Ikasgaiak

Nominilizazioa Le NOM VERBAL

Temporel -t(z)ean sartzean en entrant

Temporel -t(z)erakoan sartzerakoan au moment d’entrer

En tant qu’adjectif -t(z)ekoa harritzekoa étrange, étonnant

Intention-condition -t(z)ekotan sartzekotan en voulant entrer

Cause -t(z)eagatik sartzeagatik pour être entré

-t(z)earren sartzearren pour être entré

T(Z)EAN, -T(Z)ERAKOAN TEMPORELS

• A la place de la forme –(E)NEAN que vous connaissez, le nom verbal en -T(Z)EAN est aussi souvent employé pour indiquer un temps :

Ezkontzean, hobeto biziko zara > Ezkontzen zarenean, hobeto biziko zara

en te mariant, tu vivras mieux > Quand tu te maries, tu vivras mieux

Lagunak ikustean, ez joan ihesi > Lagunak ikusten dituzunean, ez joan ihesi

voyant les copains, ne t’enfuis pas > Quand tu vois les copains, ne t’enfuies pas

Lana amaitzean joango naiz > Lana amaitzen dudanean joango naiz

Terminant le travail, je m’en irai > Quand j’aurai terminé le travail, je m’en irai

• Pour indiquer que quelque chose est arrivé à un moment précis (« au moment où »), la forme –T(Z)ERAKOAN est souvent aussi employée :

Jaikitzerakoan zorabiatu zen Au moment de se lever, il s’évanouit

Karrika pasatzerakoan erori zen Au moment de traverser la rue, il tomba

Sartzerakoan irristatu egin zen Au moment d’entrer, il glissa

T(Z)EKOA

• -T(Z)EKOA + IZAN ont le sens des phrases du Français être de + infinitif, être digne de + infinitif ou bien d’un adjectif

• (JB : indique une aptitude, une capacité : POURRAIT):

Kontutan hartzekoa da : C’est digne d’être pris en compte (JB : cela pourrait …)

Ez da sinestekoa : C’est à ne (n’y) pas croire, c’est incroyable

Ikustekoa da, gero !: C’est à voir, c’est digne d’être vu

Harritzekoa da : C’est étrange, c’est bizarre

Eskertzekoa da : C’est digne de remerciement, cela mérite un merci.

• Mais cela indique également souvent l’intention (JB : DEVRAIT):

Bostetan etortzekoak ziren : ils devraient venir (ils pensaient venir) à cinq heures.

Bihar hastekoak gara : Nous devrions (allions, pensions) commencer demain

T(Z)EKOTAN

Ces formes indiquent une condition et une intention

• Condition :

Autoa utziko dizut, baina ondo zaintzekotan Je te prêterai la voiture, à condition que tu t’en occupes bien (zaindu : soigner)

Ez jatekotan ez ezazu eskatu Si ce n’est pas pour le manger, ne me le demande pas.

• Intention :

Auto berria erostekotan zebilen Il pensait acheter une voiture neuve.

Zinera joatekotan ziren Il avaient l’intention d’aller au cinéma.

T(Z)EAGATIK, -T(Z)EARREN

• Le nom verbal prend également souvent les motivatifs –gatik et –arren :

Mendian ibiltzagatik joan da Suitzara Il est allé en Suisse pour marcher en montagne

Seguruago ibiltzarren, gidaria eskatu du Il a demandé un guide pour marcher plus en sécurité

• Comme les phrases du Français pour + infinitif (JB : et pour + passé composé), le motivatif basque, bien qu’il indique la cause, indique aussi la destination.

• • • Cause :

      • Korrika ibiltzeagatik erori da Il est tombé pour avoir couru

      • Berandu iristeagatik ezer gabe geratu da Pour être arrivé en retard, il restait sans rien.

      • Gehiegi jateagatik jarri zaio tripako mina Pour avoir trop mangé, ça lui faisait mal au ventre

    • Destination

      • Merkeago erosteagatik joan da Frantziara Il est allé en France pour acheter meilleur marché.

      • Zu ikusteagatik etorri naiz Je suis venu pour te voir.

      • Gehiago irabazteagatik ez da osasuna galdu behar Il ne faut pas perdre la santé pour gagner plus.

      • Gaizki portatzearren zigortu dute Ils se sont blessés pour l’avoir mal porté.

Nom verbal + -t(z)eagatik ou –t(z)earren : cause ou destination.

Participe passé + -t(z)eagatik ou –t(z)earren : bien que, quoique

Egiteagatik et eginagatik, egitearren et eginarren ne sont pas la même chose. Les formes qui reposent sur le participe valent pour la concession (bien que + subjonctif, ou même si + indicatif)

Voyez la différence :

- azkarregi ibiltzeagatik erori da Il est tombé parce qu’il marchait (pour voir marché) trop vite.

- azkarregi ibiliagatik ez da erori Il n’est pas tombé, bien qu’il marche (marchât) trop vite.

- gehiago irabaztearren joan da Alemaniara Pour gagner plus, il est allé en Allemagne

- Gehiago irabazi arren ez da hobeto bizi Bien qu’il gagne plus, il ne vit pas mieux. (S’il gagne plus, il ne vit pas mieux)

Distinguer également T(Z)ERA et -T(Z)EKO :

-T(Z)ERA suffit lorsque les deux verbes sont en apposition (le mot “POUR” est absent)

Permet de traduire les formes “est <venu, allé, parti, monté, etc.> faire quelque chose”

-T(Z)EKO s’emploie à l’image des phrases suivantes, dès que “POUR” est nécessaire:

III. LE NOM VERBAL (1)

III.1 LE NOM VERBAL : -T(Z)EA

Pour traduire l’infinitif du Français, on trouve en Basque des formes différentes:

On utilise le participe

• • • 1. 1. • avec NAHI, BEHAR et EZIN,

            • dans des expressions fondées sur des séquences du temps:

              • joan nahi dut je veux aller

              • egin behar dut je dois le faire

              • ezin da hartu on ne peut pas le prendre

              • joan baino lehen avant d’aller

              • egin ondoren après l’avoir fait

              • hartu eta gero après l’avoir pris

• • • 1. 1. • • Si les deux verbes ont le sujet commun: participe,

• • Si le sujet qui veut et le sujet qui fait sont différents: nom verbal

    • joan nahi dut je veux aller (moi-même) (=que ce soit moi qui aille)

    • zu joatea nahi dut je veux que tu ailles (note: pas infinitif Français)

    • Question JB: BEHAR et EZIN aussi ??

    • zu joatea behar da il faut que tu le fasses

    • zu joatea ezin da il n’est pas possible que tu ailles

  • On utilise le nom verbal avec le suffixe –T(Z)EN pour traduire “à + infinitif” ou “de + infinitif”

    • 1. 1. • avec ARI, HASI, JARRAITU et semblables, qui précisent l’état d’accomplissement d’une action,

            • avec JAKIN, IKASI et semblables qui indiquent une capacité (aptitude)

            • dans des expressions associant le verbe et son objet

              • jolasten ari da il est en train de jouer, il est occupé à jouer

              • jaten hasi da il a commencé à manger, il s’est mis à manger

              • ibiltzen jarraitu du il a continué à marcher

              • Badakigu mendian ibiltzen nous savons bien marcher en montagne

              • Ikasi dut makinaz idazten j’ai appris à écrire à la machine

              • Testuak lantzen (les) textes à travailler

              • Erresistentzia antolatzen une résistance à organiser

3. Utiliser le nom verbal avec le suffixe –T(Z)EA est le moyen le plus normal de traduire l’infinitif du Français:

Gustatzen zaigu mendian ibiltzea cela nous plaît de marcher en montagne

Debekatua dago hemen erretzea il est interdit de fumer ici

Pentsatu dugu kanpoan bazkaltzea nous avons pensé dîner dehors

Neskak portuan ibiltzea nahiago du^[1] la jeune fille préfère marcher au port

Les formes EGITEN répondent à la question ZERTAN,

Les formes EGINEZ répondent à la question NOLA (JB: ZERTAZ, au moyen de quoi)

Zertan ari da ? Que s’est-il mis à faire ?

Idazten ari da. Il s’est mis à écrire.

Zertan hasi da ? Qu’ a-t-il commencé à faire ?

Irakurtzen hasi da. Il a commencé par apprendre.

Nola bizi da ? Comment vit-il ?

Nobelak idatziz bizi da ? Il vit en écrivant des nouvelles

Nola lasaitzen da ? Comment se calme-t-il ?

Nobelak irakurriz lasaitzen da Il se calme en lisant des nouvelles.

Emploi de la forme –T(Z)EN,

Ez zaitu sartzen sumatu Je ne t’ai pas entendu entrer

Kartera hartzen ikusi dut Je l’ai vu prendre le porte-feuille

Jaikitzen entzun dut Je l’ai entendu se lever

Badaki gitarra jotzen Il sait bien jouer de la guitare

Ez du gidatzen ikasi Il n’a pas appris à conduire

Remarque: voyez ces différences:

Salda egitea ahaztu zait J’ai oublié de faire le bouillon : ZER

Salda eginten ahaztu zait J’ai oublié comment faire le bouillon : ZERTAN

Gauza erraza da hori egitea C’est chose facile de faire cela : ZER

Erraz da hori egiten C’est facile à faire : ZERTAN

Zertan ikusi du Kopek jendea ? Ordenagailutik zerbait ateratzen

Comme objet des verbes qui indiquent le début, la continuation ou la réalisation d’un action (commencer, être en train de, continuer à, arrêter de, aider à, s’habituer à, etc. :

hasi, ari, ibili, utzi, lagundu, ohitu...) :

Bazkaria prestatzen hasi da il s’est mis à préparer le déjeuner

Autoa hartzen utzi dio il l’a laissé prendre la voiture

Maletak eramaten lagundu diot je l’ai aidé à porter les valises

Etxeko lanak egiten ari da il est occupé à faire les devoirs

Musika ikasten ari da il est en train d’apprendre la musique

Gezurrak esaten ibili da il continue (marche) à dire des mensonges

Goizago jaikitzen ohitu behar duzu il doit s’habituer à se lever plus tôt

Lapurtzen harrapatu dute ils l’ont attrapé à voler.

Rappel JB : Objectif / Impératif : -T(Z)ERA ou –T(Z)EKO ?

-T(Z)ERA suffit lorsque les deux verbes sont en apposition (le mot “POUR” est absent)

Permet de traduire les formes “est <venu, allé, parti, monté, etc.> faire quelque chose”

• 1. Zertara datoz neska gasteak (musika entzun) ?

  2. Dans quel but viennent les jeunes filles ? Que sont venues faire les jeunes filles ?

  3. Neska gazteak, musika entzuntera datoz

  4. Les jeunes filles viennent écouter la musique.

  5. Zertara joan da Iñigo garajera (kotxea atera) ?

  6. Dans quel but Iñigo est-il allé au garage ? Qu’est allé faire Iñigo au garage ?

  7. Iñigo, kotxea ateratzera joan da garajera

  8. Iñigo est allé au garage sortir la voiture.

  9. Zertara jaitsi da Koldo kalera (buelta bat eman) ?

  10. dans quel but Koldo est-il descendu dans la rue ? Qu’est descendu faire Koldo dans la rue ?

  11. Koldo, buelta bat ematera jaitsi da kalera.

  12. Koldo est descendu dans la rue faire un tour.

      2. -T(Z)EKO s’emploie à l’image de la phrase suivante, dès que “POUR” est nécessaire:

      4. Zertarako da katua ? Katua saguak harrapatzeko da (Le chat sert à attraper les souris)

      5. Machine à écrire: idazteko makina

      7. source: BOGA

autres exemples:

[1] attention: dans la même source (cours Marie 16/11/2004): Manexek suhiltzaile izan (et non “izatea”) nahiago du, etc.. être # faire ?

Nominalisation

En basque, tous les verbes peuvent être nominalisés (ce qui n'est pas le cas du français), c'est-à-dire qu'ils peuvent devenir des noms.

Ceux qui ont leur participe passé en -n voient leur -n tomber et être remplacé par -te.

> erran : dire > errate : acte, action de dire.

Ceux qui ont leur participe passé en -tu, -du le voient transformé en -tze.

> hartu > hartze : acte de prendre.

Ceux qui ont leur participe passé en -i le voient transformé en -te si le -i est précédé d'un s-, d'un z- ou d'un tz- mais tranformé en -tze si le -i est précédé d'une autre lettre telle que par exemple rr- ou l-

> ikusi > ikuste : acte de voir

> idatzi > idatzte > idatze : acte d'écrire

mais

> ibili > ibiltze : acte de marcher

Pour les verbes du groupe D, on ajoute presque toujours -tze

> erre > erretze : acte de brûler

Très important :

Puisque tous les verbes basques peuvent à tout moment devenir des noms, c'est-à-dire nominalisés, ils se déclinent comme tous les autres noms (mendi, etxe,...)

Vous pouvez vous demander à quoi cela peut-il bien servir. Eh bien, par exemple, pour dire "il est interdit de fumer", on utilisera cette structure.

> erretzea debekatua da : l'acte de fumer est interdit ( il est interdit de fumer)

ORDUAK NOLA ERRAN

Zalantzak izaten ditugu askotan ordua erratean. Modu honetakoak izan ohi dira zalantzok:

1. Zeri erantsi behar zaizkio artikulua eta plural marka: orduari ala ondorengoari? Hots: hamabiak eta laurdenak ala hamabiak eta laurden esan behar da?

2. Kasu marka daramatenean ere sortzen dira zalantzak batzuetan: hamarrak eta hogeitan, hamarrak eta hogeian.

3. Gutxi erabili behar dugunean, zalantzak ditugu nola esan: hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan.

4. Komunztadura zalantzak ditugu azkenik: ordu bata-k komunztadura singularra ala plurala eskatzen du, batez ere ‘ordua gehi x minutu’ esan nahi denean?

Proposamen zehatzagoren bat egin nahian, literaturako erabilera —Orotariko Euskal Hiztegiko corpusetik bildua— aztertu ondoren, ondorio hauek atera daitezke:

1. Orduak adierazteko, orduaren zenbakia eta plural marka erabiltzen da, besterik gabe, Hegoaldean, eta Iparraldean ere bai batzuetan:

— Bederatziak aldean joan zen Bernardatxo berriz ere arkaitzera (Gon˜i) — Lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta (Mattin) — Goizeko zortziak hirian (Barbier).

Iparraldean ohikoena oren izena ere esatea da; Hegoaldeko autore bat edo bestegan ere aurki daiteke ordu izena:

— Hamar orenak yoiteko hinkan (M. Elissamburu) — Biharamuneko eguna goizeko bederatzi orenak arte (Joannateguy).

Hala agertzen da batzuetan ondoren minutuak adierazten direnean ere:

— Hamar orenak eta hogoi eta bi minuta ziren (M. Elissamburu).

Ordu bata-ren kasuan, Bizkaialdean ordu batak dira nagusitzen da; Erdialdean eta Ekialdean ordu bata / oren bata da.

2. Erdia adierazteko bi joera nagusi ikus ditzakegu: artikulua eta plural marka erdi osagaiari bakarrik eransten dion Hegoaldekoa (eta honek emendiozko juntagailua t’ itxuran idaztea dakar berarekin gehienetan, ta forma laburtuan ere bai tarteka) eta Iparraldeko autore batzuetan ere ikus daitekeena:

— Hamar t’erdiak dira (Mitxelena) — Ostera oeratu ta sei t’erditarako jeiki, bederatzi t’erditan gosaria ontziko guztieri, zer janarekin (Anabitarte) — Ordubi t’erdietan arpoia sartuta (Arrantzaleen bizitza).

– 181 – Orduak nola esan

Iparraldean, plural marka orduari ere eransten zaio; erdi batzuetan singularrean ageri da, pluralean beste batzuetan:

— Bederatziak eta erdia, elizako ezkilatik (J. Etxepare) — Argitu-eta, zazpiak eta erdiak ondoxean jo du komisarioak etxean sartzeko (Hiriart-Urruty).

Atlas-erako egin diren galdeketetan ere, Iparraldean, erantzun nagusia lauaketerdiak da, baina horren ondoan lauak eterdia, eta bakanago lau eta erdiak ere aurki ditzakegu.

Absolutibo kasua ez bestelakoren bat hartzean, ordea, badirudi beti plurala ageri dela (erditan). Proposamena, beraz, Iparraldeari dagokionez, plural marka bi osagaiei eranstea litzateke: seiak eta erdiak.

3. Eta laurden esateko, berriz, zalantza nagusia artikulua orduari eta laurdenari, biei, erantsi ala laurdenari bakarrik erantsi bada, hara nola jokatu duten gure idazleek. Hegoaldekoek, erdi-rekin bezalaxe, azkenean bakarrik ematen dute plural marka:

— Ilunabarrean, berriz, 8 eta laurdenetatik 9 t’erdietara, jai eta aste (Mitxelena) — Hamabi ta laurdenetan (Oskillaso).

Iparraldekoek, bietan ezartzen dute plurala, edo ordua adierazten duen zenbatzailean bakarrik:

— Arratsaldeko hiruak eta laurdenetarik, bortzak eta laurden iri arte (Hiriart-Urruty).

4. Hurrengo ordurako zenbat falta den adierazteko, berriz, gehienetan gutxi aurki daiteke:

— Zer tenore da orai? Bederatziak hogoita-bortz guti! (J.B. Etchepare) — Eguerdi laurden guti zen (Barbier) — Eguardiko amabiak laurden gutxitan illargitik praille bat botako baluteke (G. Mujica) — Gero, seirak amar gutxi zirala, Mirenen etxera jo dut (Txillardegi).

Gutxiago ere aurki daitekeen arren, autore berak bi formak erabiltzea ere gertatu izan da:

— Goizeko bostak laurden gutxiagotan (Anabitarte).

Atlas-erako egindako galdeketan ere hauxe ageri da: gutxi / guti Erdialdean eta Ekialdean, gutxiago Mendebaldean.

5. Komunztadurari dagokionez, ordu bata da esango dugu, baina gainerakoetan, jakina, pluralean egingo da komunztadura: hirurak dira, etab.

Zalantzak, ordu bata gehi ‘x minutu’ adieraztean sortzen zaizkigu. Nola egin komunztadura? Orotariko Euskal Hiztegiko adibidetegiak ez du gehiegi laguntzen, bi adibide bakarrik ageri baitira:

— Ordu bata t’erdixak ban˜o eztozak(J. San Martin, Zirikadak) — Zelan ordu bata t’erdixak! (Oskillaso, Kurloiak).

Datu hauek ikusirik, Gramatika batzordeak zenbait gomendio aurkeztu zituen Leioako Biltzarrean. Gomendio horiek, ordea, askotan bikoitzak ziren, bi modu uzten ziren aukeran. Hori zela eta, batasunerako eskea egin zitzaion batzordeari, forma bakarra gomenda zezala, alegia. Eskeari jaramon eginez, orduak emateko molde bakarra gomendatzen ahalegindu da batzordea, Leioan aurkeztu zen txostena aldatuz eta horren gainean hartu du Euskaltzaindiak erabakia.

***

1. Orduak adierazteko

Aski da dagokion zenbatzaileari artikulua eta plural marka eranstea; ordu bata da salbuespena, jakina. Beraz:

— Ordu bata da — Ordu biak dira — Hirurak dira...

Iparraldean oren bata, bi orenak/biak, hiru orenak/hirurak...

Eta kasu-markak eranstean:

— Ordu batean / oren batean — Ordu bateko mezatara joango da / oren bateko mezatara joanen da

– 182 –Orduak nola esan

— Ordu bietan / bi orenetan / bietan — Hiruretan / hiru orenetan...

Bizkaian ordubaten “ordubete barru” izan arren, zabalduena delako gomendatzen da batasunerako ordubatean.

***

2. Erdia eta laurdena adierazteko

a) Erdia adierazteko

Pluraleko marka bigarren osagaian bakarrik ezartzea gomendatzen da batasunerako, hau da:

— Hiru eta erdiak — Bost eta erdiak . — Hiru eta erdietan — Bost eta erdietan .

Oren ezartzen denean, berriz —Iparraldean maiz egiten den bezala— bi osagaietan emango da pluraleko marka:

— Hiru orenak eta erdiak — Hiru orenak eta erdietan.

Idazkerari dagokionez, t’erdi da Hegoaldean erabat hedatua; Iparraldean, ordea, eta idazteko ohitura dago, eta oraingo erabileran et’erdi ere arrunta da. Horiek horrela, batasuna eta-ren bidetik egin behar dela uste du Euskaltzaindiak. Ahoskerari dagokionez, bakoitzak bere euskalkiko ohitura gorde beza.

b) Laurdena adierazteko

Orain arte esanaren arabera, bi lekutan ager daiteke pluraleko marka, lehen osagaian edo bigarrenean: — Ordua r erdiak: sei eta erdiak — Ordua r -ak r minutuak: seiak eta hamar. Bikoiztasun hori bera erakusten dute euskalkiek laurdena adierazterakoan: euskalki batzuetan ‘ordua r laurdenak’ esaten duten bitartean, beste batzuetan ‘ordua r -ak r laurden’ aukera egin dute (pluraleko marka bietan ezartzen duten lekuak ere ez dira falta, seiak eta laurdenak esanez). Euskaltzaindiak sisteman kokatzen diren bi formak libre uztea erabakitzen du. Hortaz, laurden, erdi bezala erabiltzen den lekuetan,

— Hiru eta laurdenak,

esango dute. Minutuen arabera erabiltzen dutenetan, ostera,

— Hirurak eta laurden.

Biok ematen dira ontzat batasunerako.

***

3. Zenbat minutu gutxi adierazteko

Puntu honetan, gutxi/guti eta gutiago, biak onartzea proposatzen du Euskaltzaindiak. Nolanahi ere, gogorarazi nahi du gutxi/guti dela hedatuena:

— Hamarrak hamar gutxi dira / hamarrak hamar gutxiago dira — Bostak laurden gutxitan / bostak laurden gutxiagotan.

***

4. Zenbat minutu gehiago adierazteko

Ordua gehi zenbat minutu igaro diren adierazteko, erabilerak erabilera, Euskaltzaindiak kasu-marka singularrean ematea gomendatzen du:

— Seiak eta bostean elkartuko gara — Hamarrak eta hamarrean — Laurak eta hogeian.

***

– 183 – Orduak nola esan

5. Ordua zenbaki bidez adierazi nahi denean

Ordua zenbaki bidez adierazi nahi denerako honako gomendioak ematen ditu Euskaltzaindiak:

a) Tauletan zenbaki, xifra hutsak ezarri, kasu-markarik gabe. Bilbotik Donostiarako autobusen irteera orduak, esaterako, honela adieraz daitezke:

09:00 10:15 12:30

Edo denda bat zein ordutatik zein ordutara dagoen zabalik:

— Goizetan 10:00 - 13:30 — Arratsaldeetan 16:00 - 19:30

b) Kasu-marka erantsi nahi denean, aukera bat baino gehiago egon daiteke: kasu-marka soila erantsi, beti pluralari dagokion forma erantsi, edo kasuan-kasuan dagokiona ezarri. Hurrenez hurren:

15:05n 15:05etan 15:05ean

Euskaltzaindiaren iritziz, egokia da orduak esateko eman diren gomendioak zenbakietan ere betetzea. Hortaz, orduei pluraleko kasu-marka ezarriko zaie, eta minutuei singularrekoa (behar denean lotura bokala erantsiz):

15:00etan 15:00etara / 15:00ak arte 15:00etatik 15:01ean 15:01era / 15:01 arte 15:01etik 15:02an 15:02ra 15:02tik 15:03an 15:03ra 15:03tik 15:04an 15:04ra 15:04tik 15:05ean 15:05era 15:05etik 15:15ean 15:15era 15:15etik 15:30ean 15:30era 15:30etik

c) Irakurri, berriz, xifra horiek bere horretan irakurtzeko tradiziorik eza kontuan harturik, hizkera arruntean, egunerokoan (irrati, telebista, etabarretan), honela irakurtzea gomendatzen da:

— Arratsaldeko hiruretan — Arratsaldeko hirurak arte — Arratsaldeko hirurak eta bostean — Arratsaldeko hiru(rak) eta laurdenetan.

Era berean, erabilera informalean, 00:00, gaueko nahiz gauerdiko hamabiak irakurriko dugu. Halaber, 00:30, gauerdiko edo gaueko hamabi eta erdietan, e.a.

Erabilera formalagoetan, ordea, honela irakur daitezke, zenbakien arteko bi puntuen ordez eta ahoskatuz:

— Hamabostetan — Hamabostak eta bostean — Hamabostak eta hamabostean — Hamabostak eta hogeita hamarrean — Zero orduan / orenean — Zero ordua / orena eta hogeita hamarrean.

d) Azkenik, erdibideko erabilerak ere ikusten ditugu behin baino gehiagotan, batez ere egitarau, kartel eta horrelakoetan: hots, orduak hamabika kontatuak goizeko, arratsaldeko, arratseko nahiz gaueko erantsiz. Hala egin nahi denean, honela idaztea gomendatzen da:

— Goizeko 10etan — Arratsaldeko 5etan — Goizeko 11,30etan / goizeko 11 eta erdietan — Iluntzeko 8etatik 11ak arte.

– 184 –Orduak nola esan

Horrenbestez, hau da Euskaltzaindiaren erabakia orduen idazkerari buruzkoa:

1. Orduak honela ematen dira: ordu bata, ordu biak, hirurak, laurak, bostak, seiak, zazpiak, e.a. Ordu hitzaren ordez oren ere erabil daiteke: oren bata, bi orenak / biak, hirurak, e.a. Eta honela deklinatu: ordu batean, bietan / ordu bietan / bi orenetan, hiruretan, e.a.

2. Erdia honela adierazten da: ordu bat eta erdiak, ordu bi eta erdiak, hiru eta erdiak, bost eta erdiak, ordu bat eta erdietan, ordu bi eta erdietan, hiru eta erdietan, bost eta erdietan, e.a. Gauza bera oren hitzarekin.

3. Laurdena honela adierazten da: ordu bat eta laurdenak, oren / ordu bata eta laurden, ordu bi eta laurdenak, oren / ordu biak eta laurden, hirurak eta laurden, hiru eta laurdenak, hirurak eta laurdenetan, hiru eta laurdenetan, bostak laurden gutxi(ago), e.a.

4. Minutuak: hamarrak hamar gutxi, hamarrak hamar gutxiago, hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan, seiak eta bostean, laurak eta hogeian, hirurak eta hemezortzian, e.a.

5. Zifretan ematen direnean, bi punturekin bereizten dira orduak eta minutuak, eta bakoitzeko bi zifra erabili behar dira beti: 00:12, 12:10, 09:25, e.a. Deklinatzen direnean, orduei plurala erantsi, eta minutuei singular marka, dagozkien lotura bokalekin: 15:00etan, 15:03an, 15:04an, 15:30ean, e.a. Irakurtzeko orduan hobe da, hala ere, honela irakurtzea: hiruretan, hirurak eta hiruan, e.a. Erabilera formaletan ontzat ematen dira, dena den, hamabostak eta bostean, hamabostak eta hamabostean, e.a.

6. Egitarau, kartel eta horrelakoetan ez da eragozpenik erdiko bidea hartzeko: arratsaldeko 5etan, goizeko 11,30etan, iluntzeko 8etatik 11k arte, arratsaldeko 3etatik gaueko 12ak arte, e.a.

(Euskaltzaindiak, Bilbon, 1995eko ekainaren 30ean onartua)

– 185 – Orduak nola esan

edo eta ala

Galdera

Noiz erabili behar da ala eta noiz edo juntagailua?

Erantzuna

Galde-perpausetan nahiz adierazpenezkoetan erabiltzen da ala juntagailua. Galderazkoetan, elkar baztertzen duten aukerak (bai ala ez edo hil ala bizi gisakoak) juntatzen ditu alak: adibidez, Zer nahi duzu, ardoa ala sagardoa?; Zinemara joango gara ala nahiago duzu etxean gelditzea? Adierazpen-perpausetan (batez ere Ipar-Ekialdean) berdintsu zaizkigun aukerak juntatzen ditu alak, nolabaiteko orobatasuna adierazteko: adibidez, Berdin zait nire lagunak aberats ala pobre izan.

Bi erabilera horietan edo ere berdin-berdin erabil daiteke (bigarren erabileran nahiz eta zein ere bai). Kontua da zenbait euskaldunek edo bakarrik ezagutzen edota erabiltzen dutela. Beste batzuek, biak: edo eta ala. Azken horientzat, Gramatika batzordearen iritziz, normalagoa da ala hautatzea. Zehaztapen gehiago nahi izanez gero, ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, IV (Juntagailuak) liburukia. Han aztertzen dira, xeheki aztertu ere, edo (120. or.) eta ala (155. or.) juntagailuak.

NOR-NORI BALDINTZA

NOR-NORI-NORK Lehenaldian.

Kasu :

Zuek , neri : ZENI DA TEN ZENIZKI DA TEN

Haiek, neri : ZI DA TEN ZIZKI DA TEN

Ahoskera-aldaketak

Ez hitza hurrengo hitzari lotuta ahoskatzen da eta, ondorioz, kontsonantearen ahoskera-aldaketak gertatzen dira:

¨ Ez + b à ezp....... ez badute à ezpadute

¨ Ez + d à ezt........ ez dago à eztago

¨ Ez + g à ezk....... ez gara à ezkara

¨ Ez + l à el......... ez litzateke à elitzateke

¨ Ez + n à en........ ez nuke à enuke

Bestalde z, l, n eta r kontsonantez bukatutako hitzen jarraian z kontsonantez hasten den hitza badator, kontsonanteak lotuta ahoskatzen dira horrela:

¨ -z + z- à -tz.........ez zoaz à etzoaz

¨ -l + z- à-ltz........ibil zaitezke à ibiltzaitezke

¨ -n + z- à -ntz.......arrain zuria à arraintzuria

-r + z- à -rtz........ aker zoroa à akertzoroa

NOR-NORI-NORK

1

NOR / NORK

Ni gizona naiz – nik liburua dut

Théo gizona da – Théok autoa du

- Le sujet est un nom commun au singulier : il prend un –k après le déterminant –a

Gizonak liburua du l’homme a le livre

Emakumeak gona du la femme a la jupe

- Le sujet est un nom commun au pluriel : la terminaison n’est plus –ak, mais –ek

Gizonek liburua dute les hommes ont le livre

Emakumeek gona dute les femmes ont la jupe

(si le mot se termine par –a, celui-ci est remplacé par –ek :

neskak poltsa du la fille a le sac

neskek poltsa dute les filles ont le sac

(si le nom propre est terminé par une consonne, on intercale –e- :

Izaskunek liburua du – Aitorek autoa du

sujet nom commun au singulier : ajouter –k au déterminant.

1- gizona txikia da ; gizonak egunkaria du

l’homme est petit; l’homme a le livre

2- emakumeak haurra du ; emakumea oso gaztea da

la femme a l’enfant; la femme est très jeune

3- itsasoa handia da; itsasoak ur asko du

l’océan est grand ; l’océan a beaucoup d’eau

conjugaison de izan

4- ni gizona naiz ; nik etxe txikia dut

je suis l’homme ; j’ai la petite maison

5- zuk aurpegi garbia duzu ; zu neska zara

tu as le visage propre ; tu es la fille

6- guk bilera dugu ; gu lagunak gara

nous avons la réunion ; nous sommes les amis

2

Aditzak lantzeko : http://aditzak.com/

NENGOELA(RIK)

v Badakizu –ela atzizkia ipintzen zaiola batzutan aditzari, subordinazio substantiborik ez dagoenean ere. Quand, pendantque edo frantsesezko gérondif-aren pareko esanahia du horrek batzuetan.

Adibidez: Etxean nengoela sartu ziren lapurrak

Quand j’étais à la maison, les voleurs entrèrent

Lanera nindoala, zure anaia ikusi nuen

Je vis ton frère quand j’allais au travail.

Horrelakoan berdin da –elarik ipintzea :

Etxean nengoelarik sartu ziren lapurrak

Quand j’étais à la maison, les voleurs entrèrent

Lanera nindoalarik, zure anaia ikusi nuen

Je vis ton frère quand j’allais au travail.

v -ela daraman esaldia galdegaia da batzuetan, baina ez beti :

Etxean nengoela sartu ziren lapurrak – noiz sartu ziren ?

Lanera nindoala, zure anaia nuen – nor ikusi nuen ?

v Atzizki hau oso erabilia da kontakizun edo narrazioetan:

Gaur goizean autobusaren zain nengoela, bi edo hiru autobus pasatu dira gelditu gabe. Bete-beteak zihoazen denak. Halako batean, aspertzen hasia nintzela[1], horra[2] non[3] ikusten dudan zure anaia auto berrian…

[1] Aspertzen hasia naiz : je commence à m’ennuyer : <nom verbal> hasia izan

[2] Horra : voilà

[3] non : 1-où 2-quelque part