Presentacións:

A literatura galega na Idade Media

*Período pre-trobadoresco (século XII): É probable que a lírica trobadoresca chegase antes do 1196 (ano da cantiga máis antiga que conservamos)

*Etapa de decadencia: A partir de mediados do século XIV, a lírica trobadoresca galego-portuguesa vai perdendo vitalidade.

4. Principais xéneros da lírica trobadoresca galego-portuguesa

• Cantigas de amigo: unha doncela expresa o seu amor polo amado (chamado amigo)
• Cantigas de amor: un cabaleiro expresa o seu amor por unha doncela (chamada senhor). É sempre un amor non correspondido.
• Cantigas de burlas (Cantigas de escarnho e maldizer): burlas e críticas contra diferentes clases sociais. Poden presentar unha linguaxe obscena.
• Cantigas de Santa María: cantigas de carácter relixioso, na honra da Virxe. Estiveron dirixidas polo rei Afonso X.

5. O espectáculo trobadoresco

5.1. Autores e intérpretes

A lírica trobadoresca combina poesía e música. As cantigas non eran poemas para ser lidos / recitados (coma os de hoxe en día), senón para seren cantados, interpretados con diversos instrumentos e a miúdo tamén con baile. Formaban parte dun espectáculo integral pensado para entreter os membros da corte.

No espectáculo trobadoresco distinguimos dous axentes principais: o trobador e o xograr:

• O trobador: de orixe nobre. Era poeta e compositor das cantigas, tiña coñecementos literarios e formación musical. Compoñían por amor a arte, por pracer...
• O xograr: de orixe humilde. Interpretaba as cantigas compostas polos trobadores, moitas veces acompañados dalgún instrumento musical. Interpretaban para vivir, para gañar o pan.

Con todo, a pesar desta diferenza teórica entre xograr e trobador, moitas veces os xograres atrevéronse a saltar as normas e compoñer as súas propias cantigas. Isto provocou censuras e burlas por parte dos trobadores, que percibían o atrevemento dos xograres coma un intento de subir chanzos na escala social.

Ademais dos trobadores e xograres, formaban tamén parte do espectáculo trobadoresco as soldadeiras, bailarinas ou cantareiras mulleres que acompañaban aos xograres na súa interpretación. As soldadeiras teñen unha singular importancia na lírica galego-portuguesa xa que conservamos múltiples cantigas nas que se resalta as súa vida amorosa e sexual por riba dos seus méritos artísticos.

5.2. Mecenas

A lírica trobadoresca concibíase como unha diversión para os señores dentro das cortes e desenvolveuse co apoio e baixo o mecenado da nobreza e da realeza. Nesta liña cómpre destacar dous reis - trobadores: Afonso X, o Sabio e Don Dinís de Portugal. O seu gusto polas letras levounos a impulsar nas súas cortes rexias a lírica galego-portuguesa e tamén a compoñer eles mesmos as súas propias cantigas.

6. Cancioneiros e pergamiños

As cantigas medievais chegaron aos nosos días en diferentes cancioneiros e pergamiños:

• Cancioneiros: Cancioneiro da Ajuda, Cancioneiro da Biblioteca Nacional, Cancioneiro da Vaticana
• Pergamiños: Pergamiño Vindel, Pergamiño Sharrer

a. O Cancioneiro da Ajuda

• Foi escrito a finais do século XIII / Comezos do XIV (probablemente na corte de Don Dinís)
• Consérvase en Lisboa, no Palacio da Ajuda.
• Contén 310 cantigas, todas elas cantigas de amor.
• Concibiuse como un códice rico, cheo de ilustracións, letras capitais adornadas, notación musical… Pero non chegou a rematarse e todo isto ficou sen acabar.

b. O Cancioneiro da Biblioteca Nacional e o Cancioneiro da Vaticana

• Foron os dous copiados no século XVI en Italia, no scriptorium do humanista italiano Angelo Colocci.
• O Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa: consérvase na Biblioteca Nacional de Lisboa e presenta 1647 cantigas de todos os xéneros (é o cancioneiro máis completo de todos).
• O Cancioneiro da Vaticana: consérvase na Biblioteca do Vaticano e presenta 1200 cantigas de todos os xéneros.

c. O Pergamiño Vindel

• Data do século XIII.
• Contén sete cantigas de amigo de Martín Codax.
• Ademais da letra das cantigas, tamén presenta a notación musical.
• Foi descuberto a comezos do século XX polo libreiro madrileño Pedro Vindel.
• Consérvase en Nova York, na Pierpont Morgan Library.

d. O Pergamiño Sharrer

• Data de finais do século XIII - comezos do XIV.
• Contén sete cantigas de amor do rei Don Dinís.
• Ademais da letra das cantigas, tamén presenta a notación musical.
• Foi descuberto polo profesor Harvey Sharrer.
• Consérvase no Arquivo Nacional da Torre do Tombo, en Lisboa.

A CANTIGA DE AMIGO

1. Características principais das cantigas de amigo

As cantigas de amigo son breves composicións nas que unha voz poética feminina -unha doncela namorada- expresa o amor que sinte polo seu seu amigo (= namorado). A rapaza conta na cantiga as alegrías ou os tormentos que lle produce ese amor. A palabra clave é amigo, que case sempre aparece nestas cantigas, xeralmente nos primeiros versos.

2. A forma das cantigas de amigo: o refrán, o paralelismo e o leixaprén

Os recursos formais máis habituais nas cantigas de amigo son: o refrán, o paralelismo e o leixaprén:

1. O refrán: consiste en repetir o mesmo verso ao final de cada estrofa.
2. O paralelismo: consiste en repetir o mesmo verso con pequenas variantes (cámbiase unha palabra do verso por outra sinónima, altérase a orde das palabras…)
3. O leixaprén: consiste en repetir...
   • O 2º verso da 1ª estrofa como 1º verso da 3ª estrofa.
   • O 2º verso da 2ª estrofa como 1º verso da 4ª estrofa.
   • O 2º verso da 3ª estrofa como 1º verso da 5ª estrofa…
   • E así sucesivamente, de xeito que todas as estrofas van quedando enlazadas

3. A temática das cantigas de amigo: o amor feliz e o amor infeliz

O tema central das cantigas de amigo é o amor que a doncela sinte polo seu amigo. A relación de amor pode ser feliz ou, ao contrario, infeliz.

• Amor feliz: a voz poética canta as alegrías do amor, manifesta a súa felicidade.
• Amor infeliz: a relación co amigo é complicada (porque o amigo está lonxe, porque non aparece, porque non a corresponde…) e a voz poética expresa a súa tristura ou o seu enfado.

4. Subxéneros das cantigas de amigo

1. Mariñas ou barcarolas: composicións de ambientación mariña, que introducen referencias ao mar.
2. Cantigas de romaría: presentan referencias a unha ermida (e ao seu santo). A doncela planea encontrarse co amigo nese espazo.
3. Bailadas ou bailías: composicións nas que a doncela convida a bailar ás amigas, como expresión de felicidade.
4. Albas: composicións que se desenvolven á alba, cando abre o día, como momento do encontro amoroso.

5. Personaxes das cantigas de amigo

Ademais dos namorados (a amiga e o amigo), nas cantigas de amigo poden aparecer outras personaxes femininas:

• As irmás (irmanas) e as amigas: actúan xeralmente como confidentes da doncela namorada.
• A nai: o seu papel máis frecuente é o de prohibidora da relación amorosa: non quere, polo xeral, que a súa filla se encontre co amigo.

A CANTIGA DE AMOR

1. Características principais das cantigas de amor

A cantiga de amor é un xénero da lírica medieval no que un home se dirixe a unha dama (senhor), expresando o seu amor cara a ela. Na cantiga de amor, invértense totalmente os papeis da cantiga de amigo: a voz poética é un home que se laia dos tormentos que lle produce o amor. A palabra clave é senhor, denominación que recibe a dama obxecto dos requirimentos amorosos (aínda que non sempre aparece).

2. O amor cortés

Nas cantigas de amor reflíctese unha concepción medieval do sentimento amoroso que se coñece co nome de amor cortés. O amor é concibido como un sentimento sublime, fonte de perfección, que está regulado por unha serie de normas e convencionalismos propios das relacións de vasalaxe da sociedade feudal.

Así, seguindo os códigos do amor cortés, o cabaleiro servirá e rendiralle homenaxe á súa dama (a súa senhor) do mesmo que un vasalo lle debe respecto e servizo ao seu señor feudal. Os códigos das relacións de vasalaxe trasládanse ás relacións amorosas.Na sociedade feudal, os vasalos serven ao seu señor: débenlle obediencia e lealdade… No amor cortés das cantigas de amor, o cabaleiro / trobador serve á dama (á que chama senhor): débelle obediencia, lealdade, submisión…

3. Temas das cantigas de amor

O tema central das cantigas de amor é, obviamente, o amor. Trátase sempre dun amor platónico que nunca chega a materializarse porque o cabaleiro / trobador NUNCA é correspondido pola dama / senhor. Dentro desta temática global podemos diferenciar varios subtemas: o eloxio da dama, declaración de amor, negativa da dama e, por último, a coita de amor.

1. Eloxio da dama: o trobador fala das virtudes da dama. Preséntanola como unha muller ideal, perfecta, chea de virtudes: fremosa senhor, a melhor de quantas no mundo son, ben talhada, de bon parecer… Raramente se dan datos concretos e a identidade da senhor nunca se desvela.
2. Declaración de amor: o trobador decláralle o seu amor á dama con fórmulas do tipo: a quen amo mais que outra ren, tanto vos amo eu, dona que quero ben…
3. Negativa da dama: a dama nunca lle fai caso ao cabaleiro, nunca acepta o amor do trobador. Ás veces simplemente se mostra indiferente perante a súa declaración, outras mesmo se enfada con el polo seu atravemento. Así pois, nas cantigas de amor sempre se reflicte un amor imposible, non correspondido, xa que a senhor é inaccesible para o poeta.
4. Coita de amor: ante a negativa da dama, o cabaleiro sofre. A indiferenza ou o desdén da amada levan ao trobador á coita de amor (= sufrimento, pena). A coita pode manifestarse de diferentes xeitos: pode conducir ao trobador á loucura (volverse sandeu) ou á morte (morrer de amor). O tópico da morte por amor é moi frecuente nas cantigas de amor.

4. Algúns recursos das cantigas de amor

• Cantigas de refrán e cantigas de mestría. En canto á forma, podemos distinguir dentro das cantigas de amor entre:
  1. Cantigas de refrán: presentan refrán (versos que se repiten ao final de cada estrofa).
  2. Cantigas de mestría: non presentan refrán. Son máis numerosas.

• A fiinda: moitas cantigas de amor presenta finda: grupo de versos (menor que a estrofa) que se sitúa ao final da cantiga para completar o sentido da composición.

• O dobre e o mozdobre: son dous recursos empregados con frecuencia nas cantigas de amor:
  1. Dobre: repetición dunha palabra en dous lugares simétricos dunha estrofa.
  2. Mozdobre: repeticion dun lexema con variación das terminacións (habitualmente, formas verbais)

AS CANTIGAS DE BURLAS

1. Introdución

As cantigas de escarnio e maldicir, constitúen, xunto coas de amor e as de amigo un dos grandes xéneros da lírica galego-portuguesa medieval. Trátase de composicións de carácter burlesco nas que os trobadores galego-portugueses medievais facían mofa da sociedade da súa época e dos seus vicios e costumes, coa finalidade primordial de facer rir o seu público.

2. A diferenza entre as cantigas de escarnio e as cantigas de maldicir

Os trobadores medievais distinguían dous tipos de cantigas de burlas: as cantigas de escarnio e as cantigas de maldicir. No entanto, desde a perspectiva actual non resulta doado diferencialas, por iso preferimos tratalas como un único xénero.

• Cantigas de maldicir: a crítica e a burla fanse de xeito directo. Empregan unha linguaxe directa e explícita, que moitas veces resulta mesmo obscena.
• Cantigas de escarnio: a crítica e a burla fanse de xeito encuberto. Empregan palabras que podían ter un dobre sentido. Empregan o recurso do equívoco, que consiste en xogar co dobre sentido das palabras.

3. Clasificación temática das cantigas de burlas

1. Sátira política: crítica dos problemas políticos e militares do século XIII.
2. Sátira literaria:
   • Crítica e burlas doutros trobadores e xograres, colegas de profesión que supostamente facían mal o seu traballo.
   • Parodias do código do amor cortés
3. Sátira social: críticas a diferentes grupos sociais. Os grupos máis atacados foron os infanzóns (nobres de segunda categoría) e os cregos, frades e monxas.

CANTIGAS DE SANTA MARÍA

1. Introdución

a. Autoría: As Cantigas de Santa María (CSM) son unha colección de 427 composicións en honor á Virxe María. Achegarnos a estas cantigas implica, necesariamente, achegarnos tamén á figura de Afonso X, alcumado O Sabio pola importante actividade cultural que desenvolveu durante o seu reinado na segunda metade do século XIII. Afonso X impulsou a creación de importantes obras, entre elas as Cantigas de Santa María que agora nos ocupan. Nun principio, atribuíuselle ao rei Sabio a autoría de todas as composicións, pero hoxe en día está comprobado que a redacción das CSM foi un traballo colectivo. Afonso X dirixiu o traballo cooperativo do equipo de trobadores, compositores e debuxantes que elaboraron a obra.

b. Códices: As Cantigas de Santa María chegaron aos nosos días a través de catro códices que presentan, alén do seu valor literario, un enorme interese pictórico e musical, debido ás miniaturas policromadas que os adornan e á presenza nos máis deles de notación musical. Os catro códices son: o Códice Toledano (gardado na Biblioteca Nacional de Madrid), os Códices T e E da Biblioteca do Escorial e o Códice F da Biblioteca Nacional de Florencia.

c. Clasificacion: Atendendo ao seu carácter xeral, podemos dividir as composicións marianas en dous grandes grupos: as cantigas narrativas e as cantigas de loor.

2.Cantigas narrativas

As cantigas narrativas relatan un milagre atribuído á Virxe María, cunha clara intención didáctico-relixiosa. Xeralmente, o contido narrativo destes milagres aparece anunciado xa desde o inicio da composición e resumido na rúbrica que funcionaba como introdución e presentación. Atendendo á súa temática, podemos clasificar as cantigas narrativas en catro grandes grupos:

• Miragres que exaltan a María como auxilio, consolo e protección de individuos concretos, animais ou colectividades que se encontran nunha situación de perigo ou enfermidade.
• Miragres que enxalzan as virtudes cristiás: a caridade, a castidade, a oración, etc. A Virxe aparece como compensadora dos bos e das boas cristiás.
• Miragres que reprenden vicios e pecados: a blasfemia, o sacrilexio, a luxuria… María aparece amoestando ou castigando os pecadentos.
• Miragres que promocionan un santuario mariano.

3. As cantigas de loor

As cantigas de loor supoñen unha translación do modelo do amor cortés ao divino. Así, as calidades da Virxe son loadas dun xeito moi semellante a como os trobadores gababan as súas damas nas cantigas de amor profanas. María é a máis perfecta de todas as damas, Senhora das senhoras, e o rei declárase o seu entendedor (E porén seu entendedor serei / en quant’eu viva, et a loarei).