Στοιχεία της πελοποννησιακής διαλέκτου στο «Χρονικόν του Μορέως»

Γιάννα Γιαννουλοπούλου

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Στόχος της παρούσας ανακοίνωσης είναι να διερευνήσει στοιχεία της πελοποννησιακής διαλέκτου στο «Χρονικό του Μορέως». Το έργο είναι μια έμμετρη χρονογραφία των αρχών του 14ου αιώνα, η οποία αφηγείται «την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τον Γουλιέλμο ντε Σαμπλίτ και μέλη της οικογένειας των Βιλλεαρδουίνων, που στη συνέχεια μετατράπηκε σε Πριγκιπάτο του Μορέως» (Χόρροκς 2006: 507). Παραλλαγές του υπάρχουν σε ελληνική, γαλλική, ιταλική και αραγωνική γλώσσα.

Η γλωσσολογική μελέτη της πελοποννησιακής διαλέκτου (ή των πελοποννησιακών διαλέκτων) δεν ήταν αναπτυγμένη μέχρι πρόσφατα, τόσο λόγω της γενικής καθυστέρησης στη μελέτη των νεοελληνικών διαλέκτων (δες Τζιτζιλής 2000), όσο και επειδή η πελοποννησιακή θεωρήθηκε ως πολύ κοντινή στην Κοινή Νέα Ελληνική (ΚΝΕ). Ωστόσο, τα τελευταία είκοσι χρόνια με τις μελέτες κυρίως του Παντελίδη (2001· 2010) έχει γίνει σαφές ότι παρ’ όλο τον –ή ανεξάρτητα από τον– ρόλο που έπαιξε η πελοποννησιακή διάλεκτος στη διαμόρφωση της ΚΝΕ, δεν παύει να συνιστά επίσης διάλεκτο με αποκλίσεις από την ΚΝΕ σε όλα τα επίπεδα της γλωσσικής ανάλυσης.

Στην παρούσα ανακοίνωση εξετάζεται το «Χρονικόν του Μορέως» ως προς τα διαλεκτικά πελοποννησιακά χαρακτηριστικά που εμφανίζονται σε αυτό. Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη ([1938] 1963: 33), το «Χρονικόν» είναι: «σπουδαιότατο για τις άφθονες πληροφορίες που μας δίνει για τη σύγχρονη γλώσσα, με τα νέα στοιχεία που παρουσιάζει». Οι μελέτες της δημώδους γλώσσας του «Χρονικού» επιμένουν στα γενικά χαρακτηριστικά της (π.χ. Beck 1971· Egea 1988), ενώ η εμφάνιση διαλεκτικών πελοποννησιακών στοιχείων σε αυτήν θεωρείται «δυσδιάκριτη ή έστω προς διερεύνηση» (Παντελίδης 2001: 552).

Η εργασία διερευνά ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της πελοποννησιακής διαλέκτου, από όσα έχουν συγκεντρωθεί στο Παντελίδης (2001: 553–557· 2010, 470–474).

Συγκεκριμένα, η εξέταση αφορά μορφολογικά χαρακτηριστικά όπως:

α) ρηματική αύξηση η-, π.χ. ημπόρεσαν

β) το «γερούνδιο» λήγει στο αρχαϊκότερο -οντα/-ώντα αντί του -οντας/-ώντας της κοινής, π.χ. εταύτα εβλέποντα ο Θεός/ διαβόντα ολίγος ο καιρός

γ) διατήρηση των αρχαϊκότερων β’ και γ’ ενικού του μεσοπαθητικού αόριστου χωρίς το -κ-, π.χ. αντιστάθη, εστάθη, εχάθη

δ) σχηματισμός του πληθυντικού των ανισοσύλλαβων αρσενικών σε -αίοι, π.χ. Ανδραβισαίοι ‘οι κάτοικοι της Ανδραβίδας’

ε) έντονη τάση για σχηματισμό του πληθυντικού θηλυκών και αρσενικών ουσιαστικών σε -άδες, π.χ. αδελφάδες, κεφαλάδες, κοντάδες, πριγκηπάδες

στ) διατήρηση αρχαϊκών τύπων γενικής, π.χ. γυναικός.

Σε μορφολογικό επίπεδο εξετάζονται, επίσης, οι δομές ρηματικών συνθέτων, π.χ. ακροχτύπησε, αξιοπαρακαλώ, συχνοέρχομαι, φιλοπαρακαλώ.

Σε επίπεδο λεξιλογίου εξετάζονται μονάδες με διαλεκτικά χαρακτηριστικά, όπως: πιλαλώ ‘τρέχω’, πεδουκλώνω‘δένω τα πόδια του αλόγου’, απολυτός ‘ελεύθερος’ (όλα τα παραπάνω γλωσσικά δεδομένα είναι από το «Χρονικόν»).

Η γλωσσολογική εξέταση του «Χρονικού του Μορέως» πρέπει να λάβει υπόψη μεθοδολογικά ζητήματα, όπως: α) πόσο είχε διαμορφωθεί μια πελοποννησιακή διάλεκτος τον 14 αιώνα, β) ποια η επιρροή των λόγιων τύπων που ο ανώνυμος συγγραφέας προσπαθούσε να χρησιμοποιήσει (συνήθως με λάθη, π.χ. την θυγάτηρ), γ) πόσο ήταν σε χρήση ρομανικές ποικιλίες στη φραγκοκρατούμενη Πελοπόννησο και ποια η επιρροή τους στον εξελληνισμένο Φράγκο, τον συγγραφέα του «Χρονικού».

Η εξέταση προτίθεται να συμβάλει τόσο στην ανεύρεση των διαλεκτικών πελοποννησιακών χαρακτηριστικών, όσο και στην εμβάθυνση της σχέσης της ΚΝΕ με την πελοποννησιακή διάλεκτο.

Βιβλιογραφία

Beck, H. G. 1971. Geschichte der byzantinischen Volksliteratur. München: C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung [ελλ.έκδοση: Ιστορία της Βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, μτφρ. N. Eideneier, Αθήνα, 1999].

Egea, J. M. 1988. Gramática de la Crónica de Morea: un studio sobre el griego medieval (Veleia anejo 4). Vitoria: Gasteiz.

Παντελίδης, Ν. 2001. Πελοποννησιακός ιδιωματικός λόγος και Κοινή Νεοελληνική. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 21: 550–561.

Παντελίδης, Ν. 2010. Μαρτυρίες για τη διαχρονία των νεοελληνικών διαλέκτων: η περίπτωση της Πελοποννήσου. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 30: 464–476.

Τζιτζιλής, Χ. 2000. Νεοελληνικές διάλεκτοι και Νεοελληνική διαλεκτολογία. Η επιβίωση μιας ιδιαίτερης εθνοτικής ταυτότητας. Στο Α. Φ. Χριστίδης, Μ. Αραποπούλου, Γ. Γιαννουλοπούλου (επιμ.), Η Ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της, 15–22. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ.

Τριανταφυλλίδης, Μ. [1938] 1963. Νεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.

Χόρροκς, Τζ. 2006. Ελληνικά. Ιστορία της γλώσσας και των ομιλητών της. [ελλην. μετάφραση: Μ. Σταύρου & Μ. Τζεβελέκου]. Αθήνα: Εστία.