Presentación:

Vídeos:

Os Séculos Escuros

1. Introdución

Chamamos Séculos Escuros ao período histórico que vai dos séculos XVI ao XVIII. A lingua galega deixa de escribirse e, pouco a pouco, tamén deixa de falarse polas clases altas. Esta decadencia da nosa lingua está relacionada coa situación sociopolítica de Galicia, cada vez máis empobrecida e menos poderosa na Coroa de Castela.

2. Contexto histórico

A finais do século XV prodúcense unha serie de acontecementos que van marcar profundamente o futuro de Galicia: as Revoltas Irmandiñas e a loita pola Coroa de Castela entre Dona Xoana e Isabel a Católica.

2.1. As Revoltas Irmandiñas

Na segunda metade do século XV, burgueses e campesiños galegos vanse levantar e loitar contra a nobreza e os seus abusos de poder. Esta rebelión social coñécese como Revolta Irmandiña e foi quizais a maior revolta europea do século XV.

• 1ª Guerra Irmandiña: a Primeira Guerra Irmandiña ten lugar en 1431, cando a chamada Irmandade Fusquenlla, integrada por burgueses e labregos, se levanta nas terras de Betanzos e Pontedeume contra os abusos dos Andrade.
• Grandes Revoltas Irmandiñas: En 1467, campesiños e burgueses crean a Irmandade Xeral do Reino de Galicia e a revolta irmandiña expándese por todo o territorio galego. Os irmandiños derruban os castelos e fortalezas, como símbolos da inxustiza señorial. Mentres tanto, os nobres foxen a Castela ou a Portugal. Na primavera de 1469, a nobreza, encabezada por Pedro Madruga, contraataca e derrota os irmandiños, poñendo fin á revolta.

2.2. A loita entre dona Xoana e dona Isabel pola Coroa de Castela

Despois da morte do rei Henrique IV, o trono de Castela dispútase entre Dona Xoana e Isabel a Católica:

• Dona Xoana era filla de Henrique IV e, polo tanto, a herdeira lexítima da Coroa.
• Isabel a Católica era medio irmá de Henrique IV . Estaba casada con Fernando de Aragón.

Nesta loita dinástica, a maior parte da nobreza galega apoiou a Dona Xoana. Non obstante, a vencedora foi Isabel a Católica.

Cando os Reis Católicos entran no trono, toman represalias contra a nobreza rebelde de Galicia, someténdoa, quitándolle o seu poder e, en moitos casos, substituíndoa por nobres de fóra, chegados de Castela. Un bo exemplo é a figura de Pardo de Cela, que foi executado pola súa oposición aos Reis Católicos.

A elite social que os Reis Católicos traen de Castela introduce en Galicia a súa lingua: o castelán.

3. A lingua galega nos Séculos Escuros

Coa entrada da nobreza castelá en Galicia, rómpese a homoxeneidade lingüística que ata entón había en Galicia. Lembremos que ata este momento o galego fora unha lingua normalizada, falada por todas as clases sociais e empregada na escrita.

A partir do século XVI, as clases sociais altas xa non falan galego, senón castelán. Ademais, estas clases poderosas impoñen tamén o castelán como lingua, oral e escrita, da Administración, da Igrexa e da Educación.

Nos Séculos Escuros vívese unha situación de diglosia caracterizada do seguinte xeito:

• En canto ao número de falantes, o galego é lingua maioritaria xa que continúa a ser a lingua habitual da inmensa maioría da poboación (arredor do 90 / 95%). O castelán é lingua minoritaria xa que só é a lingua das capas máis altas da sociedade (nobreza, alto clero…), que representann unha porcentaxe moi baixa da poboación.
• En canto ao prestixio social das linguas, o galego é lingua minorizada ou dominada, xa que deixa de empregarse nos textos escritos e apártase tamén de calquera ámbito social elevado. É unha lingua minusvalorada socialmente. O castelán é lingua de prestixio ou dominante, xa que é a lingua dos textos escritos e a lingua empregada polas clases dominantes e nos ámbitos elevados (Administración, Igrexa, Educación…)

Por outra banda, nos Séculos Escuros xorden os prexuízos lingüísticos contra a lingua galega, relacionados á súa vez coa imaxe despectiva que se tiña de Galicia e dos seus habitantes. Como consecuencia da marxinación política e da pobreza en que vivía a maior parte da poboación galega, ao longo desta época nace unha imaxe do galego como un pobo mísero, atrasado, inculto e carente de calquera virtude, así como unha visión de Galicia como unha terra inhóspita e fea.

Esta imaxe de Galiza e do pobo galego amplíase tamén á lingua, nacendo fortes prexuízos lingüísticos que mesmo perduran até os nosos días: o galego é unha lingua bruta, que soa mal, falada por pailáns, inútil…

4. A literatura galega nos Séculos Escuros

Durante os Séculos Escuros, o galego deixou de escribirse, polo que apenas conservamos textos literarios escritos en galego. Así pois, a literatura que houbo durante esta etapa foi case exclusivamente literatura popular oral, creada e transmitida oralmente polo pobo: lendas, contos, cantigas, adiviñas…

Con todo, tamén conservamos algúns textos escritos en galego coma os que veremos a continuación:

• O Pranto da Frouseira: no texto poético O pranto da Frouseira recréase o tema da morte do mariscal Pardo de Cela, executado en Mondoñedo pola súa rebeldía cara ao poder dos Reis Católicos. A Fortaleza da Frouseira (onde o mariscal resistiu durante máis de tres anos) laméntase da sorte final que corre Pardo de Cela.
• Sonetos pola raíña Margarida de Austria: consérvanse algúns sonetos renacentistas escritos en galego con motivo da morte da raíña Margarida de Austria (século XVII). De entre estes sonetos destacamos un de Pedro Vázquez de Neira, titulado “Respice finem”.
• Coplas sobre o saqueo de Cangas polos turcos: descríbense nestas coplas anónimas a angustia e o pánico dos habitantes de Cangas (Pontevedra), cando a vila foi atacada por unha escuadra de piratas turcos no 1617.
• Décimas ao Apóstolo Santiago: as “Décimas ao Apóstolo Santiago” foron escritas a comezos do século XVII polo cura Martín Torrado, para criticar con humor o intento de nomear a Teresa de Ávila copatroa de España, ao mesmo nivel que o Apóstolo Santiago.

5. O Século das Luces (século XVIII)

No século XVIII, coñecido coma o Século das Luces, desenvólvese en Europa un movemento cultural e intelectual que coñecemos como a Ilustración.

En Galicia, un grupo de intelectuais ilustrados vanse preocupar pola pobreza e atraso do país e promover medidas para combater esta situación: reformar a agricultura, mellorar as leis, cambiar os métodos educativos…

De entre os Ilustrados galegos, destacamos as figuras do Padre Feixoo e do Padre Sarmiento, dous monxes que tamén se preocuparon pola situación da lingua galega.

• O Padre Feixóo: demostrou que o galego non era un dialecto do castelán (como moitos pensaban naquela época), senón unha lingua románica, irmá do portugués.
• O Padre Sarmiento: defendeu o uso do galego na Educación, na Igrexa e na Administración. Tamén foi un grande estudoso da lingua galega, especialmente do léxico.