติ ปีเฬตีติ ตุตฺถํ=โอสธํฯ ยุ-มิสฺสเน, ทีโฆ, ยวตีติ ยู- โถ=สชาติกานํ ติรจฺฉานานํสมูโหฯ คุป-โคปเน, ทีโฆ, ปโลโป, ปฎิกูลตฺตา โคปียตีติ คูโถ=วจฺจํ, เอวมญฺเญปิฯ

๘๙. วส มส กุสา ถุฯ

วส-นิวาเส, มส-อามสเน, กุส-อกฺโกเส, เอเตหิ ถุ โหติฯ วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ=ปทตฺโถฯ ทธิํ อามสตีติ มตฺถุ=ทธิมณฺโฑฯ กุสียติ อกฺโกสียติ เภร วนาทตฺตาติ โกตฺถุ=สิคาโลฯ

๙๐. สก วสา ถิฯ

สก-สตฺติยํ, วส-นิวาเส, เอเตหิ ถิ โหติฯ สกฺโกติ คนฺตุมเนนาติ สตฺถิ=อูรุฯ วสียติ อจฺฉาทียตีติ วตฺถิ=นาภิยา อโธฯ

๙๑. วีโต ถิกฯ

วี วา-คมเนตีมสฺมา ถิก โหติฯ วียนฺติ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วีถิ=อาวลิฯ

๙๒. สาริสฺมา รติฯ

สาริสฺมา ณฺยนฺตา รถิ โหติฯ สาเรตีติ สารถิ=รถ-วาโหฯ

๙๓. ตา-ตา อิถิฯ

ตา-ปาลเน, อต-สาตจฺจคมเน, เอเตหิ อิถิ โหติฯ ตายติ ปาเลตีติ ติถิ=ปฎิปทาทิ, อตติ คจฺฉตีติ อติถิ=อพฺภาคโตฯ

๙๔. อิสา ถีฯ

อิสติสฺมา ถี โหติฯ อิจฺฉติ อิจฺฉียตีติ วา อิตฺถี=นารีฯ

๙๕. รุท ขุท มุท มท ฉิท สูท สป กมา ทกฯ

เอเตหิ ทก โหติฯ รุทตีติ รุทฺโท=อุมาปติฯ รสฺส ลตฺเต ลุทฺโท=เนสาโทฯ ขุทติ อสหตีติ ขุทฺโท=นีโจฯ โมทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา=สกฺขรมงฺคุลิยํฯ มชฺชนฺติ อสฺมินฺติ มทฺโท=ชนปโทฯ ฉิชฺชตีติ ฉิทฺทํ=รนฺธํฯ อูสฺส รสฺสตฺตํ, สูทติ สามิเกหิ ภติํ ปกฺขรตีติ สุทฺโท=วสโลฯ สปนฺตุเนนาติ สทฺโท=โสตวิสโยฯ กามียตีติ กนฺโท=มูลวิเสโสฯ

๙๖. กุนฺทาทโยฯ

กุนฺทอาทโย ทกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุนฺโท=ปุปฺผวิธสโส, มณิสฺส มน, มญฺญเตติ มนฺโท=ชโฬฯ วุณาติสฺส พุน, วุณียติ สํวรียตีติ พุนฺโท=มูลปฺปเทโสฯ นินฺท-ครหายํ, นโลโป, นินฺทียตีติ นิทฺทา=โสปฺปํฯ อุนฺท-กิเลทเน, นโลโป, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุทฺโท=ชลพิฬาโลฯ สํปุพฺพสฺส อุนฺทิสฺส จ, สมฺมา อุนฺทติ กิเลทตีติ สมุทฺโท=สาคโรฯ ปุล-มหตฺตหึ สาญาเณสุ, อิมุญ, ปุลติ หึสตีติ ปุลินฺโท=สวโรฯ เอวํ-มญฺเญปิฯ

๙๗. ททา ทุฯ

ทท-ทาเนตีมสฺมา ทุ โหติฯ ทุกฺขํ ททาตีหิ ททฺทุ=กุฎฺฐวิเสโสฯ

๙๘. ขนาน ทม รมา โธฯ

ขน ขณ-อวทารเณ, อน-ปาณเน, ทม-อุปสเม, รม-กีฬายํ, เอเตหิ โธ โหติฯ ญาเณน ธญฺญเตติ ขนฺโธ=ราสิฯ อนติ ชีวติ เอเตนาติ อนฺโธ=อจกฺขุโกฯ ทเมตพฺโพติ ทนฺโธ=ชโฬ, รมนฺติ เอตฺถ สปฺปาทโยติ รนฺธํ=ฉิทฺทํฯ

๙๙. มุทฺธา ทโยฯ

มุทฺธอาทโย ธนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มุท-โตเส, โอตฺตาภาโว, โมทนฺติ เอตฺถ อูกาติ มุทฺธา=มตฺถโกฯ อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอตฺถาติ อทฺธา=มคฺโค, กาโล จ, อทฺธํ=อุปทฺธํฯ คิธ-อภิ กงฺขายํ, อิสฺส อตฺตํ, เคธตีติ คทฺโธ=คิชฺโฌฯ วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, ปริวชฺฌตีติ วิทฺธํ=วิมลํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๐๐. สีโต ธุกฯ

เสติสฺมา ธุก โหติฯ สยนฺติ เอตายาติ สีธุ=สุราวิเสโสฯ

๑๐๑. วรารกรตรทรยมอชฺชมิถสกา กุโนฯ

วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, อร-คมเน, กร-กรเณ, ตร-ตร-เณ ทร-วิทารเณ, ยม-อุปรเม, อชฺช สชฺช-อชฺชเน, มิถ-สงฺคเม, สก-สตฺติยํ, เอเตหิ กุโน โหติฯ ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ (๕-๑๗๑) นสฺส ณตฺตํ, วาเรตีติ วรุโณ=เอวํนามโก อิสิ, เทวราชา, ปาทโป จฯ อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ=สูริโย, ตสฺส สารถิ จฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺมนํ กโรตีติ กรุณา=ทยาฯ พาลภาวํ อตรีติ ตรุโณ=ยุวาฯ ‘‘ณิณาปิน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโป, วิทาเรตีติ ทารุโณ=กกฺขโฬฯ ยเมติ ปาวํ นาเสตีติ ยมุนา=เอกา มหานทีฯ อชฺชติ ธนสญฺจยํ กโรตีติ อชฺชุโน=ราชา, รุกฺขวิเสโส จฯ มิโถ สงฺคโม มิถุนํ=ปุมิตฺถิยุคฬํฯ สกฺโกตีติ สกุโน=ปกฺขีฯ นทาทิปาฐา วีมฺหิ=สกุนีฯ ‘‘ตถนรานํฎฎฺฐณลา’’ติ (๑-๒๗) วา ณตฺเต=สกุโณ, สกุณิฯ

๑๐๒. อชา อิโนฯ

อช วช-คมเน ตีมสฺมา อิโน โหติฯ อชติ วิกฺกยํ ยาตีติ อชินํ=จมฺมํฯ

๑๐๓. วิปินาทโยฯ

วิปินอาทโย อินนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วป-พีชนิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, วปนฺติ เอตฺถาติ วิปินํ=วนํฯ สุป-สเย, สุปนฺติ เอเตนาติ สุปินํ=นิทฺทา, สุปนฺเตน ทิฎฺฐญฺจฯ ตุท-พฺยถเน, ทสฺส โห, ตุทติ สตฺเต ปีเฬตีติ ตุหินํ=หิมํฯ กปฺป-สามตฺถิเย, กปฺปติ ริปโว วิเชตุํ สมตฺเถตีติ กปฺปิโน=ราชาฯ กม-ปทวิกฺเขเป, อสฺส อุตฺตํ, กมนฺติ เอตฺถ มีนาทโย ปวิสนฺตีติ กุมินํ=มจฺฉพนฺธโนปกรณวิเสโสฯ ทา-ทาเน, เทนฺติ เอตสฺมินฺติ ทินํ=ทิวโส, เอวมญฺเญปิฯ

๑๐๔. กิรา กโนฯ

กิรติสฺมา กโน โหติฯ นสฺส โณ, กิรนฺติ วิกิรนฺตีติ กิรณา=รํสิโยฯ

๑๐๕. ที ชิอิมีหิ นกฯ

ที-ขเย, ชิ-ชเย, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, มี-หึสายํ, เอเตหิ นก โหติฯ อเทสิ ขยมคมาสีติ ทีโน=นิทฺธโนฯ ปญฺจมาเร อชินีติ ชิโน=พุทฺโธฯ เอสิ อิสฺสรตฺตมคมาสีติ อิโน=สามีฯ มียเต หึสียเตติ มีโน=มจฺโฉฯ

๑๐๖. สิธาวีวาหิ โนฯ

สิ-พนฺธเน, ธา-ธารเณ, วี วา-คมเน, เอเตหิ โน โหติฯ เสติ พนฺธตีติ เสโน=สสาทโน เสนา=จมูฯ ธาเรตีติ ธานา=ภชฺชิตยโวฯ เวติ ปวตฺตตีติ เวโน=หีนชาติฯ สตฺเตสุ วาติ ปวตฺตตีติ วานํ=ตณฺหาฯ

๑๐๗. อูนาทโยฯ

อูนอาทโย นนฺตา นีปจฺจนฺเตฯ อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนํ อูโน=อปุณฺโณฯ หิ-คติยํ, ทีฆตฺตํ, เหสิ หีนตฺตมคมีติ หีโน=นิหีโนฯ จิ-จเย, ทีฆตฺตํ, จยนฺติ เอตฺถ รตนานีติ จีโน=ชนปโทฯ หนิสฺส ชโฆ, หญฺญตีติ ชฆนํ=กฎิฯ ฐาสฺส เถ ฐาติ ปวตฺตตีติ เถโน=โจโรฯ อุนฺทิสฺส โอโท, อุนฺทียตีติ โอทโน=อนฺนํฯ อนฺนํฯ รํชิสฺส นิคฺคหีตโลโป, อก จ, รํชเต อเนนาติ รชนํ=ราโคฯ รญฺชนฺติ เอตฺถาติ รชนี=รตฺติฯ ปทิสฺส ชุนุก , ปชฺชติ คจฺฉตีติ ปชฺชุนฺโน=อินฺโท, เมโฆ จฯ คมิสฺส คง, คจฺฉนฺติ เอตฺถ วิหงฺคาทโยติ คคนํ=อนฺตลิกฺขํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๐๘. วี ปตา ตโนฯ

วี วา-คมเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ตโน โหติฯ เวติ ปวตฺตติ เอเตนาติ เวตนํ=ภติฯ ปตนฺติ เอตฺถาติ ปตฺตนํ=นครํฯ

๑๐๙. รมา ตนกฯ

รม กีฬายมิจสฺมา ตนก โหติฯ ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺสา’’ติ (๕.๑๐๙) มโลโป, รมนฺติ เอตฺถาติ รตนํ=มณิ อาที, หตฺถมตฺตญฺจฯ

๑๑๐., สู ภาหิ นุก,

สู-ปสเว, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิ นุก โหติฯ ปสวียตีติ สูนุ=ปุตฺโตฯ ภาติ ทิพฺพตีติ ภานุ=สูริโยฯ

๑๑๑. ธาสฺเส จฯ

ธา-ธารเณตีมสฺมา นุก โหติ, ธาสฺส เอ จฯ ธาเรตีติ เธนุ=คาวีฯ

๑๑๒. วตฺตา ฎาว ธมาเสหฺยนิฯ

วตฺต-วตฺตเน, อฎ-คมนตฺโถ, อว-รกฺขเณ, ธม-สทฺเท, อส-เขปเน, เอเตหิ อนิ โหติฯ วตฺตนฺติ เอเตนาติ วตฺตนิ=ตสรทณฺฑํฯ วีมฺหิ วตฺตนี=ปนฺโถฯ อฎเต คมฺมเตติ อฎนิ= มญฺจงฺโค ฯ สตฺเต อวติ รกฺขตีติ อวนิ=มหีฯ ธมนฺติ เอเตน วีณาทโยติ ธมนิ=สีราฯ ทณฺฑตฺถาย อสียเต ขิปียเตติ อสนิ=กุลิสํฯ

๑๑๓. ยุโต นิฯ

ยุ-มิสฺสเนตีมสฺมา นิ โหติฯ ยวนฺติ สตฺตา อเนน เอตีภาวํ คจฺฉนฺตีติ โยนิ=ภคํ, อณฺฑชาทิโยนิ จฯ

(อิติ ตวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ

๑๑๔. จมาป ปา วปา โปฯ

จม-อทเน, อป-ปาปุณเน, ปา-รกฺขเณ, วป-พีชนิกฺเขเป, เอเตหิ โป โหติฯ จมนฺติ อทนฺติ เอตฺถาติ จมฺปา=นครํ, อเปสิ อีสกมตฺตมคมาสีติ อปฺปํ=อพหุฯ อปายํ ปาติ รกฺขตีติ ปาปํ-กิพฺพิสํฯ วปนฺติ เอตฺถาติ วปฺโป=เกทารํฯ

๑๑๕. ยุ ถุ กูนํ ทีโฆ จฯ

ยุ-มิสฺสเน, ถุ-อภิตฺถเว, กุ-สทฺเท, เอเตหิ โป โหติ, เอเตสํ ทีโฆ จฯ ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโวฯ ยวนฺติ สห วตฺตนฺติ เอตฺถาติ ยูโป=ยญฺญยฎฺฐิ, ปาสาโท จฯ ถวียตีติ ถูโป=เจติยํฯ กวนฺติ นทนฺติ เอตฺถาติ กูโป=อุทปาโนฯ

๑๑๖. ขิป สุป นีสู ปูหิ ปกฯ

ขิป-เปรเณ, สุป-สเย, นี-นเย, สู-ปสเว, ปู-ปวเน, เอเตหิ ปก โหติฯ ขปติ ขยํ คจฺฉตีติ ขิปฺปํ=สีฆํฯ สุปนฺติ เอตฺถ สุนขาทโยติ สุปฺปํ=ปปฺโผฎนํฯ นยนฺติ เอตสฺมา ผลนฺติ นิโป=รกฺโขฯ สวติ รุจิํ ชเนตีติ สูโป=พฺยญฺชนวิเสโสฯ ปวียติ มริจชีรกาทีหิ ปวิตฺตํ กรียตีติ ปูปํ=ขชฺชกํฯ

๑๑๗. สิปฺปาทโยฯ

สิปฺปอาทโย ปกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สปิสฺส อสฺสอิตฺตํ, สปติ อเนนาติ สิปฺปํ=กลาฯ วปิสฺส อสฺสิ, วิชฺชํ วปตีติ วิปฺโป=พฺราหฺมโณฯ วสฺส โพ, วปติ พหิ นิกฺขมติ หทยงฺคตโสเกนาติ พปฺปํ=อสฺสุฯ ฉุป-สมฺผสฺเส, อุสฺเส, ฉุปติ อเนนาติ เฉปฺปํ=นงฺคุฎฺฐํฯ รุป=รุปฺปเน, ปโลป ทีฆา, รุปฺปติ วิการมาปชฺชตีติ รูปํ-ภูตภูติกํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๑๘. สาสา อโปฯ

สาส อนุสิฎฺฐิยมิจฺจสฺมา อโป โหติฯ สาสียนฺติ เอเตนาติ สาสโป=วีหิวิเสโสฯ

๑๑๙. วิฎปาทโยฯ

วิฎปอาทโย อปนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วฎ-เวฎฺฐเน, อสฺส อิตฺตํ, วฎติ เวฎฺฐติ เอเตนาติวิฎโป=คุมฺพวิเสโส, กุถ-ปูติภาเว, ถสฺส โณ, อกุถิ ปูติภาวมคมีติ กุณโป=มตโกฯ มณฺฑ=ภูสเน, มณฺเฑติ ชนํ, มณฺฑียติ ชเนหีติ วา มณฺฑโป=ชนาลโย, เอวมญฺเญปิฯ

๑๒๐. คุปา โผฯ

คุปิสฺมา โผ โหติฯ โคปียตีติ โคปฺโผ=จรณคณฺฐิฯ

๑๒๑. ครสราทีหิ โพฯ

ครสราทีหิ โพ โหติฯ ครติ อญฺเญ อเนน ปีเฬตีติ คพฺโพ=อภิมาโนฯ สรติ ปวตฺตตีติ สพฺโพ=สกโลฯ ผลกาเมหิ ชเนหิ อมียติ คมียตีติ อมฺโพ=จูโตฯ ปุตฺเตน อมียติ คมียตีติ อมฺพา=มาตาฯ

๑๒๒. นิมฺพาทโยฯ

นิมฺพอาทโย พนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ นมิสฺส อสฺสิ, นมติ ผลภาเรนาติ นิมฺโพ=อริฏฺโฐฯ วมิสฺส วสฺส พิตฺตํฯ ปิตฺตาทโย วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺพํ=สรีรํฯ กุสิสฺส อมุก, ติตฺเตน กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกสมฺโพ=รุกฺโขฯ กทติสฺส อมุก, กทนฺติ เอเตน ทฺวาราทีนีติ กทมฺโพ=รุกฺโขฯ กุฎิสฺส อุมุก, ชเนหิ โกฎียติ ปวตฺตียตีติ กุฎุมฺพํ=จตุปฺปโท, เขตฺตํ, ฆรํ, กลตฺตํ, ทาสา จฯ กณฺฑิสฺส กุฑุฯ ตณฺฑุลาทโย อเนน กณฺฑนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตีติ กุฑุโพ=มานํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๒๓. ทรา พิฯ

ทร วิทารเณตีมสฺมา พิ โหติฯ โอทนาทีนิ ทาเรนฺติ ชตายาติ ทพฺพิ=กฎจฺฉุ, วีมฺหิ ทพฺพีฯ

๑๒๔. กร สร สล กล วลฺล วสา อโภฯ

กร-กรเณ, สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, สล-คมนตฺโถ, กล-สงฺขฺยาเน, วล วลฺล-สํวรเณ, วส-นิวาเส, เอเตหิ อโภ โหติฯ กโรตีติ กรโภ=โอฎฺฐา, ปาณิปฺปเทโส จฯ สรติ คจฺฉตีติ สรโภ=มิควิเสโสฯ สลติ คจฺฉตีติ สลโภ=ปฎงฺโค ฯ กลียติ ปริมียติ วยสาติ กลโภ=หตฺถิโปตโกฯ ตทมินาทิปาฐา ฬตฺเต กฬโภ=โสวฯ วเลฺลติ สํวรณํ กโรตีติ วลฺลโภ=ปิโยฯ วสนฺตฺยเนนาติ วสโภ=ปุงฺคโวฯ

๑๒๕. คทา รโภฯ

คทติสฺมา รโภ โหติฯ คทตีติ คทฺรโภ=ขโรฯ

๑๒๖. อุสราสา กโภฯ

อุส-ทาเห, ราส-สทฺเท, เอเตหิ กโภ โหติฯ อุสติ ปฎิปกฺเข ทหตีติ อุสโภ=เสฏฺโฐฯ ราสติ นทตีติ ราสโภ=คทฺรโภฯ

๑๒๗. อิโต ภกฯ

อิ อิติสฺมา ภก โหติฯ เอติ คจฺฉตีติ อิโภ=หตฺถีฯ

๑๒๘. คราวา โภฯ

คร ฆร-เสจเน, อว-รกฺขเน, เอเตหิ โภ โหติฯ ครติ พหิ นิกฺขมนวเสน สิญฺจตีติ คพฺโภ=ปสโว, โอวรโก จฯ อวติ สตฺเต รกฺขตีติ อพฺภํ=เมโฆฯ

๑๒๙. โสพฺภาทโยฯ

โสพฺภอาทโย ภนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สทติสฺส อสฺส โอตฺตํ, สีทนฺติ เอตฺถาติ โสพฺภํ=วิวรํ, โสพฺโภ=ชลาสยวิเสโสฯ กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุมฺโภ=ทสมฺพณมตฺโต, ฆโฎ จฯ (เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺโภ=ฆโฎฯ) กุสิสฺส อุมุก, กุสติ อวฺหายตีติ กุสุมฺภํ=มหารชนํฯ กุสุมฺโภ=กนกํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๓๐. อุส กุส ปท สุขา กุโมฯ

อุสาทีหิ กุโม โหติฯ อุสติ ทหตีติ อุสุมํ=อุณฺหํฯ กุสติ อวฺหายตีติ สุกุมํ=ปุปฺผํฯ ปชฺชติ เทวปูชาทิํ ยาตีติ ปทุมํ=ปงฺกชํฯ สุขยตีติ สุขุม=อณุฯ

๑๓๑. วฎุมาทโยฯ

วฎุมอาทโย กุมนฺตา นิปจฺจนฺเถฯ วชิสฺส-นฺตสฺส โฎ, วชนฺติ เอตฺถาติ วฎุมํ=ปโถฯ สิลิสสฺส ลิสฺเส, สิลิสฺสตีติ สิเลสุปํ=เสมฺหํฯ กมิสฺส กุงฺกาเทโส, กามียตีติ กุงฺกมํ=กสฺมีรชํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๓๒. คุธา อุโมฯ

คุธ ปริเวฎฺฐเนตีมสฺมา อุโม โหติฯ คุธติ ปริเวฎฺฐตีติ โคธุโม=ธญฺญวิเสโสฯ

๑๓๓. ปฐ จรา อมิมาฯ

ปฐติจรติสฺมา อม อิมา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ปฎฺฐียติ อุจฺจารียติ อุตฺตมภาเวนาติ ปฐมํ=เสฎฺฐํฯ จรติ หีนตฺตํ ยาตีติ จริมํ=ปจฺฉิมํฯ

๑๓๔. หิธูหิ มกฯ

หิ-คติยํ , ธู-กมฺปเน, เอเตหิ มก โหติฯ หิโนติ ปวตฺตหีติ หิมํ=ตุหินํฯ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโม=อคฺคิปสโวฯ

๑๓๕. ภีโต รีสโน จฯ

ภี-ภเยตีมสฺมา รีสโน โหติ มกจฯ อนฺตสราทิโลโป, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีสโน=ภยานโกฯ ภีโม=โสวฯ

๑๓๖. ขี สุ วี ยา คาหิ สา ลู ขุ หุ มร ธร ฆร ชมาม สมา โมฯ

ขี-ขเยฯ สุ-สวเน, วี-ตนฺตสนฺตาเน, ยา-ปาปุณเน, คา-สทฺเท, หิ-คติยํ, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, ลู-เฉทเน, ขุ-สทฺเท, หุ-หวเน, มร-ปาณจาเค, ธร-ธารเณ, กร-กรเณ, ฆร-เสจเน, ชม-อทเน, อม คม-คมเน, สม-อุปเม, เอเตหิ ธาตูหิ โม โหติฯ เขปนํ นิรุปทฺทวกรณตาย เขโม=นิรุปทฺทโวฯ สุโนตีติ โสโม=จนฺโทฯ วายนฺติ เอเตนาติ เวโม=ตนฺตวาโยปกรณํฯ ยาตีติ ยาโม=ทินสฺส ฉฏฺโฐ ภาโค, อฎฺฐโม วาฯ คายนฺติ เอตฺถาติ คาโม=สํวสโถฯ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหมํ=สุวณฺณํฯ สาติ สุนฺทรตฺตํ ตนุํ กโรตีติ สาโม=กาโฬฯ ลูยเตติ โลมํ=ตนุรุหํฯ ขูยเต อุตฺตมภาเวนาติ โขมํ=อตสิฯ หวนํ, หูยเต วา โหมํ=หุติฯ มรนฺตฺยเนนาติ มมฺพํ=ยสฺมึ ตาฬิเต น ชีวติ ตํฯ อตฺตานํ ธาเรนฺเต อปาเย วฎฺฎทุกฺเข จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม=ปริยตฺยาทิ ฯ กรณํ, กรียตีติ วา กมฺมํ=สุขทุกฺขผลาทิฯ เสโท ปคฺฆรติ อเนนาติ ฆมฺโม=นิทาโฆฯ ชเมติ อภกฺขิ ตพฺพํ อทตีติ ชมฺโม=นิหีโน, อนิสมฺมการี จฯ อเมติ เปเมน ปุตฺตเกสุ ปวตฺตตีติ อมฺมา=มาตาฯ สเมนฺติ อเนนาติ สมฺมา=ปิยสมุทาจาโรฯ

๑๓๗. อสฺมาทโยฯ

อสฺมอาทโย มนฺตา นิปจฺจนฺเต, ปรรูปาทีนมภาโว นิปาตนาฯ อส-เขปเน, อสฺสเตติ อสฺมา=ปาสาโณฯ ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสติ ปกฺขรตีติ ภสฺมา=ฉาริกาฯ อุส-ทาเห, อุสติ ทหตีติ อุสฺมา=เตโชธาตุฯ วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสฺมํ=ฆรํฯ ภี-ภเย, มสฺส สุญ, ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภสฺมา=ภยานโกฯ อสติสฺส ธง, อสฺสติ ชเนหิ จชียตีติ อธโม=นิหีโนฯ กโรติสฺส อสฺส อุตฺตํ, กโรตีติ กุมฺโม=กจฺฉโปฯ เอวมญฺเญปิฯ

๑๓๘. นีโต มิฯ

นยติสฺมา มิ โหติฯ นยตีติ เนมิ=จกฺกนฺตํฯ

๑๓๙. อูมิ ภูมินิมิ รสฺมิฯ

เอเตสทฺทา มิอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนฺติ วิตกฺเกนฺติ เอเตนาติ อูมิ=ตรงฺโคฯ ภู-สตฺตายํ โอตฺตาภาโว, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ=มหีฯ นิ-ปาปเน, เอตฺตาภาโว, สุคติํ เนติ ปาเปตีติ นิมิ=ราชาฯ รส-อสฺสาทเน, ปรรูปาภาโว, รสนฺติ สตฺตา เอตายาติ รสฺมิ=รชฺชุฯ

(อิติ ปวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ

๑๔๐. มาฉาหิ โยฯ

มา-มาเน-ฉา-ฉาทเน , เอเตหิ โย โหติฯ เมติ ปริเมติ อญฺเญน อุตฺตเมน คุเณน อตฺตโน อคุณนฺติ มายา=สนฺตโทส ปฎิจฺฉาทน ลกฺขณาฯ เฉติ ฉินฺทติ สํสยนฺติ ฉายา=ปฎิพิมฺพํฯ

๑๔๑. ชนิสฺส ชา จฯ

ชนิสฺมา โย โหติ, ชนิสฺส ชา จ, ชเนตีติ ชายา=ภริยาฯ

๑๔๒. หทยา ทโยฯ

หทยอาทโย ยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ หริสฺส ทง, หรตีติ หทยํ=จิตฺตํ, มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ นิสฺสโย จ, ตนิสฺสอก, อตฺตนิ เปมํ ตโนตีติ ตนโย=ปุตฺโตฯ สรติสฺส สุริ, สรติ คจฺฉตีติ สูริโย=อาทิจฺโจฯ หรติสฺส มฺมิง, สุขมาหรตีติ หมฺมิยํ=มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ กส-คมเน, กสสฺส อลก, อสฺส อิ จ, กสติ วุทฺธิํ ยาตีติ กิสลยํ=ปลฺลวํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๔๓. ขี สิ สิ นี สี สุ วี กุสูหิ รกฯ

ขี-ขเย, สิ-เสวายํ, สิ-พนฺธเน, นี-ปาปเน, สี-สเย, สุ-สวเน, วี วา-คมเน, กุ-สทฺเท, สู-ปสเว, เอเตหิ รก โหติฯ ขยติ ทุหเนนาติ ขีรํ=ปโยฯ กุสุมาทีหิ เสวียตีติ สิโร=มุทฺธาฯ เสติ สรีรํ พนฺธตีติ สิรา=เทหพนฺธนีฯ เนติ, ปเรหิวานียตีติ นีรํ=ชลํฯ สยตีติ สีโร=หลํฯ อนิฎฺฐผล- ทายกตฺตํ สวตีติ สุรา=มทิราฯ สุโณติ อุตฺตมคีตาทินฺติ สุโร=เทโวฯ เวติ อุตฺตมภาวํ ยาตีติ วีโร=วิกฺกนฺโตฯ กวติ นทตีติ กุรํ=ภตฺตํฯ ภยฎฺฎิตานํ ปฐมกปฺปิยานํ สูรตฺตํ ปสวตีติ สูโร=สูริโย, วิกฺกนฺโต จฯ

๑๔๔. หิ จิ ทุ มินํ ทีโฆ จฯ

หิ-คติยํ, จิ-จเย, ทุ-คติยํ, มิ-ปกฺเขปเน, เอเตหิ รก โหติ, ทีโฆ จานฺตสฺสฯ หิโนติ ปวตฺตตีติ หีรํ=ตาลหีราทิฯ จยตีติ จีรํ=วกฺกลํฯ ทูยติ ทุกฺเขน คมียตีติ ทูรํ=อนาสนฺนํฯ มียเต ปกฺขีปียเตติ มีโร=สมุทฺโทฯ

๑๔๕. ธา ตานมี จฯ

ธา-ธารเณ, ตา-ปาลเน, เอเตหิ รก โหติ, อี จานฺตาเทโสฯ ธาเรตีติ ธีโร=ธิติมาฯ ชลํ ตายตีติ ตีรํ=ตฎํฯ

๑๔๖. ภทฺราโยฯ

ภทฺรอาทโย รกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ภทฺท-กลฺยาเณ, ทโลโป ปรรูปาภาโว, ภชียตีติ ภทฺรํ=กลฺยาณํฯ ภี-ภเย, นทาทิปาฐา วี, ภายนฺติ เอตายาติ เภรี=ทุนฺทุภิฯ จิต-สญฺเจตเน, วิปุพฺโพ, วิจินฺติตพฺพนฺติ วิจิตฺรํ=นานาการํ, ยา-ปาปุณเน, รสฺส ตุญ, คมนํ ยาตฺรา=ยานํฯ คุป-โคปเน, อุสฺส โอ, ปสฺส ตญฺจ โคปียตีติ โคตฺรํ=กุลาทิ, ภส-ภสฺมีกรเณ, รสฺส ตุญ, ภสติ ภกฺขํ กโรติ โตยาติ ภสฺตา-กมฺมารคคฺครีฯ อุส=ทาเห, สโลโป, โสเกน ตาฬิเต อุสติ ทหตีติ อุโร=สรีเรกเทโส, เอวมญฺเญปิฯ

๑๔๗. มนฺทงฺก สสาส มถ จตา อุโรฯ

มนฺท-ชฬตฺเต , องฺก-ลกฺขเณ, สส-คติหึสาปาณเนสุ, อส-เขปเน, มถ มนฺถ-วิโลฬเน, จต-ยาจเน, เอเตหิ อุโร โหติฯ อมนฺทิ อสุนฺทรตฺตา ชฬตฺถมคมีติ มนฺทุรา=วาชิสาลาฯ องฺกียติ ลกฺขียตีติ องฺกุโร=พีชปสโวฯ สสติ หึสตีติ สสุโร=ชยมฺปตีนํ ปิตาฯ อสียิตฺถาติ อสุโร=ทานโว, อรีหิ มถียติ อาโลฬียตีติ มถุรา=นครํฯ จตียตีติ จตุโร=ทกฺโขฯ

๑๔๘. วิธุราทโยฯ

วิธุรอาทโย อุรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, เวธติ หึสตีติ วิธุโร=วิรุทฺโธฯ อุนฺท-กิเลทเน, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุนฺทุโร=อาขุฯ มํก-มณฺฑเน, นิคฺคหีตโลโป, มงฺกติ อเนน อตฺตานํ อลงฺกโรตีติ มกุโร=อาทาโส, รโถ, กกฺโก, มจฺโฉ จฯ กุก วก-อาทาเน, กสฺส ทฺวิตฺตํฯ กุกติ สลาทโย อาททาตีติ กุกฺกุโร=สาฯ มงฺค-มงฺคเลฺย, อมงฺคิ ปสตฺถมคมีติ มงฺคุโร=มจฺฉวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ

๑๔๙. ติม รุห รุธ พธ มท มนฺท วชาช รุจ กสา กิโรฯ

ติม-เตมเน, รุห-ชนเน, รุธ-อาวรเณ, พธ-พาธเน, มทอุมฺมาเท, มนฺท-โมทนถุติชฬตฺเตสุ, วช อช-คมเน, รุจ-ทิตฺติยํ, กส-คมเน, เอเตหิ กิโร โหติฯ เตเมตีติ ติมิรํ=อนฺธการํ, อาโป จฯ รุหติ ปวตฺตตีติ รุหิรํ=โลหิตํฯ ชีวิตํ รุนฺธตีติ รุธิรํ=ตเทวฯ พาธียตีติ พธิโร=โสตวิกโลฯ ชนา มชฺชนฺติ เอตายาติ มทิรา=สุราฯ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทิรํ= ฆรํ ฯ วชตีติ วชิรํ=กุลิสุํฯ อชนฺติ คจฺฉนฺตี เอตฺถาติ อชิรํ=องฺคณํ ฆรวิสโยกาโส จฯ โรจตีติ รุจิรํ=มนุญฺญํฯ กสียติ ทุกฺเขน คมียตีติ กสิรํ=กิจฺฉํฯ

๑๕๐. ถิราทโยฯ

ถิรอาทโย กิรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ฐา-คตินิวตฺติยํ, ฐสฺส ถตฺตํ, ฐาติ ปวตฺตตีติ ถิรํ=จิรฎฺฐายีฯ อิส สึส-อิจฺฉายํ, นิคฺคหีตโลโป, อิจฺฉียตีติ สิสิโร=อุตุวิเสโสฯ อท ขาท-ภกฺขเน, อาสฺส รสฺสตฺถํ, ขาทียติ ปาณเกหีติ ขทิโร=ทนฺตธาวโน, เอวมญฺเญปิฯ

๑๕๑. ทท คเรหิ ทุรภราฯ

ทท-ทาเน, คร ฆร-เสจเน, เอเตหิ ยถากฺกมํ ทุรภรา โหนฺติฯ อนฺตานํ ททาตีติ ททฺทุโร=เภโกฯ ครติ สิญฺจตีติ คพฺภรํ=คุหาฯ

๑๕๒. จร ทร ชร คร มเรหิ เตฯ

จราทีหิ ธาตูหิ เต จราทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ จรคติภกฺขเนสุ จรนฺติ เอตฺถาติ จจฺจรํ=วีถิจตุกฺกํ, องฺคณญฺจ, ทร-วิทารเณ, ทรียตีติ ททฺทรํ=วาทิตฺตํ, เภรี จฯ ชร-วโยหานิยํ, อชรีติ ชชฺชโร=ชิณฺโณฯ คร ฆร-เสจเน, ครติ สิญฺจตีติ คคฺคโร=ภินฺนสฺสโร, หํสสฺสโร จฯ มร-ปาณจาเค, มรตีติ มมฺมโร=สุกฺขปณฺณํ, ปตฺถปณฺณานํ สทฺโท จฯ

๑๕๓. ปีโต กฺวโรฯ

ปี-ตปฺปเนตีมสฺมา กฺวโร โหติฯ อปฺปิณีติ ปีวรํ=ถูลํฯ

๑๕๔. จีวราทโยฯ

จีวรอาทโย กฺวรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ จินาติสฺส ทีฆตฺตํฯ จียตีติ จีวรํ=กาสาวํฯ สม-อุปสเม, นทาทิตฺตา วี, ปริฬาหํ สเมตีติ สํวรี=รตฺติฯ ธาสฺส อี, ชาลกุมินาทีนิ ธาเรตีติ ธีวโร=โกฏฺโฎ, ตายติสฺส อี, เยน เกนจิ อตฺตานํ ตายตีติ ตีวโร=หีนชาติฯ นยติสฺสี, นยนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ นีวรํ=ฆรํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๕๕. กุโต กฺริโรฯ

กุ-สทฺเทตีมสฺมา กฺริโร โหติฯ กวติ นทตีติ กุรโร=ปกฺขี, อิตฺถิยํ วีมฺหิ กุรรีฯ

๑๕๖. วสาสา ฉโรฯ

วส-นิวาเส, อส-เขปเน, เอเตหิ ฉโร โหติฯ วสนฺติ เอตฺถาติ วจฺฉโร=วสฺโสฯ สํปุพฺโพ, สํวสนฺติ เอตฺถาติ สํวจฺฉโร=โสวฯ อสติ วิสฺสชฺเชตีติ อจฺฉรา=เทวกญฺญา, องฺคุลิโผฎนญฺจฯ

๑๕๗. มสา เฉโร จฯ

มส-อมสเนตีมสฺมา เฉโร โหติ ฉโร จฯ ตณฺหาย ปรามสนํ มจฺเฉรํ=สกสมฺปตฺตินิคุหนํ, มจฺฉรํ=ตเทวฯ

๑๕๘. ธู วาโต สโรฯ

ธุนาติ วาตีหิ สโร โหติฯ ธุนาตีติ ธูสโร=ลูโข อีสํปณฺฑุ จฯ วาติ คจฺฉตีติ วาสโร=ทิวโสฯ

๑๕๙. ภมาทีหฺยโรฯ

ภม ตส มนฺท กนฺทาทีหิ อโร โหติฯ ภมตีติ ภมโร=มธุกโรฯ ตสติ ตนฺตํ คณฺหาตีติ ตสโร=สุตฺตเวฎฺฐโนฯ มนฺทนฺติ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทโร=ปพฺพโตฯ กนฺทติ อวฺหายตีติ กนฺทโร=ทรีฯ ทิวสฺส เอตฺตํ, เทวนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ เทวโร=ปติโร ภาตาฯ

๑๖๐. วทิสฺส พทจฯ

วทติสฺมา อโร โยติ, วทติสฺส พทาเทโส จฯ วทนฺติ เอเตนาติ พทโร=กกฺกนฺธูผลํฯ วีมฺหิ พทรี=กกฺกนฺธูฯ

๑๖๑. วท ชนานํ ฐงจฯ

วท ชเนหิ อโร โหติ, ฐง จานฺตาเทโสฯ วทตีติ วฐโร=มูโฬ วฐรํ=ถูลํฯ ชายตีติ ชฐรํ=อุทรํฯ

๑๖๒. ปจิสฺสิฐงจฯ

ปจติสฺมา อโร โหติ อิฐงจานฺตาทโสฯ ปจนฺติ เอเตนาติ ปิฐโร=ถาลีฯ

๑๖๓. วกา อรณฯ

วก กุก-อาทาเนติมสฺมา อรณโหติฯ วเกติ อาททาติ เอตายาติ วากรา=มิคพนฺธนีฯ

๑๖๔. สิงฺคฺยงฺคาค มชฺชกลาลา อาโรฯ

สิงฺคิอิติ นามธาตุ, องฺค-คมนตฺโถ, อค-กุฎิลคมเน, มชฺชสํสุทฺธิยํ, กล-สงฺขฺยาเน, อล-พนฺธเน, เอเตหิ อาโร โหติฯ วิชฺฌนตฺเถน สิงฺคํ วิย สิงฺคํ=นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํกโรติ สิงฺคํ วา ปยุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสุ ปภวตีติ วา, ‘‘ธาตฺวตฺเถ นานามสฺมี’’ติ (๕.๑๒) อิ, ปุพฺพ สรโลโป, สิงฺคิ, ตโต อาโร, ‘‘สโรโลโป สเร’’ติ (๑.๒๖) อิโลโป, ปุพฺเพ ‘‘วิปฺปฎิเสเธ’’ติ (๑.๒๒) อนิฎฺฐปฺปฎิเสโธ, เอตฺถ หิ อารโต อญฺญตฺถ สาวกาสปุพฺพสรโลโปว, อิปจฺจยโต อญฺญตฺถ จ, สิงฺคาโร=กิเลสสิงฺคกรณํ, วิลาโสติ วุตฺตํ โหติฯ องฺคติ วินาสํ คจฺฉตีติ องฺคาโร=ทฑฺฒกฎฺฐํฯ อคนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อคารํ=ฆรํฯ ลีหเนน อตฺตโน สรีรํ มชฺชติ นิมฺมลตฺตํ กโรตีติ มชฺชาโร=พิฬาโรฯ กลาติ นิทฺเทสา ลสฺส ฬตฺตํ, เอเตน คุณํ กลียติ ปริมียตีติ กฬาโร=ปิงฺคโลฯ ทีฆตฺตํ อลติ พนฺธตีติ อฬาโร=วงฺโก วิสาโล จฯ

๑๖๕. กมิสฺสสฺสุ จฯ

กม-อิจฺฉายมิจฺจสฺมา อาโร โหติ, อสฺส อุ จฯ กามียตีติ กุมาโร=พาโลฯ

๑๖๖. ภิงฺคาราทโยฯ

ภิงฺคารปฺปภุตโย อารนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ภร=ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนญฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร=เหมภาชนํฯ กฺเลท กฺลิท-อลฺล ภาเว, ล โลโป, กฺเลทยตีติ เกทารํ=เขตฺตํ, (เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ=ตเทว, พหุลาธิการา สตฺตมิยา น โลโปฯ) วิท-ลาเภตีมสฺมา กุปุพฺพา อาโร ทสฺส ฬตฺตํ อิสฺส เอตฺตาภาโว สมาเส กุสฺส โอ จ นิปจฺจนฺเต, กุํ ปถวิํ วินฺทติ ตตฺรุปฺปนฺนตายาติ โกวิฬาโร=ทิคุณปตฺโตฯ

๑๖๗. กรา มาโรฯ

กโรติสฺมา มาโร โหติฯ โลหกิจฺจํ กโรตีติ กมฺมาโร=โลหกาโรฯ

๑๖๘. ปุส สเรหิ ขโรฯ

ปุส สเรหิ ขโร โหติฯ โปสียติ ชเลนาติ โปกฺขรํ=ปทุมํฯ สรติ วิการํ คจฺฉตีติ สกฺขรา=อุจฺฉุวิกาโรฯ

๑๖๙. สร วส กลา กีโร วสฺสุฎ จฯ

เอเตหิ กีโร โหติ วสฺส อุฎ จฯ สรียตีติ สรีรํ=เทโหฯ วสนฺติ วาสํ กโรนฺติ เอเตนาติ อุสีรํ=พีรณมูลํฯ อเนน ถูลาทิ กลียติ ปริมียติติ กลิโร=องฺกุโรฯ

๑๗๐. คมฺภีราทโยฯ

คมฺภีรอาทโย กีรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ คมิสฺส ภุก, มโลโป วา, ปถวิํ, ภินฺทิตฺวา คจฺฉติ ปวตฺตตีติ คมฺภีโร, คภีโร= อคาโธ , กุลิสฺส ลสฺส โฬ, ปาเท กุลติ ปตฺถรตีติ กุฬีโร=กกฺกโฎ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๗๑. ขชฺช วลฺล มสา อูโรฯ

ขชฺช-มชฺชเน, วล วลฺล-สํวรเณ, สม-อามสเน, เอเตหิ อูโร โหติ, ขชฺชียตีติ ขชฺชูโร, วีมฺหิ ขชฺชูรี=รุกฺขวิเสโสฯ วลฺลียติ สํวรียตีติ วลฺลูโร=สุกฺขมํโสฯ มสียตีติ มสูโร=วีหิวิเสโสฯ

๑๗๒. กปฺปูราทโยฯ

กปฺปูรอาทโย อูรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ตุฎฺฐิมุปฺปาเทตุํ กปฺปติ สกฺโกตีติ กปฺปูรํ=ฆนสาโรฯ กโรติสฺส อสฺสุ, กิพฺพิสํ กโรตีติ กุรูโร=ปาปการีฯ ปส-พาธเน, ปสติ ปีเฬตีติ ปสูโร=ทุฏฺโฐ, พฺยญฺชนํ, เอวํนามโก จ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๗๓. กฐ จกา โอโรฯ

กฐ-กิจฺฉชีวเน, จก-ปริวิตกฺกเน, เอเตหิ โอโร โหติฯ กฐติ กิจฺเฉน ชีวตีติ กโฐโร=ถทฺโธฯ จกติ ปริวิตกฺเกตีติ จโกโร=ปกฺขิวิเสโสฯ

๑๗๔. โมราทโยฯ

โมรอาทโย โอรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มี-หึสายํ, อีโลโป, มยติ หึสตีติ โมโร=มยูโรฯ กส-คมเน, อสฺสิ , กสติ คจฺฉตีติ กิโสโร=ปฐมวโย อสฺโสฯ มหียติ ปูชียตีติ มโหโร=วมฺมิโก, เอวมญฺเญปิฯ

๑๗๕. กุโต เอรกฯ

กุ-สทฺเทตีมสฺมา เอรก โหติฯ ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, กวติ นทตีติ กุเวโร=เวสฺสวโณฯ

๑๗๖. ภู สูหิ ริกฯ

ภูสตฺตายํ, สู-ปสวเน, เอเตหิ ริก โหติฯ ภวตีติ ภูริ=ปหูตํ, งีมฺหิ ภูรี=เมธาฯ สวติ หิตํ ปสวตีติ สูริ=วิจกฺขโณฯ

๑๗๗. มี กสี นีหิ รุฯ

มี-หึสายมิจฺจสฺมา, กปุพฺพา สยติสฺมา, นยติสฺมา จ รุ โหติฯ รํสีหิ อนฺธการํ มียติ หึสตีติ เมรุ=สิเรรุ, เก ชเล สยติ ปวตฺตตีติ กเสรุ=ติณวิเสโสฯ อตฺตนิสฺสิเต สุนฺทรตฺตํ เนติ ปาเปตีติ เนรุ=ปพฺพโตฯ

๑๗๘. สินา เอรุฯ

สินา-โสเจยฺเยตีมสฺมา เอรุ โหติฯ สินาติ สุจิํ กโรตีติ สิเนรุ=ปพฺพตราชาฯ

๑๗๙. ภี รุหิ รุกฯ

ภี-สเย, รุ-สทฺเท, เอเตหิ รุก โหติฯ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีรุ=ภยานโกฯ รวตีติ รุรุ=มิโคฯ

๑๘๐. ตมา พูโลฯ

ตม-ภูสเนตีมสฺมา พูโล โหติฯ มุขํ ตเมติ ภูเสตีติ ตมฺพูลํ=มุขภูสนํฯ

๑๘๑. สิโต ลกวาลาฯ

สิ-เสวายมิจฺจสฺมา ลกวาลอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ สตฺเตหิ เสวียตีติ สิลา=ปาสาโณ, เสโล=ปพฺพโตฯ ชลํ เสวตีติ เสวาโล=ชลติณํฯ

๑๘๒. มงฺค กม สมฺพ สพ สก วส ปิส เกว กล ปลฺล กฐ ปฎ กุณฺฑ มณฺฑา อโลฯ

มงฺค-มงฺคเลฺย, กม-อิจฺฉายํ, สมฺพ-มณฺฑเน, สพอิติ อสฺเสว กตมโลปสฺส นิทฺเทโส, สก-สตฺติย, วส-นิวาเส, ปิสคมเน, เกว-เสวเน, กล-สงฺขฺยาเน, ปลฺล-คมเน, กฐ กิจฺฉชีวเน, ปฎ-คมนตฺโถ, กุณฺฑ-ทาเห, มณฺฑ-ภูสเน, เอเตหิ อโล โหติฯ มงฺคนฺติ สตฺตา เอเตน วุทฺธิํ คจฺฉนฺตีติ มงฺคลํ=ปสตฺถํฯ กามียตีติ กมลํ-ปงฺกชํฯ สมฺปติ มณฺเฑตีติ สมฺพลํ=ปาเถยฺยํฯ สพลํ=วิสภาค วณฺณวนฺตํฯ สกฺโกติ วตฺตุนฺติ สกลํ=สพฺพํฯ วสตีติ วสโล=สุทฺโทฯ ปิยภาวํ ปิสติ คจฺฉตีติ เปสโล=ปิยสีโลฯ เกวติ ปวตฺตตีติ เกวลํ=สกลํฯ กลียติ ปริมียติ อุทกเมเตนาติ กลลํ=อปตฺถินฺนํ, ปลฺลติ อาคจฺฉติ อุทกเมตสฺมาติ ปลฺลลํ=อปฺโปทโก สโรฯ กฐนฺติ เอตฺถ ทุกฺเขน ยนฺตีติ กฐลํ=กปาลขณฺฑํ, ปฎติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ ปฎลํ=สมู- โห ฯ ฆํเสน กุณฺฑติ ทหตีติ กุณฺฑลํ=กณฺณาภรณํฯ มณฺฑียติ ปริจฺเฉทกรณวเสน ภูสียตีติ มณฺฑลํ=สมนฺตโต ปริจฺฉินฺนํฯ

๑๘๓. มุสา กโลฯ

มุสติสฺมา กโล โหติฯ มุสติ เอเตนาติ มุสโล=อโยคฺโคฯ

๑๘๔. ถลาทโยฯ

ถลอาทโย กลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ฐสฺส โถ, ปุพฺพสรโลโป, ติฎฺฐนฺติ เอตฺถาติ ถลํ=อุนฺนตปฺปเทโสฯ ปา-ปาเน, อุปุพฺโพ, ทฺวิภาวสรโลปา, อุทกํ ปิวตีติ อุปฺปลํ=กุวลยํฯ ปติสฺส ปาฎํ, ปตติ คจฺฉติ ปริปากนฺติ ปาฎลํ=ผลํ, ตมฺพวณฺณํ กุสุมญฺจฯ พํหิสฺส นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ พหลํ=ฆนํฯ จุปิสฺส อุสฺส อตฺตํ, จุปติ เอกตฺถ น ติฎฺฐตีติ จปโล=อนวฎฺฐิโต, เอวมญฺเญปิฯ

๑๘๕. กุลา กาโล จฯ

กุล-ปตฺถาเรตีมสฺมา กาโล โหติ กโล จฯ กุลติ อตฺตโน สิปฺปํ ปตฺถรตีติ กุลาโล=กุมฺภกาโรฯ กุลติ ปกฺเข ปสาเรตีติ กุลโล=ปกฺขิชาติฯ

๑๘๖. มุฬาลาทโยฯ

มุฬาลอาทโย กาลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มีล-นิมีลเน, อุตฺตฬตานิ, อุทฺธฎมตฺเต นิมีลตีติ มุฬาลํ=ภิสํฯ พล-ปาณเน, อิตฺต- ฬตฺตานิ , มูสิกาทิขาทเนน พลติ ชีวตีติ พิฬาโล=มชฺชาโรฯ กปฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, กปฺปนฺติ ชีวิกํ เอเตนาติ กปาลํ=ฆฎาทิขณฺฑํฯ ปี ตปฺปเนฯ ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อิยง, อตฺตโน ผเลน สตฺเต สนฺตปฺเปตีติ ปิยาโล-รุกฺโขฯ กุณ-สทฺเท, วาตสมุฎฺฐิตา วีจิมาลา เอตฺถ กุณนฺติ นทนฺตีติ กุณาโล=เอโก มหาสโรฯ วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ วฺสาโล=วิตฺถิณฺโณฯ ปล-คมเน, วาเตน ปลติ คจฺฉตีติ ปลาลํ=สสฺสานมุปนีตธญฺญานํ นาฬปตฺตานิฯ สรติสฺส สิโค, สสาทโย สรติ หึสตีติ สิคาโล=โกตฺถุ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๘๗. จณฺฑ ปตา ณาโลฯ

จณฺฑ-จณฺฑิกฺเย, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ณาโล โหติฯ จณฺเฑติ ปีเฬตีติ จณฺฑาโล=มาตงฺโค, ปตติ อโธคจฺฉตีติ ปาตาลํ=รสาตลํฯ

๑๘๘. มาทิโต โลฯ

มา-มาเน, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, ปี-ตปฺปเน, ทู-ปริตาเป, เอวมาทีหิ โล โหติฯ มียติ ปริมียตีติ มาลา=ปนฺติฯ เอติ คจฺฉตีติ เอลา=สุขุเมลาฯ ปิเณติ ตปฺเปติ เอตฺถาติ เปลา=อาสิตฺตกูปธานํฯ ทูยติ ปริตาเปตีติ โทลา=กีฬนยานกํฯ กลสงฺขฺยาเน, กลนํ กลฺลํ=ยุตฺตํฯ

๑๘๙. อน สล กล กุก สฐ มหา อิโลฯ

อน-ปาณเน, สล-คมเน, กล-สงฺขฺยาเน, กุก วก-อาทเน, สฐ-กิตเว, อรห มห-ปูชายํ, เอเตหิ อิโล โหติฯ อนติ ปวตฺตตีติอนิโล=มาลุโตฯ สลติ คจฺฉตีติ สลิลํ=ชลํฯ กลติ ปวตฺตตีติ กลิลํ=คหนํฯ กุกติ อตฺตโน นาเทน สตฺตานํ มนํ คณฺหาตีติ โกกิโล=ปรปุณฺโฑฯ สฐติ วญฺเจตีติ สฐิโล=สโฐฯ มหียติ ปูชียตีติ มยิลา=อิตฺถีฯ

๑๙๐. กุฎา กิโลฯ

กุฎ-โกฎิเลฺยตีมสฺมา กิโล โหติฯ อกุฎิ กุฎิลตฺตมคมีติ กุฎิโล=วงฺโกฯ

๑๙๑. สิถิลาทโยฯ

สิถิลอาทโย กิลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สห ขมายํ, สหิสฺส สิถตฺตํ, สหิตุมลนฺติ สิถิลํ=อทฬฺหํฯ กมฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, ปรทุกฺเข สติ กมฺปตีติ กปิโล=อิสิฯ กพ-วณฺเณ, พสฺส โป, อกพิ นีลาทิวณฺณตฺตมคมีติ กปิโล=วณฺณวิเสโสฯ มถิสฺส มิโถ, มถียตีติ มิถิลา=ปูรี, เอวมญฺเญปิฯ

๑๙๒. จฎ กณฺฑ วฎฺฎ ปุถา กุโลฯ

จฎ-เภทเน, กณฺฑ-เฉทเน, วฎฺฎ-วตฺตเน, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, เอเตหิ กุโล โหติฯ จฎติ มิตฺเต ภินฺทตีติ จฎุโล=จาฎุการีฯ กณฺฑียติ ฉินฺทียตีติ กณฺฑุโล=รุกฺโขฯ วฎฺฎตีติ วฎฺฎุโล=ปริมณฺฑโลฯ อปตฺถรีติ ปุถุโล=วิตฺถาโรฯ

๑๙๓. ตุมุลาทโยฯ

ตุมุลอาทโย กุลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ตม เขทเน, อสฺสุ, อตมิ วิตฺถิณฺณตฺตมคมีติ ตุมุโล=ปตฺถโฎฯ ตมิสฺส ฑุก, ตมียติ วิการมาปาทียตีติ ตณฺฑุโล=วีหิสาโรฯ นิปุพฺพสฺส จินาติสฺส อิโลโป, อตฺถิเกหิ นิจียเตติ นิจุโล=หิชฺชโล, เอวมญฺเญปิฯ

๑๙๔. กลฺล กป ตกฺก ปฎา โอโลฯ

กลฺล-สทฺเท, กป-อจฺฉาทเน, ตกฺก-วิตกฺเก, ปฎ-คมเน, เอเตหิ โอโล โหติฯ วาตเวเคน สมุทฺทโต อุฎฺฐหิตฺวา กลฺลติ นทตีติ กโลฺลโล=มหาวีจิฯ กปติ ทนฺเต อจฺฉาทตีติ กโปโล=วทเนกเทโสฯ ตกฺกียตีติ ตกฺโกลํ=โกลกํฯ ปฎติ พฺยาธิเมเตน คจฺฉตีติ ปโฎโล=ติตฺตโกฯ

๑๙๕. องฺคา อุโลลีฯ

องฺค-คมนตฺโถ, เอตสฺมา อุลอุลี โหนฺติฯ องฺคนฺติ เอเตน ชานนฺตีติ องฺคุลํ=ปมาณํฯ องฺคติ อุคฺคจฺฉตีติ องฺคลิ=กรสาขาฯ

๑๙๖. อญฺชาลิฯ

อญฺช-พฺยตฺติ มกฺขน คติ กนฺตีสุ, เอตสฺมา อลิ โหติฯ อญฺเชติ ภตฺติมเนน ปกาเสตีติ อญฺชลิ=กรปุโฎฯ

๑๙๗. ฉทา ลิฯ

ฉท-สํวรเณ, เอตสฺมา ลิ โหติฯ ฉาเทตีติ ฉลฺลี=สกลิกาฯ

๑๙๘. อลฺลฺยาทโยฯ

อลฺลิอาทโย ลิอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อร-คมเน, อรติ ปวตฺตตีติ อลฺลิ=รุกฺโขฯ นยติสฺส เอตฺตาภาโว, อตฺติเกหิ นียตีติ ๔ นีลิ, งีมฺหิ นีลี=คจฺฉชาติฯ ‘‘สรมฺหา เทฺว’’ติ (๑.๓๔) ลสฺส ทฺวิภาเว รสฺสตฺเต จ นิลฺลีติปิ โหติฯ ปาลิสฺส ปา, ปาเลติ รกฺขตีติ ปาลิ, งีมฺหิ ปาลี=ปนฺติฯ ปาลิสฺส ปโล, ปาเลติ รกฺขตีติ ปลฺลิ=กุฎิฯ จุท-โจทเน, โอตฺตาภาโว, โจทียตีติ จุลฺลิ=อุทฺธนํ, เอวมญฺเญปิฯ

๑๙๙. ปิลาทีหฺยโวฯ

ปิล-วตฺตเน, ปลฺล-คมเน, ปณ-พฺยวหารถุตีสุ, เอวมาทีหิ อโว โหติฯ ปิลฺยเตติ เปลโว=ลหุฯ ปลฺลตีติ ปลฺลโว=กิสลยํฯ ปณียตีติ ปณโว=มุทงฺโคฯ เอวมญฺเญปิฯ

๒๐๐. สาฬวาทโยฯ

สาฬวอาทโย อวนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สล-คมนตฺโถ, อุปนฺตสฺส ทีโฆ ฬตฺตญฺจ นิปาตนาฯ สลติ ปวตฺตตีติ สาฬ โว=อภิสงฺขตํ พทราทิผลขาทนียํฯ กิต-นิวาเส, เอตฺตาภาโว, เกตตีติ กิตโว=ชูตกาโร, โจโร จฯ มู-พนฺธเน, อูสฺส รสฺสตฺตํ, ตุญ จาวสฺส, มุนาติ พนฺธตีติ มุตโว=จณฺฑาโลฯ วล วลฺล-สํวรเณ, ฬตฺตํ, วลติ, วลฺยเตติ วา วฬวา=ตุรงฺคกนฺตาฯ มุร-สํเวฬเน, มุรียตีติ มุรโว=มุทงฺโค, เอวมญฺเญปิฯ

๒๐๑. สรา อาโวฯ

สรติสฺมา อาโว โหติฯ สรติ ปวตฺตตีติ สราโว=ภาชนวิเสโสฯ

๒๐๒. อล มล พิลา ณุโวฯ

อล-พนฺธเน , มล มลฺล-ธารเณ, พิล-เภทเน, เอเตหิ ณุโว โหติฯ ลตาหิ อลียตีติ อาลุโว=คจฺฉชาติฯ มลติ ธาเรตีติ มาลุโว=ปตฺตลตาฯ พิลติ ภินฺทตีติ เพลุโว=รุกฺโขฯ

๒๐๓. คาตฺวี โวฯ

กา คา-สทฺเทตีมสฺมา อีโว โหติฯ คายนฺติ เอตายาติ คีวา=คโลฯ

๒๐๔. สุโต กฺวตฺวาฯ

สุ-สวเนตีมสฺมา กฺว กฺวา โหนฺติฯ สุณาตีติ สุโว=กีโรฯ สุวา=สุโณฯ

๒๐๕. วิทฺวาฯ

วิทติสฺมา กฺวา ปรรูปาภาโว อ นิปจฺจนฺเตฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา=วิทูฯ

๒๐๖. ถุโต เรโวฯ

ถุ-อภิตฺถเว, เอตสฺมา เรโว โหติฯ ถวติ สิญฺจตีติ เถโว=ผุสิตํฯ

๒๐๗. สมา ริโวฯ

สม-อุปสเม, เอตสฺมา ริโว โหติฯ สเมติ อุปสเมตีติ สิโว=อุมาปติ, สิวา=สิคาโล, สิวํ=สนฺติฯ

๒๐๘. ฉทา รวิฯ

ฉท-สํวรเณ , เอตสฺมา รวิ โหติฯ ฉาเทตีติ ฉวิ=ชุติฯ

๒๐๙. ปูร ติมา กิโส รสฺโส จฯ

ปูร-ปูรเณ, ติม-เตมเน, เอเตหิ กิโส โหติ อูสฺส รสฺโส จฯ ปูเรตีติ ปุริโส=ปุมาฯ (ปุเร อุจฺจฎฺฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ วา ปุริโส=โสวฯ) เตเมตีติ ติมิสํ=ตโมฯ

๒๑๐. กรา อีโสฯ

กโรติสฺมา อีโส โหติฯ กรียตีติ กรีสํ=คูถํฯ

๒๑๑. สิรีสาทโยฯ

สิรีสอาทโย อีสนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สรติสฺส อสฺสิ, สปฺปทฎฺฐกาลาทีสุ สรียตีติ สิรีโส=รุกฺโขฯ ปูริสฺส รสฺสตฺตํ, ปูเรตีติ ปุรีสํ=คูถํฯ ตลิสฺส ทีโฆ, ตลติ สตฺตานํ ปติฎฺฐานํ ภวตีติ ตาลีสํ=โอสธิวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ

๒๑๒. กรา ริพฺพิโสฯ

กโรติสฺมา ริพฺพิโส โหติฯ กรียตีติ กิพฺพิสํ=ปาปํฯ

๒๑๓. สสาส วส วิส หน วน มนาน กมา โสฯ

สส-คติ หึสา วิสฺสส ปาณเนสุ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, วิส-ปวิสเน, หน-หึ สายํ, วน สน-สมฺภตฺติยํ, มน-ญาเณ, อน-ปาณเน, กม-อิจฺฉายํ, เอเตหิ โส โหติ, สสนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ สสฺสํ=กลมาทิ, อสติ ขิปตีติ อสฺโส=หโย ฯ วสนฺติ เอตฺถาติ วสฺสํ=สํวจฺฉโรฯ วิสตีติ เวสฺโส=ตติยวณฺโณฯ หญฺญเตติ หํโส=สิตจฺฉโทฯ วโนติ ปตฺถรตีติ วํโส=สนฺตาโน, เวฬุ จฯ มญฺญเตติ มํสํ=ปิสิตํ, อนติ ชีวติ เอเตนาติ อํโส=เอกาฎฺฐาโส, ภุชสิโร จฯ กามียตีติ กํโส=ปริมาณํฯ

๒๑๔. อามิ ถุ กุ สีโต สกฯ

อาปุพฺโพ มิ-ปกฺเขเป, ถุ-อภิตฺถเว กุ-สทฺเท, สี-สเย, เอเตหิ สก โหติฯ อามียติ อนฺโต ปกฺขิปียตีติ อามิสํ=ภกฺขํฯ ถวียตีติ ถุโส=วีหิตโจฯ กวติ วาเตน นทตีติ กุโส=ติณวิเสโสฯ สยนฺติ เอตฺถ อูกาติ สีสํ=มุทฺธา, กาลติปุ จฯ

๒๑๕. ผสฺสาทโยฯ

ผสฺสอาทโย สกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ผุส-สมฺผสฺเส, อุสฺสตฺถํ, ผุสตีติ ผสฺโส=กายวิญฺญาณวิสโยฯ ผุสฺโส=นกฺขตฺตํฯ ปุส โปสเน, โปสียตีติ ปุสฺสํ=ผลวิเสโสฯ ภู-สตฺตายํ, ภูสฺส รสฺโส, อภวีติ ภุสํ=ตุจฺฉธญฺญํ, อํกิสฺส อุก, องฺเกติ อเนน อญฺเญติ องฺกุโส=คชปโตโทฯ ผาย-วุทฺธิยํ, ปปุพฺโพ, ยโลโป, ผายติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ ปปฺผาสํ=เทหโกฎฺฐาสวิเสโสฯ กลิสฺมา สสฺส มาญ, กุลิสฺมา จ, กลียติ ปริมียตีติ กมฺมาโส=สพโล, กมฺมาสํ=ปาปํฯ กุลติ ปตฺถรตีติ กุมฺมาโส=ภกฺขวิเสโสฯ มนิสฺส ชูก, มญฺญติ สธนตฺตํ เอตายาติ มญฺชูสา=กฎฺฐเปฬาฯ ปีสฺส ยูก, ปิเณตีติ ปียูสํ=อมตํฯ กุล-สํวรเณ, อิก, กุลียติ สํวรียตีติ กุลิสํ=วชิรํ ฯ พล-สํวรเณ, อิก, ลสฺส ฬตฺตญฺจ, พลติ เอเตน มจฺเฉ คณฺหาตีติ พฬิโส=มจฺฉเวธนํฯ มหิสฺส เอก, มหียตีติ มเหสี=กตาภิเสกา ปธานิตฺถี, เอวมญฺเญปิฯ

๒๑๖. สุโต ณิสกฯ

สุณาติสฺมา ณิสก โหติฯ สุณาตีติ สุณิสา=ปุตฺตภริยาฯ

๒๑๗. เวตาต ยุ ปนาล กล จมา อโสฯ

เวต-สุตฺติโย ธาตุ, อต-สาตจฺจคมเน, ยุ-มิสฺสเน, ปนถุติยํ, อล-พนฺธเน, กล-สงฺขฺยาเน, จม-อทเน, เอเตหิ อโส โหติฯ เวตติ ปวตฺตตีติ เวตโส=วานีโรฯ อตติ วาเตริโต นิจฺจํ เวธตฺตํ ยาตีติ อตโส=วนปฺปติวิเสโส วีมฺหิ อภสี=คจฺฉวิเสโสฯ ยวียติ มิสฺสียตีติ ยวโส=ปสุฆาโสฯ ปญฺญเต ถวียเตติ ปนโส=กณฺฑณีผโลฯ อลียติ พนฺธิยตีติ อลโส=มนฺทการีฯ กลียตีติ กลโส=กุมฺโภฯ จมติ อทติ อเนนาติ จมโส=โหมภาชนํฯ

๒๑๘. วย ทิว กร กเรหฺยสณสกปาสกสาฯ

วยตฺยาทีหิ อสณอาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ วยติ คจฺฉตีติ วายโส=กาโกฯ ทิพฺพนฺติ เอตฺถาติ ทิวโส=ทินํฯ กรียตีติ กปฺปาโส=สุตฺตสมฺภโวฯ กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺกโส=ผรุโสฯ

๒๑๙. สส มส ทํสาสา สุฯ

สสาทีหิ สุ โหติฯ สสติ ชีวตีติ สสฺสุ=ชยมฺปตีนํ มาตาฯ มสียตีติ มสฺสุ=ปุริสมุเข ปวทฺธโลมานิฯ ‘‘โลโป’’ติ (๑.๓๙) นิคฺคหีตโลโป, ทํสียติ พนฺธมเนนาติ ทสฺสุ=โจโรฯ อสียติ ขิปียตีติ อสฺสุ=พปฺโปฯ

๒๒๐. วิทา ทสุกฯ

วิทิสฺมา ทสุก โหติฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺทสุ=วิทฺวาฯ

๒๒๑. สสา รีโหฯ

สสติสฺมา รีโห โหติฯ สสติ หึสตีติ สีโห=เกสรีฯ

๒๒๒. ชีวามา โห วมา จฯ

ชีว-ปาณธารเณ, อม-คมเน, เอเตหี โห โหติ, วมา จานฺตาเทสา ยถากฺกมํ, อาเทสวิธานํ ปน ปรรูปพาธนตฺถํฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑.๓๙) รสฺสตฺตํ, ชีวนฺติ เอตายาติ ชิวฺหา=รสนาฯ อมติ ปวตฺตตีติ อมฺหํ=อสฺมาฯ ปปุพฺเพ อมติ ปวตฺตตีติ ปมฺหํ=ปขุมํฯ

๒๒๓. ตณฺหาทโยฯ

ตณฺหอาทโย หนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ตส-ปิปาสายํ, สสฺส ณตฺตํ, เอวมุปริ จ, ตสติ ปาตุมิจฺฉติ เอตายาติ ตณฺหา=โล โภฯ กส-วิเลขเน, กสตีติ กณฺโห=กาโฬฯ ชุต-ทิตฺติยํ, ตสฺส ณตฺตํ, โอตฺตาภาโว จ, โชเตตีติ ชุณฺหา=จนฺท- ปภา ฯ มีลิสฺส โฬ, นิมีลนฺตฺยเนน อกฺขีนีติ มีฬฺหํ-คูถํฯ คาหิสฺส โฬ, คยฺหตีติ คาฬฺหํ, ทหิสฺส โฬ, ทหตีติ ทฬฺหํ, พหิสฺส โฬ, ทีโฆ จ, พหติ วุทฺธิํ วจฺฉตีติ พาฬฺหํ, เอเต ตโย ทฬฺหตฺถาฯ คมิสฺส อสฺสิ, คจฺฉตีติ คิมฺโห-นิทาโฆฯ ปฎกลานํ อก จ, ปฎติ ยาตีติ ปฎโห=เภริวิเสโสฯ กลียติ ปริมียติ อเนน สูรภาโวติ กลโห=วิวาโทฯ กฎวรานํ อาก, กฎนฺติ เอตฺถ โอสธาทิํ มทฺทนฺตีติ กฎาโห=ภาชนวิเสโสฯ วรียตีติ วราโห=สูกโรฯ ลุนาติสฺส โอ, ลุนาติ เอเตนาติ โลหํ=อยาทิฯ เอวมญฺเญปิฯ

๒๒๔. ปณุสฺสหา หิหี โณฬง จฯ

ปณา อุปุพฺพสหา จ หิหี โหนฺติ ยถากฺกมํ, ณโอฬง จานฺตาเทสา, อาเทสวิธานสามตฺถิยา ปรรูปาภาโว, ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺหิ=ปาทสฺส ปจฺฉาภาโคฯ อุสฺสหตีติ อุสฺสาฬฺหี-วีริยํฯ

๒๒๕. ขี มิ ปี จุ มา วากาหิ โฬ อุสฺส วา ทีโฆ จฯ

ขี-ขเย, มิ-ปกฺเขเป, ปี-ตปฺปเน, จุ-จวเน, มา-มาเน, วี วา-คมเน, กา คา-สทฺเท, เอเตหิ โฬ โหติ, อุการสฺส วา ทีโฆ จฯ ขียตีติ เขโล=ลาลาฯ มียติ ปกฺขิปียตีติ เมฬา=มสิฯ ปิเณตีติ เปฬา=ภาชนวิเสโสฯ จวตีติ จูฬา=สิขาฯ โจโฬ=ปิโลติโกฯ มียติ ปริมียตีติ มาโฬ=เอกกูฎสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปฎิสฺสยวิเสโสฯ วาติ คจฺฉตีติ วาโฬ=จณฺฑมิโคฯ กายติ ผรุสํ วทตีติ กาโฬ=กณฺโห, วีมฺหิ กาฬี=กณฺหาฯ

๒๒๖. คุโต ฬก จฯ

คุ-สทฺเทตีมสฺมา ฬก โหติ โฬ จฯ ควติ ปวตฺตติ เอเตนาติ คุโฬ=อุจฺฉุวิกาโรฯ โคโฬ=ลกุณฺฑโกฯ

๒๒๗. ปงฺคุฬาทโยฯ

ปงฺคุฬอาทโย ฬก อนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ขญฺช-คติเวกเลฺล, ปงฺคุอาเทโส, อขญฺชิ คติเวกลฺลมาปชฺชีติ ปงฺคโฬ=ปีฐสปฺปีฯ กโรติสฺมา ฬสฺส ขญ, กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺขโฬ=กุรูโรฯ กุกติสฺส กุก, กุกฺยติ ปาปการีหิ อาทียตีติ กุกฺกุฬํ=สงฺกุ สํกิณฺโณ โสพฺโภฯ กุกฺกุโฬ=ถุสคฺคีฯ มํกิสฺส อุก, พินฺทุ โลโป จ, มํเกติ วนํ มณฺเฑตีติ มกุโฬ=อวิกสิตกุสุมํฯ

๒๒๘. ปาโต ฬิฯ

ปาติสฺมา ฬิ โหติฯ อตฺถํ ปาติ รกฺขตีติ ปาฬิ=ตนฺติฯ

๒๒๙. วีโต ฬุฯ

วีติสฺมา ฬุ โหติฯ เวติ ปวตฺตตีติ เวฬุ=เวณุฯ

(อิติ อวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ณฺวาทิกณฺโฑ สตฺตโมฯ

สุตฺตํ ธาตุ คโณ ณฺวาทิ, นามลิงฺคานุสาสนํ;

ยสฺส ติฎฺฐติ ชีวฺหคฺเค, ส พฺยากรณเกสรีฯ

สมตฺตา จายํ โมคฺคลฺลานวุตฺติ

สตฺตหิ ภาณวาเรหิฯ

๑.

ยสฺส รญฺโญ ปภาเวน, ภาวิตตฺตยมากุลํ;

อนากุลํ ทุลทฺธีหิ, ปาปภิกฺขูหิ สพฺพโสฯ

๒.

ลงฺกาย มุนิราชสฺส, สาสนํ สาธุ สณฺฐิกํ;

ปุณฺณจนฺทสมาโยคา, วาริธีว วิวทฺธเตฯ

๓.

ปรกฺกมภุเช ตสฺมึ, สทฺธาพุทฺธิคุโณทิเต;

มนุวํสทฺธชากาเร, ลงฺกาทีปํ ปสาสติฯ

๔.

โมคฺคลฺลาเนน เถเรน, ธีมตา สุจิวุตฺตินา;

รจิตํ ยํ สุวิญฺเญยฺย-มสนฺทิทฺธ’มนากุลํฯ

๕.

อเสสวิสยพฺยาปิ, ชินพฺยปฺปถ นิสฺสยํ;

สทฺธสตฺถ’มนายาส-สาธิยํ พุทฺธิวทฺธนํฯ

๖.

ตสฺส วุตฺติ สมาเสน, วิปุลตฺถปกาสนี;

รจิตา ปุน เตเนว, สาสนุชฺโชตการินาติฯ

โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ นิฎฺฐิตํฯ