Ontwikkeling Stinzen en Staten

Steenhuizen of Stinsen komen we voor het eerst in de loop van de 12e eeuw tegen. De aanleiding tot de bouw van deze steenhuizen kan vooral gevonden worden in een veranderend zelfbeeld van de edelen. De macht van de edelen was voornamelijk gebaseerd op het (land) bezit Zij woonden vaak op een herenhoeve, deze was groter dan een normale hoeve en stond op een groter erf omgeven door een greppel of sloot. Het lijkt erop dat deze Herenhoeves niet meer voldeden aan het (nieuwe) zelfbeeld van de edelen. Voortaan werden er naast de boerderij opvallende verdedigbare torens gebouwd, die naast een defensieve ook een symbolische functie vervulde, het zgn. steenhuis. Vervolgens zien we in de loop van de 13e en 14e eeuw een sterke groei in het aantal steenhuizen, hiervoor zijn een drietal oorzaken aan te geven. De hoofdoorzaak was een verminderend landsheerlijk gezag, waardoor de spanning tussen de lokale edelen onderling opliepen, om hun posities te kunnen verdedigen bouwden de Friese edelen stinsen.  De grootschalige ontginningen speelde ook een rol, ze vonden plaats onder leiding van de lokale edelen. Om vervolgens hun eigendom van in dit (nieuwe) land duidelijk te maken bouwden ze een stinswier. Ten slotte zien we dat de steden steeds verder uitgroeiden tot economische en politieke centra waarbinnen zich een stadselite ging vormen. Deze bouwden op de strategische posities binnen de steden hun eigen stinsen. De grootste uitbreiding van macht voor de Friese adel vond plaats in de 15e eeuw, rond 1500 vinden we dan ook meer dan 500 stinsen in Friesland. Een weerbaar stenen huis of stins was dan ook een belangrijk bezit voor de Friese edelman. Maar de Friese stinsen groeide niet zoals in de rest van Europa uit tot grote kastelen. De reden hiervan is waarschijnlijk kleinschaligheid van de in Friesland gevoerde vetes, er bestond dan ook geen behoefte aan een groot en vooral kostbaar kasteel.  We hebben het nu steeds over stinsen gesproken, maar wat is een stins nu eigenlijk. Volgens de Encyclopedie van Friesland (J.J.Kalma red.) “Stins eigenlijk steenhuis in de Middeleeuwen de stenen verdedigingstoren bij de grotendeels van hout opgetrokken state der Friese edelen”.

Waar moest een gebouw nu eigenlijk aan voldoen om een stins te zijn?

• verdedigbaar zijn
• een adellijke woning zijn
• bezit rechten en symboliek

De rechten en symboliek waren van groot belang voor het beeld en zelfbeeld van de Friese edelen. Het (steen)huis stond gelijk aan de familie, het geslacht, en werd het stamhuis van de familie. Vaak werd de familienaam dus aan dit huis ontleend. We kunnen eigenlijk vier soorten edel huizen herkennen.

1 Stinswieren ca. 1150-1350

De oudste vorm is een verdedigingbare toren op een omgrachte heuvel. Waarschijnlijk was de standaard voor de voet van een wier ongeveer 22 bij 22 meter met een gracht van 11 meter breed (G. de Langen 2007). De toren werd eerst uitgevoerd in hout of tufsteen en vanaf de tweede helft van de 12e eeuw ook in baksteen. Deze toren was vooral bedoeld als een verdedigbare vluchttoren maar diende tevens als status symbool voor de eigenaar. De meeste wieren werden opgeworpen naast een al bestaande apart omgrachte erf met boerderij, deze vormde het nederhof, en diende als woonhuis en boerenbedrijf voor de familie. Janssen (1990) vind de stinswier wel wat weg heeft van een mottekasteel. Studies naar mottenkastelen laten zien dat de opgeworpen heuvel minstens drie meter hoog moest zijn, gelijk aan de hoogte van twee mannen.