De man die de goochelaar van Port Said niet geloofde

Als klein kind opgegroeid in het Midden Oosten kon de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett niet geloven dat de trucs van een goochelaar die hij zag in Port Said werkelijk waren. Vanaf die tijd stond zijn leven in het teken van het ontmaskeren van illusies. Is niet onze dagelijkse ervaring, datgene wat we aannemen dat waar is, uiteindelijk een grote goocheltruc? We worden omringd door illusies, geloven erin. Velen vermoeden zelfs niet dat het illusies zijn. Neem bijv. het ik dat we denken te zijn. Het ik waarvoor we van alles doen, maar dat volgens de advaita filosoof Wei Wu Wei helemaal niet bestaat. We denken dat het een continu iets is, maar in werkelijkheid sterft het iedere dag minstens één keer wanneer de droomloze slaap zijn intrede doet. Hoe weten we wanneer we ontwaken dat we dezelfde persoon zijn als die is gaan slapen? Het antwoord is dat wanneer het ik weer verschijnt het onmiddellijk een beroep doet op het geheugen. Dat geheugen geeft een verhaal over het ik en bevat de illusie van continuïteit: the continuing story of me

Het geheugen is in essentie informatie. Wat we volgens Daniel Dennett dan ook zijn is slechts informatie. Informatie die is opgeslagen in het geheugen.

De ervaren ik-identiteit is slechts slechts een geheugenplaatje dat bestaat uit informatie.

Zonder die informatie blijft slechts een instabiel tijdelijk ik over dat niet kan praten (taal zit immers in het lange termijn geheugen), geen verleden heeft, geen doelstellingen voor de toekomst, geen identiteit. Je krijgt dan een ik dat we aantreffen bij dieren en dan vooral de lagere diersoorten, want ook de hogere diersoorten bezitten een lange termijn geheugen. Zo weten we allemaal dat een hond dingen kan leren en datzelfde geldt voor veel andere dieren.

Waarschijnlijk heb je soms de ervaring dat je wakker wordt in een staat van leegte. Het duurt dan eventjes voordat de harde schijf (lange termijn geheugen) het werkgeheugen van het persoonlijke bewustzijn heeft gevuld.

Eventjes heb je geen idee wie je bent, waar je bent, misschien kun je zelfs geen gedachten formuleren (daarvoor maken we immers gebruik van taal) en je bent vergeten wat je problemen ook al weer waren en wat je geacht wordt te doen.

Het enige wat er op dat moment is zijn vage onbenoembare impressies. Je ziet vormen en kleuren, maar je kunt geen voorwerpen identificeren. Immers dat bijv. een kast een kast is of een tv een tv is ook geleerde kennis, die zich bevindt in het geheugen.

Dit is een prettige, rustgevende, staat, maar voor de meeste mensen duurt dit kort. Dat kan ook niet anders, want het is geen staat waarin we normaal kunnen functioneren.

ILLUSIESDaniel Dennett wijst erop dat de natuur vol goocheltrucs zit. Zo denken we dat we op stabiele grond staan, maar in werkelijkheid zitten we op een bol die met ongeveer 1500 km./uur rond zijn eigen as draait (deze snelheid is minder op hogere breedten) en met 100.000 km./uur rond de Zon draait. De Aarde en de Zon bewegen zich met een snelheid van 792.000 km./uur rond het centrum van de Melkweg. In werkelijkheid bevinden we ons in een dolgedraaide achtbaan, maar we merken daar niets van. Heb jij het gevoel dat je in werkelijkheid met een noodgang door het universum raast en wel verschillende kanten tegelijk? Duizenden jaren dacht de mensheid dat de Aarde het stilstaande middelpunt van het universum was. Immers we ervaren toch dat de Aarde stil staat en dat de andere hemellichamen om ons heen draaien?Dat we iets ervaren wil niet zeggen dat het zo is. Dat is het probleem van mensen die afgaan op hun ervaring en z.g. common sense. Ze denken dat wat ze waarnemen juist is, maar niets is minder waar. De hersenen zitten vol trucjes. Zo is het volgens Dennett zeer wel mogelijk dat een gebeurtenis B na een gebeurtenis A plaatsvindt terwijl de hersenen dat andersom presenteren. De hersenen zijn in staat om de ervaring van tijdsvolgorde om te draaien. Zo menen we dat er een denker is die gedachten produceert, maar het is precies andersom: de gedachten produceren de denker. De informatie die in het geheugen is opgeslagen manifesteert zich als gedachten. Die gedachten scheppen de illusie van een denker (die gedachten zou produceren). De denker ontstaat uit gedachten. Eerst zijn er de gedachten, waaruit het concept van 'een denker' ontstaat. Een nauw daaraan gekoppelde illusie is het hardnekkige gevoel dat er een mannetje of vrouwtje in ons brein zit. Maar zoals Dennett zegt: "The thing about brains is that when you look in them you discover that there's nobody home."

"Wanneer je in je hersenen gaat kijken zul je ontdekken dat er zich niemand in bevindt." Dennett zegt net als de schrijver van dit artikel:"Jij bestaat niet."

Er is de indruk dat er in het brein een persoon zit die met ogen als vensters naar buiten kijkt, maar als je onder 'de motorkap' gaat kijken dan zie je geen persoon, maar alleen hersenactiviteit.

Persoonlijk bewustzijn ziet hij als een emergent fenomeen dat ontstaat door de samenwerking van vele hersencellen.

Emergentie wil zeggen dat er uit een samenwerking van vele eenheden iets nieuws ontstaat dat meer is dan de som van de delen. Een voorbeeld is ons lichaam dat bestaat uit afzonderlijke cellen. Echter uit die samenwerking verschijnt iets geheel nieuws, een emergent fenomeen, namelijk een mens.

Uit de samenwerkende activiteit van vele hersencellen ontstaat ook iets nieuws, namelijk bewustzijn.

Velen doen het voorkomen alsof het verschijnen van bewustzijn iets heel geheimzinnigs en moeilijk te doorgronden is, maar het ontstaat via hele simpele principes. Reeds in 1991 schreef Daniel Dennett dan ook een boek met de titel Consciousness Explained (Bewustzijn Verklaard).

Maar er zijn meer illusies. De herinneringen waaraan we onze identiteit ontlenen zijn niet een getrouwe weergave van wat ooit heeft plaatsgevonden, maar zijn uiterst veranderlijk. Neem bijv. het verschijnsel nostalgie. Dit ontstaat omdat mensen geneigd zijn om onprettige gebeurtenissen uit hun jeugd sneller te vergeten dan prettige. Velen zeggen 'vroeger was alles beter', maar dat komt omdat we selectief onthouden. Een positief gevoel is goed voor het overleven want het geeft de moed om door te gaan. Het is de basis voor optimisme. Als we denken dat het vroeger goed was zullen we eerder geneigd zijn om te geloven dat ook de toekomst goed zal zijn. Zie bijv. de volgende uitspraak gedaan op Live Science: (hierna volgt een vertaling) "Onderzoek gepubliceerd in juni 2011 in het blad Personality and individual Differences vond dat extroverte mensen hun geluk hoofdzakelijk te danken hebben aan hun neiging om naar de toekomst te kijken met nostalgie. Het behouden van prettige herinneringen of slechte herinneringen in een positief daglicht stellen kan het leven fijner maken."

Eén van de grootste pijnen die een vrouw kan ondergaan is de pijn bij de bevalling. Echter het blijkt dat vrouwen die pijn snel vergeten en vooral het lieve baby'tje herinneren dat tevoorschijn komt. Er is een biologisch mechanisme waardoor vrouwen snel vergeten hoe erg die pijn was. Dat is een heel nuttig mechanisme want als dat er niet was zouden er minder kinderen geboren worden.

Zo herinneren we ons een verleden dat nooit heeft plaatsgevonden wat bijdraagt aan het optimisme om te streven naar een toekomst die er nooit zal zijn.

Mensen hebben de neiging om te veronderstellen dat de toekomst gladjes zal verlopen en beter zal zijn dan het verleden wat het geheugen al heeft 'opgepimpt'. Ondanks dat herinnert men zich toch enige narigheid, maar men neemt impliciet aan dat dergelijke problemen zich in de toekomst niet zullen voordoen.

Uiteraard is er geen enkele reden om dat te veronderstellen. De kans dat de toekomst ineens één groot paradijs wordt is klein. De kans dat de toekomst in grote lijnen meer van hetzelfde biedt is veel groter.

Dergelijk optimisme is wel goed voor het voortbestaan van de soort. Het geeft levenskracht en energie. Daarom zullen vooral optimisten zich voortplanten en wordt de hele soort uitgerust met niet realistische verwachtingen over de toekomst.

Evolutie geeft niets om waarheid. Evolutie geeft alleen om overleven en vermenigvuldiging van de soort.

Als illusies goed zijn voor het voortbestaan van de soort dan zal evolutie die illusies omarmen. Sommige illusies belemmeren het overleven. Stel dat je denkt dat je kunt vliegen en met die gedachte spring je van een rots dan is dat slechts voor het overleven. Echter veel andere illusies bevorderen het overleven juist.

En er zijn veel meer illusies dan we denken.

> We nemen maar een fractie waar van wat er werkelijk in onze omgeving zich afspeelt. Youtube zit vol met filmpjes van kaartspelende mensen waarvan de kleur van de kleding tijdens het kaartspelen wisselt, hetgeen bijna iedereen die naar het filmpje kijkt ontgaat.

> En we herinneren ons daarvan een nog kleiner deel. Veel belangrijke informatie wordt onmiddellijk vergeten, veel meer dan we beseffen. We hebben geen idee wat we allemaal vergeten want we kunnen ons niet herinneren wat we vergeten zijn :)

> En die herinneringen worden steeds opnieuw aangepast net zolang we ons eigenlijk alleen maar een verleden herinneren dat nooit heeft plaatsgevonden.

Natuurlijk realiseren we ons dat niet. De hersenen zitten zo in elkaar dat we denken dat ons geheugen een soort DVD is die exact datgene registreert wat heeft plaatsgevonden. Echter niets is minder waar. Je kunt dit verschijnsel goed waarnemen als je vijf getuigen vraagt naar wat er gebeurde tijdens bijv. een botsing van twee voertuigen. Het is vrijwel zeker dat je vijf totaal verschillende verhalen krijgt, ook als je mensen dit kort na het ongeluk vraagt.

Ieder van ons leeft in een schijnwereld, waarbij onze meest fundamentele gedachten, met name de gedachte dat er een ik is die iets doet, niet waar zijn.