мова ў грамадстве

    “Беларуская мова (прафесійная лексіка)” пашырае веды пра сучасную беларускую мову ў яе прафесійна-камунікатыўным аспекце.

Асноўнымі мэтамі дысцыпліны з’яўляюцца:

-       выпрацоўка навыкаў свабоднага валодання беларускай мовай як інструментам прафесійнага маўлення на аснове засваення навуковай тэрміналогіі і сістэмы ведаў пра беларускую мову;

-       вывучэнне білінгвізму і яго ўплыву на літаратурныя нормы слова- і формаўжывання;

-       азнаямленне з асноўнымі стылямі беларускай мовы;

-       выхаванне любові і павагі да мастацкага слова, духоўнай і інтэлектуальнай спадчыны беларускага народа, пачуцця нацыянальнай самапавагі і самаідэнтыфікацыі.

У адпаведнасці з мэтамі ставяцца наступныя задачы:

 – авалодванне нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы;

 – пашырэнне сістэмы ведаў аб лексічным складзе, тэрміналогіі і маўленчай культуры;

-        выпрацоўка навыкаў правільнай, дакладнай, багатай, чыстай і выразнай мовы;

–        усведамленне  месца беларускай мовы ў развіцці культуры краіны і ў духоўным адраджэнні нацыі;

    Галоўнае паняцце курса  - паняцце мовы. Што такое мова?

    Сучасная навука лічыць мову з’явай сацыяльнай, а не біялагічнай, бо мова не перадаецца па спадчыне як біялагічныя, расавыя адзнакі. Дзіця валодае мовай таго калектыву, у якім расце і выхоўваецца. (“мама” – груз. мова – бацька, “баба” – цюрк. – дзед). Мова і не чыста індывідуальная з’ява, бо ў такім разе кожны індывід меў бы сваю мову.

Мова асобнага чалавека ўзнікае і развіваецца толькі ў калектыве. Такім  чынам, мова – гэта з’ява сацыяльная і грамадская. Але мову як грамадскую з’яву неабходна адрозніваць ад іншых грамадскіх з’яў, такіх, як навука, вытворчасць, тэхніка, мастацтва. Кожная з іх мае свае спецыфічныя ўласцівасці і сваё прызначэнне ў грамадстве, абмежавана пэўнай грамадскай сферай. Мова ж абслугоўвае ўсё грамадства ва ўсіх без выключэння галінах чалавечага жыцця і дзейнасці.

Мова належыць усяму народу. Народ  яе творца. У працоўнай дзейнасці людзі пазнаюць прадметы, з’явы. Іх уласцівасці, прыметы, узнікае неабходнасць  назваць іх. Створанае індывідуальна слова пачынае належыць усяму грамадству. (Ул.Дубоўка ўвеў словы: адлюстраваць, мілагучны, мэтазгодны). Але асобны чалавек не можа ўплываць на развіццё ўсёй сістэмы мовы.

У мовазнаўстве існуе два паняцці “мова” і “маўленне”, якія ў паўсядзённым ужыванні даволі часта атаясамліваюцца. Задача нашага сённяшняга занятка – размежаваць гэтыя паняцці, выявіць іх узаемасувязь і адрозненні.

Паняцці “мова” і “маўленне” ўпершыню навукова размежаваны выдатным швейцарскім лінгвістам Фердынандам дэ Сасюрам.

Мова – сукупнасць адзінак (гукаў, марфем, лексем, мадэлей словазлучэнняў і сказаў) правіл іх ужывання і функцыяніравання. Адзінкі мовы не звязаны з канкрэтным выказваннем, яны прыгодны для любой камунікатыўнай сітуацыі. Моўныя адзінкі складаюць лексічны, фанетычны і граматычны лад мовы, якім чалавек авалодвае ў працэсе зносін.

Маўленне – функцыяніраванне мовы, выкарыстанне  адзінак у працэсе моўных зносін паміж людзьмі. Інакш кажучы, форма існавання мовы.

Маўленне – гэта тыя выразы, тэксты, якія перадаюцца ў працэсе абмену інфармацыі, якія пабудаваны на падставе мовы.

Адзнакі мовы і маўлення

Абстрактнасць мовы і канкрэтнасць маўлення. Адзінкі мовы не звязаны з канкрэтным зместам выказвання, абстрагаваны ад канкрэтнай сітуацыі, незалежна ад мэт камунікацыі. Моўныя адзінкі, знакі не звязаны з рэаліямі свету (фанемы, марфемы). Але, як толькі мы пачынаем гаварыць, ствараючы маўленне, то кожная адзінка робіцца канкрэтнай, матэрыяльна выражанай (у форме гукаў або літар). Адзінкі маўлення не толькі ўспрымаюцца пэўнымі органамі чалавека, але могуць быць зафіксаваны прыборамі.

Інварыянтнасць мовы і варыятыўнасць маўлення. Мова з’яўляецца агульнай для ўсіх яе носьбітаў. Існуюць нормы літаратурнай мовы, якія неабходна выконваць для дакладнага разумення інфармацыі. Нормы мовы зафіксаваны ў слоўніках, граматыках, лінгвістычнай літаратуры. Маўленне з’яўляецца варыятыўным, бо носіць суб’ектыўны, індывідуальны характар. Чалавек вельмі рэдка вымаўляе граматычна правільныя  фразы. Прычыны адступлення ад нормы ў маўленні:

-        няведанне норм

-        эканомія моўных намаганняў (Сан Саныч)

-        спецыфіка жанру (напрыклад, у паэзіі)

-        спецыфіка стану гаворачага (калі змерзлі).

Патэнцыяльнасць мовы і рэальнасць маўлення. Патэнцыяльнасць мовы выяўляецца ў яе адносінах да маўлення. Мова магчымы, а маўленне – факт, які адбыўся. Не ўсё, што існуе ў мове абавязкова рэалізуюцца ў маўленні. Індывідуальны слоўнік чалавека заўсёды менш за агульналітаратурны. Патэнцыяльнасць праяўляецца і ў тым, што з факта існавання мовы не абавязкова вынікае факт моўнай дзейнасці, не вынікае акт гаварэння (мёртвыя мовы – палабская, лацінская, стараславянская). Маўленне з’яўляецца рэальным, бо яно існуе ў жывым акце камунікацыі. Мову можна ведаць, а маўленне ўспрымаць і разумець (замежныя мовы мы можам не ведаць, але маўленне на іх можам успрымаць)

Нелінейнасць мовы і лінейнасць маўлення.

Мова з’яўляецца нелінейнай, бо яна – шматузроўневая сістэма, складаецца з некалькіх узроўняў: фанетычнага, марфемнага, лексічнага, сінтаксічнага. Адзінкі кожнага ўзроўня існуюць адначасова. Маўленне  лінейнае, бо напісанне ці вымаўленне яго адзінак адбываецца паслядоўна, а не ўсіх разам (немагчыма сказаць усе гукі ў слове разам, толькі паслядоўна).

Сацыяльнасць мовы  і індывідуальнасць маўлення. Носьбіт мовы – сацыяльная група. Мова развіваецца і існуе толькі ў грамадстве і адлюстроўвае духоўныя асаблівасці грамадства, калектываў, а не асобных індывідуумаў. Тэкст або маўленне – з’ява абсалютна індывідуальная. Тэкст заўсёды мае канкрэтнага аўтара.

Мова больш статычная, а маўленне больш дынамічнае. Адрозніваюць тэмп, хуткасць змяненняў у мове і маўленні. Мова з’яўляецца больш стабільнай з’явай. Дзякуючы гэтаму, захоўваецца адзінства пакаленняў (бацькі разумеюць дзяцей). Каб мова змянілася, трэба стагоддзі. Мова носіць масавы характар і ахоплівае вялікія тэрыторыі і групы людзей. Магчымасці нейкай асобы паўплываць на мову вельмі малыя.  У маўленні змены носяць суб’ектыўны характар, таму маўленне з’яўляецца больш дынамічным (англійская мова і англійскае маўленне, чэшская мова).

Функцыі мовы і маўлення

Прызначэнне мовы, яе роля – быць сродкам чалавечых зносін, інакш камунікацый. Таму асноўная функцыя мовы – камунікатыўная. Пры кантактах (моўных зносінах) людзі перадаюць адзін аднаму свае думкі, волевыяўленні, пачуцці, уздзейнічаюць адзін на аднаго, наладжваюць сумесную працу – забяспечваюць існаванне грамадстваі яго развіццё. Намінатыўная функцыя – функцыя называння рэалій і паняццяў. Экспрэсіўная – функцыя выяўлення пачуццяў і экспрэсій. Пазнавальная функцыя -   адлюстраванне вынікаў пазнавальнай дзейнасці чалавека. Фатычная функцыя -  гаварэнне для гаварэння (як справы?). Метамоўная функцыя – апісанне паняцця мовы адзінкамі самой мовы.

Паняцце нацыянальнай беларускай мовы

Нацыянальны (паводле тлумачальнага слоўніка беларускай мовы) – які ўласцівы данай нацыі, які выражае яе характар.

Беларуская нацыянальная мова (БНМ) - своеасаблівая форма адлюстравання рэчаіснасці ў свядомасці беларусаў; аб’ядноўвае людзей у практычнай дзейнасці, фарміруе свядомасць і самасвядомасць яе носьбітаў.

БНМ уключае:

1)    сучасную беларускую літаратурную мову;

2)    тэрытарыяльныя і сацыяльныя дыялекты;

3)    прастамоўі;

4)    трасянку.

 Літаратурная мова – унармаваная і кадыфікаваная мова, якая абслугоўвае ўсе сферы чалавечага жыцця, дзе носьбіты мовы зацікаўлены ў хуткім дакладным разуменні адзін аднаго. Літаратурная мова – вышэйшая форма нацыянальнай мовы.

Асноўныя прыметы сучаснай беларускай літаратурнай мовы (СБЛМ):

1) поліфункцыянальнасць – здольнасць абслугоўваць усе сферы нацыянальнага жыцця;

2) стылістычная дыферэнцыраванасць – наяўнасць стыляў;

3)  унармаванасць, дзякуючы якой дасягаецца адназначнасць і дакладнасць разумення (значэнне і ўжыванне слоў, вымаўленне, правапіс, утварэнне граматычных форм падпарадкоўваецца агульнапрынятаму ўзору, які з’яўляецца абавязковым у грамадскамоўнай практыцы);

4) кадыфікаванасць – свядомы клопат грамадства пра мову, які выяўляецца ў стварэнні вучэбных дапаможнікаў, слоўнікаў, даведнікаў, дзе змешчана апісанне правілаў ужывання адзінак мовы, упарадкаванне іх;

5) рэалізацыя у дзвюх формах   - вуснай і пісьмовай;

6) прадказальнасць – абумоўленасць аднаго моўнага элемента другім (букет стаяў, а не стаяла).

ЛІТАРАТУРА

Вялюга, С.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка): вучэб – метад. комплекс/ С.А. Вялюга, А.І. Зянько. – Наваполацк: ПДУ, 2011. – 263 с.

Беларуская мова: прафесійная лексіка: дапам./Д.В.Дзятко [і інш.]; пад рэд. Д.В. Дзятко. Мінск:Тэтраліт, 2013. – 231 с.

Беларуская мова. Прафесійная лексіка для педагогаў: вучэб. дапам./ Д.В. Дзятко [і інш.]; пад рэд. Д.В. Дзятко. Мінск: Беларусь, 2012. – 231 с.

Сучасная беларуская літаратурная мова: вучэб.дапам./ Д.В. Дзятко [і інш.]; пад рэд. Д.В. Дзятко. Мінск: Выш.шк, 2020. – 588 с.

Энцыклапедыя для школьнікаў і студэнтаў: у 12 т. Т.7: Беларуская мова/ рэдкал.: У.У. Андрыевіч (гал.рэд.) [і інш.]; пад агул. рэд. Д.В. Дзятко. Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2017. – 495 с.