Επαναπροσδιορίζοντας τα ορια γλωσσών και διαλεκτων

Μαρινα Τζακώστα¹ & Δημήτρης Σιμήρης²

Πανεπιστήμιο Κρήτης¹ & Πανεπιστήμιο Πατρών²

Ένας από τους μύθους που επικρατούν σχετικά με την αξία των ελληνικών γεωγραφικών ποικιλιών είναι ότι οι τελευταίες συνιστούν γλωσσικές μορφές κατώτερες από την Νέα Ελληνική (στο εξής ΝΕ) (βλ. Παπαναστασίου 2015), επομένως δεν υπάρχει λόγος να διδάσκονται ή να χρησιμοποιούνται (βλ. Τζακώστα 2018· 2019). Ο μύθος αυτός δημιουργεί έντονη αμηχανία στους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι δείχνουν να αδυνατούν να διαχειριστούν τον πλούτο του γλωσσικού υποβάθρου των μαθητών τους (Καψάσκη & Τζακώστα 2016). Σ’ αυτόν τον μύθο εδράζεται η διάκριση των γλωσσικών συστημάτων σε γλώσσες, διαλέκτους και ιδιώματα.

Έχει επιπλέον προταθεί ότι η κατάταξη των γλωσσικών ποικιλιών σε διαλέκτους και ιδιώματα εξαρτάται από τον βαθμό απόκλισης των γλωσσικών ποικιλιών από την ΝΕ. Έτσι, σύμφωνα με τον Παπαναστασίου (2015: 35) η απόκλιση μπορεί να είναι μικρή, μέτρια ή μεγάλη και ορίζεται ως τέτοια βάσει της ‘αμοιβαίας κατανοησιμότητας’ των ομιλητών τους. Όμως, σύμφωνα με τη Ράλλη (2011) και τους Chambers&Trudgill (2011) τα κριτήρια του επιπέδου ή βαθμού απόκλισης και της αμοιβαίας κατανοησιμότητας δεν είναι επαρκή, σαφή, ακριβή διότι δεν είναι (εύκολα) μετρήσιμα. Συνολικά, τα κριτήρια κατάταξης των διαλέκτων και των ιδιωμάτων ως τέτοιων και όχι ως πραγματικών γλωσσών δεν είναι αμιγώς γλωσσολογικά, αλλά ιδεολογικά και πολιτικά και σχετίζονται με τον ορισμό της εθνικής ταυτότητας (βλ. ενδεικτικά Δελβερούδη χ.χ., Παναγιωτίδης 2017· Φραγκουδάκη 1999).

Στο παρόν άρθρο υπογραμμίζουμε ότι το μοναδικό γλωσσολογικό κριτήριο ταξινόμησης των γλωσσικών ποικιλιών ως γλωσσών είναι η ταυτόχρονη και παράλληλη απόκλιση των γλωσσικών ποικιλιών από την πρότυπη ποικιλία, την ΝΕ, αλλά και μεταξύ τους σε όλα τα επίπεδα γραμματικής ανάλυσης (φωνητική/ φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία και πραγματολογία) ανεξαρτήτως βαθμού ή βάθους απόκλισης. Παρουσιάζοντας δεδομένα από τις ελληνικές γλωσσικές ποικιλίες, υποστηρίζουμε ότι, αν οι ελληνικές γεωγραφικές ποικιλίες διαφοροποιούνται από τη ΝΕ σε όλα τα επίπεδα γραμματικής ανάλυσης είτε σε μικρό είτε σε μεγάλο βαθμό, θα μπορούσαν όλες να χαρακτηριστούν ως αυτόνομα γλωσσικά συστήματα, ως γλώσσες. Αν οι γλωσσικές ποικιλίες διαφοροποιούνται από την πρότυπη ΝΕ μόνο σε κάποια επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης, τότε οι πρώτες συνιστούν διαλέκτους και όχι γλώσσες. Η πρότασή μας ενισχύεται από γραμματικές περιγραφές διαλέκτων και ιδιωμάτων και λεξικά, όπως αυτό του ιδιώματος της Ιθάκης (Μουσούρης 1950) όπου υιοθετείται ο όρος ‘γλώσσα’ για τον τοπικό γλωσσικό κώδικα, αλλά και τον Κοντοσόπουλο (1994) ο οποίος διατυπώνει την άποψη ότι η Τσακώνικη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως γλώσσα. Η πρότασή μας ενισχύεται και από το αίσθημα του λαού για τον οποίο η ντοπιολαλιά του είναι η γλώσσα του (βλ. Τζακώστα υπό προετ.) αλλά και τις κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες (κοινωνιόλεκτοι) οι οποίες συχνά ονομάζονται γλώσσες (Βελουδής 2009).

Δείχνουμε ότι οι ελληνικές γλωσσικές ποικιλίες είναι ισάξιες και ισότιμες γλώσσες, η πρότυπη ΝΕ είναι μια από αυτές, και όλες μαζί ταυτοχρόνως συνιστούν την Ελληνική Γλώσσα ως την υπεργλώσσα της ελληνικής οικογένειας γλωσσών. Με βάση τον παραπάνω ορισμό θέτουμε τα όρια διάκρισης μεταξύ γλωσσών και διαλέκτων οι οποίες ανήκουν στην ίδια οικογένεια γλωσσών και, ταυτόχρονα, διακρίνουμε την υπόσταση των ελληνικών γλωσσικών ποικιλιών από άλλες γλώσσες, όπως η Γερμανική και η Ολλανδική, οι οποίες επίσης χαρακτηρίζονται από αμοιβαία κατανοησιμότητα αλλά και διαφοροποίηση σε όλα τα επίπεδα γραμματικής ανάλυσης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη. 2004. Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος.

Βελουδής, Γ. 2009. Άνισες εξισώσεις: Η γλώσσα των νέων. Στο Γ. Χάρης (επιμ.), Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα, 73–81. Αθήνα: Πατάκης.

Chambers, Κ. J. & P. Trudgill. 2011. Διαλεκτολογία. Αθήνα: Πατάκης.

Κακριδή, Μ. 2005. Γλώσσα και κοινωνικό περιβάλλον, Ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας, Α'. Αθήνα: Παρουσία.

Μουσούρης, Σ. 1950. Η γλώσσα της Ιθάκης. Αθήνα: Α. Μαυρίδη.

Lyons, J. 2012. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία. Αθήνα: Πατάκης.

Φραγκουδάκη, Α. 1999. Γλώσσα και ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Οδυσσέας.

Από το διαδίκτυο

Κέντρο Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων — Ι.Λ.Ν.Ε (http://www.xanthi.ilsp.gr/mnemeia/diallist.aspx).