ตามประวัติศาสตรกลาววา คนมอญ เริ่มอพยพเขามาสูประเทศไทยหลายคราวดวยกัน นับตั้งแตสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชา (พ.ศ. 2112-2133) เปนตนมา จนกระทั่งแผนดินสมเด็จพระพุทธเลิศ หลานภาลัยแหงกรุงรัตนโกสินทร พระมหากษัตริยไทยจะโปรดเกลาฯ ใหครอบครัวชาวมอญตั้งเรือนและ ปกครองดูแลกันเองในลักษณะประชาคม กระจายอยูในหลายจังหวัดของประเทศไทย อาทิ ปทุมธานี สมุทรปราการ ธนบุรี กรุงศรีอยุธยา เปนตน สําหรับชาว "มอญ" ที่อพยพเขามาตั้งบานเรือนอยูในจังหวัดลพบุรีนั้น นาจะเปนมอญที่ อพยพมาจากชุมชนชาวมอญอื่นอีกทอดหนึ่ง อาจารยภูธร ภูมิธน เชื่อวาเปนไปไดมากที่สุดคือ อพยพมาจาก ทางใตคือ บานบางระกํา และจากทิศตะวันตกคือ บานโพธิ์ขาวผอก ตําบลบางมัน อําเภอเมือง จังหวัด สิงหบุรี เพราะมีชาวมอญที่บานบางขันหมากหลายคนระบุเชนนั้น และชุมชนมอญทั้งสองแหงนี้ลวนอยูไมไกล จากบานบางขันหมาก สามารถติดตอกันไดโดยสะดวกผานทางแมน้ําลพบุรี มีนักวิจัยอีกทานหนึ่งคือ ดร.จารุวรรณ เบญจาทิกุล เชื่อวา ชาวมอญที่อพยพมาตั้งบานเรือน ในจังหวัดลพบุรีเปนมอญที่อพยพมาจากจังหวัดปทุมธานี สมุทรปราการ อยุธยา และสิงหบุรี ตอนแรกจะตั้ง บานเรือนอยูที่บริเวณทาดินเหนียว ซึ่งอยูในตําบลโพธิ์เกาตน ตอมาจึงไดยายมาตั้งบานเรือนบริเวณบานบางคู หรือตําบลบางขันหมากในปจจุบัน มอญกลุมนี้เรียกตัวเองวา "ไทยรามัญ" แตคนทั่วไปจะรูจักกันในนาม "มอญ บางขันหมาก" จากแนวความคิดสองแนวทางดังกลาวขางตน มีความสอดคลองกันในลักษณะที่วา ชุมชน ชาวมอญขันหมากมิไดอพยพมาจากพมาโดยตรง แตอพยพตอมาจากดินแดนอื่นในประเทศไทย ซึ่งนาจะเปน ดินแดนใดสักแหงแถบลุมแมน้ําเจาพระยานั่นเอง สวนสาเหตุการอพยพอาจจะเกิดจากชุมชนเดิมเริ่มแออัด โจรผูรายชุกชุม เมื่อเดินทางมาถึงพบวาในตําบลบางขันหมากยังวางเปลา เปนที่ราบใกลแมน้ําลพบุรี ชัยภูมิดี มากคือหนาน้ําขึ้นจะลอมรอบเกือบจะเปนเกาะ อยูใกลกับตัวเมือง สะดวกในการคมนาคมติดตอกับดินแดน ใกลเคียง และพื้นดินเหมาะสมกับการทํานาอีกดวย จึงเริ่มตั้งบานเรือนขึ้นเปนชุมชนริมแมน้ําลพบุรีทั้งสองฝง และขยายออกไปถึงริมถนนสายลพบุรี - สิงหบุรี ทั้งสองฝงเชนเดียวกัน เมื่อมีการสรางเสนทางสายนี้ในสมัย จอมพล ป.พิบูลสงคราม

ที่มา: องค บรรจุน

มอญ

ช า ว ม อ ญ ตั้งถิ่นฐานกระจัดกระจายอยู่ทั่วไปในเขตภาคกลางและภาคเหนือบางส่วน ในลพบุรีก็มีชาวมอญตั้งถิ่นฐานอยู่ แต่ไม่ใช่กลุ่มใหญ่เมื่อเทียบกับชุมชนมอญแถบอำเภอปากเกร็ด สามโคก หรือบ้านโป่ง โพธาราม แต่สิ่งหนึ่งที่เป็นลักษณะร่วมกันคือ ชาวมอญมักอยู่อาศัยตามริมแม่น้ำ ชาวมอญที่ลพบุรียึดสองฝั่งลำน้ำลพบุรีเป็นที่ตั้งชุมชนมีชื่อว่า "มอญบางขันหมาก"

บางขันหมากเป็นตำบลใหญ่ของอำเภอเมืองลพบุรี มีถึง 12 หมู่บ้าน แต่บ้านมอญนั้นอยู่ในหมู่ที่ 1, 2, 3, 6, 7, 9, 12 คนที่นี้เรียกกันว่า "บางขันหมากใต้" ส่วนหมู่ที่เหลือเป็นกลุ่มบ้านคนไทย ในบางขันหมากมีชาวมอญมากประมาณสามในสี่ของประชากรทั้งตำบล วัดที่เป็นศูนย์กลางมีถึง 4 วัดด้วยกัน คือ วัดกลาง วัดอัมพวัน วัดราษฎร์ศรัทธาธรรม และวัดโพธิ์ระหัต

เชื่อกันว่า ชาวมอญบางขันหมากอพยพมาจากอำเภอสามโคก จังหวัดปทุมธานี และอำเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ โดยเดินเรือจากแม่น้ำเจ้าพระยาขึ้นมาตามลำน้ำลพบุรี "จากการศึกษาของ เทอดศักดิ์ มหาเรือนทรง เรื่อง "เรือนมอญที่ลพบุรี"พบว่า ชาวมอญได้อพยพมาตั้งถิ่นฐานอยู่ที่บางขันหมากก่อน พ.ศ. 2393 หรือเมื่อเกือบ 150 ปีมาแล้ว เพราะหลักฐานทางสถาปัตยกรรมของวัดโพธิ์ระหัต อันเป็นหลักฐานที่เก่าแก่ที่สุดในชุมชนแห่งนี้ ระบุว่าสร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2393"

ชาวมอญบางขันหมากเคร่งครัดในวัฒนธรรมประเพณีของตนไม่ต่างจากคนมอญกลุ่มอื่น เช่นที่วัดทั้ง 4 แห่งจัดให้มีการเรียนการสอนหนังสือมอญทั้งแก่พระภิกษุ สามเณร และชาวบ้าน พระภิกษุสวดมนต์เป็นภาษามอญ เด็กมอญทั้งชายและหญิงไว้ผมโก๊ะ คือโกนผมหมดเหลือไว้ เฉพาะเพียงกลางกระหม่อมจนกระทั่งจบชั้นประถมศึกษา ชาวบ้านถือผีเคร่งครัดไม่ว่าจะเป็นผีบรรพบุรุษ (ฮะกาว-กะล่ก) ผีเรือน (กะลก-ฮ่อย) หรือผีหมู่บ้าน (ปะจุ๊) เป็นต้น