O cambio do século colle a Neda en plena transformación. Desde 1835 o territorio é Concello coas delimitacións actuais. Durante o século XIX acometéronse grandes e lentas obras viarias para comunicarnos mellor con Betanzos, con Ferrol e tamén con Ortigueira. A ampliación das estradas respondía así ao progreso económico dunha vila que era encrucillada dos camiños que viñan do norte da provincia e que logo percorrían ambas beiras da ría de Ferrol. Dese tempo son a reforma da ponte de Xuvia -1831- e a construción da de Santa María.

A rebufo do tirón industrial de Xuvia, do núcleo de San Nicolás-Santa María e da actividade na conca do Belelle, Neda afiánzase como unha terra máis ou menos próspera onde, entre outros, atopamos negocios tan diversos como unha fábrica de mistos no Roxal, outra de zocas -a máis grande de Galicia- e incluso unha incipiente pirotecnia fundada pola familia Millarengo a finais dese século que aínda hoxe continúan os seus descendentes.

O José Millarengo Allegue construiu cara a 1890 nas Hedradas un muíño de vento para moer os compoñentes da pólvora. Aínda se conserva e disque é a única edificación deste tipo que queda en toda Europa.

Neda tiña feira no lugar do Albarón os días 10 e 28 de cada mes. Xunto coa do 13, en Sedes, debía ser a máis importante da comarca. A feira, que se viña celebrando desde antigo, era o lugar onde se comerciaba con todo tipo de excedentes agrícolas e gandeiros. Canda ela, o concello tamén contaba con grandes establecementos de ferralla, fariñas, viños, ultramarinos e todo tipo de subministros desde o Portádego -onde está o cruce de Xuvia- ata a ponte.

Boa parte deles manterían actividade ata pasada a metade do século XX. Hoxe os que foran máis importantes noutro tempo están case todos en ruínas.

A Fábrica da Luz e a chegada do tren

Dúas das cousas que mira a Historia para medir o grao de desenvolvemento dun lugar é o momento en que chegaron o tren e a luz eléctrica. E en Neda todo coincide nas primeiras décadas do século XX.

O concello empezaría a electrificarse nos anos 20, pero xa a finais de 1899 comezou a construírse no lugar da Fervenza a chamada “Fábrica da Luz”, concibida como unha central hidroeléctrica que abastecese de enerxía á cidade de Ferrol e os Arsenais.

Inicialmente tiña dúas turbinas que cubrían a demanda da cidade pero tan só unha década despois foi necesario instalar un xerador a maiores e apoiar a produción coa da central da Ventureira, na Capela.

A infraestrutura hidráulica, inaugurada en 1901, sería aproveitada tamén para levar auga ás instalacións da Armada. De feito, un estudo elaborado en 1916 polo doutor De la Iglesia destacaba a calidade da auga do Belelle, reafirmando así o proxecto de entubala ata Ferrol, algo que quedou feito tamén nos anos 20.

O outro sinal de progreso, a chegada do ferrocarril, non se produciría ata o ano 1913, coa inauguración do trazado Ferrol-Betanzos que incluía unha estación en Neda e a ponte de ferro que conecta a nosa ribeira coa do Couto.

O tren foi un argumento máis de adianto, pero non suficiente para frear o a deceleración demográfica que empezaba a producirse no concello mentres que Narón e Ferrol medraban rapidamente en poboación.

Os tempos da República e o Franquismo

Tampouco contribuiría a conflitividade política e social do primeiro tercio do século XX, que viviría unha etapa de cambio e avance democrático entre 1931 e 1936 coa II República, freado en seco tralo golpe de estado de xullo do 36 que desencadearía a Guerra Civil.

En Neda desta vez non houbo batallas, pero si combatentes nun e noutro bando e persoas que foron perseguidas polo seu activismo republicano. Os arquivos da Memoria Histórica falan de alomenos 29 persoas represaliadas e de 9 que foron asasinadas tralo golpe franquista, con ou sen xuízo previo.

A guerra rematou en 1939, pero as guerrillas contrarias ao rexime seguirían combatendo ata practicamente os anos 50 movéndose constantemente polos montes da Capela, Cabanas, Monfero, etc.

Aquí volvemos mencionar a Francisco Cebreiro Barros. Falamos del ao empezo deste caderno. Si, Don Paco da Mercé, o do pazo ¿lembrades?.

Don Paco (1897-1977) fora concelleiro republicano en 1931 e mesmo alcalde de Neda durante nove días. Estivo no cárcere tralo golpe franquista e salvou a vida polos pelos. Malia estar vixiado moi de preto polas autoridades do réxime e ser detido en varias ocasións, Don Paco acubillou “escapados” ou “maquis” na súa casa, acudiu curar a algún deles no seu escondite e cóntase que chegou a impartirlles cursiños de primeiros auxilios.

Neda aínda o recorda como “o médico dos pobres”, pola súa disposición para atender de balde á xente máis desvalida ou cobrándolles unha cantidade simbólica. Unha escultura e a avenida que nos leva ao pazo onde viviu recordan hoxe o seu nome.

A época actual

O Franquismo prolongaríase durante case corenta anos, ata a chegada do constitucionalismo en 1978 e dun novo sistema parlamentario.

Durante todo ese tempo o concello proseguiría evolucionando ao seu ritmo. Quedáramos en que o crecemento da poboación se estancou en comparanza con Ferrol e Narón. Con todo, Neda duplicou en tan só medio século o número de habitantes: en 1900 eramos 4.753 veciñas e veciños e en 1.950 chegamos a ser 9.172.

Da gloriosa industria do pasado só quedaba en funcionamento a téxtil de Xubia e unha afamada rede de fornos, panaderías e cada vez menos muíños.

Neda seguía tendo un comercio próspero debido á súa condición de lugar de paso obrigado para ir a Ferrol. Tamén destacaba a vida social e cultural, con tres sociedades recreativas, dous salóns de baile e dous cines.

Pero as cousas empezan a mudar en 1968. Ese ano entra en funcionamento a Ponte das Pías e, en consecuencia, a economía local debeu resentirse, aínda que non temos dato de ata que punto.

En calquera caso, os estaleiros de Fene e Ferrol absorbían grande parte da man de obra de Neda e aínda máis a partir desde finais dos 60 até mediados dos 70, cando en ASTANO se chegaron a construír os petroleiros máis grandes do mundo.

De igual modo que a construción naval trouxo prosperidade, cando entrou en decadencia a partir de mediados dos 70, tamén trouxo unha situación de crise económica en toda a comarca -acelerada pola entrada na CEE en 1986- que aínda se deixaría sentir ata practicamente o noso tempo.

Os concellos da ría e das terras de Trasancos tiveron que reinventarse e diversificarse para reducir a súa dependencia do naval. Hoxe aínda non o lograron de todo... pero iso xa é memoria colectiva do presente que calquera persoa vos pode contar, ou quizais sexa tema para tratar nunha próxima edición de Misión: Neda!.