เรื่องที่ 1.2. การดูแลสถานที่ หลัก 5 ส. เพื่อความปลอดภัย
กิจกรรม 5 ส (อันได้แก่ สะสาง สะดวก สะอาด สุขลักษณะ และสร้างนิสัย) ซึ่งเป็นที่รู้จักและนิยมแพร่หลายในกิจการธุรกิจอุตสาหกรรมในปัจจุบันนี้ มีต้นกำเนิดจากประเทศญี่ปุ่น ในขณะที่ “ความปลอดภัย” เป็นเรื่องที่มีมานานกว่า มีการบัญญัติในกฎหมายตั้งแต่ พ.ศ. 2512 แต่กิจกรรม 5 ส ก็สร้างความนิยมได้ในเวลาอันรวดเร็วและแพร่หลายมาก เนื่องจากเป็นเรื่องที่ใกล้ตัว นำไปปฏิบัติแล้วเห็นผลทันตารวดเร็วกว่าการสร้างเสริมความปลอดภัยในที่ทำงาน
ตอนนี้จึงมีคนพูดกันแต่ 5 ส จนอาจลืมนึกถึงความปลอดภัยกันแล้ว ทั้งที่ทั้ง 2 เรื่องนี้ มีความเกี่ยวข้องกันมาก และอาจพูดได้ว่าเป็น “คนละเรื่องเดียวกัน” ด้วยซํ้าไป
5 ส คืออะไร ?
5 ส เป็นคำไทย ซึ่งบริษัทปูนซีเมนต์แห่งประเทศไทยได้บัญญัติขึ้น โดยแปลจากความหมายของ 5S ในภาษาญี่ปุ่น ดังนี้
ความหมายของ 5S
สะสาง (SEIRI : เซริ)5 ส สู่ความปลอดภัย
คือ การแยกให้ชัดระหว่างของที่จำเป็นกับของที่ไม่จำเป็น ของที่ไม่จำเป็นให้ขจัดทิ้งไป
สะดวก (SEITON : เซตง)
คือ การจัดวางสิ่งของให้เป็นระเบียบเรียบร้อยอยู่เสมอ ง่ายต่อการนำไปใช้ และเก็บคืนที่เดิม (หายก็รู้ อยู่ก็เห็น ดูแล้วเป็นระเบียบ)
สะอาด (SEISO : เซโซ)
คือ การทำความสะอาดโดยการปัด กวาด เช็ดถูสถานที่ อุปกรณ์ สิ่งของ เครื่องจักรให้สะอาดน่าดูอยู่เป็นนิจ
สุขลักษณะ (SEIKETSU : เซเกทสึ)
คือ สภาพที่สะอาดหมดจด ถูกสุขลักษณะโดยการรักษาและปฏิบัติ 3 ส แรกให้คงสภาพหรือดีขึ้นอยู่เสมอ
สร้างนิสัย (SEITSUKE : ซิสึเกะ)
คือ การปฏิบัติตามระเบียบวินัยที่กำหนดขึ้นมา จนติดเป็นนิสัย
ความปลอดภัยเป็นอย่างไร ?
ความปลอดภัย (Safety) คือสภาพที่ไม่มีภัยหรืออันตราย ความปลอดภัยในการทำงานจึงหมายถึงการทำงานที่ไม่มีอันตรายไม่อยู่ในสภาพที่เสี่ยงต่อการเกิดอุบัติเหตุหรือไม่เป็นโรค แสดงว่า การทำงานอย่างปลอดภัย จะต้องไม่ก่อให้เกิดสิ่งหนึ่งสิ่งใด ดังต่อไปนี้
- การบาดเจ็บ พิการ หรือตาย
- การเจ็บป่วย หรือเป็นโรค
- ทรัพย์สินเสียหาย
- เสียเวลา
- ขบวนการผลิตหยุดชะงัก ไม่สม่ำเสมอ
- คนงานเสียขวัญและกำลังใจ
- กิจการเสียชื่อเสียง
ความปลอดภัยในการทำงานจะเกิดขึ้นได้เมื่อสภาพที่เป็นอันตราย หรือโอกาสเกิดอุบัติเหตุหมดไปโดยทั่วไปแล้ว เราจะต้องกำจัดที่สาเหตุมูลฐานของอุบัติเหตุ อันได้แก่ การกระทำที่ไม่ปลอดภัย (Unsafe Acts) และสภาพการณ์ที่ไม่ปลอดภัย (Unsafe Conditions)
5 ส สู่ความปลอดภัย
(1) 5 ส เป็นปัจจัยพื้นฐานในการบริหารงานอย่างมีประสิทธิภาพ
กิจกรรม 5 ส คือพื้นฐานของการบริหารการผลิตอย่างแท้จริง ถ้าเราแบ่งปัจจัยการผลิตทั้ง 3M คือ Man (คน), Material (วัสดุ) และ Machine (เครื่องจักร) ออกเป็น 2 กลุ่ม กลุ่มแรกเป็นสิ่งมีชีวิต คือ คนอีกกลุ่มหนึ่งเป็นสิ่งที่ไม่มีชีวิต คือ วัสดุและเครื่องจักรแล้ว จะเห็นว่าการผลิตที่มีประสิทธิภาพจะเกิดขึ้นเมื่อปัจจัยการผลิตทั้ง 2 กลุ่มได้รับการบริหารอย่างมีประสิทธิภาพโดยมีกิจกรรม 5 ส เป็นพื้นฐานในการจัดการตามรูปที่ 1
(2) 5 ส เป็นปัจจัยพื้นฐานของการเพิ่มผลผลิต
เป้าหมายของการผลิตที่สำคัญที่สุดคือ “คุณภาพ” ในที่นี้หมายถึงคุณภาพของสินค้าหรือบริหารที่ตรงตามความต้องการของลูกค้า โดยไม่มีของเสียเลย
เมื่อเราพิจารณาจากแบบจำลอง “บ้านแห่งการเพิ่มผลผลิต” (Productivity House) ตามรูปที่ 2 แล้ว จะเห็นว่ากิจกรรม 5 ส เป็นปัจจัยพื้นฐานที่จะนำไปสู่การเพิ่มผลผลิตโดยยึดคุณภาพเป็นเป้าหมายสูงสุด
(3) ความปลอดภัยก็เป็นปัจจัยพื้นฐานในการเพิ่มผลผลิต
การผลิตอย่างมีประสิทธิภาพจะเกิดขึ้นไม่ได้ หากขบวนการผลิตนั้นไม่มีความปลอดภัย อุบัติเหตุอันตรายที่แฝงอยู่ในสภาพแวดล้อมและการกระทำที่ไม่ปลอดภัยจะทำให้การผลิตสะดุดหยุดลง เป็นการเพิ่มต้นทุนค่าใช้จ่ายแก่เจ้าของกิจการ และก่อให้เกิดความสูญเสียต่างๆ มากมาย ตามรูปที่ 3 และ 4
กล่าวคือ – การผลิตที่มีประสิทธิภาพ คือการผลิตอย่างปลอดภัย
- ความปลอดภัยจะต้องสอดแทรกเข้าไปในทุกๆ
วิธีการปฏิบัติเพื่อที่จะได้มาซึ่งปัจจัยการผลิตที่มีคุณภาพ
(4) การผลิตที่สมบูรณ์แบบ
กิจกรรม 5 ส จะเน้นถึงความสะอาดความเป็นระเบียบเรียบร้อยของสถานที่ทำงานโดยผลที่ได้จะเป็นฐานนำไปสู่เป้าหมายการผลิตที่สมบูรณ์แบบ (Perfect Production) อันได้แก่ การผลิตที่
- ไม่มีอุบัติเหตุอันตราย (Zero Accident)
- ไม่มีของเสีย (Zero Defect)
- ไม่มีการร้องเรียนเกี่ยวกับคุณภาพ (No Claim)
- มีสินค้าระหว่างผลิตจำนวนน้อยที่สุด (Least Work in Process)
- ประหยัดทรัพยากร ประหยัดพื้นที่ และประหยัดพลังงาน
- ขจัดปัญหาเครื่องเสียบ่อยๆ
- ลดเวลาในการตั้งเครื่องจักร และเพิ่มประสิทธิภาพของการทำงาน
- สร้างคุณภาพของคนในองค์การ
- มุ่งสู่ “การควบคุมคุณภาพทั่วทั้งองค์การ” TQC : Total Quality Control)
- มุ่งสู่การเป็นโรงงานและสำนักงานระดับมาตรฐาน
(5) กิจกรรม 5 ส และความปลอดภัย : คนละเรื่องเดียวกัน ?
ส 3 ตัวแรก คือ สะสาง สะดวก สะอาด เกี่ยวข้องกับการจัดเก็บและดูแลทำความสะอาดวัสดุ อุปกรณ์ เครื่องจักร สถานที่ โดยมีคำขวัญติดปากว่า “หายก็รู้ อยู่ก็เห็น ดูแล้วเป็นระเบียบ”
ส 2 ตัวหลัง คือ สุขลักษณะ และสร้างนิสัย จะเกี่ยวข้องกับคนที่ปฏิบัติตาม 3 ส แรกอย่างต่อเนื่องจนติดเป็นนิสัย และทำให้สถานที่ทำงานถูกสุขลักษณะ
ความปลอดภัยเป็นเรื่องที่ครอบคลุมกว้างขวางกว่ากิจกรรม 5 ส เพราะเกี่ยวข้องกับการกำจัดสภาพแวดล้อมที่ไม่ปลอดภัย (เช่น ความรกรุงรังไม่เป็นระเบียบของการจัดเก็บวัสดุสิ่งของ เครื่องจักรไม่มีอุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนที่เคลื่อนไหว ระบบไฟฟ้าชำรุดบกพร่อง แสงสว่างไม่เพียงพอ เสียงดัง ฝุ่นละอองสารเคมีเป็นพิษ เป็นต้น) และการกำจัดการกระทำที่ไม่ปลอดภัย (เช่น ทัศนคติไม่ถูกต้อง ปฏิบัติงานโดยขาดความรู้ความชำนาญ ประมาท ละเลยกฎระเบียบ ฯลฯ)
ดังนั้น ความเป็นระเบียบเรียบร้อยของสถานที่ทำงาน (Good house Keeping and Layout) ในส่วนของการสร้างเสริมความปลอดภัยในการทำงาน ซึ่งมีคำขวัญในภาษาอังกฤษว่า
“Everything has its place” และ “Everything should be in place” (ของทุกอย่างต้องเก็บเข้าที่) กล่าวคือ วัสดุ สิ่งของ จะต้องจัดเก็บอย่างเป็นระเบียบ เครื่องจักรจะต้องออกแบบวางผังติดตั้ง อย่างเป็นสัดส่วนเหมาะสมกับขบวนการผลิต ซึ่งรวมถึงความสะอาดของสถานที่ทำงานด้วย เพราะความเป็นระเบียบเรียบร้อยและความสะอาดเป็นของคู่กัน ในส่วนนี้จึงตรงกับ สะสาง สะดวก และ สะอาด นั่นเอง
การกระทำที่ไม่ปลอดภัยอันเป็นสาเหตุสำคัญของอุบัติเหตุ ต้องเริ่มจากการพัฒนาจิตสำนึกและสั่งสมทัศนคติที่ถูกต้องเพื่อจะได้ทำงานอย่างปลอดภัย นิสัยรักความสะอาด เป็นคนมีระเบียบวินัย จะแสดงถึงการเป็นผู้มีจิตสำนึกและทัศนคติที่ดีต่อความปลอดภัย เช่นเดียวกับการทำ 3 ส แรกอย่างต่อเนื่องจนเกิดสุขลักษณะและสร้างนิสัยขึ้นติดตัวผู้ทำนั่นเอง
(6) กิจกรรม 5 ส เป็นบันไดสู่ความปลอดภัย
สภาพที่ทำงานที่เป็นระเบียบมีความสะอาดเป็นสภาพแวดล้อมที่ปลอดภัยและถูกสุขอนามัย เอื้ออำนวยให้เกิดบรรยากาศที่ดีเหมาะแก่การทำงาน มีความพร้อมต่อการเพิ่มผล ผลิตอย่างเต็มที่ ลองนึกถึงภาพที่ทำงานที่ไม่เป็นระเบียบ วัสดุสิ่งของวางเกะกะกระจัดกระจาย เครื่องจักรอุปกรณ์ติดตั้งไม่เป็นสัดส่วน กีดขวางทางเดิน พื้นที่ทำงานสกปรกรกรุงรังแล้ว โอกาส เกิดอุบัติเหตุจากการเดินชน หกล้ม หรือได้รับอันตรายต่างๆ ก็มีมากขึ้น บรรยากาศจะไม่เอื้ออำนวยต่อการทำงาน ความกระตือรือร้น ความสดชื่นแจ่มใสลดน้อยลง สภาพที่เลวร้ายเช่นนี้จะมีความปลอดภัยได้อย่างไร
กิจกรรม 5 ส และความปลอดภัย สามารถปฏิบัติและดำเนินการควบคู่พร้อมกันไปได้โดยมีเป้าหมายร่วมกันในการขจัดอุบัติและความไม่ปลอดภัยให้หมดสิ้นไป ดังตัวอย่าง
- สถานที่ทำงานที่ปราศจากสิ่งสกปรกหรือสิ่งแวดล้อมเป็นพิษ สุขภาพอนามัย และความปลอดภัยจะอยู่ในระดับสูง
- พื้นโรงงานที่ปราศจากคราบนํ้ามันจะไม่ลื่น การหกล้มบาดเจ็บจะไม่เกิดขึ้น
- การจัดวางสิ่งของเป็นระเบียบ ไม่เกะกะกีดขวางทางเดิน จะไม่ทำให้เกิดการล้มหรือกลิ้งทับ การเดินชนมุมแหลมคมจนบาดเจ็บจะไม่เกิดขึ้น
- ไม่ต้องเสียเวลาค้นหาวัสดุอุปกรณ์ เพราะหายก็รู้ อยู่ก็เห็น ไม่ทำให้อารมณ์เสีย อุบัติเหตุก็ไม่เกิด
- ของที่มีอันตราย มีป้ายแสดงอย่างชัดเจน การหยิบใช้จึงต้องเพิ่มความระมัดระวังเป็นพิเศษ
- การใช้สีต่างๆ เป็นสัญลักษณ์แยกแยะท่อก๊าซ ส่วนเคลื่อนไหวของเครื่องจักร บริเวณอันตราย ฯลฯ จะช่วยลดความผิดพลาดและอุบัติเหตุได้
- ไม่มีสินค้าหรือวัตถุดิบวางปิดกั้นทางออกฉุกเฉิน เมื่อมีเหตุฉุกเฉินก็ใช้ทางออกได้ทันเหตุการณ์
- ไม่มีการเก็บวัสดุสิ่งของที่ไม่ต้องการหรือไม่จำเป็นมากเกินไป โดยเฉพาะสิ่งที่อาจก่อให้เกิดอัคคีภัยได้ง่าย เช่น นํ้ามัน สี ทินเนอร์
- ถังดับเพลิงติดตั้งอยู่ในตำแหน่งที่กำหนดไว้ (ที่ซึ่งเห็นได้ชัดเจนและหยิบใช้ได้สะดวก) เมื่อเกิดอัคคีภัย สามารถหยิบใช้ได้ทันที
- อื่นๆ อีกมากมาย
กิจกรรม 5 ส คือ สะสาง สะดวก สะอาด สุขลักษณะ และสร้างนิสัย เป็นปัจจัยพื้นฐานของการสร้างเสริมความปลอดภัยในการทำงานและป้องกันอุบัติเหตุอันตราย ความสำเร็จ ในการบริหารการผลิตอย่างมีประสิทธิภาพจะต้องอาศัยทั้งกิจกรรม 5 ส และความปลอดภัย โดยดำเนินการควบคู่พร้อมกันไป
หลัก 5 ส.เพื่อความปลอดภัย
1) สะสาง : เป็นการแยกของที่ใช้กับของที่ไม่จำเป็นต้องใช้ออกจากกัน เมื่อแยกเรียบร้อยแล้ว ให้นำของที่ไม่จำเป็นต้องใช้ทิ้งไป โดยปฏิบัติดังนี้
-สำรวจของใช้เครื่องมือ อุปกรณ์ต่างๆ และเอกสารในสถานที่ทำงาน
-แยกของที่ต้องใช้กับของที่ไม่จำเป็นต้องใช้ออกจากกัน
-นำของที่ไม่จำเป็นต้อใช้ทิ้ง
2) สะดวก : เป็นการนำของที่จำเป็นต้องใช้มาจัดวางในที่ทำงานให้เป็นระเบียบเรียบร้อยเพื่อความสะดวกและปลอดภัยในการใช้งาน โดยปฏิบัติดังนี้
-ศึกษาวิธีการเก็บ การจัดวางสิ่งของเครื่องใช้ โดยคำนึงความปลอดภัยคุณภาพและประสิทธิภาพ
-กำหนดหรือเลือกจุดที่วางสิ่งของให้ชัดเจน โดยคำนึงความสะดวกและการใช้เนื้อที่
-ติดสัญลักษณ์หรือเขียนป้ายชื่อแสดงสถานที่วางและจัดเก็บสิ่งของเครื่องใช้ เพื่อความสะดวกในการหยิบเลือกใช้งาน
3) สะอาด : เป็นการเช็ด ถู ปัดกวาดสถานที่ทำงาน เครื่องจักร อุปกรณ์ เครื่องมือ เครื่องใช้ต่างๆ รวมถึงการตรวจสอบเพื่อขจัดสาเหตุของความไม่สะอาดนั้นๆ โดนปฏิบัติดังนี้
-ทำความสะอาดสถานที่ทำงาน รวมทั้งบริเวณรอบๆที่ทำงาน
-กำหนดแบ่งเขตพื้นที่การทำความสะอาด
-ขจัดสาเหตุที่ทำให้เกิดความสกปรก เลอะเทอะ
-ตรวจเช็ค พร้อมทำความสะอาดอุปกรณ์เครื่องมือเครื่องใช้
4) สุขลักษณะ : เป็นการรักษาความสะอาดสถานที่ทำงานและการปฏิบัติตนให้ถูกสุขลักษณะ โดยปฏิบัติดังนี้
-ขจัดมลภาวะที่จะก่อให้เกิดอันตรายหรือปัญหาสุขภาพต่อร่างกายและจิตใจของผู้ปฏิบัติงาน เช่น อากาศเป็นพิษ เสียงดัง แสงสว่างมากเกินไปเป็นต้น
-จัดสถานที่ทำงานให้เป็นระเบียบ สร้างบรรยากาศภายในที่ทำงานให้ร่มรื่น น่าทำงาน
-ผู้ปฏิบัติงานแต่งกายให้สะอาด ถูกระเบียบ
5) สร้างนิสัย : เป็นการฝึกฝนในการปฏิบัติตามกฎเกณฑ์ที่ได้ตกลงกันไว้ และมีวินัยในการทำงาน โดยปฏิบัติดังนี้
-ฝึกอบรมพนักงานให้มีความรู้ ความเข้าใจต่อกฎระเบียบมาตรฐานการทำงาน เพื่อให้สามารถปฏิบัติงานได้อย่างปลอดภัย และนำไปปฏิบัติจนเป็นนิสัย พร้อมทั้งการย้ำในเรื่องนี้อย่างสม่ำเสมอต่อเนื่องเป็นประจำ