Rắn trong Văn Học Việt Nam Tiền Lạc Quan

Rắn trong Văn Học Việt Nam

TLQ

Năm Rồng vừa qua, nay bước sang năm Rắn.

Trong Mười Hai Con Giáp, có lẽ chỉ có các con thú biểu trưng cho các chi Dần-Mẹo và Thìn-Tỵ là có thể đi đôi với nhau. Về mặt Động Vật Học, Cọp và Mèo cùng thuộc họ Mèo (Felidae), có những đặc tính tương tự như nhau. Rồng và rắn cùng có những đặc tính của Lớp Bò Sát (Reptilia), tuy Rồng do trí tưởng tượng, còn rắn là loài vật có thật.

Đặc biệt trong tiếng Việt, Rồng và Rắn đi đôi với nhau trong nhiều thành ngữ, tục ngữ, ca dao, ...

Ca dao, tục ngữ, thành ngữ có rồng và rắn

Đầu rồng đuôi rắn (Long đầu xà vĩ)

Múa rồng múa rắn

Nói rắn nói rồng

Vẽ rồng vẽ rắn

Xếp hàng rồng rắn

…

Trứng rồng lại nở ra rồng,

Liu điu lại nở ra dòng liu điu.

Con công ăn lẫn với gà

Rồng kia rắn nọ, xem đà sao nên ?

Bản khác:

Con công ăn lẫn với gà,

Rồng kia rắn nọ một nhà sao nên ?

Vóc rồng thì để phần vua,

Bao nhiêu vảy rắn thì lừa cho dân.

Lấy chồng thì phải theo chồng,

Chồng đi hang rắn hang rồng cũng theo.

Rắn

Tuổi Tỵ

Tuổi Tỵ rắn ở bộng cây

Nằm khoanh trong bộng có hay chuyện gì ...

Tục ngữ, thành ngữ

1.   Ấp rắn vào ngực

2.  Ấp rắn trong lòng

3.  Cóc cắn rắn mổ

4. Con ong lấy cái gì cũng sinh ra mật, con rắn lấy cái gì       cũng sinh ra nọc độc

5.  Cõng rắn cắn gà nhà

6.  Đả thảo kinh xà : Đập bụi đuổi rắn

7. Đánh rắn giữa khúc

8. Đánh rắn phải đánh giập đầu / Đánh rắn  phải đánh   đàng đầu

9. Được lòng rắn, mất lòng ngóe

   10. Hang hùm đầm rắn / miệng rắn /nọc rắn

11.  Học chẳng biết chữ cua chữ còng, nói thì như rồng như rắn.

12.  Hùm tha rắn cắn

13.  Khẩu mật tâm xà (cũng như “Khẩu Phật tâm xà” )

14. Khẩu Phật tâm xà – Phật khẩu xà tâm

15. Khẩu xà tâm Phật (khác với “Khẩu Phật xà)

16. Lẩn như rắn mồng Năm

17. Len lén/lét như rắn mồng Năm

"Phó hội, thủ quỹ đối chọi nhau với thư ký, chưởng bạ, mỗi người khoanh tay đứng dựa một cột, dáng điệu len lét như rắn mùng Năm" (Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

18. Lịt tịt như rắn mồng Năm

19.  Miệng hùm nọc rắn / Nọc rắn miệng hùm / Miệng hùm rắn độc

20. Nói rắn trong lỗ bò ra / Nói rắn trong lỗ cũng phải bò ra

21. Nanh hùm nọc rắn

22. Nọc người bằng/hơn mười nọc rắn

23. Ngoằn ngoèo như rắn bò

24. Nhân tâm bất túc xà thốn tượng : Lòng tham của người không bờ bến, không khác rắn mà muốn nuốt voi

25. Nhất điểu, nhì ngư, tam xà, tứ tượng

26. Nhốn nháo như rắn ráo mồng Năm

27.  Như rắn mất đầu

28.  Oái oái như rắn bắt nhái

29.  Rắn có chân rắn biết, ngọc ẩn đá ngọc hay

30. Rắn đến nhà hóa quái

31.  Rắn đến nhà không đánh thành quái

   32.  Rắn đi còn dằm lại

   33.  Rắn đói lại chê nhái què

   34.  Rắn đổ nọc cho/chỗ lươn / Rắn đổ lỗi cho lươn

   35.  Rắn già rắn lột, người già người tột đầu săng

Bản khác:  

Rắn già rắn lột

Người già người cột/tụt vào săng.

36. Rắn giả lươn

37. Rắn khôn giấu đầu

38. Rắn nuốt voi

39. Rắn rết bò vào, cóc nhái nhảy ra

40. Thẳng như rắn bò

41.  Thin thít như rắn mồng Năm

42. Thứ nhất ruồi sa, thứ nhì xà chắn

43. Trảm xà khởi nghĩa

44. Vẽ rắn thêm chân (Họa xà thiêm túc)

45. Xà cung thạch hổ

Tên các loài rắn

46. Bạch hổ như hổ mang

47. Bạnh cổ như cổ hổ mang – Bạnh như cổ hổ mang

48. Mái gầm/ Rắn mai tại lỗ/chỗ, rắn hổ về nhà (Mái gầm cắn nằm tại chỗ, rắn hổ còn đem về nhà)

49. Cha hổ mang đẻ con liu điu

50. Lừ đừ như hổ đất

51.  Sư hổ mang, vãi rắn rết

52. Thao láo như mắt rắn ráo

53. Thằn lằn rắn ráo

54. Vào nhà rắn rồng ra đồng hổ ngựa

Trăn

Chằn ăn trăn quấn

Ca dao

Muỗi kêu như sáo thổi

Đỉa lội tợ bánh canh

Cỏ mọc cọng thành tinh

Rắn đồng đà biết gáy.

Cần chi cá lóc cá trê

Thịt chuột thịt rắn nhậu mê hơn nhiều

Bao giờ cho đến tháng Ba,

Ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng

Rắn không chân rắn bò khắp rú,

Gà không vú, răng nuôi đặng chín mười con ?

Rồng rắn lên cây, có cây núc nác, có nhà hiển vinh

Khó khăn ở quán ở lều

Bà cô, ông cậu chẳng điều hỏi sao

Giàu sang ở tận bên Lào

Hùm tha rắn cắn, tìm vào cho nhanh.

Rắn có chân rắn biết

Ngọc ẩn đá ngọc hay

Anh cùng em mới gặp nhau đây

Biết thời biết mặt, nào hay trong lòng.

Con rắn không chân, con rắn biết

Đá có ngọc ẩn thì đá hay

Tội thì thiếp chịu, vạ lây chi tới chàng ?

Đôi ta như rắn liu điu

Nước chảy mặc nước, ta dìu với nhau.

Con chi rọt rẹt sau hè

Hay là rắn mối tới ve chuột chù ?

Rắn hổ đất nằm trên cây thục địa

Ngựa nhà trời ăn cỏ chỉ thiên

Em đây là thục nữ thuyền quyên

Nghe tiếng anh văn học ;

Anh mà đối đặng em nguyền theo không ?

Bản khác:

a-

Con rắn hổ đất nằm trên cây thục địa

Con ngựa trời ăn cỏ chỉ thiên

Trách anh bạn tình gian dối đảo điên

Gạt em xuống chốn huỳnh tuyền bỏ em.

b-

Con rắn hổ mây nằm cây thục địa

Con ngựa nhà trời ăn cỏ chỉ thiên

Phận em là gái thuyền quyên

Ai mà đối đặng kết nguyền phu thê

Ghi chú:

Hai câu đầu có các chữ: “đất” và “địa”, “trời” và “thiên”

Bản b- câu 1, có lẽ do “tam sao thất bổn” nên nói rắn hổ mây, thay vì rắn hổ đất, “đất” mới đi chung với “địa” được.

Đối đáp

Con gì có cánh không bay?

Con gì không cẳng chạy bay năm rừng?

Đáp:

Con gà có cánh không bay

Con rắn không cẳng chạy bay năm rừng

Con gì không chân đi năm rừng, bảy rú?

Con gì không vú nuôi chín, mười con?

Đáp:

Con rắn không chân đi năm rừng bảy rú

Con gà không vú nuôi chín, mười con

Con quạ đen, con cò trắng,

Con ếch ngắn, con rắn dài

Em trông anh, trông mãi trông hoài

Trông cho thấy mặt thấy mày mới yên.

 Anh vẽ rồng rắn làm chi?

Cho em mệt trí nghĩ suy đêm ngày!

Nói đi, nói đại, sợ gì?

Em đây hiểu được, tình này em trao!

Thơ – vè

Ông Nhăng mà lấy bà Nhăng

Đẻ được con rắn, thằn lằn cụt đuôi

Ông Nhăng bảo để mà nuôi

Bà Nhăng đập chết đem vùi đống tro

Ông Nhăng bảo để mà kho

Bà Nhăng đập chết đem cho láng giềng

Có kho thì kho với riềng

Đừng kho với ớt tốn tiền uổng công.

Vè

Mái gầm, chàm oạp, hổ lác, hổ hèo

Ri cốc, liu điu, ri voi, hổ lửa

Hổ hành, hổ ngựa, rắn ráo, rắn râu

Quỷ khóc thần sầu: hổ mang, hổ sậy

Thấy đà run rẩy: cạp nia, cạp nong

Lặn lội dưới sông: là con rắn nước

Rắn rồng, rắn lục, ri cá, rắn trun

Nghe đến hãi hùng: hổ mây, hổ bướm

Ớn đà quá ớn... chẳng dám kể thêm...

Vè xổ số lô-tô  (Cà Mau, Bạc Liêu)

U Minh nước đỏ

Choại, dớn, cóc kèn

Ăn ở cho hiền

Dạo chơi với rắn

Bất kỳ sâu cạn

Rắn nước, rắn râu

Bay trên trời cao

Rắn rồng uốn khúc

Chạy ngang chạy dọc

Rắn ngựa phóng theo

Hút gió thiệt kêu

Là con rắn lục

Mái rầm lục đục (rắn mai gầm?)

Bò chậm như rùa

Mổ xuống bất ngờ

Hổ mây ẩn nấp

Coi chừng nó quất

Là con rắn roi

Ra đồng dạo chơi

Là rắn bông súng

Đựng đầy một thúng

Là rắn cạp nia

Ăn rồi ngậm nghe

Hổ hành nấu cháo

Dữ mà nhỏ xíu

Đúng thiệt rắn trun

Chớ có coi thường

Con rằn ri cóc

(Rắn mà muốn học

Làm cậu ông trời)

Có khách hay mời

Là con hổ chuối

Con rằn ri cá

Thấy nước thì ham

Hình vóc hiên ngang

Rắn voi mỏ rọ

Thật là đáng sợ

Chàm oạp, hổ mang

Xét cho đàng hoàng

Rắn thì có nọc

Đừng châm, đừng chọc

Bỏ mạng lìa đời

Trí khôn con người

Biến loài độc ác

Lấy nọc làm thuốc

Trị bệnh cứu dân

Đau khớp trật gân

Ê mình nhức mỏi

...

Thơ

Lê Quý Đôn (1726-1784) lúc 8 tuổi làm bài "Rắn đầu biếng học", mỗi câu đều có tên một loài rắn:

Rắn đầu biếng học(1)

Chẳng phải liu-điu, vẫn giống nhà, (2)

Rắn đầu biếng học lẽ không tha. (3)

Thẹn đèn, hổ lửa, đau lòng mẹ,

Nay thét, mai gầm rát cổ cha,

Ráo mép chỉ quen lời lếu láo, (4)

Lằn lưng chẳng khỏi vệt năm ba. (5)

Từ nay Châu, Lỗ, xin siêng học,  (6)

 Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia. (7)

Bản khác:

(1) Rắn đầu nhác học

Rắn đầu (không có chữ “biếng học”)

(2) Chẳng phải liu điu cũng giống nhà

(3) Rắn đầu chẳng học chẳng ai tha

Rắn đầu biếng học chả ai tha

Rắn đầu biếng học quyết không tha

(4) Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối

Ráo mép chỉ quen tuồng lếu láo

(5)  Lằn lưng cam chịu tiếng roi tra

Lằn lưng cam chịu vệt năm ba

Lằn lưng chẳng khỏi vết roi da

(Ý nói phải đòn trên lưng, còn lằn)

(6) Từ rày Trâu Lỗ chăm nghề học

Từ nay Trâu, Lỗ, xin siêng học

(Châu/Trâu, Lỗ tức Đạo Khổng Mạnh)

(7) Kẻo hổ mang điều tiếng thế gia.

Rắn trong các truyện tích

Rắn được nói đến rất nhiều trong các truyện cổ tích, truyền thuyết, tiểu thuyết, ...

Trong truyện “Công Dã Tràng”, rắn cho Dã Tràng viên ngọc rắn để có thể nghe được tiếng loài vật.

Truyện “Thạch Sanh Lý Thông” đoạn nói về Thạch Sanh chém chằn tinh, mô tả cảnh Thạch Sanh giao đấu với chằn tinh, mô tả “chằn tinh” cũng có hình tướng là một con rắn khổng lồ.

Sau đây xin trích đoạn này:

Những từ ngữ “xà”, “yêu xà”, “xà tinh”, … nghĩa là một con rắn (“xà” tiếng Hán Việt nghĩa là con rắn).

Ba câu cuối trong đoạn này đã ghi rõ là “con rắn”:

“Nguyên hình rắn phải đùng đùng hóa ngay.
Chàng dùng dao báu chém rày
Rõ ràng con rắn vừa tày một gian.”

Thiết nghĩ đây có thể là một loài trăn có kích thước khá lớn, về Động Vật Học thuộc Họ Boidae (Méo mó nghề nghiệp!).

Giở ra cơm nắm toan ăn,
Hay đâu gió thổi ầm ầm rung cây.
Lại thêm gầm rú ghê thay,
Trông ra thấy một vật nay dị kỳ.
Thạch Sanh chẳng biết vật chi,
Trắng đen, xanh đỏ, hoe hoe cả mình,
Hung hăng giơ vuốt, nhăn nanh,
Phòng toan làm giữ như hình mọi khi.
Thạch Sanh hóa phép tức thì,
Búa rìu liền phóng một khi yêu xà.
Mắng rằng “mày giống tà ma,
Hại người ta chẳng dung tha mày nào!”
Xà tinh liền nhảy xốc vào,
Thạch Sanh liền lấy thần đao chém liền.
Ai rằng rắn có phép tiên,
Hóa ra lửa cháy bốn bên đỏ ngòm.
Thạch Sanh hóa nước mưa tuôn,
Tự nhiên lửa tắt kinh hồn xà tinh.
Lại e yêu nghiệt tàng hình
Trốn đi nơi khác, ắt mình uổng công.
Bủa vây lưới sắt bịt bùng,
Nguyên hình rắn phải đùng đùng hóa ngay.
Chàng dùng dao báu chém rày
Rõ ràng con rắn vừa tày một gian. *

* vừa lớn bằng một gian nhà, ý mô tả con rắn rất to lớn: (một gian: một gian nhà)