‘Προβλήματα’ ως προς την τυπολογική ταξινόμηση του ιδιώματος της Ιθάκης

Δημήτρης Σιμήρης¹ & Μαρίνα Τζακώστα²

Πανεπιστήμιο Πατρών¹ & Πανεπιστήμιο Κρήτης²

Στο παρόν άρθρο μελετάται η θέση του ιδιώματος της Ιθάκης στην τυπολογική ταξινόμηση των νεοελληνικών διαλέκτων, όπως αυτή έχει προταθεί από τους Χατζιδάκη 1905· Κοντοσόπουλο 1994· 2001· Trudgill 2003· Νewton1972· Παπαναστασίου 2015 και καταδεικνύονται οι εξαιρέσεις που εμφανίζονται στο θιακό ιδίωμα. Συγκεκριμένα, ενώ όλες οι ταξινομήσεις των νεοελληνικών διαλέκτων τοποθετούν το ιδίωμα της Ιθάκης στο νότιο φωνηεντισμό (βλ. Κοντοσόπουλος 2001: 67· Trudgill 2003: 53–55· Σιμήρης 2006), εντούτοις υπάρχουν μερικά θιακά δεδομένα τα οποία παρουσιάζουν βόρειο φωνηεντισμό. Συγκεκριμένα, η ποικιλία παρουσιάζει το φαινόμενο της στένωσης των άτονων [e] και [o] σε [i] και [u] (1), αντίστοιχα, και το φαινόμενο της αποβολής των άτονων [i] και [u] (2).

(1) α. Πάνω ➝ απάνου/αηπάνου/αουπάνου/αουπάνουθε

β. Κάτω ➝ κάτου

γ. Έξω ➝ όξου

δ. Αγκομαχώ ➝ αγκουμαχάω

ε. Κάνετε κάνειτε (Βόρεια Ιθάκη)

στ. Τρέχετε ➝ τρέχειτε (Βόρεια Ιθάκη)

ζ. Μαζεύετε ➝ μαζώνειτε (Βόρεια Ιθάκη)

(2) α. Ώριμος ➝ ώρμος

β. Περισσεύω ➝ περσεύω

γ. Σιχαίνομαι ➝ σκαίνομαι

Μάλιστα, οι τύποι στα (1) και (2) δεν αποτελούν ελεύθερες ποικιλίες αλλά μοναδικοί τύποι που πραγματώνονται από τους Θιακούς. Ακόμη, η στένωση δεν λαμβάνει χώρα μόνο στο τέλος της λέξης αλλά και μέσα στο εσωτερικό της λέξης. Το εντυπωσιακό με τις προαναφερθείσες περιπτώσεις είναι ότι δημιουργούνται συλλαβές συνθετότερες της αμαρκάριστης δομής ΣΦ, την οποία φαίνεται να προτιμά το ιδίωμα (βλ. Σιμήρης 2016· Κριμπάς 2019· Ραυτοπούλου 2012) (3).

(3) α. Των παιδιών ➝ των μπαιδιώνε

β. Του ταψιού ➝ του ταψιώνε

γ. Μην είναι ➝ μη νείναι

Επιπλέον, παρόλο που ο Trudgill (2003) αναφέρει ότι τα επτανησιακά ιδιώματα παρουσιάζουν πάντα το ‘υ’ ως [i], και ποτέ ως [u], σποραδικά εμφανίζονται λεξικοί τύποι στο ιδίωμα της Ιθάκης οι οποίοι φέρουν το ‘υ’ ως [u] (4).

(4) α. κρύσταλλο ➝ κρούσταλλο

β. τρύπα ➝ τρούπα

γ. συρφετός ➝ σουρφετός

δ. ξυρίζομαι ➝ ξουρίζομαι

Τα δεδομένα που παρατέθηκαν παραπάνω μας επιτρέπουν να υιοθετήσουμε την άποψη ότι η εμφάνιση βόρειου φωνηεντισμού στο κατά τα λοιπά νότιου φωνηεντισμού θιακό ιδίωμα οφείλεται στην γλωσσική επαφή του Θιακού ιδιώματος με το ιδίωμα της δυτικής παραλιακής Στερεάς Ελλάδας και της Λευκάδας. Αυτό τεκμηριώνεται ιστορικά, κοινωνικά και οικονομικά (βλ. Λεκατσάς 1998· Αναγνωστάτος 2004· Βλασσόπουλος 2006· Καραβίας-Γρίβας 2010). Κάποιες λεξικές μονάδες/δομές δείχνουν να παγιώνονται ως τύποι μέσα στο γλωσσικό σύστημα των Θιακών για τους παραπάνω λόγους. Φαίνεται δηλαδή ότι η κοινωνική φύση της γλώσσας έχει κάποιες φορές μεγαλύτερη δύναμη από τους ίδιους τους γλωσσικούς μηχανισμούς.

Τα παραπάνω συνιστούν σημαντικό τεκμήριο για το ότι στη γλώσσα δεν υπάρχουν καθαρά γλωσσολογικά προσανατολισμένες αρχές ταξινόμησης των διαλέκτων και ιδιωμάτων. Επομένως, οι ισόγλωσσοι, αν και είναι χρήσιμο εργαλείο οριοθέτησης των διαλεκτικών τόπων, δεν αποτελούν απολύτως ακριβές μέσο τυπολογικής ταξινόμησης διαλέκτων και ιδιωμάτων (Chambers & Trudgill 2011). Άρα, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η ένταση και η συστηματικότητα της γλωσσικής επαφής επιφέρουν την καθιέρωση μη ντόπιων κανόνων στα θιακά.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αναγνωστάτος, Α. 2004. Ιστορικά και λαογραφικά ανάλεκτα της Ιθάκης. Ιθάκη: Φήμιος & Δημοτικές πολιτιστικές εκδηλώσεις Ιθάκης.

Βλασσόπουλος, Γ. 2006. Ανεμοκάραβα: Καράβια, εμπόριο, μεταφορές, ληστείες, πειρατείες, πανώλη στο Ιόνιο και στα ακαρνανικά παράλια τον 18^ο αιώνα. Ιθάκη: Φήμιος.

Chambers, J. K. & P. Trudgill. 2011. Διαλεκτολογία. Μετάφρ. Σ. Λαμπροπούλου. Επιμ. Δ. Παπαζαχαρίου. Αθήνα: Πατάκης.

Κριμπάς, Π. 2019. Η κεφαλληνιακή/ιθακήσια γεωγραφική γλωσσική ποικιλότητα. Στο Η. Τουμασάτος (επιμ.), Πρακτικά ΙΑ΄ διεθνούς Πανιόνιου συνεδρίου: Επτανησιακός βίος και πολιτισμός, τ. IV, Κεφαλονιά 21–25 Μαΐου 2018, 801–854. Αργοστόλι: Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών.

Κοντοσόπουλος, Ν. 2001. Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Αθήνα: Γρηγόρη.

Newton, B. 1972. The generative interpretation of dialect: A study of Modern Greek phonology. Cambridge: C.U.P

Ραυτοπούλου, Μ. 2012. Χαρακτηριστικά του ιδιώματος της Ιθάκης. Στο Π. Πετράτος (επιμ.), Το Κεφαλονίτικο γλωσσικό ιδίωμα, Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, 59–72. Αργοστόλι: Σύνδεσμος Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης.

Trudgill, P. 2003. Modern Greek dialects, Α preliminary classification. Journal of Greek Linguistics 4: 45–63.

Χατζιδάκις, Γ. 1905–1907. Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά. Αθήνα: Σακελλάριος.

Χατζιδάκις, Γ. 1907. Μεσαιωνικά και νέα ελληνικά. Τ. Β΄. Αθήνα: Πελεκάνος.