Το ζήτημα της Θανατικής Ποινής απασχολεί ακόμα και σήμερα την κοινή γνώμη. Συχνά αποτελεί θέμα “ταμπού” λόγω της διάστασης των απόψεων. Αλλά ακόμα και όταν συζητείται, πάντα υπάρχει κάποιο κενό. Λίγοι ξέρουν τα παγκόσμια στοιχεία και τις διατάξεις της Διεθνούς Αμνηστίας για να σχηματίσουν μια ξεκάθαρη εικόνα για αυτή. Σε αυτό το άρθρο θα παρουσιαστούν τα στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, με σκοπό την καλύτερη κατανόηση της διεθνούς κατάστασης.
Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου
Σε ερωτηματολόγιο που μοιράστηκε σε 30 άτομα όλων των ηλικιών (πηγή) στο ερώτημα για τη θέση τους όσον αφορά τη θανατική ποινή το 40% απάντησε πως είναι υπέρ σε κάποιες περιπτώσεις, το 40% εντελώς κατά και το 20% απάντησε “δεν ξέρω”. Κύριο επιχείρημα όσων τάχθηκαν υπέρ ήταν πως για ειδεχθή εγκλήματα είναι η επαρκέστερη λύση, ενώ όσων τάχθηκαν κατά πως η ανθρώπινη ζωή είναι απαραβίαστο δικαίωμα και πως το κράτος και ο νόμος έχουν σωφρονιστικό ρόλο και όχι εκδικητικό.
Στην ερώτηση για το πότε καταργήθηκε η θανατική ποινή στην Ελλάδα και αν ισχύει για όλες τις περιπτώσεις παρατηρήθηκε σύγχυση όσον αφορά την εξέλιξη της νομοθεσίας. Οι περισσότεροι (36,7%) πίστευαν ότι καταργήθηκε το 1993, αρκετοί (23,3%) δεν ήξεραν, λίγοι δήλωσαν το 2004 (13,3%). Η πραγματικότητα είναι όντως περίεργη, καθώς το 1993 καταργήθηκε για όλα τα εγκλήματα εκτός από αυτά που συνέβαιναν σε καιρό πολέμου, ενώ το 20041 καταργήθηκε συνταγματικά για όλα τα εγκλήματα. Η τελευταία εκτέλεση στην Ελλάδα σημειώθηκε το 1972.
Διεθνή κι Ευρωπαϊκά δεδομένα
Το ερωτηματολόγιο είχε ως στόχο να συγκεντρώσει την εικόνα που έχουν οι άνθρωποι για τη θανατική ποινή σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε αρκετά σημεία τα δεδομένα συγκλίνουν και σε άλλα αποκλίνουν. Ας τα δούμε αναλυτικά:
Το 46,7% απάντησε πως θανατική ποινή εφαρμόζουν λιγότερες από πέντε ευρωπαϊκές χώρες, το 13,3% από 11-20 χώρες και το 10% καμία. Στην πραγματικότητα, η Λευκορωσία είναι η μόνη χώρα που διατηρεί ρητά τη θανατική ποινή, ενώ στη Ρωσία υπάρχει μορατόριουμ.
Όσον αφορά τις εκτελέσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, το 13,3% απάντησε πως οι περισσότερες εκτελέσεις γίνονται στην Αφρική, το 36,7% στη Βόρεια Αμερική, το 43,3% στην Ασία και το 6,7% στη Νότια Αμερική (για τις υπόλοιπες ηπείρους το ποσοστό ήταν 0%). Η πραγματικότητα δεν απέχει εξωφρενικά από τις εκτιμήσεις τους. Τα δεδομένα της Διεθνούς Αμνηστίας2 για το 2021 δείχνουν πως τα 4/5 των χωρών της Αφρικής έχουν καταργήσει τη θανατική ποινή (π.χ. Γκάνα, Σιέρα Λεόνε, η Ζάμπια προβαίνει σε μείωση). Παρ’ όλα αυτά, ο αριθμός των εκτελέσεων ανέρχεται στους 33 (από Σομαλία, Μποτσουάνα, Ν. Σουδάν), ενώ οι καταδικασμένοι σε θάνατο στη Νιγηρία και την Αίγυπτο ανέρχονται στους 3.036 και στους 356 αντίστοιχα. Όσον αφορά την Αμερική, το 2021 έγιναν 11 εκτελέσεις στις Η.Π.Α., ενώ η υπόλοιπη ήπειρος πέρασε για 13η συνεχόμενη χρονιά χωρίς καμία εκτέλεση. Παραδόξως, το 2021 καταγράφηκε ο χαμηλότερος αριθμός εκτελέσεων από το 1988. Στην Ευρώπη καταγράφηκε μια εκτέλεση και μία καταδίκη, και οι δύο στη Λευκορωσία.
Το ζήτημα της Ασίας είναι αρκετά περίπλοκο. Τα στοιχεία για την Κίνα –η οποία κατέχει “τα πρωτεία” στις εκτελέσεις–, το Βιετνάμ και τη Βόρεια Κορέα δε συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση της Δ.Α., καθώς θεωρούνται κρατικό απόρρητο. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός είναι πάρα πολύ μεγάλος. Η Ιαπωνία εκτέλεσε τρεις ανθρώπους, η Σαουδική Αραβία 65, το Ιράν 314, ενώ σε πολλές χώρες της Ασίας (συμπεριλαμβανομένων των δύο τελευταίων, καθώς και της Αιγύπτου) είναι γνωστό ότι οι καταδίκες και οι εκτελέσεις ήταν αποτελέσματα διαδικασιών που δεν πληρούσαν τα διεθνή πρότυπα δίκαιης δίκης. Η Σιγκαπούρη το 2022 επανέφερε τις εκτελέσεις.
Συνολικά, οι εκτελέσεις που κατέγραψε το 2021 παγκοσμίως η Δ.Α. ήταν 579 σε σχέση με το 2020 που ήταν 483 (αύξηση 20%), αν και αποτελεί το δεύτερο χαμηλότερο αριθμό από το 2010. Οι περισσότερες έγιναν κατά φθίνουσα σειρά σε Κίνα, Ιράν, Αίγυπτο, Σαουδική Αραβία και Συρία.
Ως προς τις μεθόδους εκτέλεσης, οι συμμετέχοντες στο ερωτηματολόγιο απάντησαν πως πιο συχνές είναι η θανατηφόρος ένεση, η ηλεκτρική καρέκλα, ο απαγχονισμός και ο τυφεκισμός. Τα στοιχεία της Δ.Α. αναφέρουν τα παραπάνω, πλην της ηλεκτρικής καρέκλας, και προσθέτουν τον αποκεφαλισμό.
Οι 12 ένορκοι
Πριν λίγο καιρό παρακολούθησα ξανά την παράσταση “Οι 12 ένορκοι”, τη θεατρική μεταφορά της γνωστής ταινίας με πρωταγωνιστή τον Χένρυ Φόντα, όπου 12 άνδρες σε ένα δωμάτιο καλούνται να καταδικάσουν ή να αθωώσουν έναν 16χρονο για τη δολοφονία του πατέρα του. Η καταδίκη είναι σίγουρη, μέχρι που ο 8ος ένορκος υποβάλλει την αιτιολογημένη αμφιβολία του για την ενοχή του παιδιού. Και η συζήτηση αρχίζει...
Στο διαφημιστικό φυλλάδιο – εξώφυλλο των New York Times της 12ης Ιουλίου του 1957 (μιας μέρας με καύσωνα, οπότε και εξελίσσεται η ιστορία) παρατίθενται τόσο δεδομένα της Διεθνούς Αμνηστίας (που αναφέρθηκαν πιο πάνω) γύρω από τη θανατική ποινή και την αποτελεσματικότητά της, όσο και οι 10 λόγοι που η Δ.Α. αντιτίθεται σε αυτήν. Ενδεικτικά:
Νο2 = Η θανατική ποινή αποτελεί όπλο πολιτικής σκοπιμότητας.
Από τη δίκη των Έξι μέχρι την εκτέλεση της Ειρήνης Γκίνη (νηπιαγωγός που εκτελέστηκε στον Εμφύλιο λόγω πολιτικών φρονημάτων) και του Νίκου Μπελογιάννη, η θανατική ποινή εφαρμόστηκε σε περιόδους ταραγμένες, που οι δικαστικές αποφάσεις είχαν πολιτικό κίνητρο και δεν ήταν αντικειμενικές.
Νο4 = Η θανατική ποινή είναι φόνος εκ προμελέτης, εξευτελίζει το κράτος και κάνει πιο βίαιη την κοινωνία.
Αν ξαναδούμε τα στοιχεία, θα δούμε ότι οι περισσότερες εκτελέσεις και θανατικές καταδίκες αφορούν χώρες που συχνά ο Δυτικός Κόσμος αποκαλεί υποανάπτυκτες και ψέγει για την εγκληματικότητά τους. Τα στατιστικά, λοιπόν, δείχνουν πως η αυστηροποίηση του νόμου δε θωρακίζει την κοινωνική συνοχή – αντιθέτως την υπονομεύει.
Νο6 = Η θανατική ποινή αμφισβητεί την ικανότητα του ανθρώπου να βελτιωθεί.
Για όποιον έχει δει την ταινία “Παραγγελιά” και ξέρει την ιστορία, ο Νίκος Κοεμτζής είναι παράδειγμα ανθρώπου που μετανόησε για το έγκλημα που διέπραξε. (Για όποιον δεν έχει δει την ταινία, είναι μια πρόταση για το Σαββατοκύριακο...)
Νο8 = Η θανατική ποινή αρνείται την πιθανότητα του λάθους/δικαστικής πλάνης.
Στην ταινία “10 Rillington Place” παρακολουθούμε την καταδίκη και την εκτέλεση του Τίμοθι Έβανς (Τζον Χερτ) για τον φόνο της συζύγου και της κόρης του, τους οποίους έχει διαπράξει ο γείτονάς του Τζον Κρίστι (Ρίτσαρντ Ατενμπόρου). Η πραγματική αυτή ιστορία, που έγινε αφορμή να καταργηθεί η θανατική ποινή στην Αγγλία, δείχνει πως η πιθανότητα της δικαστικής πλάνης δεν είναι ανύπαρκτη, καθώς και το αδύνατο της διόρθωσής της. Η Δ.Α. σημειώνει πως από το 1973 στις Η.Π.Α 116 άτομα που καταδικάστηκαν σε θάνατο γλίτωσαν την εκτέλεση “στο παρά πέντε”, καθώς αποδείχτηκε τελικά η αθωότητά τους.
Η θανατική ποινή
Η θανατική ποινή θα έβρισκε αντίθετο τον Πέτρο Λεοπόλδο, Δούκα της Τοσκάνης, ο οποίος στις 30/11/1786, υπό την επίδραση του Διαφωτισμού, την κατήργησε στην επικράτειά του. Η οργή του κόσμου μπροστά σε ειδεχθή εγκλήματα είναι κατανοητή. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να αναλογιστούμε πώς επηρεάζει η πρακτική αυτή τη γενικότερη κατάσταση.
Όπως διαπιστώθηκε και παραπάνω, οι θανατικές ποινές και καταδίκες αφορούν χώρες υποανάπτυκτες ή αυταρχικά καθεστώτα. Σε μια εποχή που γίνεται λόγος για εκσυγχρονισμό της κοινωνίας και για υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, πώς γίνεται να επαινούνται πρακτικές οι οποίες τιμωρούν (και κατ’ αυτόν τον τρόπο) τον διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό ή την έκτρωση;
Επιπλέον, για τη “δημιουργία” ενός εγκληματία δεν ευθύνεται μόνον ή πάντοτε ο ίδιος ή ο κοινωνικός του περίγυρος. Για παράδειγμα, οι Ρεπουμπλικάνοι στη Νότια Καρολίνα προωθούν νομοσχέδιο που προβλέπει ότι οι εκτρώσεις πρέπει να υπάγονται σε ανθρωποκτονίες – οι οποίες στις 27 από τις 50 Ηνωμένες Πολιτείες τιμωρούνται με θάνατο. Όταν αυτά συμβαίνουν στο “κέντρο του κόσμου”, την Αμερική, τι παράδειγμα δίνεται στις μικρότερες (και εξαρτημένες απ’ αυτήν) χώρες;
Οι αυταρχικές ή αναχρονιστικές νομοθεσίες και πρακτικές, οι ανισότητες αλλά και η ανοχή (που ως γνωστόν είναι συνενοχή) μπροστά σε όλα αυτά συντελούν στην αύξηση της εγκληματικότητας. Μήπως τότε η επιλογή της θανατικής ποινής είναι ένας τρόπος αποποίησης της ευθύνης μας απέναντι στο κοινωνικό σύνολο; Μήπως είναι ένα placebo (κατευθυνόμενο από ισχυρούς παράγοντες) για να μη βρεθεί ουσιαστική, ριζική λύση;
Αντί επιλόγου
Ανέφερα το “ξανά” για την παράσταση, γιατί την πρώτη φορά εξέλαβα το έργο ως μια συζήτηση γύρω από μια δικαστική υπόθεση, μέσω της οποίας ο συγγραφέας αναδεικνύει πως ακόμα και η πιο μικρή λεπτομέρεια είναι σημαντική και πόσο προσεκτικοί πρέπει να είναι οι ένορκοι για την απόφασή τους. Τη δεύτερη φορά, όμως, εντόπισα μια ακόμα σημαντική παράμετρο. Ότι ο 8ος ένορκος, ακόμα κι αν πίστευε ότι το παιδί είναι ένοχο, προσπάθησε να ανακαλέσει στοιχεία που θα έκαναν τον οποιονδήποτε να αμφιβάλλει για την ενοχή του παιδιού, για ένα βασικό λόγο: γιατί βαθιά μέσα του θεωρούσε απάνθρωπο να στείλει έναν άνθρωπο, και δη ένα δεκαεξάχρονο παιδί, στην ηλεκτρική καρέκλα. Ίσως να σκεφτόταν την ατάκα του Τομ Χανκς στο Πράσινο Μίλι :“Τη μέρα της κρίσης μου, όταν σταθώ μπροστά στον Θεό, και με ρωτήσει γιατί σκότωσα ένα απ’ τα αληθινά θαύματά Του, τι θα πω; Ότι έκανα τη δουλειά μου;”
Σημειώσεις:
Οι ημερομηνίες ποικίλουν – άλλοι λένε το 1994 και το 2001 αντίστοιχα.
Τα δεδομένα της Δ.Α. διαιρούν στις εξής περιφέρειες την υφήλιο: Ασία-Ειρηνικός, Βόρεια Αφρική και Μέση Ανατολή, Υποσαχάρια Αφρική, Ευρώπη και Κεντρική Ασία, Αμερική. Έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις, τα δεδομένα ήταν δύσκολο να αναλυθούν. Λόγου χάρη, η Αίγυπτος ανήκει γεωγραφικά στην Αφρική, αλλά στη διαίρεση της Δ.Α. ανήκει στην περιφέρεια «Βόρεια Αφρική και Μέση Ανατολή». Συνεπώς, συμπεριλαμβάνεται στις 7 χώρες που πραγματοποίησαν 520 εκτελέσεις το 2021, αλλά δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό για να τις αποδώσουμε στην αφρικανική ήπειρο εν γένει.