Y GROMLECH

ADNODDAU I YSGOLION SIR BENFRO

Ein stori ni - Traed... cam... a naid!

Afon, argae a llyn / River, reservoir and lake

Dyma fwy o luniau i chi eu hystyried. Beth yw'r cysylltiad?

O'N BRO I'R BYD

Dechrau wrth ein traed

Cam i weld Cymru

A naid i weld y byd!

Munud i feddwl

Does gan Sir Benfro ddim llynnoedd nac argaeau mawrion. Llynnoedd Bosherston ydy’r unig llynnoedd lled naturiol sydd gennym yn mesur mwy na phum erw. Maen nhw'n enwog am eu blodau lili’r dŵr sydd i’w gweld bob haf. Maen nhw hefyd yn enwog am eu dyfrgwn. Mae’r dŵr yn tarddu o ffynhonnau sy’n codi o gronfa danddaearol. Adeiladwyd Llynnoedd Bosherston gan deulu’r Cawdor rhwng 1780 a 1860 fel canolbwynt i’w cynllun i harddu eu tirwedd.


Mae cronfa Llys-y-frân yn cyflenwi dŵr ar gyfer y sir gyfan wrth gronni yr Afon Syfnwy. Adeiladwyd Llys y Frân rhwng 1968 ac 1972. Mae cronfa Rosebush yn llai ac fe'i hadeiladwyd yn yr 1880au. Mae’n darparu dŵr ar gyfer de Sir Benfro


Mae dwy afon Cleddau: Afon Cleddau Wen yn y gorllewin ac afon Cleddau Ddu yn y dwyrain. Ymunant a'i gilydd i ffurfio aber Daugleddau, sy'n rhoi ei enw i borthladd pwysig Aberdaugleddau. Ceir dwy ran i Afon Cleddau Wen. Tardda'r rhan ddwyreiniol yn Llygad Cleddau ym mhlwyf Llanfair Nant y Gôf, 4 km i'r de-ddwyrain o Abergwaun. Llifa tua'r de-orllewin heibio Scleddau. Tardda'r gangen orllewinol ym Mhenysgwarne ym mhlwyf Llanreithan, a llifa tua'r dwyrain i ymuno a'r gangen arall. Llifa'r Cleddau Wen trwy Gas-blaidd i Hwlffordd. Yno, pan fydd y llanw yn llawn, gwelir ei effaith ar uchder y dŵr.

Tardda Afon Cleddau Ddu ar lethrau’r Preselau ym Mlaencleddau ym mhlwyf Mynachlog-ddu, a llifa tua'r de-orllewin heibio Llawhaden. Gwelir effaith y llanw ger Pont Canaston. Ymuna â'r afon Cleddau Wen ym Mhwynt Picton. Mae aber y Cleddau yn ddwfn ac yn harbwr naturiol da ar gyfer masnach a llongau fferi i Iwerddon. Gall tanceri olew o 300,000 tunnell a mwy hefyd ei ddefnyddio. Oherwydd hyn, adeiladwyd nifer o burfeydd olew yma.


Yr afon nesaf o ran maint, yn Sir Benfro ydy yr Afon Gwaun. Mae’n mesur tua 10 milltir (15 km) ac yn tarddu ar lethrau gorllewinol y Preseli, heb fod ymhell o Dafarn-y-bwlch a Foel Eryr. Mae'n llifo i gyfeiriad y gorllewin, heibio i Cwm Gwaun, Pontfaen, a Llanychâr. Mae'n cyrraedd y môr yn Abergwaun gan lifo i Fae Abergwaun, sy'n rhan o Fae Ceredigion. Mae'r aber yn ffurfio porthladd pwysig gyda llongau fferi yn hwylio oddi yno i Rosslare yn Iwerddon.


Y nesaf o ran maint ydy Afon Nyfer sy’n llifo i'r môr yn Nhrefdraeth. Mae’r afonydd Cuch, Teifi a Taf i gyda yn croesi ffin ein sir ond hefyd yn perthyn i Geredigion neu Sir Gâr.


Mae ardaloedd eraill o Gymru yn fwy mynyddig ac felly yn meddu ar fwy o lynnoedd ac afonydd. Y llyn naturiol mwyaf ydy Llyn Tegid ger y Bala. Mae newid hinsawdd wedi arwain at sefyllfa o lifogydd difrifol o gwmpas sawl afon yn y blynyddoedd diweddar. Mae’r Afonydd Conwy a’r Tywi yn arbennig yn achosi trafferthion. Mae y drafodaeth am sut i wella’r sefyllfa, gan ddiogelu bywydau ac eiddo, yn un hir a chymhleth. Mae’n adlewyrchu trafodaethau tebyg ar sawl cyfandir, ond yn benodol mewn ardaloedd o Asia e.e. yr Afon Yangtze yn Tsieina, a’r Afon Goch yn Fietnam. Mae ein defnydd o dir yn berthnasol iawn i'r broblem hon ac mae llywodraethau yn deddfu er mwyn atal gor-ddraenio tir a thorri coedwigoedd.


Bu’r peiriannydd Syr Evan Jones o Abergwaun yn gyfrifol am waith ar Dwnnel Hafren, Cronfa Aswan yn yr Aifft a’r sarn 1km o hyd rhwng Singapore a Johor a agorwyd yn 1924.

HERIAU

SEREN A SBARC

Afonydd a Llynnoedd Cymru

Faint o lynnoedd ac afonydd Cymru fedrwch chi enwi a'u lleoli ar fap?

Protestio

Pam fod pobl wedi gorfod protestio i sicrhau hawliau iaith?

Enwau llefydd

Beth yw'r cysylltiad rhwng afonydd ac enwau llefydd yng Nghymru e.e Aberystwyth?

Caneuon Protest

Pa ganeuon Cymraeg sydd wedi eu hysgrifennu fel caneuone protest?

Cofiwch Tryweryn

Beth yw hanes Boddi Tryweryn?

Ar lan yr afon

Mae Tudur Dylan wedi ysgrifennu cerdd am 'Ar lan yr afon'. Pa gerddi eraill sydd yn son lynnoedd neu afonydd?

LLWYBRAU POSIB O FEWN Y MEYSYDD DYSGU

Ieithoedd, Llythrennedd a Chyfathrebu

E-bost i'r gorffennol

Anfon e-bost i'r gorffennol at un o blant ‘Cwm Celyn’ adeg adeiladu argae Tryweryn. Casgliad adnoddau ‘Gwrthdaro dros adnoddau ‘ BBC Bitesize yn cynnwys deunydd ynghylch Boddi Tryweryn.

Pacio bag

Tynnwch luniau a’u labelu o 10 peth y byddech yn ei bacio mewn bag mewn achos o lifogydd. Rhowch reswm am bob dewis.

Cerdd dosbarth

Creu cerdd dosbarth cyfan mewn ymateb i waith yr artist Gymreig Dawn Harries sy’n darlunio dŵr yn Sir Benfro.

Llynnoedd - Trysorau Cymru’

Cyd-ddarllen a thrafod - Erthygl ‘Llynnoedd - Trysorau Cymru’.

Denu Twristiaid

Creu disgrifiad i'w osod mewn cylchgrawn i dwristiaid

Iechyd a Lles

Diogelwch ynghylch dŵr

Dysgu côd diogelwch ynghylch dŵr (Gwylwyr y glannau neu y Gwasanaeth Tân) .

Beth ydy 'cynefin'?

Beth ydy ‘cynefin’? Pam mae adnabod a pherthyn i gynefin yn bwysig?

Mwynhau ar y dŵr

Trafod pa gampau fedrwch chi fwynhau ar y dŵr yn lleol.

Gwyddoniaeth a Thechnoleg

Pontydd

Trafod gwahanol mathau o bontydd.

Cynllunio ac adeiladu pont.

Ynni

Gwneud ymwchil i ynni tonnau ac ynni hydro.

Effaith y lleuad

Astudio effaith y lleuad a disgyrchiant. Edrych ar don fawr yr Afon Hafren.

Llifogydd

Stormydd yn achosi llifogydd, effaith ac ymateb y llywodraeth. Edrych ar effaith lifogydd ar draws y byd e.e New Orleans.

Y Gylchred ddŵr

Astudio ac yna creu efelychiad.

Mesurydd Glaw

Trafod casglu data a chreu mesurydd glaw.

Yr eog

Yr Eog – o'r afon i'r môr ac yn ôl.

Mathemateg a Rhifedd

Pos Pontydd

Adnoddau Dŵr Cymru

Mae adnoddau addysgol Dŵr Cymru ar gael ar eu gwefan yn Gymraeg a Saesneg ac o safon uchel. Mae’n werth chwilio yno, mae rhywbeth i bawb.

Adnoddau Newydd Llys y Fran

Mae angen i Lys y Fran fuddsoddi mewn offer newydd e.e. beiciau a chychod y byddant yn eu rhentu. Yr her yw dod o hyd i offer addas a sut y byddant yn rhentu'r rhain i wneud elw.

Dyniaethau

Astudiaeth Afon

Gwnewch gofnod taith ar yr Afon Cleddau, neu’r Afon Gwaun o’r tarddiad i'r môr. Cewch ganŵio, hwylio neu deithio mewn drôn. Defnyddiwch fap i'ch helpu i ddisgrifio y math o dirlun ac adeiladau yr ‘ ych chi’n gweld wrth deithio. Trafodwch sut mae pobl yn defnyddio y tirlun a faint o le sydd i fyd natur.

Y Dywysoges Nest

Hanes y Dywysoges Nest yng Nghastell Caeriw ger y Cleddau.

Afonydd Cymru a'r Byd

Gwnewch restr o 10 o afonydd Cymru ac yna'r byd, a’u gosod yn nhrefn hyd yr afon, o’r byrraf i’r hiraf.

Syr Evan Davies Jones

Pwy oedd Syr Evan Davies Jones?

Cadwraeth

Fideo 4.52munud o aelod staff Parc Cenedlaethol Sir Benfro yn sôn am ei gwaith ger yr Afon Gwaun.

Celfyddydau Mynegiannol

Celf Rhewllyd Rhyfeddol

Creu celf gan ddefnyddio dŵr.

Perfformio Meim

Creu meim ar gyfer perfformiad i gyfeiliant stori - recordiad sain - ‘Sgomer Oddy, y cawr, ger yr Afon Cleddau’ – 4.5 munud.