Mae pwysigrwydd iechyd a lles yn ganolog i'n bywydau. Gwerthfawrogir sgiliau staff y Gwasanaeth Iechyd a’r gwyddonwyr sy’n eu cefnogi yn fwy nawr nag erioed. Ond mae hen hanes i'n hymdrechion i wella iechyd a byw bywydau bodlon. Mae yma, yn Sir Benfro, ffynhonnau iachau diddorol a chwedlau o’u cwmpas e.e. ffynnon Teilo ym Maeclochog, Ffynnon Non yn Nhyddewi, Y Dair Ffynnon yn Gumfreston, ‘ffynnon gapan’ Llanllawer ger Llanychaer, Ffynnon Govan ger Bosherston, Ffynnon Edren ger Treletert, Pistyll Meugan ger Eglwyswrw, Ffynnon Higan ger Hwlffordd – mae'n restr ddiddiwedd! Gellir ymestyn y dysgu wrth fynd ar daith rhithiol i ffynnon iachau yng Ngogledd Cymru – Ffynnon Gwenffrewi yn Nhreffynnon, Clwyd.

Frances Morgan Hoggan, o Aberhonddu oedd y ferch gyntaf yng Nghymru i hyfforddi fel meddyg. Roedd ei thad o Sir Benfro. Astudiodd Frances yn Zurich, Paris a Dusseldorf. Teithiodd i ddarlithio yn UDA. Hi oedd yr ail ferch drwy Ewrop i dderbyn gradd mewn meddygaeth, a chyflawni astudiaethau gradd chwech mlynedd yn hanner yr amser. Roedd hi’n amlieithog. Mae’n cael ei chofio fel un o gant merch mwyaf dylanwadol Cymru.

Un arall ymysg restr y 100 Cymraes ydy Betsi Cadwaladr, a fu’n gweithio fel nyrs, dramor, yng nghyfnod Florence Nightingale. Mae gwaith ar hanes Gwasanaeth Gwaed Cymru a rôl Y Groes Goch yng Nghymru yn cynnig cyfleon cyfoethog ar gyfer dysgu. Wrth drafod gwasanaeth eich meddygfa leol ac Ysbytai Llwynhelyg a De Penfro, gellir dysgu am waith enfawr Aneurin Bevan, fel sylfaenydd y GIG.

Gellir trafod hanes defnydd planhigion sy’n llesol i iechyd (a’r rhai sy’n wenwynig!) Bu Meddygon Myddfai yn enwog am greu meddyginiaethau cartref. Roedd ‘Manina Ointment’ a wnaed yn Abergwaun, yn gynnyrch adnabyddus ganrif yn ôl, pan oedd cymysgu moddion cartref dal yn gyffredin. Er bod yr oes wedi newid, mae cennin pedr yn cael eu tyfu yn gyffredin yma heddiw, ac yn ffynhonnell o galanthamine ar gyfer cyffur trin alzheimer’s modern.

O’r Dwyrain daw arferion lles a iechyd sy’n hwyl i ddisgyblion ddysgu amdanynt. Mae nifer o adnoddau ‘ioga’ trwy gyfrwng y Gymraeg ar gael erbyn hyn. Mae’n bwysig bod disgyblion yn gweld gwerth mewn cadw’n heini a bod yn greadigol, er mwyn sicrhau iechyd meddwl.