Espectáculos públicos

Os conceptos de «Scholé» e «Otium»

O concepto de tempo libre nas sociedades occidentais remite invariablemente ao mundo clásico, a Roma e, máis aló aínda a Grecia, e faino no seu inicio cun rico trasfondo literario e filosófico, aínda que derive nun lecer vacuo e manipulador.

Se o vocábulo galego lecer remite ao latín «otium» o concepto en grego antigo expresábase cunha polisémica palabra, «scholé», que resultou nada menos que na nosa «escola». En Grecia «scholé» significaba, á vez, tempo libre e instrución. Fronte a iso, a falta de lecer era a «ascholia» (coa alfa privativa), é dicir, o «non-lecer», implicaba un certo estado de servidume do físico e o material.

O tempo libre, no ideal dos bos cidadáns, había que dedicalo ao coidado do espírito e da cultura. Existían, por suposto, no mundo antigo, xeitos de pasar ese tempo libre en espectáculos de moi variada índole, desde o teatro e as competicións deportivas, ata as representacións de danza, mimo ou xogos de habilidade ou loita. Desde logo, o lecer do home de ben, como nos din Platón ou Aristóteles, era para dedicalo non a espectáculos serviles que envileceran a alma, senón aos goces supremos da especulación científica e filosófica, á escola do alma, ou ao ben colectivo representado pola dedicación desinteresada ao goberno da polis.

Outra cousa era o atletismo antigo, que tiña implicaciones relixiosas, ao celebrarse no marco dos grandes festivales panhelénicos dominados polas cúpulas dirixentes de todo o mundo grego, e supoñía un espectáculo rexido por un código ético elevado e elitista. Tamén tiña outra consideración moi diferente, polos seus matices políticos e educativos, o teatro en Atenas. O noso lecer actual, como se ve, non pode equipararse conceptualmente cun tipo de lecer antigo, pois este presenta unha gran variedade.

A negación do «otium» romano, é o «neg-otium», de onde deriva «negocio», é dicir, traballo ao que se dedicaban negociantes e mercaderes, pero tamén a xestión das facendas dos ricos cidadáns que gobernaban o estado romano, a chamada nobilitas patricio-plebeia que será o sustento das cúpulas dirixentes desde a República. Pronto xurdiu o debate sobre o modo máis conveniente de empregar o tempo libre segundo a clase social á que se pertencera. O lecer do cidadán romano de pro había de ser empregado, lonxe do servizo público e dos ollos dos conciudadáns, nunha soidade fecunda que se dedica á produción de obras literarias, sobre todo de historia ou filosofía política, recollendo o ideal grego da scholé. Así o manifestan as obras de Cicerón e, máis tarde, de Séneca sobre o tema. Pero, doutra banda, Roma testemuñará o uso dunha especie de lecer popular en forma de espectáculos masivos con arranxo a intereses políticos, para ter controlada á poboación con festivales, xogos, carreiras e outros espectáculos.

Baños de sangue e morte

Sen dúbida dúas dos espectáculos favoritos das masas eran as carreiras do Circo Máximo, herdadas do mundo grego, e os xogos gladiatorios, unha bárbara derivación dos agones luctatorios do atletismo grego, protagonizada por escravos, e que acababa en baños de sangue e morte.

As carreiras de carros recollían indirectamente a tradición do olimpismo grego, no que as carreiras no hipódromo eran o centro dos xogos polo seu espectacular desenvolvemento e por ser financiadas polos grandes potentados da época, que eran realmente os que obtiñan o honor e a gloria do triunfo. En Roma, fronte a Grecia, era o auriga o premiado e non o dono dos cabalos e o carro, e convertíase en toda unha estrela para a sociedade. As carreiras foron un útil instrumento de dominación social: os cidadáns máis pobres podían acceder a este espectáculo, ofrecido polo seu líder político, e achegarse ao emperador, que se unía deste xeito ao seu pobo. O público organizábase en faccións que apoiaban denodadamente a un ou outro auriga, chegando a protagonizar enfrontamentos violentos. Bizancio herdará a paixón polas carreiras de carros de cabalos no famoso Hipódromo de Constantinopla, algunhas de cuxas estatuas poder ver aínda hoxe na Basílica de San Marcos de Venecia. As faccións do circo constantinopolitano, máis rebeldes que as romanas, chegaron a protagonizar soadas revoltas contra emperadores como Justiniano. O control social acabaríase convertendo en descontrol.

Panem et circenses

Pero o circo romano e todo o que o rodea sigue fascinándonos hoxe día, xa sexa como espectáculo irrepetible ou como mecanismo sociopolítico (panem et circenses), en ambos casos como precursor do que hoxe hai. Poucas recreaciones souberon captar a fascinante atracción deste espectáculo de masas, entre política, ostentación e entretenimiento, como a famosa e vibrante escena da carreira de cuadrigas da película «Ben-Hur» (1959), de William Wyler, protagonizada por Charlton Heston, que agora ha ter un «remake» que chegará ás salas de cine este verán e que pretende ser aínda máis espectacular.

Con todo, o concepto de lecer no mundo antigo era outra cousa moi diferente ao «entretenemento». O que nos conta a literatura antiga é que había que aspirar á scholé grega ou ao otium cum dignitate encomiado por Cicerón, formativos do espírito, e afastarse das masas ás que os poderosos adulaban con festas e espectáculos. Roma supón un desenvolvemento dun lecer mal entendido, como entretenemento baleiro, arma de propaganda, embrutecemento e dominación. O lecer comézase a expresar en actividades concretas e colectivas, non xa en términos ideais, rexido pola procura do inmediato e do pracer material e desprovisto dos parámetros de moralidade expresados polos filósofos gregos e latinos. O tempo libre, en suma, modernízase notablemente en Roma: empezarase a parecer, de forma precursora, á nosa idea de lecer, que cada vez, por desgraza, é máis alienante e allea ao intelectual. Manter, pois, ao pobo entretido e lonxe da reflexión parece ser un dos obxectivos do poder en todas as épocas. Outro había de ser o lecer culto do cidadán.

Ben-Hur na MeGaBiblio