Στοιχεία για τα ποντιακά και τα φαρασιώτικα βάσει μιας ανέκδοτης διδιαλεκτικής πηγής

Ανατολή Θεοδωρίδη¹, Ελένη Καραντζόλα² & Ασημάκης Φλιάτουρας³

Πανεπιστήμιο Αιγαίου^{1, 2} & Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης³

Στο ανέκδοτο έργο του «Περί Καππαδοκίας» ο Α. Λεβίδης αναφέρει ότι ο Φαρασιώτης ιερομόναχος Δωρόθεος και δάσκαλος στην Ιερατική Σχολή του Ιωάννου του Προδρόμου στο Ζιντζίντερε της Καισάρειας, μετέφρασε το Κυριακοδρόμιο Ευαγγέλιο στη φαρασιωτική διάλεκτο, το οποίο κατέθεσε στη βιβλιοθήκη της Σχολής. Παράλληλα, οPaul Lagarde στο έργο του Νeugriechisches aus Kleinasien (1886), μεταξύ των φαρασιωτικών κειμένων που παραθέτει στη μελέτη, συμπεριέλαβε τρεις περικοπές των Ευαγγελίων στη φαρασιωτική διάλεκτο, τα: κατά Ματθαίο 26, 14–58, κατά Λουκά 22, 1–62 και κατά Ιωάννη 20, 19–26. Δεδομένου ότι το χειρόγραφο του Δωρόθεου λανθάνει, δεν είναι εξακριβωμένο εάν ο Lagarde μεταφέρει στο σύγγραμμά του τη μετάφραση του Δωρόθεου ή κάποιος άλλος Φαρασιώτης μετέφρασε τις παραπάνω περικοπές στην φαρασιωτική. Ο Φαρασιώτης θεολόγος και λόγιος Θεόδωρος Θεοδωρίδης (1910–2005), συγγραφέας με πλούσια αρθρογραφία και μελέτες για τα ήθη, έθιμα και τη γλώσσα των Φαράσων, θεωρώντας ότι τα κείμενα αυτά του Lagarde είναι «παραποιημένα» και «ποντιάζουν» επιχειρεί να τα διορθώνει στο ορθό — κατά την αντίληψή του — φαρασιωτικό ιδίωμα. Στο ανέκδοτο χειρόγραφό του (το οποίο βρίσκεται στην κατοχή της Α. Θεοδωρίδη και η συγγραφή του, με βάση εξωτερικές ενδείξεις, πρέπει να τοποθετηθεί στη δεκαετία του ’60–’70) οι δύο μεταφράσεις, καθώς και τα πρωτότυπα χωρία των ευαγγελίων, οργανώνονται αντιπαραβολικά, σε τρίστηλο κείμενο, όπως φαίνεται στο απόσπασμα που ακολουθεί:

Η έστω και δειγματοληπτική θεώρηση των δύο μεταφράσεων αποκαλύπτει τον εκτεταμένο αριθμό διαφοροποιήσεων μεταξύ τους, σε όλα τα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης (φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό, λεξιλογικό). Σε ό,τι αφορά τον ποντιακό χαρακτήρα της μετάφρασης στην έκδοση του Lagarde, ο χαρακτηρισμός του ως «ποντιάζοντος» από τον Θεοδωρίδη φαίνεται να ενισχύεται από τη σημείωση στην εισαγωγή του χειρογράφου ότι προέβη στο εγχείρημα κατόπιν και προτροπής του Ιορδάνη Παμπούκη (Βαμβακίδη), διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας (1956–1980), ο οποίος ήταν Πόντιος. Υπό το πρίσμα αυτό, η παρούσα μελέτη θα εξετάσει διεξοδικά το γλωσσικό υλικό του κειμένου Lagarde σε σύγκριση με τα διαθέσιμα έργα αναφοράς για την ποντιακή διάλεκτο (Τοπχαράς [1928/1932] 2017· Παπαδόπουλος [1955] 1997· [1961] 2016· Τομπαίδης 1996· Drettas 1997). Αντίστοιχα, η μετάφραση του Φαρασιώτη Θεοδωρίδη θα εξεταστεί συγκριτικά με τα διαθέσιμα έργα αναφοράς για τη φαρασιωτική διάλεκτο (Καρολίδης 1885· Dawkins 1916· Ανδριώτης 1948). Στόχος της συγκριτικής και αντιπαραβολικής αυτής μελέτης είναι να εντοπιστούν αφενός χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τις δύο διαλέκτους και τα οποία ενδεχομένως δεν έχουν μέχρι τώρα αποθησαυριστεί, και αφετέρου σημεία σύγκλισης τα οποία θα συνηγορούσαν υπέρ της προέλευσής τους από μια μικρασιατική ποικιλία της ελληνιστικής κοινής (πρβλ. Τζιτζιλής 2017).

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ανδριώτης, Ν. 1948. Το γλωσσικό ιδίωμα των Φαράσων. Αθήνα: Ίκαρος.

Dawkins R. M. 1916. Modern Greek in Asia Minor. A study of dialect of Silli, Cappadocia and Phárasa with Grammar, Texts, Translations and Glossary. Cambridge: CUP.

Drettas, G. 1997. Aspects pontiques. Paris: Association de recherches pluridisciplinaires.

Καρολίδης, Π. 1884. Γλωσσάριον συγκριτικόν ελληνοκαππαδοκικών λέξεων. Εν Καππαδοκία λαλουμένη Ελληνική διάλεκτος και τα εν αυτή σωζόμενα ίχνη της αρχαίας Καππαδοκικής γλώσσας. Σμύρνη.

Lagarde, P. 1886. Neugriechisches aus Kleinasien. Göttingen: Dieterichsche Verlags Buchhandlung.

Λεβίδης, Α. χ. ε. «Περιγραφή της Καππαδοκίας». Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, χφ. αρ. 28.

Παπαδόπουλος, Ά. [1961] 2016. Ιστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου. Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών.

Παπαδόπουλος, Ά. [1955] 1997. Ιστορική γραμματική της ποντικής διαλέκτου. Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών.

Τζιτζιλής, Χ. 2017. Hellenistic Koine in the light of the Greek dialects. Ανακοίνωση στο 1ο Διεθνές Συνέδριο για την Κοινή και για κοινές στα Βαλκάνια και τη Μ/Ασία (Θεσσαλονίκη, 3–4/11/2017).

Tομπαίδης, Δ. 1996. Μελετήματα ποντιακής διαλέκτου. Θεσσαλονίκη: Κώδικας.

Τοπχαράς, Κ. [1928 / 1932] 2017. Γραμματική της ποντιακής διαλέκτου. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδης.