Presentacións:

O SUBSTANTIVO

1. Introdución

O substantivo é unha clase de palabra que designa entidades do mundo extralingüístico, sexan estas seres vivos (sapoconcho, amigas…), cousas inanimadas (libro, paraugas…) ou conceptos abstractos (amizade, intolerancia…).

Morfoloxicamente, están constituídos por unha raíz e por morfemas de xénero e número (amig-a-s). Opcionalmente, tamén poden presentar morfemas derivativos (prefixos e sufixos) (in-toler-ancia) ou dúas raíces (para-augas).

2. Categoría de xénero

O xénero é a categoría gramatical que permite clasificar os substantivos en dúas clases: masculinos e femininos.

2.1. Significado

A oposición de xénero nos substantivos implica certas diferenzas de significado. Así, a oposición de xénero pode indicarnos unha diferenza de sexo, unha diferenza de forma ou unha oposición individual / colectivo.

A. DIFERENZA DE SEXO

• Nos seres sexuados, o xénero gramatical (feminino / masculino) coincide xeralmente, aínda que non sempre, co sexo biolóxico. Ex. a avoa / o avó, a cadela / o can…
• Ás veces, a forma masculina engloba masculino + feminino. Ex. Os cans ladraban e os gatos miañaban (cans = cans e cadelas, gatos = gatos e gatas)
• Outras, é o feminino o que engloba masculino + feminino. Ex. As galiñas e as ovellas xa están acomedadas (galiñas = galiñas e galos, ovellas = ovellas e carneiros)
• En ocasións, o substantivo mantén a mesma forma invariable. Ex. A testemuña do caso, Antón López… / O membro do tribunal, Carme Pérez…
• Epicenos: substantivos que designan animais e que teñen unha única forma para masculino e feminino. Ex. A aguia, o sapo, a ra, a anduriña, a xirafa, a formiga, a tartaruga…

* Linguaxe inclusiva. Cando os substantivos se refiren a seres humanos, convén utilizar o nome colectivo ou ambos os xéneros. Exemplos: *Os nenos de 1º ESO → Os nenos e as nenas de 1º ESO / *Os alumnos de 1º de Bach → O alumnado de 1º de Bach / *Os profesores → O profesorado

B. DIFERENZA DE FORMA: nalgúns substantivos, a oposición de xénero implica unha diferenza de forma, de tamaño ou de función. Exemplos: o bolso / a bolsa, o porto / a porta...

C. OPOSICIÓN INDIVIDUAL / COLECTIVO: nalgúns substantivos, a oposición de xénero implica unha oposición individual / colectivo. Exemplos: o gran / a gra, o madeiro / a madeira

2.2. Morfoloxía

No tocante á variación de xénero, podemos clasificar os substantivos nos seguintes grupos morfolóxicos:

• a. Substantivos dun só xénero
• b. Substantivos de dous xéneros sen flexión
• c. Substantivos de dous xéneros con flexión

A. SUBSTANTIVOS DUN SÓ XÉNERO

Son substantivos invariables, nos que non se produce oposición de xénero. Pertencen exclusivamente ou ben ao masculino (o caderno, o amor) ou ben ao feminino (a amizade, a chave).

Son femininos…

• A maioría das árbores froiteiras e os seus froitos. Ex.: a cerdeira / a cereixa, a laranxeira / a laranxa, a nogueira / a noz… Excepcións: a figueira / o figo, o limoeiro / o limón…
• Os substantivos acabados en -a. Ex.: a aguia, a alma, a auga, a pantasma, a reuma… Agás: o clima, o día, o mapa, o planeta, o diadema, o fantasma…
• Os substantivos terminados en -ade. Ex.: a idade, a liberdade, a puberdade, a mortaldade…
• Os substantivos rematados en -axe. Ex.: a paisaxe, a tatuaxe, a viaxe… Excepto: o traxe, o paxe, o garaxe. Personaxe pode ser masculino ou feminino.
• Os substantivos rematados en -se, -ite. Ex.: a análise, a tese, a otite, a elite… Agás: o convite, o interese…
• Outros substantivos como: a árbore, a ave, a canle, a calor, a dor, a ferruxe, a orde, a ponte, a síndrome, a suor…

Son masculinos...

• Os nomes de letras, números, océanos, mares, ríos e puntos cardinais. Ex.: o a, o efe, o sete, o Atlántico, o Adriático, o Miño, o noroeste…
• Os substantivos rematados en -i. Ex.: o convoi, o penalti…
• Os substantivos rematados en -o. Ex.: o arbusto, o riso, o xogo… Excepto: a foto, a moto, a tribo, a dínamo…
• Os substantivos rematados en -ote. Ex.: o bote, o dote, o lote… Excepto: a glote
• Os substantivos rematados en -u. Ex.: o bambú, o chapeu, o pau, o xampú…
• Os substantivos rematados en -me. Ex.: o arame, o crime, o cume, o exame, o fume, o lume, o legume, o costume… Excepto: a fame, a síndrome…
• Os substantivos rematados en -t, -g, -f, -h, -k… (estranxeirismos): o test, o cámping, o anorak, o ballet…
• Outros substantivos como: o berce, o labor, o leite, o mel, o nariz, o sangue, o cárcere, o sal, o sinal…

B. SUBSTANTIVOS DE DOUS XÉNEROS SEN FLEXIÓN

Nestes casos, o xénero vai indicado polo determinante que o acompaña. Exemplos: a trapecista - o trapecista, a xornalista - o xornalista, a trompetista - o trompetista, a axente - o axente, a cantante - o cantante, a atleta - o atleta, a estudante - o estudante...

C. SUBSTANTIVOS DE DOUS XÉNEROS CON FLEXIÓN

Son os substantivos que presentan formas diferentes para o masculino e o feminino. Exemplos: o neno - a nena, o camareiro - a camareira, o presidente - a presidenta, o mestre - a mestra, o avó - a avoa, o rapaz - a rapaza...

Masculino e feminino dos nomes rematados en -N

• -ín → -ina: bailarín → bailarina, benxamín → benxamina, malandrín → malandrina, galopín → galopina…
• -ón → -oa (Formación regular): ladrón → ladroa, anfitrión → anfitrioa, campión → campioa, patrón → patroa...
• -ón → -ona (Adxectivos despectivos e aumentativos): borrachón → borrachona, pedichón → pedichona...
• -án → -á (Formación regular): curmán → curmá, ferrolán → ferrolá, musulmán → musulmá, cirurxián → cirurxiá...
• -án → -ana (Adxectivos despectivos): charlatán → charlatana, folgazán → folgazana, pillabán → pillabana...
• -ún → -úa / -ún → -una: cervún → cervúa, vacún → vacúa; euscaldún à euscalduna

3. Categoría de número. Formación do plural

O número é a categoría gramatical que indica a oposición singular, que designa un individuo, e plural, que expresa máis de un.

1. Os substantivos rematados en vogal, forman o plural engadindo -s. Ex.: Novela → novelas, kiwi → kiwis, libro → libros, iglú → iglús…
2. Os substantivos rematados en -n ou -m forman o plural engadindo -s. Ex.: Can → cans, camión → camións, delfín → delfíns, dolmen → dolmens, tótem → tótems…
3. Os substantivos rematados en -r ou -z forman o plural engadindo -es. Ex.: Cráter → cráteres, culler → culleres, rapaz → rapaces, actriz → actrices…
4. Os substantivos rematados en -S…
   • Palabras agudas → Engaden -es. Ex.:Compás → compases, inglés → ingleses…
   • Palabras graves e esdrúxulas → Non varían. Ex.: O atlas → os atlas, o mércores → os mércores…
5. Os substantivos rematados en -L…
   • Palabras monosílabas → Engaden -es. Ex.: Sol → soles, mal → males, mel → meles…
   • Palabras graves → Engaden -es. Ex.: Túnel → túneles, mísil → mísiles, réptil → réptiles…
   • Palabras agudas polisílabas → Cambian -l por -is. Ex.: Farol → farois, cristal → cristais, funil → funís…
   • Nos substantivos compostos, se o segundo elemento é un monosílabo rematado en -l, faise o plural engadindo -es (coma se fosen monosílabos). Ex.: chuchamel → chuchameles, ollomol → ollomoles…
6. Os substantivos compostos…
   • Substantivo + adxectivo → Plural nos dous elementos. Ex.: Garda civil → gardas civís, porco teixo → porcos teixos…
   • Verbo / Palabra invariable + substantivo → Plural do segundo elemento. Ex.: Norteafricano → norteafricanos, chuchamel → chuchameles...
   • Substantivo + (de) + substantivo → Plural do primeiro elemento. Ex.: Estrela de mar → estrelas de mar, coche cama → coches cama…

4. Clasificación semántica do substantivo

• Topónimos: nomes de lugar. Culleredo, Galiza, Nairobi…
• Antropónimos: nomes de persoa: Maruxa, Xaquín, Rosalía…
• Concretos: designan elementos perceptibles polos sentidos: caderno, vento, música…
• Abstractos: designan nocións non perceptibles polos sentidos: actitude, solidariedade…
• Contables: designan entidades que poden ser contadas: amigo, flor, gato…
• Non contables: designan entidades que non se poden contar. vento, fariña, leite…
• Individuais: fan referencia, en número singular, a un só elemento: soldado, alumna…
• Colectivos: designan, en singular, un conxunto de varios individuos dunha mesma clase: exército, alumnado…

O ADXECTIVO

1. Introdución

O adxectivo é unha clase de palabra que expresa características atribuídas a elementos designados polos substantivos aos que acompañan. O adxectivo ten que concordar en xénero é número co substantivo ao que acompaña e realiza a función de modificador da frase nominal. Ex. material explosivo, ratiña presumida, cisne inmaculado, príncipe encantado...

2. Morfoloxía do adxectivo

2.1. Número

En canto ao número, o adxectivo segue as mesmas regras de formación do plural que o substantivo:

1. Os adxectivos rematados en vogal, forman o plural engadindo -s. Ex.: riquiño → riquiños, alegre → alegres, faladora → faladoras…
2. Os adxectivos rematados en -n forman o plural engadindo -s. Ex.: marrón → marróns, san → sans, paspán → paspáns…
3. Os adxectivos rematados en -r ou -z forman o plural engadindo -es. Ex.: falador → faladores, vulgar → vulgares, feroz → feroces…
4. Os adxectivos rematados en -s, forman o plural engadindo -es. Ex.: escocés → escoceses, chinés → chineses, gris → grises…
5. Atopamos algúns adxectivos (xeralmente despectivos) invariables rematados en -s, tanto no plural coma no singular. Ex.: Baldrocas, bardallas, medicas, cagainas, caguiñas, choromicas, mexericas, papahostias, trampuzas…
6. Os adxectivos rematados en -L…
   • Se son monosílabos, engaden -es. Ex.: mol → moles, vil → viles…
   • Se son graves, engaden -es. Ex.: difícil → difíciles, inmóbil → inmóbiles…
   • Os adxectivos graves rematados con -bel fan o plural en -beis. Ex.: amábel → amábeis, agradábel → agradábeis, incríbel → incríbeis, imposíbel → imposíbeis…
   • Se son agudos polisílabos, cambian -l por -is. Ex.: azul → azuis, legal → legais, fenomenal → fenomenais…

2.2. Xénero

No tocante ao xénero, podemos distinguir dous tipos de adxectivos:

1. Adxectivos cunha única forma para o masculino e o feminino. Ex.: grande, amante, breve, feliz, feroz, fiel, infantil, difícil, vulgar, exterior, gris, medicas…
2. Adxectivos cunha forma para o masculino e outra forma para o feminino. Ex.: alto → alta, falador → faladora, folgazán → folgazana, mentirán → mentirana, bretón → bretoa, faltón → faltona…

A formación do xénero dos adxectivos segue as mesmas pautas que o substantivo.

3. Gradación do adxectivo

3.1. Grao positivo

O adxectivo en grao positivo expresa unha calidade sen comparala con ningún outro elemento e sen intensificala. Ex: Xulián sempre foi mentireiro / Debedes usar papel reciclado

3.2. Grao comparativo

A. COMPARATIVO DE IGUALDADE

• Tan + ADXECTIVO + como / coma

Noa é tan alegre coma ti

Non é tan traballadora como aparenta

O galego é tan útil coma / como calquera outra lingua.

• Tanto (de) + ADXECTIVO + como / coma

Ten tanto de simpático coma min.

Ten tanto de traballador como din.

Ten tanto de simpático coma / como de traballador.

B. COMPARATIVO DE INFERIORIDADE

Menos + ADXECTIVO + CA / DO QUE / QUE

O meu xefe é bastante menos traballador ca min.

Esa empresa é menos produtiva do que din.

Parece menos faladora ca María / que María.

C. COMPARATIVO DE SUPERIORIDADE

Máis + ADXECTIVO + CA / DO QUE / QUE

O meu xefe é bastante máis traballador ca min.

Esa empresa é máis produtiva do que din.

Parece máis faladora ca María / que María.

N.B.: COMO ou COMA?

• Como + verbo. Ex. Tan espelido como dicían.
• Coma + pronome persoal. Ex. Tan espelido coma ti.
• No resto dos casos podemos empregar coma ou como indistintamente, aínda que se aconsella o uso de coma. Ex. Tan espelido coma / como o seu irmán.

N.B.: CA, DO QUE ou QUE?

• Ca + pronome persoal. A conxunción ca é obrigatoria ante pronomes persoais tónicos e aconsellable nos demais casos, agás ante un verbo en forma persoal.
• Do que + verbo en forma persoal.
• Que. Pódese empregar sempre que o segundo elemento non sexa un pronome persoal nin un verbo.

N.B.: Conxunción comparativa CA - Contraccións co artigo determinado

* Na escrita non é obrigatorio realizar a contracción.

• Ca + o = có → A anduriña é máis pequena có / ca o paspallás.
• Ca + a = cá → Vigo é algo máis grande cá / ca A Coruña.
• Ca + os = cós → Os meus gatos xa son máis grandes cós / ca os teus.
• Ca + as = cás → Esas galiñas parecen máis boas cás / ca as do meu veciño.

3.3. Grao superlativo

A. SUPERLATIVO ABSOLUTO

Para crear o superlativo absoluto existen dúas formas diferentes:

• Forma analítica: o adxectivo é intensificado mediante os adverbios moi ou ben. Tamén pode facerse mediante a repetición do adxectivo. Ex.: É moi traballadora. É ben curiosa. É lista, lista.
• Forma sintética: o adxectivo é intensificado mediante a unión dun sufixo (xeralmente -ísimo, ás veces ‑érrimo) ou dun prefixo (coma hiper-, super-, extra-, requete-, arqui-). Ex.: boísimo, paupérrimo, hipersimpático, supercariñoso, requetelisto…

Formación do superlativo absoluto sintético

1. Sufixo -ísimo: Grande → grandísimo, lista → listísima, claro → clarísimo… Nalgúns adxectivos, o sufixo -ísimo engádese á raíz culta: fiel → fidelísimo, nobre → nobilísimo...
2. Sufixo -érrimo. Hai unha serie de adxectivos que engaden o sufixo -érrimo cando se usan en rexistros elevados: pobre → paupérrimo, célebre → celebérrimo, pulcro → pulquérrimo, mísero → misérrimo…
3. Prefixos: hiper- → hipercaro, ultra- → ultrafamoso, extra- → extrasuave, super- → superamable, arqui- → arquicoñecido, requete- → requeteguapo…
4. Restos de formas latinas: grande → máximo, pequeno → ínfimo, mínimo, bo → óptimo, malo → pésimo

B. SUPERLATIVO RELATIVO

O superlativo relativo atribúe a un substantivo o grao máximo dunha calidade en relación cos demais con quen se pode comparar. Constrúese seguindo estes esquemas:

• Artigo + máis / menos + adxectivo [+ de 2º termo]. É o máis traballador [da clase] / Son os menos aburridos [da tele]...
• Artigo + substantivo + máis / menos + adxectivo [+ de 2º termo]. É o rapaz máis traballador [da clase] / Son os programas menos aburridos [da televisión]

4. Adxectivos especificativos e adxectivos explicativos

Atendendo ás calidades que expresan con respecto ao substantivo distinguimos:

• Adxectivos especificativos: expresan calidades que definen e individualizan o substantivo. Ex. Lapis pequeno (un lapis pode ser pequeno ou grande, o adxectivo individualiza ao substantivo)
• Adxectivos explicativos ou epítetos: expresan calidades implícitas nos substantivos sen achegar ningún trazo novo. Ex. Duro ferro (o ferro sempre é duro) / Branca neve

---

Repaso: Análise morfolóxica de substantivos e adxectivos

Os substantivos e os adxectivos caracterízanse por posuír os seguintes compoñentes:

1. Raíz ou Lexema: é a base invariable que achega o significado léxico.
2. Morfemas flexivos: indican o xénero e o número do substantivo e do adxectivo.
3. Morfemas derivativos:
   • Prefixos: morfemas que se antepoñen á raíz para formar palabras novas, cun novo significado.
   • Sufixos: morfemas que se pospoñen á raíz para formar palabras novas. *Un tipo especial de sufixos son os diminutivos, aumentativos e despectivos

Atendendo aos compoñentes que presenten o substantivo e o adxectivo, podemos clasificalos en:

1. Simples: presentan unha raíz e morfemas flexivos.
2. Derivados: presentan raíz, morfemas flexivos e morfemas derivativos.
3. Compostos: presentan dúas raíces.