Dakelementen en volksgeloof

Mythen en sagen berusten op natuurkrachten waaruit goddelijk erkende personen ontstonden, menselijke wezens die konden optreden en handelen. Nemen wij hier tot voorbeeld de dondersteen die de Donar-traditie zinnebeeldig voortzet. Wanneer dit oude volksgeloof vaste vormen heeft verkregen, is niet met zekerheid na te gaan. Het is een feit dat de middeleeuwse mens zich sterk heeft bezig gehouden met het ontraadselen van de door het bliksemvuur naar de aarde geslingerde donderstenen. Ten allen tijde werd de dakruimte beschouwd als zijnde de meest geschikte plaats voor het bergen van de bliksem afwerende amuletten. De kernbron die de stuwkracht van dit volkse bijgeloof is geweest, vinden wij in het Skandinavisch mythologisch Edda-verhaal, geschreven door Snorri Sturluson in de elfde eeuw. Toen men zich in het geheel geen denkbeeld meer kon vormen van de prehistorische culturen, werden deze uit steen vervaardigde gebruiksvoorwerpen aanzien als zijnde natuurproducten. De huidige archeologische opgravingen hebben een helder licht geworpen op de levenswijze van een lang geleden ondergegaan volk dat werktuigen uit vuursteen of flint wist te maken. Deze vondsten zijn zo talrijk, dat de ontwikkeling van drie belangrijke steentijdculturen zeer duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn. Dat bewijzen ons in hoofdzaak de al of niet gepolijste hamervormen, beitels, behendig geslepen en getongde pijlspitsen met afgesplinterde omtrekranden, voornamelijk de erg fijne afwerking van de microlithen.

In de Middeleeuwen werd Donar voorgesteld als een geweldenaar die zonder zijn werphamer of mjollnir machteloos was. In dit verband koesterde men voor de raadselachtige dondersteen-vondsten en uitzonderlijke belangstelling. Ze werden dan ook gebruikt als een soort talisman om het gezin en de woning tegen de donderaar en zijn glanzende bliksemschichten te beschermen. Aldus werd Donar of Thor, de verschrikking der godenreuzen, in de oude volkswijsheid aanzien als behoeder van de huiselijke haard. In deze geestesgesteldheid moet men de gestilleerde zinnebeeldige motieven opvatten. Meer in het barre Noorden waren de boerenwoningen bedreigd door reuzen, die natuurkrachten: ijs, water en storm personifieerden. Het huisdak was de symbolische grens van het familieleven en de dagelijkse werkbezigheden. De akkerbouwers en veetelers hielden het langst vast aan de mythologische traditie.

Zoals Donar wordt ook Wodan in de Edda als een indrukwekkende god beschreven. Hier verkrijgt men een bont beeld van de geheimzinnige ruiter met speer en paard. Tot op heden leeft hij in het boerenbestaan voort terwille van de vruchtbaarheid en het gemeenschappelijk Joel-feest, aangevuld door tal van varianten. Wodan (of Odhin) bevrijdt al het dode, die hij in de nachtstorm met zich voert, gezeten op zijn achtvoetig ros Sleipnir. In de sage van de Wilde Jacht of Odinjacht is hij de stormende schimmelruiter die echt vervaarlijk over de trillende huizendaken zwerft. Dan wakkert hij het haardvuur aan, hetgeen meteen bewijst dat hij ook de milde gever is van vernieuwende krachten voor de wasdom.

In de volksverbeelding heeft Wodan velerlei gestalten aangenomen. Men ziet hem gezeten op een zwart spookpaard gevolgd door afschuwelijke en angstaanjagende gezellen, die de lucht doorkruisen terwijl luid schallende horens en een geheimzinnig bellengeklingel door de infernale echo van een hondengeblaf wordt overstelpt ... Kenmerkend is, dat de uitbeelding van het paard als dierenornament in de West-Europese kunst, en vooral in het volksgeloof, een impressionistische rol heeft vervuld. Zo leeft de Wodan-traditie in onze gewesten voort in de populaire winterfiguur die doorgaans Sint-Niklaas wordt genoemd. Is het een louter toeval dat die Sint in gezelschap van een paard over de daken rijdt om er zijn zegenbrengende giften in de rookkokers uit te strooien? Treffend is het verband tussen de afgebeelde paarden in de prehistorische rotsschilderingen, graveersels en de plastisch bewerkte ruiterplaketten uit de bronstijd, waarin de godenfiguur van Wodan duidelijk te herkennen is. En zo komt men tot de gevelplanken of windveren die elkaar aan de top elkaar overkruisen en versierd zijn met scherp gesilhouetteerde paardekoppen. Ook op de nok van het boerendak prijkt hier en daar nog het snuivende ros van Wodan in de vorm van een windvaan.

Tot in onze tijd zijn formele survivals van Wodan en Donar aan te wijzen, en is de geesteshouding der vroegere generaties nog goed te begrijpen. Het paard was aan Wodan gewijd, de haan aan Donar. Deze beide stamdieren hebben ook op kerktorens als windwijzer een zinnebeeldige functie uitgeoefend. Van de haan kan ook gezegd worden, dat hij over voldoende kracht beschikte om dreigende onweerswolken te splijten. Het dier werd eveneens aanzien als een vruchtbaarheidsgeest, die betrokken was bij het oogstfeest als stoppelhaan.

Naast paard en haan blijkt het zwaansilhouet op de Friese boerendaken een stamteken te zijn. Men treft het dier paarsgewijs rug aan rug aan op de driehoekige uileborden in de top van een schildvlak. Eigenlijk zou de zwaan als schreeuwende vogel een totemdier zijn zoals bijvoorbeeld de vleermuis. Het driehoekig luik met zwaanmotieven heeft inderdaad een en dezelfde betekenis als het Fledermausluke, de luchtverversende en tevens lichtopening in het schuurdak nodig om gisting en hooibroei van de grote hooistapel te voorkomen.

Menigvuldig waren de nuances omtrent het geloof van de agrarische mens in de heilskracht van sommige dierenvormen ter beveiliging van have en goed. Zijn levensbestaan was grotendeels afhankelijk van de zon, regen en de kiemkracht van het zaaigraan dat hij aan de aarde toevertrouwde. Geweldiger dan wij ons kunnen voorstellen beleefde hij de wentelingen der seizoenen. Het ziet er dus naar uit, dat zijn doorvoelde vrees in onheilsmachten imaginatieve zinnebeeldige gestalten heeft gewekt en gevormd. Evenzo heeft de meiboom zijn oorsprong te danken aan de oudheilige gerechtigheid, en zo ook wordt de richtmei op het boerendak aanzien als een kenmerkende voorstelling van vruchtbaarheid en welvaart. Bij. het oprichten van een woning, wanneer de daktimmer gezet was, werd een met bloemen en strikken opgetuigd boompje triomfantelijk op de nok van het dak geplaatst.

Zoals in de voortijdse volksreligie wordt ook de hedendaagse mens beheerst door bepaalde gevoelens en gedachten. Deze redenering is zeker betwistbaar. Wij staan hier inderdaad als 't ware aan de wieg van een zeer ingewikkelde omschrijving, waarin allerlei primitieve geloofsvormen uit vroegere eeuwen nagenoeg los naast elkaar zijn waar te nemen. Oorspronkelijk werden ideeën weergegeven door een symbool; langzamerhand verkreeg de inhoud een ruimere betekenis in de levenskring van de heidense mens. In mythen en sagen vinden we bepaalde psychologische uitdrukkingen eigen aan de tijdgeest.

In het benevelde duister der volksverhuizingen komt een nieuw licht opdagen. Anglikaanse en Frankische predikers strooien in de West-Europese gewesten de eerste zaden van de christianisering. Met het Karolingische Rijk, omstreeks 800, begint de tijd van de kerkenbouw door te breken. Werden de Germaanse goden en godinnen uit hun Walhala gestoten, het geloof aan boze en behulpzame geesten verbleekte niet. Het surrationeel respect voor de traditie die tot in de diepten van een verre tijd terugging, bleef in de mens voortleven. Hij kon zich niet losmaken van de goden die de natuurelementen personifieerden. Werden deze goden ten tijde van de Karolingers beoordeeld als zijnde duivelse machten, voor de Frankische mens, de pagi, was deze evolutiewet een dwangmiddel. Taai bleven onze voorvaderen weerstandbieden aan het kiemende christelijk leven. In feite heeft de kerkelijke overheid aansluiting gezocht met het zinvol en vroom gemoed, godsdienstig denken en de betekenisinhoud van hun kampende leven. De mens leefde toen in afgezonderde buurtschappen. In deze eenzaamheid heeft hij zijn vrees in bovennatuurlijke onheilsmachten gestalten gegeven en kwam hij tot de abstracte denkwijze ieder begrip door een symbool te verzinnelijken.

Op de wolfseinden van de met groengrijze mosbegroeide dakvorsten komen geen schoofkens of tuiltjes voor, wel een eenvoudig houten kruisje, een rechtstaande hartkruis, schuinkruis of gaffelkruis, heilstekens die alle kwaad moeten weren en in de zin van traditie van de ene eeuw in de andere zijn overgegaan. Dergelijke schutstekens verschaffen ons een inzicht omtrent de mythische denkwijze van de mens in vroegere cultuurperioden. De ons bekende versieringsmotieven zijn steeds eenvoudig gebleven en nooit opdringerig geweest. We verwijzen hier naar de zwaansilhouet als stamteken op de uilenborden in Friesland, en de uitgezaagde paardenkoppen als gevelteken. Zeer merkwaardig is het aller primitiefste silhouet van een calvarieberg, waarin het karakter van de volksmoraal weerspiegelt, uitingen van hoop en vertrouwen, van ontzag voor het mysterie van de vruchtbaarheid, dood en geboorte in nauw samenhang met de kringloop der jaargetijden ...