Nominilizazioa Le NOM VERBAL
Temporel -t(z)ean sartzean en entrant
Temporel -t(z)erakoan sartzerakoan au moment d’entrer
En tant qu’adjectif -t(z)ekoa harritzekoa étrange, étonnant
Intention-condition -t(z)ekotan sartzekotan en voulant entrer
Cause -t(z)eagatik sartzeagatik pour être entré
-t(z)earren sartzearren pour être entré
T(Z)EAN, -T(Z)ERAKOAN TEMPORELS
A la place de la forme –(E)NEAN que vous connaissez, le nom verbal en -T(Z)EAN est aussi souvent employé pour indiquer un temps :
Ezkontzean, hobeto biziko zara > Ezkontzen zarenean, hobeto biziko zara
en te mariant, tu vivras mieux > Quand tu te maries, tu vivras mieux
Lagunak ikustean, ez joan ihesi > Lagunak ikusten dituzunean, ez joan ihesi
voyant les copains, ne t’enfuis pas > Quand tu vois les copains, ne t’enfuies pas
Lana amaitzean joango naiz > Lana amaitzen dudanean joango naiz
Terminant le travail, je m’en irai > Quand j’aurai terminé le travail, je m’en irai
Pour indiquer que quelque chose est arrivé à un moment précis (« au moment où »), la forme –T(Z)ERAKOAN est souvent aussi employée :
Jaikitzerakoan zorabiatu zen Au moment de se lever, il s’évanouit
Karrika pasatzerakoan erori zen Au moment de traverser la rue, il tomba
Sartzerakoan irristatu egin zen Au moment d’entrer, il glissa
T(Z)EKOA
-T(Z)EKOA + IZAN ont le sens des phrases du Français être de + infinitif, être digne de + infinitif ou bien d’un adjectif
(JB : indique une aptitude, une capacité : POURRAIT):
Kontutan hartzekoa da : C’est digne d’être pris en compte (JB : cela pourrait …)
Ez da sinestekoa : C’est à ne (n’y) pas croire, c’est incroyable
Ikustekoa da, gero !: C’est à voir, c’est digne d’être vu
Harritzekoa da : C’est étrange, c’est bizarre
Eskertzekoa da : C’est digne de remerciement, cela mérite un merci.
Mais cela indique également souvent l’intention (JB : DEVRAIT):
Bostetan etortzekoak ziren : ils devraient venir (ils pensaient venir) à cinq heures.
Bihar hastekoak gara : Nous devrions (allions, pensions) commencer demain
T(Z)EKOTAN
Ces formes indiquent une condition et une intention
Condition :
Autoa utziko dizut, baina ondo zaintzekotan Je te prêterai la voiture, à condition que tu t’en occupes bien (zaindu : soigner)
Ez jatekotan ez ezazu eskatu Si ce n’est pas pour le manger, ne me le demande pas.
Intention :
Auto berria erostekotan zebilen Il pensait acheter une voiture neuve.
Zinera joatekotan ziren Il avaient l’intention d’aller au cinéma.
T(Z)EAGATIK, -T(Z)EARREN
Le nom verbal prend également souvent les motivatifs –gatik et –arren :
Mendian ibiltzagatik joan da Suitzara Il est allé en Suisse pour marcher en montagne
Seguruago ibiltzarren, gidaria eskatu du Il a demandé un guide pour marcher plus en sécurité
Comme les phrases du Français pour + infinitif (JB : et pour + passé composé), le motivatif basque, bien qu’il indique la cause, indique aussi la destination.
Cause :
Korrika ibiltzeagatik erori da Il est tombé pour avoir couru
Berandu iristeagatik ezer gabe geratu da Pour être arrivé en retard, il restait sans rien.
Gehiegi jateagatik jarri zaio tripako mina Pour avoir trop mangé, ça lui faisait mal au ventre
Destination
Merkeago erosteagatik joan da Frantziara Il est allé en France pour acheter meilleur marché.
Zu ikusteagatik etorri naiz Je suis venu pour te voir.
Gehiago irabazteagatik ez da osasuna galdu behar Il ne faut pas perdre la santé pour gagner plus.
Gaizki portatzearren zigortu dute Ils se sont blessés pour l’avoir mal porté.
Nom verbal + -t(z)eagatik ou –t(z)earren : cause ou destination.
Participe passé + -t(z)eagatik ou –t(z)earren : bien que, quoique
Egiteagatik et eginagatik, egitearren et eginarren ne sont pas la même chose. Les formes qui reposent sur le participe valent pour la concession (bien que + subjonctif, ou même si + indicatif)
Voyez la différence :
- azkarregi ibiltzeagatik erori da Il est tombé parce qu’il marchait (pour voir marché) trop vite.
- azkarregi ibiliagatik ez da erori Il n’est pas tombé, bien qu’il marche (marchât) trop vite.
- gehiago irabaztearren joan da Alemaniara Pour gagner plus, il est allé en Allemagne
- Gehiago irabazi arren ez da hobeto bizi Bien qu’il gagne plus, il ne vit pas mieux. (S’il gagne plus, il ne vit pas mieux)
Distinguer –T(Z)EA et –T(Z)ERA / -T(Z)EKO :
rappel: le (Z) est lié à l’orthographe du nom verbal (cf note bas page 61. –TE- avec les verbes en –n, -tzi, -tsi, -txi, -zi, -si, -ztu ou encore –stu; sinon –TZE-: egin: egitea, iritsi: iristea, hasi: hastea, aberastu: aberastea, utzi, uztea, itxi: ixtea, hazi, haztea, orraztu: orraztea, hartu: hartzea, gelditu: gelditzea, etc.)
Il est recommandé de faire du sport
Cela est recommandé pour faire du sport
komeni da kirolik egitea
hori komeni da kirolik egiteko
Distinguer également T(Z)ERA et -T(Z)EKO :
ils sont venus gagner de l’argent
Ils sont venus pour gagner de l’argent
Sosaren irabaztera etortzen dira (zertara ?)
Sosaren irabazteko etortzen dira (zertarako ?)
-T(Z)ERA suffit lorsque les deux verbes sont en apposition (le mot “POUR” est absent)
Permet de traduire les formes “est <venu, allé, parti, monté, etc.> faire quelque chose”
Les jeunes filles viennent écouter la musique
Neska gazteak, musika entzuntera datoz
-T(Z)EKO s’emploie à l’image des phrases suivantes, dès que “POUR” est nécessaire:
Le pain est fait pour manger
Machine à écrire
Ogia jateko da (Zertarako ?)
Idazteko makina
III. LE NOM VERBAL (1)
III.1 LE NOM VERBAL : -T(Z)EA
Pour traduire l’infinitif du Français, on trouve en Basque des formes différentes:
On utilise le participe
avec NAHI, BEHAR et EZIN,
dans des expressions fondées sur des séquences du temps:
joan nahi dut je veux aller
egin behar dut je dois le faire
ezin da hartu on ne peut pas le prendre
joan baino lehen avant d’aller
egin ondoren après l’avoir fait
hartu eta gero après l’avoir pris
Si les deux verbes ont le sujet commun: participe,
Si le sujet qui veut et le sujet qui fait sont différents: nom verbal
joan nahi dut je veux aller (moi-même) (=que ce soit moi qui aille)
zu joatea nahi dut je veux que tu ailles (note: pas infinitif Français)
Question JB: BEHAR et EZIN aussi ??
zu joatea behar da il faut que tu le fasses
zu joatea ezin da il n’est pas possible que tu ailles
On utilise le nom verbal avec le suffixe –T(Z)EN pour traduire “à + infinitif” ou “de + infinitif”
avec ARI, HASI, JARRAITU et semblables, qui précisent l’état d’accomplissement d’une action,
avec JAKIN, IKASI et semblables qui indiquent une capacité (aptitude)
dans des expressions associant le verbe et son objet
jolasten ari da il est en train de jouer, il est occupé à jouer
jaten hasi da il a commencé à manger, il s’est mis à manger
ibiltzen jarraitu du il a continué à marcher
Badakigu mendian ibiltzen nous savons bien marcher en montagne
Ikasi dut makinaz idazten j’ai appris à écrire à la machine
Testuak lantzen (les) textes à travailler
Erresistentzia antolatzen une résistance à organiser
3. Utiliser le nom verbal avec le suffixe –T(Z)EA est le moyen le plus normal de traduire l’infinitif du Français:
Gustatzen zaigu mendian ibiltzea cela nous plaît de marcher en montagne
Debekatua dago hemen erretzea il est interdit de fumer ici
Pentsatu dugu kanpoan bazkaltzea nous avons pensé dîner dehors
Neskak portuan ibiltzea nahiago du[1] la jeune fille préfère marcher au port
Par ailleurs, le nom verbal prend les suffixes casuels: -t(z)eak, -t(z)eari, etc.
Réponse à la question ZER:
Gutxiago jatea komeni zaizu il te recommande de manger moins
Kirolari izatea gauza ona da être sportif est une bonne chose
Hortik sartzea debekatua dago il est interdit d’entrer par là
Bakarrik ibiltzea gustatzen zaio ça lui plaît de marcher seul
Dendara joatea ahaztu zaie ils ont oublié d’aller au magasin
Hitz itsusiak esatea ez dago ondo ce n’est pas bien de dire de vilains mots
Hori esatea ere ! Osez dire cela (cf B4 p 069)!
Espainierazko testuak euskaratzeak buruko min handiak ematen ditu askotan
Traduire en euskara les textes en espagnol donne souvent mal à la tête
Négation / Partitif:
Ez dago hor sartzerik il n’y a pas à entrer là
Ez dugu pentsatu hara joaterik nous n’avons pas pensé à aller là-bas
Réponse à la question ZERK:
Hori jateak ez dizu kalterik egingo manger cela ne te fera pas de mal
Pixka bat ibiltzeak on egingo dizu marcher un peu te fera du bien
Gehiegi hitz egiteak hondatzen zaitu trop parler te ruine
Réponse à la question ZERTAZ:
Pozten naiz zuek ikusteaz je me réjouis (par le fait) de vous voir
Etc.
Remarque:
Remarquez bien dans les exemples ci-dessus quels sont les verbes qui ont comme sujet ou comme objet un nom verbal avec le suffixe –T(Z)EA:
gustatu plaire
komeni recommander / convenir
ahaztu, ahantsi oublier
erabaki décider
pentsatu penser
debekatu interdire
ondo / gaizki egon se porter bien – se porter mal
gauza ona / txarra izan être une bonne / mauvaise chose
nahiago izan préférer
etc.
Insertion partie leçon p 069:
Esamoldeak (Basquicismes)
Avec –T(Z)EA:
Hori egitea ere ! Osez faire cela !
Hori esatea ere ! Osez dire cela !
Hori ekartzea ere ! Osez apporter cela !
Baliteke etortzea ! Il se peut qu’on vienne ! (avec “on” indéfini, équivalent à “quelqu’un”)
Baliteke egia izatea ! Il se peut que cela soit vrai !
Baliteke irabaztea ! Il se peut qu’on gagne !
III.2 LE NOM VERBAL : -T(Z)EN
La forme –T(Z)EN est souvent équivalente au gérondif français:
(exemple)
Mais pas toujours:
Eginez ikasten da On apprend en pratiquant
Hori eginda zer lortuko duzu ? Qu’obtiendras-tu en faisant cela ?
Jostatzen ari da Il est en train de jouer
Les formes EGITEN répondent à la question ZERTAN,
Les formes EGINEZ répondent à la question NOLA (JB: ZERTAZ, au moyen de quoi)
Zertan ari da ? Que s’est-il mis à faire ?
Idazten ari da. Il s’est mis à écrire.
Zertan hasi da ? Qu’ a-t-il commencé à faire ?
Irakurtzen hasi da. Il a commencé par apprendre.
Nola bizi da ? Comment vit-il ?
Nobelak idatziz bizi da ? Il vit en écrivant des nouvelles
Nola lasaitzen da ? Comment se calme-t-il ?
Nobelak irakurriz lasaitzen da Il se calme en lisant des nouvelles.
Emploi de la forme –T(Z)EN,
1. comme objet des verbes qui signifient : percevoir (voir, entendre, etc.) , savoir, être adroit, être facile : sumatu (ikusi, entzun, etc.); jakin, ikasi; trebe izan; erraz izan etc.
Ez zaitu sartzen sumatu Je ne t’ai pas entendu entrer
Kartera hartzen ikusi dut Je l’ai vu prendre le porte-feuille
Jaikitzen entzun dut Je l’ai entendu se lever
Badaki gitarra jotzen Il sait bien jouer de la guitare
Ez du gidatzen ikasi Il n’a pas appris à conduire
Remarque: voyez ces différences:
Salda egitea ahaztu zait J’ai oublié de faire le bouillon : ZER
Salda eginten ahaztu zait J’ai oublié comment faire le bouillon : ZERTAN
Gauza erraza da hori egitea C’est chose facile de faire cela : ZER
Erraz da hori egiten C’est facile à faire : ZERTAN
Zertan ikusi du Kopek jendea ? Ordenagailutik zerbait ateratzen
Comme objet des verbes qui indiquent le début, la continuation ou la réalisation d’un action (commencer, être en train de, continuer à, arrêter de, aider à, s’habituer à, etc. :
hasi, ari, ibili, utzi, lagundu, ohitu...) :
Bazkaria prestatzen hasi da il s’est mis à préparer le déjeuner
Autoa hartzen utzi dio il l’a laissé prendre la voiture
Maletak eramaten lagundu diot je l’ai aidé à porter les valises
Etxeko lanak egiten ari da il est occupé à faire les devoirs
Musika ikasten ari da il est en train d’apprendre la musique
Gezurrak esaten ibili da il continue (marche) à dire des mensonges
Goizago jaikitzen ohitu behar duzu il doit s’habituer à se lever plus tôt
Lapurtzen harrapatu dute ils l’ont attrapé à voler.
Rappel JB : Objectif / Impératif : -T(Z)ERA ou –T(Z)EKO ?
-T(Z)ERA suffit lorsque les deux verbes sont en apposition (le mot “POUR” est absent)
Permet de traduire les formes “est <venu, allé, parti, monté, etc.> faire quelque chose”
Zertara datoz neska gasteak (musika entzun) ?
Dans quel but viennent les jeunes filles ? Que sont venues faire les jeunes filles ?
Neska gazteak, musika entzuntera datoz
Les jeunes filles viennent écouter la musique.
Zertara joan da Iñigo garajera (kotxea atera) ?
Dans quel but Iñigo est-il allé au garage ? Qu’est allé faire Iñigo au garage ?
Iñigo, kotxea ateratzera joan da garajera
Iñigo est allé au garage sortir la voiture.
Zertara jaitsi da Koldo kalera (buelta bat eman) ?
dans quel but Koldo est-il descendu dans la rue ? Qu’est descendu faire Koldo dans la rue ?
Koldo, buelta bat ematera jaitsi da kalera.
Koldo est descendu dans la rue faire un tour.
-T(Z)EKO s’emploie à l’image de la phrase suivante, dès que “POUR” est nécessaire:
Zertarako da katua ? Katua saguak harrapatzeko da (Le chat sert à attraper les souris)
Machine à écrire: idazteko makina
source: BOGA
autres exemples:
[1] attention: dans la même source (cours Marie 16/11/2004): Manexek suhiltzaile izan (et non “izatea”) nahiago du, etc.. être # faire ?
Nominalisation
En basque, tous les verbes peuvent être nominalisés (ce qui n'est pas le cas du français), c'est-à-dire qu'ils peuvent devenir des noms.
Ceux qui ont leur participe passé en -n voient leur -n tomber et être remplacé par -te.
> erran : dire > errate : acte, action de dire.
Ceux qui ont leur participe passé en -tu, -du le voient transformé en -tze.
> hartu > hartze : acte de prendre.
Ceux qui ont leur participe passé en -i le voient transformé en -te si le -i est précédé d'un s-, d'un z- ou d'un tz- mais tranformé en -tze si le -i est précédé d'une autre lettre telle que par exemple rr- ou l-
> ikusi > ikuste : acte de voir
> idatzi > idatzte > idatze : acte d'écrire
mais
> ibili > ibiltze : acte de marcher
Pour les verbes du groupe D, on ajoute presque toujours -tze
> erre > erretze : acte de brûler
Très important :
Puisque tous les verbes basques peuvent à tout moment devenir des noms, c'est-à-dire nominalisés, ils se déclinent comme tous les autres noms (mendi, etxe,...)
Vous pouvez vous demander à quoi cela peut-il bien servir. Eh bien, par exemple, pour dire "il est interdit de fumer", on utilisera cette structure.
> erretzea debekatua da : l'acte de fumer est interdit ( il est interdit de fumer)
ORDUAK NOLA ERRAN
Zalantzak izaten ditugu askotan ordua erratean. Modu honetakoak izan ohi dira zalantzok:
1. Zeri erantsi behar zaizkio artikulua eta plural marka: orduari ala ondorengoari? Hots: hamabiak eta laurdenak ala hamabiak eta laurden esan behar da?
2. Kasu marka daramatenean ere sortzen dira zalantzak batzuetan: hamarrak eta hogeitan, hamarrak eta hogeian.
3. Gutxi erabili behar dugunean, zalantzak ditugu nola esan: hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan.
4. Komunztadura zalantzak ditugu azkenik: ordu bata-k komunztadura singularra ala plurala eskatzen du, batez ere ‘ordua gehi x minutu’ esan nahi denean?
Proposamen zehatzagoren bat egin nahian, literaturako erabilera —Orotariko Euskal Hiztegiko corpusetik bildua— aztertu ondoren, ondorio hauek atera daitezke:
1. Orduak adierazteko, orduaren zenbakia eta plural marka erabiltzen da, besterik gabe, Hegoaldean, eta Iparraldean ere bai batzuetan:
— Bederatziak aldean joan zen Bernardatxo berriz ere arkaitzera (Gon˜i) — Lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta (Mattin) — Goizeko zortziak hirian (Barbier).
Iparraldean ohikoena oren izena ere esatea da; Hegoaldeko autore bat edo bestegan ere aurki daiteke ordu izena:
— Hamar orenak yoiteko hinkan (M. Elissamburu) — Biharamuneko eguna goizeko bederatzi orenak arte (Joannateguy).
Hala agertzen da batzuetan ondoren minutuak adierazten direnean ere:
— Hamar orenak eta hogoi eta bi minuta ziren (M. Elissamburu).
Ordu bata-ren kasuan, Bizkaialdean ordu batak dira nagusitzen da; Erdialdean eta Ekialdean ordu bata / oren bata da.
2. Erdia adierazteko bi joera nagusi ikus ditzakegu: artikulua eta plural marka erdi osagaiari bakarrik eransten dion Hegoaldekoa (eta honek emendiozko juntagailua t’ itxuran idaztea dakar berarekin gehienetan, ta forma laburtuan ere bai tarteka) eta Iparraldeko autore batzuetan ere ikus daitekeena:
— Hamar t’erdiak dira (Mitxelena) — Ostera oeratu ta sei t’erditarako jeiki, bederatzi t’erditan gosaria ontziko guztieri, zer janarekin (Anabitarte) — Ordubi t’erdietan arpoia sartuta (Arrantzaleen bizitza).
– 181 – Orduak nola esan
Iparraldean, plural marka orduari ere eransten zaio; erdi batzuetan singularrean ageri da, pluralean beste batzuetan:
— Bederatziak eta erdia, elizako ezkilatik (J. Etxepare) — Argitu-eta, zazpiak eta erdiak ondoxean jo du komisarioak etxean sartzeko (Hiriart-Urruty).
Atlas-erako egin diren galdeketetan ere, Iparraldean, erantzun nagusia lauaketerdiak da, baina horren ondoan lauak eterdia, eta bakanago lau eta erdiak ere aurki ditzakegu.
Absolutibo kasua ez bestelakoren bat hartzean, ordea, badirudi beti plurala ageri dela (erditan). Proposamena, beraz, Iparraldeari dagokionez, plural marka bi osagaiei eranstea litzateke: seiak eta erdiak.
3. Eta laurden esateko, berriz, zalantza nagusia artikulua orduari eta laurdenari, biei, erantsi ala laurdenari bakarrik erantsi bada, hara nola jokatu duten gure idazleek. Hegoaldekoek, erdi-rekin bezalaxe, azkenean bakarrik ematen dute plural marka:
— Ilunabarrean, berriz, 8 eta laurdenetatik 9 t’erdietara, jai eta aste (Mitxelena) — Hamabi ta laurdenetan (Oskillaso).
Iparraldekoek, bietan ezartzen dute plurala, edo ordua adierazten duen zenbatzailean bakarrik:
— Arratsaldeko hiruak eta laurdenetarik, bortzak eta laurden iri arte (Hiriart-Urruty).
4. Hurrengo ordurako zenbat falta den adierazteko, berriz, gehienetan gutxi aurki daiteke:
— Zer tenore da orai? Bederatziak hogoita-bortz guti! (J.B. Etchepare) — Eguerdi laurden guti zen (Barbier) — Eguardiko amabiak laurden gutxitan illargitik praille bat botako baluteke (G. Mujica) — Gero, seirak amar gutxi zirala, Mirenen etxera jo dut (Txillardegi).
Gutxiago ere aurki daitekeen arren, autore berak bi formak erabiltzea ere gertatu izan da:
— Goizeko bostak laurden gutxiagotan (Anabitarte).
Atlas-erako egindako galdeketan ere hauxe ageri da: gutxi / guti Erdialdean eta Ekialdean, gutxiago Mendebaldean.
5. Komunztadurari dagokionez, ordu bata da esango dugu, baina gainerakoetan, jakina, pluralean egingo da komunztadura: hirurak dira, etab.
Zalantzak, ordu bata gehi ‘x minutu’ adieraztean sortzen zaizkigu. Nola egin komunztadura? Orotariko Euskal Hiztegiko adibidetegiak ez du gehiegi laguntzen, bi adibide bakarrik ageri baitira:
— Ordu bata t’erdixak ban˜o eztozak(J. San Martin, Zirikadak) — Zelan ordu bata t’erdixak! (Oskillaso, Kurloiak).
Datu hauek ikusirik, Gramatika batzordeak zenbait gomendio aurkeztu zituen Leioako Biltzarrean. Gomendio horiek, ordea, askotan bikoitzak ziren, bi modu uzten ziren aukeran. Hori zela eta, batasunerako eskea egin zitzaion batzordeari, forma bakarra gomenda zezala, alegia. Eskeari jaramon eginez, orduak emateko molde bakarra gomendatzen ahalegindu da batzordea, Leioan aurkeztu zen txostena aldatuz eta horren gainean hartu du Euskaltzaindiak erabakia.
***
1. Orduak adierazteko
Aski da dagokion zenbatzaileari artikulua eta plural marka eranstea; ordu bata da salbuespena, jakina. Beraz:
— Ordu bata da — Ordu biak dira — Hirurak dira...
Iparraldean oren bata, bi orenak/biak, hiru orenak/hirurak...
Eta kasu-markak eranstean:
— Ordu batean / oren batean — Ordu bateko mezatara joango da / oren bateko mezatara joanen da
– 182 –Orduak nola esan
— Ordu bietan / bi orenetan / bietan — Hiruretan / hiru orenetan...
Bizkaian ordubaten “ordubete barru” izan arren, zabalduena delako gomendatzen da batasunerako ordubatean.
***
2. Erdia eta laurdena adierazteko
a) Erdia adierazteko
Pluraleko marka bigarren osagaian bakarrik ezartzea gomendatzen da batasunerako, hau da:
— Hiru eta erdiak — Bost eta erdiak . — Hiru eta erdietan — Bost eta erdietan .
Oren ezartzen denean, berriz —Iparraldean maiz egiten den bezala— bi osagaietan emango da pluraleko marka:
— Hiru orenak eta erdiak — Hiru orenak eta erdietan.
Idazkerari dagokionez, t’erdi da Hegoaldean erabat hedatua; Iparraldean, ordea, eta idazteko ohitura dago, eta oraingo erabileran et’erdi ere arrunta da. Horiek horrela, batasuna eta-ren bidetik egin behar dela uste du Euskaltzaindiak. Ahoskerari dagokionez, bakoitzak bere euskalkiko ohitura gorde beza.
b) Laurdena adierazteko
Orain arte esanaren arabera, bi lekutan ager daiteke pluraleko marka, lehen osagaian edo bigarrenean: — Ordua r erdiak: sei eta erdiak — Ordua r -ak r minutuak: seiak eta hamar. Bikoiztasun hori bera erakusten dute euskalkiek laurdena adierazterakoan: euskalki batzuetan ‘ordua r laurdenak’ esaten duten bitartean, beste batzuetan ‘ordua r -ak r laurden’ aukera egin dute (pluraleko marka bietan ezartzen duten lekuak ere ez dira falta, seiak eta laurdenak esanez). Euskaltzaindiak sisteman kokatzen diren bi formak libre uztea erabakitzen du. Hortaz, laurden, erdi bezala erabiltzen den lekuetan,
— Hiru eta laurdenak,
esango dute. Minutuen arabera erabiltzen dutenetan, ostera,
— Hirurak eta laurden.
Biok ematen dira ontzat batasunerako.
***
3. Zenbat minutu gutxi adierazteko
Puntu honetan, gutxi/guti eta gutiago, biak onartzea proposatzen du Euskaltzaindiak. Nolanahi ere, gogorarazi nahi du gutxi/guti dela hedatuena:
— Hamarrak hamar gutxi dira / hamarrak hamar gutxiago dira — Bostak laurden gutxitan / bostak laurden gutxiagotan.
***
4. Zenbat minutu gehiago adierazteko
Ordua gehi zenbat minutu igaro diren adierazteko, erabilerak erabilera, Euskaltzaindiak kasu-marka singularrean ematea gomendatzen du:
— Seiak eta bostean elkartuko gara — Hamarrak eta hamarrean — Laurak eta hogeian.
***
– 183 – Orduak nola esan
5. Ordua zenbaki bidez adierazi nahi denean
Ordua zenbaki bidez adierazi nahi denerako honako gomendioak ematen ditu Euskaltzaindiak:
a) Tauletan zenbaki, xifra hutsak ezarri, kasu-markarik gabe. Bilbotik Donostiarako autobusen irteera orduak, esaterako, honela adieraz daitezke:
09:00 10:15 12:30
Edo denda bat zein ordutatik zein ordutara dagoen zabalik:
— Goizetan 10:00 - 13:30 — Arratsaldeetan 16:00 - 19:30
b) Kasu-marka erantsi nahi denean, aukera bat baino gehiago egon daiteke: kasu-marka soila erantsi, beti pluralari dagokion forma erantsi, edo kasuan-kasuan dagokiona ezarri. Hurrenez hurren:
15:05n 15:05etan 15:05ean
Euskaltzaindiaren iritziz, egokia da orduak esateko eman diren gomendioak zenbakietan ere betetzea. Hortaz, orduei pluraleko kasu-marka ezarriko zaie, eta minutuei singularrekoa (behar denean lotura bokala erantsiz):
15:00etan 15:00etara / 15:00ak arte 15:00etatik 15:01ean 15:01era / 15:01 arte 15:01etik 15:02an 15:02ra 15:02tik 15:03an 15:03ra 15:03tik 15:04an 15:04ra 15:04tik 15:05ean 15:05era 15:05etik 15:15ean 15:15era 15:15etik 15:30ean 15:30era 15:30etik
c) Irakurri, berriz, xifra horiek bere horretan irakurtzeko tradiziorik eza kontuan harturik, hizkera arruntean, egunerokoan (irrati, telebista, etabarretan), honela irakurtzea gomendatzen da:
— Arratsaldeko hiruretan — Arratsaldeko hirurak arte — Arratsaldeko hirurak eta bostean — Arratsaldeko hiru(rak) eta laurdenetan.
Era berean, erabilera informalean, 00:00, gaueko nahiz gauerdiko hamabiak irakurriko dugu. Halaber, 00:30, gauerdiko edo gaueko hamabi eta erdietan, e.a.
Erabilera formalagoetan, ordea, honela irakur daitezke, zenbakien arteko bi puntuen ordez eta ahoskatuz:
— Hamabostetan — Hamabostak eta bostean — Hamabostak eta hamabostean — Hamabostak eta hogeita hamarrean — Zero orduan / orenean — Zero ordua / orena eta hogeita hamarrean.
d) Azkenik, erdibideko erabilerak ere ikusten ditugu behin baino gehiagotan, batez ere egitarau, kartel eta horrelakoetan: hots, orduak hamabika kontatuak goizeko, arratsaldeko, arratseko nahiz gaueko erantsiz. Hala egin nahi denean, honela idaztea gomendatzen da:
— Goizeko 10etan — Arratsaldeko 5etan — Goizeko 11,30etan / goizeko 11 eta erdietan — Iluntzeko 8etatik 11ak arte.
– 184 –Orduak nola esan
Horrenbestez, hau da Euskaltzaindiaren erabakia orduen idazkerari buruzkoa:
1. Orduak honela ematen dira: ordu bata, ordu biak, hirurak, laurak, bostak, seiak, zazpiak, e.a. Ordu hitzaren ordez oren ere erabil daiteke: oren bata, bi orenak / biak, hirurak, e.a. Eta honela deklinatu: ordu batean, bietan / ordu bietan / bi orenetan, hiruretan, e.a.
2. Erdia honela adierazten da: ordu bat eta erdiak, ordu bi eta erdiak, hiru eta erdiak, bost eta erdiak, ordu bat eta erdietan, ordu bi eta erdietan, hiru eta erdietan, bost eta erdietan, e.a. Gauza bera oren hitzarekin.
3. Laurdena honela adierazten da: ordu bat eta laurdenak, oren / ordu bata eta laurden, ordu bi eta laurdenak, oren / ordu biak eta laurden, hirurak eta laurden, hiru eta laurdenak, hirurak eta laurdenetan, hiru eta laurdenetan, bostak laurden gutxi(ago), e.a.
4. Minutuak: hamarrak hamar gutxi, hamarrak hamar gutxiago, hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan, seiak eta bostean, laurak eta hogeian, hirurak eta hemezortzian, e.a.
5. Zifretan ematen direnean, bi punturekin bereizten dira orduak eta minutuak, eta bakoitzeko bi zifra erabili behar dira beti: 00:12, 12:10, 09:25, e.a. Deklinatzen direnean, orduei plurala erantsi, eta minutuei singular marka, dagozkien lotura bokalekin: 15:00etan, 15:03an, 15:04an, 15:30ean, e.a. Irakurtzeko orduan hobe da, hala ere, honela irakurtzea: hiruretan, hirurak eta hiruan, e.a. Erabilera formaletan ontzat ematen dira, dena den, hamabostak eta bostean, hamabostak eta hamabostean, e.a.
6. Egitarau, kartel eta horrelakoetan ez da eragozpenik erdiko bidea hartzeko: arratsaldeko 5etan, goizeko 11,30etan, iluntzeko 8etatik 11k arte, arratsaldeko 3etatik gaueko 12ak arte, e.a.
(Euskaltzaindiak, Bilbon, 1995eko ekainaren 30ean onartua)
– 185 – Orduak nola esan
Aditzak
Izan (nor)
orainaldian
Ukan (nork)
UKAN avec NOR, NORI, NORK
Nor singularrean :
Neri (eni, niri)
Zuri
Honi
Guri
Zueri-zuei
Heieri-haiei-haieri
Nik
DIZUT (dauzut)
DIOT
DIZUET (dauzuet)
DIET (diotet)
Nik
DIZKIZUT (dauzkizut)
DIZKIOT (diozkat)
DIZKIZUET (dauzkizuet)
DIZKIET (diozkatet)
Zuk
DIDAZU (dautazu)
DIOZU
DIGUZU (daukuzu)
DIEZU (diozute)
Zuk
DIZKIDAZU (dauzkidazu)
DIZKIOZU (diozkazu)
DIZKIGUZU (dauzkiguzu)
DIZKIEZU (diozkatezu)
Honek
DIT (daut)
DIZU (dauzu)
DIO
DIGU (dauku)
DIZUE (dauzue)
DIE (diote)
Guk
DIZUGU (dauzugu)
DIOGU
DIZUEGU (dauzuegu)
DIEGU (diotegu)
Zuek
DIDAZUE (dautazue)
DIOZUE
DIGUZUE (daukuzue)
DIEZUE (diozute)
Zuek
DIZKIDAZUE (dauzkidazue)
DIZKIOZUE (diozkazue)
DIZKIGUZUE (dauzkiguzue)
DIZKIEZUE (diozkatezue)
Haiek
DIDATE (dautate)
DIZUETE (dauzuete)
DIOTE
DIGUTE (daukute)
DIZUETE (dauzuete)
DIETE (diote)
Haiek
DIZKIDATE (dauzkidate)
DIZKIZUETE (dauzkizuete)
DIZKIOTE (diozkate)
DIZKIGUTE (dauzkigute)
DIZKIZUETE (dauzkizuete)
DIZKIETE (diozkate)
Nor pluralean :
Neri (eni, niri)
Zuri
Honi
Guri
Zueri-zuei
Heieri-haiei-haieri
Honek
DIZKIT (dauzkit)
DIZKIZU (dauzkizu)
DIZKIO (diozka)
DIZKIGU (dauzkigu)
DIZKIZUE (dauzkizue)
DIZKIE (diozkate)
Guk
DIZKIZUGU (dauzkizugu)
DIZKIOGU (diozkagu)
DIZKIZUEGU (dauzkizuegu)
DIZKIEGU (diozkategu)
edo eta ala
Galdera
Noiz erabili behar da ala eta noiz edo juntagailua?
Erantzuna
Galde-perpausetan nahiz adierazpenezkoetan erabiltzen da ala juntagailua. Galderazkoetan, elkar baztertzen duten aukerak (bai ala ez edo hil ala bizi gisakoak) juntatzen ditu alak: adibidez, Zer nahi duzu, ardoa ala sagardoa?; Zinemara joango gara ala nahiago duzu etxean gelditzea? Adierazpen-perpausetan (batez ere Ipar-Ekialdean) berdintsu zaizkigun aukerak juntatzen ditu alak, nolabaiteko orobatasuna adierazteko: adibidez, Berdin zait nire lagunak aberats ala pobre izan.
Bi erabilera horietan edo ere berdin-berdin erabil daiteke (bigarren erabileran nahiz eta zein ere bai). Kontua da zenbait euskaldunek edo bakarrik ezagutzen edota erabiltzen dutela. Beste batzuek, biak: edo eta ala. Azken horientzat, Gramatika batzordearen iritziz, normalagoa da ala hautatzea. Zehaztapen gehiago nahi izanez gero, ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, IV (Juntagailuak) liburukia. Han aztertzen dira, xeheki aztertu ere, edo (120. or.) eta ala (155. or.) juntagailuak.
NOR-NORI BALDINTZA
NOR-NORI-NORK Lehenaldian.
Kasu :
Zuek , neri : ZENI DA TEN ZENIZKI DA TEN
Haiek, neri : ZI DA TEN ZIZKI DA TEN
Ahoskera-aldaketak
Ez hitza hurrengo hitzari lotuta ahoskatzen da eta, ondorioz, kontsonantearen ahoskera-aldaketak gertatzen dira:
¨ Ez + b à ezp....... ez badute à ezpadute
¨ Ez + d à ezt........ ez dago à eztago
¨ Ez + g à ezk....... ez gara à ezkara
¨ Ez + l à el......... ez litzateke à elitzateke
¨ Ez + n à en........ ez nuke à enuke
Bestalde z, l, n eta r kontsonantez bukatutako hitzen jarraian z kontsonantez hasten den hitza badator, kontsonanteak lotuta ahoskatzen dira horrela:
¨ -z + z- à -tz.........ez zoaz à etzoaz
¨ -l + z- à-ltz........ibil zaitezke à ibiltzaitezke
¨ -n + z- à -ntz.......arrain zuria à arraintzuria
-r + z- à -rtz........ aker zoroa à akertzoroa
NOR-NORI-NORK
1
NOR / NORK
Ni gizona naiz – nik liburua dut
Théo gizona da – Théok autoa du
- Le sujet est un nom commun au singulier : il prend un –k après le déterminant –a
Gizonak liburua du l’homme a le livre
Emakumeak gona du la femme a la jupe
- Le sujet est un nom commun au pluriel : la terminaison n’est plus –ak, mais –ek
Gizonek liburua dute les hommes ont le livre
Emakumeek gona dute les femmes ont la jupe
(si le mot se termine par –a, celui-ci est remplacé par –ek :
neskak poltsa du la fille a le sac
neskek poltsa dute les filles ont le sac
(si le nom propre est terminé par une consonne, on intercale –e- :
Izaskunek liburua du – Aitorek autoa du
sujet nom commun au singulier : ajouter –k au déterminant.
1- gizona txikia da ; gizonak egunkaria du
l’homme est petit; l’homme a le livre
2- emakumeak haurra du ; emakumea oso gaztea da
la femme a l’enfant; la femme est très jeune
3- itsasoa handia da; itsasoak ur asko du
l’océan est grand ; l’océan a beaucoup d’eau
conjugaison de izan
4- ni gizona naiz ; nik etxe txikia dut
je suis l’homme ; j’ai la petite maison
5- zuk aurpegi garbia duzu ; zu neska zara
tu as le visage propre ; tu es la fille
6- guk bilera dugu ; gu lagunak gara
nous avons la réunion ; nous sommes les amis
2
Aditzak lantzeko : http://aditzak.com/
NENGOELA(RIK)
v Badakizu –ela atzizkia ipintzen zaiola batzutan aditzari, subordinazio substantiborik ez dagoenean ere. Quand, pendantque edo frantsesezko gérondif-aren pareko esanahia du horrek batzuetan.
Adibidez: Etxean nengoela sartu ziren lapurrak
Quand j’étais à la maison, les voleurs entrèrent
Lanera nindoala, zure anaia ikusi nuen
Je vis ton frère quand j’allais au travail.
Horrelakoan berdin da –elarik ipintzea :
Etxean nengoelarik sartu ziren lapurrak
Quand j’étais à la maison, les voleurs entrèrent
Lanera nindoalarik, zure anaia ikusi nuen
Je vis ton frère quand j’allais au travail.
v -ela daraman esaldia galdegaia da batzuetan, baina ez beti :
Etxean nengoela sartu ziren lapurrak – noiz sartu ziren ?
Lanera nindoala, zure anaia nuen – nor ikusi nuen ?
v Atzizki hau oso erabilia da kontakizun edo narrazioetan:
Gaur goizean autobusaren zain nengoela, bi edo hiru autobus pasatu dira gelditu gabe. Bete-beteak zihoazen denak. Halako batean, aspertzen hasia nintzela[1], horra[2] non[3] ikusten dudan zure anaia auto berrian…
[1] Aspertzen hasia naiz : je commence à m’ennuyer : <nom verbal> hasia izan
[2] Horra : voilà
[3] non : 1-où 2-quelque part
ZENBAKIEN IDAZKERAZ
Zenbakiak letraz idazteko orduan eredu desberdinak aurkitzen dira, ez bakarrik euskararen kasuan,
baizik beste hizkuntza anitzetan ere. Euskaltzaindiaren ustez, puntu honetaz gomendioren bat
proposatzeko orduan bi gauza hartu behar dira kontuan: batetik, idazleen usarioa eta ohitura literatura
tradizioan, bai mendebalean bai ekialdean; bestetik, azken urteotan, euskara bera ikastetxe, komunikabide,
banketxe eta abarretan baliabide bezala sartu denetik, esparru berri horietan egin den aukera
ere. Eta hona zergatik: Euskaltzaindiak, jakina denez, beti idazle klasikoen usarioari ematen dio lehentasuna.
Alabaina, zenbakien idazkerak, bide bat nahiz bestea aukeratu, ez dirudi euskaraz halako
aparteko garrantzirik duen. Ez, behintzat, hitz hau edo bestea hautatzeak izan lezakeenaren adina. Horregatik
izan du gogoko azken urteotako usarioa ere. Hezkuntzan, batez ere, erabaki honen premia
sentitzen denez, egoki da proposamena egitea.
Zenbakien kontua dela eta, zenbait zehaztapen egitea komeni da:
1)
Zero eta huts, biak erabiltzen dira, nahiz ez diren gauza bera: bost eta huts, huts eta huts,
zero bider zero berdin zero
, e.a.
2)
Hiru eta lau zenbakiek bi sistema erakusten dituzte deklinatzeko orduan.
3)
Bost zenbakiaren aldaera bortz da, Iparraldeko zenbait hizkeratan erabilia. Hala ere, Nafarroa-
Beherean parterik handienean eta Zuberoan
bost esaten da.
4)
Hogei zenbakiaren eta ehun zenbakiaren artean dauden zenbakien idazkeraren tradizioa aski
nahasia ageri da, ekialdea eta hegoaldea nor bere bidetik ibili baitira. Ekialdean
hogei eta zazpi idatzi
izan da XVIII. mendearen erdialderaino; gero,
hogei ta zazpi, hogei-ta zazpi, hogeita zazpi eta hogeitazazpi
bezalakoak aurki daitezke. Kontura gaitezen, dena dela,
hogeitazazpi bezalakoak ageri diren
arren ez dela
hogeitamar bezalakorik idazten, halakoetan beti bereiz jartzen baita: hogeita hamar. Mendebalean
hogei eta zazpi
eredukoak ere aurkitzen dira. XIX. mendearen erdialderaino hogei ta zazpi
zen nagusi eta hori da erabiliena 1950-1970. urteen artean ere. Tartean
hogeita zazpi bezalakoak ere
ikusten dira. Azken urteotan
hogeitazazpi da gehien zabaldu dena (cf. Maiztasun hiztegia, EGLU,
HABE
, e.a.).
5)
Hogei eta berrogei zenbakien anizkoitzetan Hegoaldean beti ogei erabili izan da; ekialdean
hogei
, baina hogoi XVII. mendeaz geroztik, salbu Zuberoan, non hogei erabiltzen baita egun ere.
6) 60 eta 80 adierazteko
hirurogei eta laurogei ageri dira forma nagusi bezala. Ekialdean ere
hirurogei
bezalakoak erabili izan dira historian, baina XVIII. mendetik hiruretan hogei (hiruetan hogei,
berriagoa) eta
lauretan hogei (lauetan hogei). Kontuan izan, jakina, hogoi horrek ere sortzen dituen
aldaerak.
7)
Mila zenbakitik gorakoen artean ere ohiturak ez dira berdinak, eta juntagailua sartu ala ez:
mila Ø bortz ehun eta berrogoi eta hamabortza zuan; milla Ø bost eun ogei ta bi toneladakoa; milla
Ø bost eun laurogei ta emeretzigarren urtean; milla
eta ehun gizon; milla eta bederatzireun da ogei
ta bostgarren urtian; milla Ø sei ehun eta berrogoi eta bigarrenean; milla Ø sei eun ogei ta amabigarren
urtean; milla
ta zazpieun; milla ta zortzi eun, e.a.
Beraz, datu hauek guztiak kontuan izanik, hona hemen Euskaltzaindiaren erabakia zenbakien
idazkeraz:
0 zero, huts
1 bat
2 bi
3 hiru
4 lau
5 bost (bortz)
6 sei
7 zazpi
8 zortzi
9 bederatzi
10 hamar
11 hamaika
12 hamabi
13 hamahiru
14 hamalau
15 hamabost (hamabortz)
16 hamasei
17 hamazazpi
18 hemezortzi (hamazortzi)
19 hemeretzi
20 hogei
21 hogeita bat
22 hogeita bi
23 hogeita hiru
24 hogeita lau
25 hogeita bost (hogeita bortz)
26 hogeita sei
27 hogeita zazpi
28 hogeita zortzi
29 hogeita bederatzi
30 hogeita hamar
31 hogeita hamaika
32 hogeita hamabi
33 hogeita hamahiru
34 hogeita hamalau
35 hogeita hamabost (hogeita hamabortz)
36 hogeita hamasei
37 hogeita hamazazpi
38 hogeita hemezortzi (hogeita hamazortzi)
39 hogeita hemeretzi
40 berrogei
41 berrogeita bat
42 berrogeita bi
43 berrogeita hiru
44 berrogeita lau
45 berrogeita bost (berrogeita bortz)
46 berrogeita sei
47 berrogeita zazpi
48 berrogeita zortzi
49 berrogeita bederatzi
50 berrogeita hamar
51 berrogeita hamaika
52 berrogeita hamabi
53 berrogeita hamahiru
54 berrogeita hamalau
55 berrogeita hamabost (berrogeita hamabortz)
56 berrogeita hamasei
57 berrogeita hamazazpi
58 berrogeita hemezortzi (berrogeita hamazortzi)
59 berrogeita hemeretzi
60 hirurogei (hiruretan hogei)
61 hirurogeita bat (hiruretan hogeita bat)
62 hirurogeita bi (hiruretan hogeita bi)
63 hirurogeita hiru (hiruretan hogeita hiru)
64 hirurogeita lau (hiruretan hogeita lau)
65 hirurogeita bost (hiruretan hogeita bortz)
66 hirurogeita sei (hiruretan hogeita sei)
67 hirurogeita zazpi (hiruretan hogeita zazpi)
68 hirurogeita zortzi (hiruretan hogeita zortzi)
69 hirurogeita bederatzi (hiruretan hogeita bederatzi)
70 hirurogeita hamar (hiruretan hogeita hamar)
71 hirurogeita hamaika (hiruretan hogeita hamaika)
72 hirurogeita hamabi (hiruretan hogeita hamabi)
73 hirurogeita hamahiru (hiruretan hogeita hamahiru)
74 hirurogeita hamalau (hiruretan hogeita hamalau)
75 hirurogeita hamabost (hiruretan hogeita hamabortz)
76 hirurogeita hamasei (hiruretan hogeita hamasei)
77 hirurogeita hamazazpi (hiruretan hogeita hamazazpi)
78 hirurogeita hemezortzi (hiruretan hogeita hemezortzi)
79 hirurogeita hemeretzi (hiruretan hogeita hemeretzi)
80 laurogei (lauretan hogei)
81 laurogeita bat (lauretan hogeita bat)
82 laurogeita bi (lauretan hogeita bi)
83 laurogeita hiru (lauretan hogeita hiru)
84 laurogeita lau (lauretan hogeita lau)
85 laurogeita bost (lauretan hogeita bortz)
86 laurogeita sei (lauretan hogeita sei)
87 laurogeita zazpi (lauretan hogeita zazpi)
88 laurogeita zortzi (lauretan hogeita zortzi)
89 laurogeita bederatzi (lauretan hogeita bederatzi)
90 laurogeita hamar (lauretan hogeita hamar)
91 laurogeita hamaika (lauretan hogeita hamaika)
92 laurogeita hamabi (lauretan hogeita hamabi)
93 laurogeita hamahiru (lauretan hogeita hamahiru)
94 laurogeita hamalau (lauretan hogeita hamalau)
95 laurogeita hamabost (lauretan hogeita hamabortz)
96 laurogeita hamasei (lauretan hogeita hamasei)
97 laurogeita hamazazpi (lauretan hogeita hamazazpi)
98 laurogeita hemezortzi (lauretan hogeita hemezortzi)
99 laurogeita hemeretzi (lauretan hogeita hemeretzi)
100 ehun
101 ehun eta bat
102 ehun eta bi
200 berrehun
300 hirurehun
400 laurehun
500 bostehun (bortzehun)
600 seiehun
700 zazpiehun
800 zortziehun
900 bederatziehun
1000 mila
1200 mila eta berrehun
1201 mila berrehun eta bat
1984 mila bederatziehun eta laurogeita lau
1.000.000 milioi bat
10.000.000 hamar milioi
1.000.000.000 mila milioi (miliar bat)