нормы беларускай літаратурнай мовы

Актуалізацыя ведаў

·       Што такое беларуская літаратурная мова?

·       Назавіце прыметы літаратурнай мовы

·       Якія нормы беларускай літаратурнай мовы вам вядомы?

  Беларуская літаратурная мова – асноўная, вышэйшая форма нацыянальнай мовы. Яна апрацоўвалася і творча ўзбагачалася многімі пакаленнямі пісьменнікаў, дзеячаў культуры і вучоных. Літаратурная мова ўжываецца ў розных сферах жыцця і дзейнасці беларускага народа, і гэта абумовіла выпрацоўку ў ёй разгалінаванай сістэмы функцыянальных стыляў.

     Адна з істотных прымет літаратурнай мовы – яе ўнармаванасць.

Літаратурная норма – сукупнасць агульнапрынятых правілаў вымаўлення, напісання, словаўжывання, граматычных,

стылістычных сродкаў у пэўны перыяд развіцця літаратурнай мовы.

Беларуская літаратурная мова, як і іншыя моы, мае свае нормы:

·       акцэнталагічныя нормы – правільная пастаноўка націску. Напрыклад, выпадак, непрыяцель ( вораг, праціўнік), непрыяцель( нядобразылівец, чалавек, які варожа адносіцца да каго-небудзь, чаго-небудзь), пасланец і г.д.;

·       арфаграфічныя нормы – напісанне слоў, якое вызначаецца пэўнымі правіламі. Так, па-беларуску вымаўляецца [с’н’эх], [стушка], а пішацца снег, стужка;

·       арфаэпічныя нормы – правільнае вымаўленне гукаў і іх спалучэнняў. Напрыклад, нормай з’яўляецца перадача мяккіх [з’], [с’] перад наступнымі мяккімі зычнымі [с’ц’ях],  [з’н’эс’ц’і], аглушэнне звонкіх зычных на канцы слоў [голуп] [сат], вымаўленне падоўжанага гука [ч] на месцы спалучэнняў [дч], [тч] [выклаччык], [л’оччык] і інш.;

·       лексічныя нормы – правільны выбар слова і дарэчнасці яго прымянення ў агульнавядомым значэнні і агульнапрынятых спалучэннях. Напрыклад, не ўсе словы, якія ўжываюцца ў беларускай мове, уваходзяць у літаратурную мову. Так, не ўключаюцца словы, якія маюць грубы ці непрыстойны сэнс ( боўдзіла, сапляк, плявузгаць), а таксама жаргонныя і вузкадыялектныя словы, ужыванне якіх абмежавана пэўным асяроддзем або мясцовай гаворкай (вуркаган /злодзей/, кропна /жудасна/);

·       марфалагічныя нормы – правільнае выкарыстанне формаў слоў. Напрыклад, у беларускай мове назоўнікі м.р. у форме Р.скл. адз.л. могуць мець канчатак –а(- я) або –у(- ю) вучня, аленя, ветру, снегу (параўн. з рускай мовай ученика, оленя, ветра, снега), а таксама неабходна ведаць, што род або лік назоўнікаў беларускай мовы не заўсёды супадае з родам ці лікам назоўнікаў рускай мовы ( параўн.: /бел./ гусь (ж.р.) - /руск./ гусь (м.р.), сабака(м.р.) – собака (ж.р.), дзверы (мн.л.) – дверь( адз.л.);

·       пунктуацыйныя нормы -  правільная пастаноўка знакаў прыпынку. Напрыклад, коска ставіцца паміж аднароднымі членамі сказа пры адсутнасці злучнікаў: Поле, луг пачарнелі ад золкіх дажджоў (М.Лужанін);

·       сінтаксічныя нормы – правільная пабудова словазлучэнняў, сказаў, тэкстаў. Напрыклад, у словазлучэннях, дзе галоўнае слова лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры, залежныя словы-назоўнікі ўжываюцца ў форме Н.скл. мн.л.: два берагі, тры сталы, чатыры студэнты. У рускай мове ў такіх словазлучэннях назоўнікі маюць форму Р.скл.адз.л.: два берега, три стола, четыре студента;

·       словаўтваральныя нормы – правільнае ўтварэнне новых слоў у адпаведнасці з законамі беларускай мовы. Напрыклад, аддзеяслоўныя назоўнікі найчасцей утвараюцца ад інфінітываў незакончанага трывання. Калі дзеяслоў не мае інфінітыва незакончанага трывання або калі формы інфінітыва абодвух трыванняў супадаюць, то ў аддзеяслоўных назоўніках захоўваецца націск інфінітыва закончанага трывання: спаткаць – спатканне, кахаць – каханне; прыметнікі на –оўскі ўтвараюцца ад уласных назоўнікаў з націскным канчаткам: Масты – мастоўскі, Літва – літоўскі;

·       стылістычныя нормы – выкарыстанне моўных сродкаў у адпаведнасці з пэўным стылем. Напрыклад, лічыцца стылістычнай памылкай нематываванае ўжыванне ў адным стылі слоў, выразаў, сінтаксічных канструкцый, уласцівых іншаму стылю мовы, найчасцей – выкарыстанне ў адным кантэксце рознастылёвай (кніжнай-гутарковай) лексікі: 1. Я працавала ў школе амаль цэлы год і вельмі прывыкла да маіх вучняў, да гэтых хітрых мардашак. 2. Пасля купальскіх святкаванняў яшчэ з тыдзень кожны гаспадар шукае свае вароты. Гэта вынік дзейнасці вясковай моладзі.

Моўныя нормы адлюстроўваюць самыя характэрныя рысы нашай мовы і з’яўляюцца абавязковымі для ўсіх, хто карыстаецца ёю. Дзякуючы нормам дасягаецца адзінства мовы, разуменне паміж людзьмі ў працэсе моўных зносін.