«Η επαναστατική τέχνη του δρόμου (γκράφιτι) στην Αθήνα»
Γαβριήλ Ιωαννίδης, Αγγελική Κίλια, Χρυσάνθη Κουρεμένου, Χαράλαμπος Κυριακόπουλος

ΓΚΡΑΦΙΤΙ - ΤΙ ΕΙΝΑΙ

Το “Graffiti” είναι μια ιδιαίτερη μορφή τέχνης. Συνήθως, είναι ζωγραφιές ή συνθήματα σε δημόσιους χώρους και κυρίως τοίχους. Οι ζωγραφιές και τα συνθήματα τις περισσότερες φορές προέρχονται από την καθημερινότητα των ανθρώπων, τα συναισθήματά τους, αλλά και κοινωνικά δρώμενα.

ΠΡΩΤΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ

Αν και κανείς δεν ξέρει από πού ακριβώς έχει ρίζες αυτή η τέχνη, οι περισσότεροι ερευνητές, έχουν καταλήξει στο γεγονός ότι έχει προέλθει από τους ανθρώπους των σπηλαίων! Η πρώτη καταγραφή ζωγραφισμένων παραστάσεων, παρατηρείται σε σπηλιές. Οι παραστάσεις δεν ήταν τίποτα παραπάνω από απλές παρατηρήσεις που έκαναν οι άνθρωποι για τον υπόλοιπο κόσμο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα σχέδια ζώων ή σκηνών κυνηγιού, οι οποίες αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητάς τους.

Σε παγκόσμιο επίπεδο το «γκράφιτι» εμφανίζεται στα 1960 στην Αμερική είτε από πολιτικούς ακτιβιστές με σκοπό να δημοσιοποιήσουν τις δηλώσεις τους ,είτε από συμμορίες του δρόμου με σκοπό να γνωστοποιήσουν τα εδάφη, στα οποία ασκούσαν επιρροή και έλεγχο.

Στην Ελλάδα το «γκράφιτι» εμφανίστηκε τη δεκαετία του ’80, αρχικά με πολύχρωμα σχέδια και μηνύματα πάνω στα βαγόνια του ηλεκτρικού και των τρένων. Ο πιθανότερος λόγος έναρξης της συγκεκριμένης δραστηριότητας είναι η δημιουργία κάτι όμορφου που θα δώσει σε μία γκρίζα πόλη, όπως η Αθήνα, λίγη ομορφιά. Από τότε εξαπλώθηκε τόσο, που σήμερα το συναντά κανείς σε μεγάλο μέρος των κτιρίων της Αθήνας.

ΤΕΧΝΗ Ή ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΣ;

Ένα ερώτημα δύσκολο να απαντηθεί. Πρέπει να συνυπολογιστούν πολλές συνιστώσες, όπως τι θεωρείται τέχνη, εάν ο παράνομος χαρακτήρας του υποβαθμίζει την ποιότητά του και το καθιστά αντιαισθητικό ή εάν θεωρείται καταστροφή για την αρχιτεκτονική των κτιρίων.

Υπάρχει μία μεγάλη μερίδα ανθρώπων που κατακρίνουν σε βάθος όσους ασχολούνται με τα «γκράφιτι». Θεωρούν πως μία τέτοια επέμβαση στην αισθητική ενός χώρου είναι ανεπίτρεπτη, καθώς με αυτόν τον τρόπο αλλοιώνεται η ήδη υπάρχουσα μορφή και στη θέση της υπεισέρχονται εικόνες ή συνθήματα ξένα προς τον εκάστοτε ιδιοκτήτη ή και προς την εκάστοτε περιοχή. Στη χώρα μας, τα «γκράφιτι» που πραγματοποιούνται δίχως άδεια, θεωρούνται αξιόποινη πράξη και μάλιστα, οι παραβάτες, τέτοιου τύπου, τιμωρούνται τόσο με φυλάκιση όσο και με πρόστιμο. Ίσως, γιατί κρίνονται πρόχειρα και δίχως ουσία, με μοναδικό σκοπό τους την καταστροφή. Επιπλέον δεν θεωρούνται μορφή τέχνης, αλλά ασυνειδησία και ανωριμότητα.

Συνήθως, τα γκράφιτι παρεξηγούνται από πολλούς ανθρώπους και θεωρούνται βανδαλισμός, για τον εξής λόγο. Ο λόγος αυτός είναι με μία λέξη: ο Νόμος. Έτσι, χάνεται αυτή η μορφή τέχνης, αυτός ο τόσο μοναδικός τρόπος έκφρασης των εφήβων και των νέων ανθρώπων και χάνεται εξαιτίας των νόμων του κράτους. Απαγορεύονται τα γκράφιτι σε δημόσια κτίρια, όπως τα γήπεδα, οι αρένες, τα γυμναστήρια, τα σχολεία και οπουδήποτε αλλού θεωρείται δημόσια περιουσία. Ξεχνάμε όμως, κάποιον άλλο βασικό νόμο. Εκείνον που αναφέρεται στην ελευθερία, τόσο του λόγου, όσο και της έκφρασης, όποια μορφή και αν έχει αυτή. Πώς τολμούμε λοιπόν να κάνουμε λόγο για ελευθερία έκφρασης ,ενώ την ίδια στιγμή καταργούμε την ελευθερία της δημιουργικής έκφρασης, μέσω του γκράφιτι, αφού αυτή αποτελεί τη σημαντικότερη ίσως, μορφή έκφρασης, την πιο άμεση και την πιο παραστατική;

Κάπως έτσι, γίνεται μια πολύ άσχημη μετάβαση. Η μετάβαση από μια μορφή τέχνης σε μια μορφή βανδαλισμού. Οι έφηβοι, ενώ έχουν όλη την καλή διάθεση να εκτονωθούν δημιουργικά μέσα από αυτή τη διαδικασία, δημιουργώντας κυριολεκτικά θαύματα με το σπρέι, σταδιακά χάνουν το ενδιαφέρον τους για γόνιμη δημιουργικότητα, εξαιτίας των νόμων αυτών και τελικά, καταπατούν τον νόμο. Το αποτέλεσμα; Θέλοντας να τραβήξουν οπωσδήποτε την προσοχή αλλά και να αντιδράσουν απέναντι στον νόμο, που απαγορεύει ακριβώς αυτή την δραστηριότητα, κάνουν γκράφιτι πάνω σε μνημεία, σε χώρους ιερούς, σε σπίτια και σε μαγαζιά, πράγμα που υπό άλλες προϋποθέσεις δε θα το διανοούνταν καν ως ιδέα.

Όταν λέμε όμως, πως κάνουν γκράφιτι, μη φανταστείτε εκείνα τα ωραία και όμορφα έργα που θα δημιουργούσαν υπό άλλες συνθήκες. Τα πιο άσχημα αποκυήματα της φαντασίας των νέων, βγαίνουν στην επιφάνεια και αυτό, σε συνδυασμό με την ανάγκη τους να γίνουν αντικείμενο προσοχής από τον κόσμο, έχει ένα φρικτό αποτέλεσμα: εικόνες καθαρής αντίδρασης.

ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ

Ο καιρός περνάει αλλά το πρόβλημα παραμένει. Τι θα πρέπει να κάνουμε; Θα συνεχίσουμε για πολύ ακόμα να εθελοτυφλούμε στην κραυγή αγωνίας των παιδιών που ζητούν μια δραστηριότητα για δημιουργική εκτόνωση; Θα συνεχίσουμε να εφαρμόζουμε πιστά τον συγκεκριμένο νόμο, γεννώντας ακόμα περισσότερους παραβάτες στο πέρασμα του χρόνου; Σε κάποιους δημόσιους χώρους όπως τα σχολεία, τα γήπεδα και οι αρένες, τα γκράφιτι θα μπορούσαν να υπάρξουν. Αν αφήναμε περιθώρια ελευθερίας και δημιουργικότητας στα παιδιά, αυτά δε θα μας απογοήτευαν. Αντιθέτως, θα μας ευχαριστούσαν για την ευκαιρία που τους δώσαμε ενώ παράλληλα, θα έδιναν τον καλύτερό τους εαυτό και το αποτέλεσμα θα ήταν υπέροχο: όλοι αυτοί οι χώροι, θα γέμιζαν με χρώμα, ζωή και φαντασία.

ΔΙΑΣΗΜΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΠΟΥ ΑΣΧΟΛΟΥΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΓΚΡΑΦΙΤΙ

TAKI 183 και μιμητές…

Η περίοδος 1971-1974 αναφέρεται ως μία "πρωτοποριακή εποχή", κατά την οποία τα γκράφιτι έγιναν δημοφιλή.. Σύντομα μετά από τη μετανάστευση στη Νέα Υόρκη, το Μπρονξ (Μανχάτταν) παρήγαγε έναν από τους πρώτους καλλιτέχνες γκράφιτι για να κερδίσει την προσοχή των μέσων στη Νέα Υόρκη. Ο TAKI 183 ήταν ένας ελληνοαμερικάνος από την Ουάσιγκτον που χρησιμοποίησε ένα μίγμα του ονόματός του dimitris, TAKI, και τον αριθμό της οδού του, 183. Λόγω του παράξενου ονόματος και του αριθμού, οι άνθρωποι άρχισαν να παίρνουν το μήνυμα του, γράφοντας στους τοίχους Mary 122, George 21 κτλ. Αυτό καταγράφηκε σε ένα άρθρο του 1971 στους New York Times με τον τίτλο Taki 183. Ο TAKI έγινε ο πρώτος που αναγνωρίστηκε από την κοινωνία ως «γκραφιτάς».

Στην Ελλάδα η τέχνη του γκράφιτι εισήχθη μαζί με την χιπ -χοπ κουλτούρα τη δεκαετία του 1980. Από τα πρώτα δείγματα στην Αθήνα θεωρούνται οι τοιχογραφίες του crew FSP στο Μαρούσι και του Paladin στον Κολωνό. Τα πρώτα graffiti είχαν κυρίως θέμα την «Ειρήνη» και τα υλικά τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία τους δεν ήταν σπρέι αλλά πινέλα και μπογιές. Αναφορά στα σύγχρονα γκράφιτι της Αθήνας έχει κάνει μερίδα του ξένου τύπου όπως οι Guardian και οι New York Times.

Οι βασικοί πρωταγωνιστές αυτών των γκράφιτι είναι τέσσερις γκραφιτάδες και visual artists. Ο γαλλοέλληνας SPIKE 69 πρώην παράνομος γκραφιτάς και ράπερ, που σήμερα έχει την πρώτη σχολή Γκράφιτι στην Ελλάδα, ο«b.» που με τα πινέλα του και τα κίτρινα σχέδια του, έφτιαξε το δικό του αναγνωρίσιμο logo στην πόλη και εξαπλώθηκε σε γκαλερί, στην αρχιτεκτονική, στη διαφήμιση και στις εκδόσεις, ο H.O.P.E. που παράτησε την δικηγορία για να ασχοληθεί με τα στένσιλ, τις Καλές Τέχνες ή «κάτι που θα τον έκανε να νιώσει κάτι και τέλος ο γάλλος εικαστικός JAY ONE που ξεκίνησε από τους τοίχους ενός φτωχού προαστίου στο Παρίσι. Ο καθένας τους περπάτησε μπροστά από τους τοίχους, δείχνοντας μια τελείως διαφορετική γλώσσα επικοινωνίας και όλοι μαζί, μας μετέφρασαν τους άγραφους νόμους των δρόμων και τις μεταξύ τους διαφορές. Ο ιστορικός Τέχνης Mάνος Στεφανίδης και ο κομίστας/art director Φώτης Πεχλιβανίδης έγραψαν για τα παρασκήνια της κοινωνίας των γκραφιτάδων, την ιστορική αξία των γράφιτι και την επιρροή τους τόσο στη μοντέρνα τέχνη όσο και στην κοινωνία.

ΜΠΑΝΚΣΙ (ταυτότητα άγνωστη)

Ο δημοφιλέστερος και πιθανότατα πιο αναγνωρίσιμος καλλιτέχνης του δρόμου σε παγκόσμιο επίπεδο είναι εξίσου γνωστός για τον πετυχημένο τρόπο να κρατά μυστική την ταυτότητά του όσο και για την ανεπανάληπτη σατιρική και πολιτικοποιημένη δουλειά του. Τα μνημειώδη στένσιλ και η μαύρη αίσθηση του χιούμορ του τον έχουν κάνει γνωστό στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη, κι αυτό γιατί έχει δημιουργήσει έργα με παγκόσμιο αντίκτυπο, όπως τα εννιά γκράφιτι που φιλοτέχνησε πάνω στο Τείχος της Ντροπής της Δυτικής Όχθης που δημιούργησαν διεθνή αίσθηση. Ο αγαπημένος του καμβάς είναι η πόλη του Λονδίνου, εκεί που έχουν φιγουράρει οι γνωστότερες δουλειές του, παρά το γεγονός ότι πρόσφατα χτύπησε και τις ΗΠΑ, με τα στένσιλ του να εμφανίζονται σε Νέα Υόρκη, Λος Άντζελες και Σαν Φρανσίσκο. Τα έργα του είναι τόσο γνωστά που όχι μόνο πιάνουν πια δεκάδες χιλιάδες ευρώ σε δημοπρασίες (οι μεταξοτυπίες των γκράφιτί του) και αποτελούν προνόμιο για ένα σπίτι να φιλοξενεί στον εξωτερικό του τοίχο δημιουργία του Μπάνκσι (οι οικίες αυτές βγαίνουν συχνά σε δημοπρασίες!), αλλά εγείρουν και πολεμικές διαμάχες στα δημοτικά συμβούλια των πόλεων για το αν πρέπει να καθαριστούν οι τοίχοι από τον «βανδαλισμό» ή αν αντιθέτως πρέπει να διατηρηθούν και να προστατευτούν κιόλας. Μέχρι και ολόκληροι τοίχοι έχουν ξεθεμελιωθεί για να πουληθούν! Το έργο του μπορεί να έχει μπει πια στα μεγάλα σαλόνια της άρχουσας τάξης όμως, δεν προορίζεται για την οικονομική ελίτ. Δύσκολα θα αποκαλούσες τον Μπάνσκι «βάνδαλο», αν και ο ίδιος έτσι θέλει να βλέπει τον εαυτό του: ως «ποιοτικό βάνδαλο».

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Γκράφιτι και Αθήνα του 21ου αιώνα πόλη καλλιτεχνών «γκραφιτάδων» ή πόλη «βανδάλων»; Δύσκολη η απάντηση. Υπάρχουν μερικοί οι οποίοι ξετρελαίνονται να περπατούν στο κέντρο της Αθήνας και να χαζεύουν το χρώμα στους τοίχους, να ταξιδεύουν με τις εικόνες και να ταυτίζονται με τα στιχάκια ορισμένα εκ των οποίων περιέχουν βαθιά νοήματα. Για αυτούς αποτελεί αναμφισβήτητα μια μορφή τέχνης, αυτής του δρόμου. Είναι τέχνη που μιλάει, φωνάζει, πάει αντίθετα στο ρεύμα. Τα «γκράφιτι» χαρίζουν απαράμιλλη ομορφιά στους τοίχους των άχρωμων κτιρίων. Οι πολύχρωμοι τοίχοι σε κάνουν λίγο να ξεχνάς πως βρίσκεσαι μέσα σε μία τσιμεντούπολη, σε κάνουν να ονειρεύεσαι λιγάκι παραπάνω.

Υπάρχουν και άλλοι που εξοργίζονται με τα γκράφιτι και ζητούν να παρθούν μέτρα προστασίας. Η ορθή λύση βρίσκεται κάπου στη μέση. Φυσικά και δικαιούται τον τίτλο του καλλιτέχνη, αυτός ο οποίος δίνει την ψυχή του και αποτυπώνει τα συναισθήματά του δίνοντας τροφή για σκέψη και αναζήτηση, ο οποίος παρουσιάζει κάτι όμορφο και αρμονικό. Ωστόσο, αυτή η ομορφιά χάνεται όταν προκαλεί καταστροφή, οργή και αγανάκτηση.

Η πολιτεία είναι η μόνη η οποία μπορεί να επέμβει και να διαμορφώσει χώρους όπου οι «γκραφιτάδες» να δημιουργούν. Αυτό θα συνέβαλε στην ανάπτυξη της τέχνης του «δρόμου» και στην αναγωγή της σε ιδανικό τρόπο έκφρασης. Η Αθήνα και όλες οι μεγαλουπόλεις του κόσμου θα είχαν με τα γκράφιτι εξωραΐσει την καθημερινότητα τους με έργα τέχνης.