05 - Destrukty

Usterki spowodowane wadami stempla.

Monety wybite uszkodzonym stemplem - pęknięcia, wykruszenia, zużycie stempla.

Podczas bicia monet występują duże obciążenia dynamiczne stempli, co powoduje czasem ich uszkodzenia w postaci pęknięć lub nawet odprysków.

10 groszy 1840 - pęknięcie stempla awersu dziesięciogroszówki.

10 groszy 1840 - wykruszenie stempla awersu przy krawędzi

10 groszy 1840 - wybite zużytym stemplem - brak szczegółów zewnętrznych elementów wieńca.

Monety wybite stemplem z podwójnym rysunkiem.

Stemple do monet KP produkowano nowoczesną metodą. Świetnie opisał to w 1897 r. W. Kostrzębski w Wiadomościach Numizmatyczno Archeologicznych (nr 1-2. str. )

Ponieważ moneta ma dwie strony, przeto do każdego gatunku medalier musi zrobić dwa stemple, czyli parę ściśle według wzoru, jaki ma zatwierdzony, zamieszczając nie tylko popiersia, orły lub herby, ale nawet wszystkie napisy. Taki stempel, wyrobiony w głąb, nazywa się zasadniczą matrycą. Matryca zasadnicza nie jest używaną do wybijania monet, lecz do wyrobienia stempla wypukłego, zwanego puncenem zasadniczym. Takim puncenem dopiero wybija się w głąb stali nowe matryce, które dopiero służą do bicia monet i nazywają się stemplami. Jeżeli się puncen zniszczy przez codzienne wybijanie stempli pieniężnych, wtedy robią nowy z zasadniczej matrycy. Puncen zasadniczy wyrabia się w ten sposób, że na odpowiednią zahartowaną matrycę nakłada się mięki krążek stali i poddaje się pod machinę śrubową, jaką każda mennica oprócz pras posiada. Bardzo silne uderzenie śruby sprawia, że krążek miękiej stali zostaje wciśnięty w matrycę, przez co na nim wybije się .stempel wypukło.

Jeżeli przy produkcji stempla dojdzie do podwójnego uderzenia narzędzia menniczego (w tym przypadku patrycy), wszystkie monety wybite tym stemplem mają podwójne linie części lub całego rysunku.

Zdwojenie rysunku awersu - 10 groszy 1836.

Usterki spowodowane wadami krążka menniczego.

Zastosowanie krążka przeznaczonego dla innej monety

• Inna średnica.

• Inny metal.

• Inny rant.

W przypadku monet objętych zakresem tego opracowania mamy do czynienia z jednym tylko rodzajem pomyłek - dziesięciogroszówki bite w miedzi na krążkach jednogroszówek. Plage nie skatalogował takich monet ale opisał je - za Wittygiem - Berezowski (nr 799, wycena 12 zł). Ze względu na niską próbę srebra dziesięciogroszówek i częste stosowanie agresywnej chemii do "czyszczenia" monet z ziemi, zdarza się, że normalne monety tracą srebro z powierzchni i wyglądają, jak miedziane. Mamy też niemałą ilość monet fałszywych - wybitych w miedzi na szkodę emitenta - z niezłym rysunkiem, bardzo zbliżonym do oryginałów. Stąd trudność z identyfikacją prawdziwych miedzianych dziesiątek wybitych omyłkowo w mennicy.

Miedziane 10 groszy 1840 z mennicy warszawskiej.

Moneta została wykorzystana do wyrobu jakiejś ozdoby, stąd otwory.

Zastosowanie źle przygotowanego krążka.

Przed biciem, krążki pięcio- i dziesięciogroszówek poddawane były zabiegom zmierzającym do uzyskania wyglądu monet srebrnych (tzw. bielenie). Zdarzają się monety z wyraźnymi złuszczeniami tej zewnętrznej warstewki srebra, ale znaczący wpływ na powstanie tych usterek mają niekorzystne warunki środowiskowe, w których monety znajdowały się przez wiele lat.

Ubytek materiału krążka.

Zdarzają się monety wybite na krążku wykrojonym, jak Słońce podczas zaćmienia – krążek dwukrotnie trafił pod wykrojnik.

Zdarza się, że krążek zostaje wycięty w pobliżu krawędzi blachy – wówczas mamy niepełny krążek, odcięty linią prostą.

Usterki spowodowane nieprawidłowościami podczas bicia monety.

Przesunięcie krążka.

Przesunięcie występuje, gdy moneta zostanie wybita bez pierścienia utrzymującego krążek w maszynie menniczej. W takich wypadkach średnica monety jest nieco większa, kształt może odbiegać od kolistego, a rant jest zaokrąglony i gładki. Częściowe obsunięcie pierścienia objawia się przesunięciem ząbków (ornamentów) na rancie, i nieco większą średnicą monety.

W Warszawie maszyny z pierścieniem utrzymującym krążek między stemplami zaczęto stosować do bicia jednogroszówek w roku 1836, a do bicia 5- i 10-groszówek dopiero w roku 1838. Dlatego monety z wcześniejszych roczników nie mają kształtu regularnego koła. Z tej samej przyczyny ich rysunek często jest umieszczony niecentrycznie.

5 groszy 1836 - lekkie przesunięcie rysunku spowodowane biciem monety w maszynie bez pierścienia utrzymującego krążek centralnie między stemplami.

Obrót stempla rewersu względem awersu.

Polskie monety od początku stosowania nowoczesnych pras menniczych bito tak, aby góra awersu i góra rewersu były w tym samym punkcie. Jeżeli stemple awersu i rewersu są obrócone względem siebie, to powstają monety, na których pionowe osie rysunku obu stron nie pokrywają się (tzw. skrętki lub obrotki) oraz monety, których rewers jest obrócony względem awersu o 180° (odwrotki). Przykładem odwrotki jest każda prawidłowo wybita moneta USA.

Monety Królestwa Polskiego bito bardzo starannie i poddawano wnikliwej kontroli jakości. Dlatego skręcenia osi stempli są wśród nich bardzo rzadkie.

1 grosz 1840 - skrętka (obrotka) o 27 stopni.

Otwory wykonano albo w celu przerobienia monety na guzik albo w celu unieważnienia fałszerstwa

(jeśli to falsyfikat, to bardzo dobry;

moim zdaniem niski nominał i wysoka jakość sprowadzają prawdopodobieństwo że to falsyfikat prawie do zera).

Monety wybite zanieczyszczonym stemplem.

Zanieczyszczenie pomiędzy stemplem, a monetą może być płynne (najczęściej olej z mechanizmu prasy) lub stałe (pyłki, opiłki itp.). Zanieczyszczenie płynne powoduje niepełne przeniesienie rysunku ze stempla na monetę. Napisy, które zwykle na monetach są wypukłe, na stemplu są wklęsłościami. W nich najczęściej gromadzą się zabrudzenia. W konsekwencji, litery na monecie są nieregularnie zwężone lub niemal niewidoczne.

10 groszy 1840 - moneta wybita zanieczyszczonym (zapchanym) stemplem - całkowity brak litery M w znaku mennicy.

Przedstawiony wykaz nie wyczerpuje wszystkich rodzajów usterek spotykanych na zdawkowych monetach Królestwa Polskiego. Ograniczyłem się tylko do przypadków, które mogłem pokazać posługując się przykładami z mojej kolekcji.